Εργαστήριο Ακτινοφυσικής, Τεχνολογίας Υλικών και Βιοϊατρικής Απεικόνισης (ΑΚΤΥΒΑ) ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΔΟΝΑ

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ / ΤΕΙ Αθήνας Εργαστήριο Ακτινοφυσικής, Τεχνολογίας Υλικών και Βιοϊατρικής Απεικόνισης (ΑΚΤΥΒΑ) ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΔΟΝΑ (με αναφορές στη ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥΣ) Προκαταρκτικό διδακτικό υλικό για τα μαθήματα ΔΟΝΑ (Διοίκηση, Οργάνωση, Νομοθεσία, Ανθρωπιστικές Επιστήμες ) Επιμέλεια: Ι. Κανδαράκης Αθήνα

2 ΜΕΡΟΣ Α Εξελίξεις, Οργάνωση, Εκπαίδευση, Έρευνα, Ηθική και Δεοντολογία, Ποιότητα και Ασφάλεια στη Βιοϊατρική Μηχανική 2

3 ΕΝΟΤΗΤΑ: Βιοϊατρική Μηχανική (τρέχουσα κατάσταση και εξελίξεις) Η διεπιστημονικότητα και η δημιουργία νέων επιστημονικών πεδίων είναι ένα από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της σημερινής οργάνωσης της επιστημονικής έρευνας, της γνώσης και της διαμόρφωσης προγραμμάτων πανεπιστημιακών σπουδών. Πολλά από τα νέα πεδία προαπαιτούν τη σύμφυση παραδοσιακών επιστημονικών κλάδων που συγκλίνουν σε κοινές στοχεύσεις. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, εξελίσσονται οι Βιοεπιστήμες και ιδιαίτερα η σύνδεσή τους με την ψηφιακή τεχνολογία και τις Φυσικές Επιστήμες και αποτελούν στοιχείο της ονομαζόμενης τέταρτης οικουμενικής τεχνολογικής επανάστασης. Σε αυτά τα πλαίσια, τις τελευταίες δεκαετίες, αναπτύσσεται η Βιοϊατρική Μηχανική, που πλέον αποτελεί αυτοτελές επιστημονικό αντικείμενο χαρακτηριζόμενο από τη σύμφυση των Θετικών Επιστημών και των Επιστημών των Μηχανικών με τις Βιοεπιστήμες και τις Επιστήμες Υγείας. Ο στόχος της είναι η σύλληψη, η ανάλυση και η επίλυση προβλημάτων που προκύπτουν στις Βιοεπιστήμες και επιδέχονται λύσεων βασισμένων στην ανωτέρω σύμφυση. Αυτός ο στόχος καθορίζει και τον ενιαίο χαρακτήρα της ως αυτοτελές επιστημονικό πεδίο. Η ανάπτυξη των επιστημονικών δραστηριοτήτων στο πεδίο της Βιοϊατρικής Μηχανικής είναι ταχύτατη και αντανακλάται: (α) στον μεγάλο αριθμό σχετικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε Πανεπιστήμια και ιδρύματα Ανώτατης Εκπαίδευσης. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ-WHO) έχει καταγράψει 624 προγράμματα σπουδών παγκοσμίως (/ Προς το τέλος του 2010 είχαν καταγραφεί 82 προγράμματα προπτυχιακών σπουδών και 60 προγράμματα διδακτορικών σπουδών σε Πανεπιστήμια 40 Ευρωπαϊκών χωρών. 1 Αντίστοιχα μεγάλος είναι και ο αριθμός των προγραμμάτων στις ΗΠΑ,. 2,3,4 (β) στον μεγάλο αριθμό των επιστημονικών δημοσιεύσεων και επιστημονικών συνεδρίων που αφορούν σε αυτό το πεδίο. Έχουν καταγραφεί άνω των 190 διεθνών επιστημονικών περιοδικών, 89 σειρές πρακτικών διεθνών συνεδρίων και αρκετες άλλες μορφές εκδόσεων που σήμερα δημοσιεύουν ερευνητικές εργασίες στη Βιοϊατρική Μηχανική ( (γ) στην ίδρυση μεγάλων διεθνών επιστημονικών εταιρειών, ινστιτούτων που λειτουργούν ως οργανισμοί ανταλλαγής επιστημονικών γνώσεων και εμπειρίας των επιστημόνων της Βιοϊατρικής Μηχανικής. 5 Διοργανώνουν μεγάλα διεθνή συνέδρια και εκδίδουν μεγάλο αριθμό επιστημονικών περιοδικών υψηλού κύρους στο πεδίο της 3

4 Βιοϊατρικής Μηχανικήςκλπ. Συνολικά έχουν καταγραφεί 48 διεθνείς επιστημονικο επαγγελματικές εταιρείες (societies) Βιοϊατρικής Μηχανικής. 5 π.χ. IFMBE (International Federation of Medical and Biological Engineering), IUPESM (International Union for Physical and Engineering Sciences in Medicine). 4,5,6,7 Αντίστοιχες ενώσεις έχουν δημιουργηθεί και εκφράζουν τους κατασκευαστές ιατροτεχνολογικών προϊόντων, σε περιφερειακό ή διεθνές επίπεδο και κυρίως στους οργανισμούς τυποποίησης (ISO, CEN κ.λ.π.) και τις αρμόδιες αρχές (δ) στην ανάπτυξη ενός παραγωγικού κλάδου που σήμερα αριθμεί δεκάδες χιλιάδες κατασκευαστές, με διεθνή δραστηριότητα, που παράγουν περισσότερα από είδη προϊόντων, τα οποία κατατάσσονται σε περίπου ομάδες. Η Ευρωπαϊκή βιομηχανία ιατρικής τεχνολογίας απασχολεί άνω των ατόμων, σε εταιρείες. Έχει το μεγαλύτερο αριθμό ευρεσιτεχνιών (12474 το 2015), ξεπερνώντας τις ψηφιακές επικοινωνίες και τους κλάδους των υπολογιστών, των μεταφορών, της ενέργειας και των φαρμακευτικών προϊόντων (στοιχεία από το European patent office). 8,9 Οι τεχνολογικές εφαρμογές στο χώρο της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας τον καθιστούν σήμερα έναν από τους ταχύτερα εξελισσόμενους κλάδους της βιομηχανίας. 8,9 (ε) ένα ακόμη στοιχείο είναι η αποδεδειγμένη πλέον αναγκαιότητα των βιοιατρικών μηχανικών στο χώρο των νοσοκομείων, τόσο στην καθημερινή πρακτική, όσο και σε θέματα λήψης αποφάσεων για ζητήματα τεχνολογίας και σχετικών εφαρμογών. στην αναγνώριση από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ-WHO), ο οποίος τονίζει την ανάγκη εξειδικευμένων προγραμμάτων εκπαίδευσης στον τομέα της Βιοϊατρικής Μηχανικής (όπως προαναφέρθηκε, έχει καταγράψει 624 προγράμματα σπουδών) και έχει εκδώσει μια σειρά μελετών για θέματα Βιοϊατρικής Μηχανικής και ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού. Με υποβολή αντίστοιχης πρότασης του ΠΟΥ, το επάγγελμα του Βιοϊατρικού Μηχανικού θα αναγνωρισθεί ως διακριτή ειδικότητα Μηχανικού από τον Διεθνή Οργανισμό Ταξινόμησης Προτύπων Επαγγελμάτων (International Standard Classification of Occupations (by the ILO, to be published 2018)). Η θέσπιση πλαισίου για την ανάπτυξη εθνικών προγραμμάτων για τις τεχνολογίες υγείας (Βιοϊατρική Τεχνολογία) αποτελεί στρατηγικό στόχο του ΠΟΥ, 10,11 4

5 Στην Ελλάδα, ο τομέας της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας άρχισε να θεσμοθετείται στα μέσα της δεκαετίας του 1980 με νομοθετική πρόβλεψη, στο νόμο 1579/1985 (ΦΕΚ 217/τ.Α'/ , άρθρο 11) «Ρυθμίσεις για την εφαρμογή και ανάπτυξη του Εθνικού Συστήματος Υγείας και άλλες διατάξεις». Μετά τη νομοθετική πρόβλεψη του Τομέα Βιοϊατρικής Τεχνολογίας μέχρι σήμερα, οι περισσότερες από τις (άνω των 90) νοσοκομειακές μονάδες (περιφερειακές, νομαρχιακές) και κλινικές της χώρας δημιούργησαν σταδιακά και στελέχωσαν αντίστοιχα τμήματα, καθιστώντας τα οργανικό κομμάτι για τη βιωσιμότητα ενός ολοκληρωμένου συστήματος περίθαλψης και υγείας. 8 Οι εξελίξεις αυτές είναι αποτέλεσμα μιας σειράς μετασχηματισμών που αφορούν επιστημονικά πεδία αλλά και κοινωνικοπολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες, όπως: Οι εξελίξεις στην τεχνολογία των επιστημονικών οργάνων (ιδιαίτερα μετά το 1970 με την εισαγωγή των ημιαγωγών), στην τεχνολογία αισθητήρων, στην ηλεκτρονική επεξεργασία και οι μηχανικές καινοτομίες, ο Αυτοματισμός, η Ρομποτική Η έκρηξη της γνώσης στο πεδίο των Βιοεπιστημών κατά τις τελευταίες δεκαετίες και η άνευ προηγουμένου ανάπτυξη της Γενετικής και της Μοριακής Βιολογίας. Η ανάπτυξη και η μείωση του κόστους της υπολογιστικής ισχύος, της ψηφιακής επεξεργασίας, των εφαρμογών πληροφορικής και των τεχνολογιών επικοινωνίας, Η ορμητική είσοδος των Θετικών Επιστημών σε κάθε πλευρά της κλινικής πράξης. Η τεράστια αύξηση των ερευνητικών δραστηριοτήτων και των αντίστοιχων χρηματοδοτήσεων για έρευνα στην σύνδεση των Βιοεπιστημών με την Τεχνολογία. 5

6 Η θεσμοθέτηση (και νομοθέτηση) κανονισμών και θεσμικών πλαισίων (διαχειριστικών και κανονιστικών) από διεθνείς οργανισμούς, που αφορούν στην αξιολόγηση των αναγκών, της ασφάλειας και της ποιότητας των ιατροτεχνολογικών προϊόντων και των αντίστοιχων υπηρεσιών. Η μεγάλη ανάπτυξη ενός πολύ κερδοφόρου (καπιταλιστικού) «ιατροβιομηχανικού συμπλέγματος» που, εκτός της βιομηχανικής παραγωγής και της εμπορικής διακίνησης ιατροτεχνολογικών προϊόντων, παρεμβαίνει ουσιαστικά και στην επιστημονική έρευνα συνδέοντας τις Φυσικές Επιστήμες με την ψηφιακή Τεχνολογία και τις Βιοεπιστήμες. Η ιατρική πρακτική μετασχηματίζεται. Ο εργασιακός χώρος των επιστημόνων της Υγείας μεταλλάσσεται συνεχώς σε ένα πολυσύνθετο επιστημονικό εργαστήριο όπου συνυπάρχουν επιστημονικά όργανα υψηλής τεχνολογίας και ακρίβειας (από τις Φυσικές Επιστήμες και τις Βιοεπιστήμες) μαζί με Τεχνολογίες Πληροφορικής, Επικοινωνιών και Αυτοματισμών, με υπολογιστές και λογισμικό και σε συνδυασμό με αυστηρούς κανονισμούς επιτήρησης και αξιολόγησης υποδομών και διαδικασιών. Οι ευρύτεροι μετασχηματισμοί στις Επιστήμες Υγείας που προκαλούν διεύρυνση της δικαιοδοσίας και του κύρους τους, θεσμική κοινωνικο-πολιτική ανασυγκρότηση τους (συστήματα Υγείας κλπ) καθώς και αύξηση της αντίστοιχης οικονομικής δραστηριότητας. Έχει επίσης μεταβληθεί ο τρόπος παραγωγής και διάδοσης της Ιατρικής γνώσης και έχει διευρυνθεί η στόχευση αυτής της γνώσης. Εστιάζει πλέον στην Υγεία και όχι απλά στην ασθένεια. Η έννοια του δικτύου και ότι αυτή περικλείει (γνώση, τεχνολογία, επιπτώσεις κλπ) διαπερνά το χώρο της Υγείας. Η Ιατρική ως κοινωνικό, αλλά και ως πολιτισμικό αγαθό διογκώνεται και διασπείρεται όλες τις πλευρές της κοινωνίας. Στη διεθνή βιβλιογραφία έχει χρησιμοποιηθεί ο κοινωνιολογικός όρος «Βιοϊατρικοποίηση» που υποδηλώνει αυτού του είδους τους μετασχηματισμούς. 12 Σύγχρονο ιατρικό εργαστήριο 6

7 Η Βιοϊατρική Μηχανική έχει συμβάλει στη συγκρότηση νέων τομέων των Επιστημών Υγείας και έχει προκαλέσει βαθύ μετασχηματισμό στη μεθοδολογίες της επιστημονικής έρευνας και στην παραγωγή νέας γνώσης στις Βιοεπιστήμες. Το αυξημένο κύρος της αποδεικνύεται και από την απονομή βραβείων Νόμπελ σε θεματολογίες που εντάσσονται στα πλαίσιά της. Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται άνω των 70 βραβείων Νόμπελ Ιατρικής στα οποία η βασική επιστημονική ιδέα απαιτεί τη συνδρομή τεχνολογικών μεθόδων. Επιπλέον πολλές ιδέες και εφαρμογές που βραβεύθηκαν με Νόμπελ Φυσικής ή Χημείας αποτέλεσαν βάση για ανάπτυξη βιοϊατρικών οργάνων και μηχανημάτων, π.χ. ακτίνες Χ, Πυρηνικός Μαγνητικός Συντονισμός. Στις ΗΠΑ η Βιοϊατρική Μηχανική είναι ο ταχύτερα αναπτυσσόμενος τομέας μηχανικών με μηχανικούς το 2012 και προβλεπόμενη αύξηση κατά 27%, για την περίοδο και με το μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών. Εικόνα: Ρομποτική διάταξη στη Βιοϊατρική Στη συνέχεια αναφέρονται ενδεικτικά μερικοί τίτλοι τομέων επιστημονικής δραστηριότητας (υπό τη μορφή ερμηνείας όρων, όπως αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία) στα πλαίσια της Βιοϊατρικής Μηχανικής: Ιατρικές Συσκευές (Medical Devices): είναι ο τομέας με το μεγαλύτερο εύρος δραστηριοτήτων στη Βιοϊατρική Μηχανική. Περικλείει πολύ μεγάλο αριθμό οργάνων, ιατροτεχνολογικών προϊόντων και προϊόντων ιατρικής φροντίδας. Δεν περιλαμβάνονται εμβόλια ή φάρμακα (οτιδήποτε επενεργεί με χημικούς και βιολογικούς μηχανισμούς ή μέσω μεταβολισμού). Μερικά παραδείγματα περιλαμβάνουν βηματοδότες, αντλίες έγχυσης, μηχανή καρδιάς-πνεύμονα, μηχανήματα αιμοκάθαρσης, τεχνητά όργανα, εμφυτεύματα, τεχνητά άκρα, διορθωτικοί φακοί, κοχλιακά εμφυτεύματα, οφθαλμική προσθετική, προσθετική του προσώπου, σωματοπρωτεΐνη και οδοντικά εμφυτεύματα. Ταξινομούνται σε κατηγορίες ανάλογα με την επικινδυνότητα τους 7

8 Τεχνολογία in vivo Διαγνωστικής (οργανολογία απαγωγής ηλεκτρικών και μη ηλεκτρικών βιοσημάτων, βιομετατροπείς κλπ) Ψηφιακή επεξεργασία βιοσημάτων και ιατρικών εικόνων, ψηφιακή ανάλυση εικόνας και Απεικόνισης:. Εφαρμόζει μαθηματικές μεθόδους μέσω κατάλληλου λογισμικού στη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών των εικόνων. Επίσης μέσω μαθηματικών μετασχηματισμών εφαρμόζονται μέθοδοι αναγνώρισης μορφών και αυτόματης διάγνωσης (Computer aided diagnosis). Συστήματα Ιατρικής Απεικόνισης: βασίζεται κατά κύριο λόγο σε πεδία της Ατομικής και Πυρηνικής οργανολογίας και γενικότερα της Σύγχρονης Φυσικής. Η Ιατρική Απεικόνιση κάνει χρήση βασικών φαινομένων Πυρηνικής και Σύγχρονης Φυσικής για το σχηματισμό εικόνων ανατομικών δομών ή βιολογικών λειτουργιών στο εσωτερικό του ανθρώπινου σώματος ή άλλου βιολογικού συστήματος. Διακρίνεται σε δύο βασικούς κλάδους: (α) Ανατομική ή Μορφολογική Απεικόνιση, που στοχεύει στην απεικόνιση του σχήματος, του μεγέθους, της θέσης αλλά και της μηχανικής κίνησης ανατομικών οργάνων και περιοχών του ανθρώπινου σώματος, (β) Λειτουργική μια Μοριακή Απεικόνιση, που στοχεύει στην άντληση πληροφοριών σχετικά με φυσιολογικούς, βιοχημικούς κλπ μηχανισμούς μέχρι και το επίπεδο των μορίων. Στην ανατομική απεικόνιση εντάσσονται τα συστήματα απεικόνισης με Ακτινοβολία Χ (Ακτινογραφία, Ακτινοσκόπηση, Υπολογιστική Αξονική Τομογραφία-CT/ Διαγνωστική Ακτινολογία), τα συστήματα Απεικόνισης Μαγνητικού Συντονισμού (Μαγνητική Τομογραφία-MRI) καθώς και τα συστήματα Υπερηχογραφίας. Στη Λειτουργική Απεικόνιση εντάσσονται τα συστήματα Πυρηνικής Ιατρικής, που χρησιμοποιούν ακτινοβολία-γ (SPECT) και ραδιενέργεια β+ (ποζιτρόνια) (PET).. Τομογραφικό Απεικονιστικό σύστημα Τεχνολογία Ακτινοθεραπείας (επιταχυντές ηλεκτρονίων, πρωτονίων, ραδιενεργά ισότοπα, ακτινοβολία Χ): Η Ακτινοθεραπεία είναι το σύνολο των μεθόδων και των τεχνολογιών που στοχεύουν στη θεραπεία του καρκίνου (ή άλλων ασθενειών) μέσω της χρήσης ατομικών και πυρηνικών ακτινοβολιών. Στην 8

9 Ακτινοθεραπεία γίνεται εκτεταμένη χρήση επιταχυντών σωματιδίων (γραμμικοί και κυκλικοί επιταχυντές ηλεκτρονίων, επιταχυντές τύπου κύκλοτρο, σύγχροτρο πρωτονίων κλπ) καθώς και ραδιενεργών πηγών. Ακτινοθεραπευτικό σύστημα Εμβιομηχανική- Είναι η ανάλυση της δομής και της λειτουργίας δομών και μηχανισμών στο ανθρώπινο σώμα ή γενικότερα σε ένα βιολογικό σύστημα με βάση τις αρχές και τη μεθοδολογία της Κλασικής Μηχανικής (Δυναμική, κινηματική κλπ, π.χ. ανάλυση κινήσεων βάδισης (Gait analysis): οπτική ανάλυση με κάμερες υπερύθρου και ανάπτυξη λογισμικού Βιοϋλικά και Μηχανική των ιστών (συνδυασμός μηχανικής με τη χρήση κυττάρων, μεθόδων των υλικών και κατάλληλων βιοχημικών και φυσικοχημικών παραγόντων με στόχο τη βελτίωση και την αντικατάσταση ιστών και βιολογικών λειτουργιών), ορθοπεδικά εμφυτεύματα. Βιοϋλικό είναι ένα κομμάτι ύλης ή μια επιφάνεια υλικού κλπ που μπορεί να αλληλεπιδρά με ζώντα συστήματα. Συνήθως χρησιμοποιούνται οι ονομασίες Επιστήμη ή Μηχανική των Βιοϋλικών (Biomaterials Science, Biomaterials Engineering) και περιλαμβάνει στοιχεία Χημείας, Μηχανικής των Ιστών, Επιστήμης των Υλικών, Ιατρικής κλπ. έχει παρουσιάσει μεγάλη ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες (με επενδύσεις κεφαλαίων και νέα προϊόντα). Η Μηχανική των ιστών αφορά στη δημιουργία τεχνητών οργάνων μέσω βιολογικών υλικών κλπ Βιονική (Bionics): ο όρος χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει τις μεθόδους και τα εξαρτήματα, τις συσκευές και τις μηχανές που συμβάλουν στην αύξηση ή στην αντικατάσταση διαδικασιών και λειτουργιών των ανθρώπινων άκρων, που ελέγχονται από τα ανθρώπινα νευρικά συστήματα. Κατασκευή συστημάτων που αντικαθιστούν λειτουργίες στο ανθρώπινο σώμα. Ανάπτυξη προηγμένου εξοπλισμού που θα συνδυάζει τις δυνάμεις των τεχνητών μηχανικών συστημάτων με εκείνες του ανθρώπινου εγκέφαλου. Αναφέρεται επίσης ο ορισμός: χρήση βιολογικών μεθόδων ή βιολογικών συστημάτων στη μελέτη και σχεδίαση τεχνολογικών συστημάτων. Συχνά χρησιμοποιείται και ο όρος Βιομιμητική (Biomimetics). 9

10 Βιονικό χέρι Σχεδίαση και ανάπτυξη ενεργών και παθητικών διατάξεων-συσκευών Ιατρική Πληροφορική (χρησιμοποιούνται και οι τίτλοι Πληροφορική Υγείας, Πληροφορική στη φροντίδα Υγείας, Κλινική Πληροφορική / Medical Informatics, Health Informatics κλπ). Αφορά κυρίως εφαρμογές Πληροφορικής στη φροντίδα Υγείας. Πληροφορικά συστήματα νοσοκομείου, εργαστηρίων κλπ. Περιλαμβάνει πολλούς επιμέρους τομείς, όπως η τηλεϊατρική, η τηλεκαρδιολογία, η τηλεακτινολογία, η τηλεδερματολογία, η ρομποτική χειρουργική, η έξυπνη κάρτα ασθενούς Τηλεϊατρική (Telemedicine): αφορά στη χρήση τεχνολογιών Τηλεπικοινωνιών και Πληροφορικής για την προσφορά κλινικής βοήθειας από απόσταση (απομακρυσμένες περιοχές κλπ). Βιοπληροφορική (Bioinformatics) (σύμφυση Μοριακής Βιολογίας και Πληροφορικής): Είναι κατ αρχήν ένα διεπιστημονικό πεδίο που στοχεύει στην ανάπτυξη μεθόδων πληροφορικής και λογισμικού για την ανάλυση και κατανόηση βιολογικών δεδομένων. Συνδυάζει μεθόδους από τα Μαθηματικά, τη Στατιστική, την Επιστήμη των Υπολογιστών και τις Βιοεπιστήμες. Θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί ως το τμήμα των Βιοεπιστημών που κάνει χρήση προγραμματισμού (υπολογιστών) για τη διερεύνηση και ανάλυση βασικών βιολογικών μηχανισμών (π.χ. γενετική βάση των ασθενειών, οργάνωση νουκλεϊκών οξέων και αλληλουχιών πρωτεϊνών, θέματα Γενομικής) Μηχανική των βιολογικών ρευστών: μηχανική ροής αίματος, μηχανική αναπνευστικού συστήματος κλπ Μηχανική των βλαστοκυττάρων Γενετική Μηχανική (Genetic engineering): Η γενετική μηχανική, η τεχνολογία ανασυνδυασμένου DNA,γενετική τροποποίηση / χειραγώγηση (GM) και συγκόλληση γονιδίων είναι όροι που ισχύουν για τον άμεσο χειρισμό ενός γονιδίου του οργανισμού. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή αναπαραγωγή, μια έμμεση μέθοδος γενετικού χειρισμού, που η γενετική μηχανική χρησιμοποιεί είναι σύγχρονα εργαλεία όπως η μοριακή κλωνοποίηση και μετατροπή για να μεταβάλει άμεσα τη δομή και χαρακτηριστικά των γονιδίων στόχων. Τεχνολογίες Βιοηλεκτρισμού: εξετάζει τη δημιουργία, καταγραφή και μέτρηση ηλεκτρικών σημάτων σε βιολογικά συστήματα (νευρικό σύστημα κλπ). 10

11 Υπολογιστική Βιολογία (Μαθηματική μοντελοποίηση και υπολογιστική προσομοίωση βιολογικών συστημάτων κλπ) Τεχνολογία αποκατάστασης (rehabilitation engineering), Βιορομποτική, βιονανοτεχνολογία: είναι η χρήση επιστημονικών μηχανικών μεθόδων για τη σχεδίαση, τη μελέτη, την ανάπτυξη και την υλοποίηση τεχνικών λύσεων σε προβλήματα ατόμων με ειδικές ανάγκες Κανονισμοί και μεθοδολογίες αξιολόγησης ασφάλειας και ποιότητας στην Υγεία : Μεθοδολογίες διαχείρισης, αξιολόγησης ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού και προϊόντων. Διασφάλιση ποιότητας στην Υγεία Κλινική Μηχανική (clinical engineering): ανάπτυξη νέων τεχνικών αλλά και την διαχείριση ήδη εφαρμοζόμενων τεχνικών για την βελτίωση της παροχής υπηρεσιών υγείας σε νοσοκομεία, κλινικές, και κέντρα υγείας). Εφαρμογές εικονικής πραγματικότητας, εικονικοί ασθενείς, μοντελοποίηση διαδικασιών λήψης αποφάσεων κλπ Ηλεκτρονική Υγεία, διαχείριση πληροφοριών, διοίκηση, προγραμματισμός, σχεδιασμός στις υπηρεσίες Υγείας Βιοηθική και Ηθική στις σύγχρονες τεχνολογίες και στην επιστημονική έρευνα και τεχνολογία Το επάγγελμα του Βιοϊατρικού Μηχανικού Οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί πρέπει Να έχουν την επιστημονική αυτονομία και αυτοτέλεια να συλλαμβάνουν, να μελετούν και να υλοποιούν λύσεις επιστημονικών και τεχνικών προβλημάτων βασιζόμενοι στη σύμφυση των προαναφερθέντων επιστημονικών πεδίων (Φυσικών Επιστημών, Επιστημών Μηχανικού και Βιοεπιστημών). Αντίστοιχα θα 11

12 πρέπει να αντιμετωπίζουν και καθαρώς τεχνικά προβλήματα που προκύπτουν σε χώρους υπηρεσιών Υγείας (νοσοκομεία, κλινικές, ιατρεία και πάσης φύσεως εργαστήρια Βιοεπιστημών). Να συμμετέχουν στα τμήματα και στις υπηρεσίες έρευνας και ανάπτυξης (Ε&Α/R&D) των βιομηχανιών και εταιρειών Βιοϊατρικής Μηχανικής και συναφών οργανισμών. Να αναλαμβάνουν την ευθύνη και υλοποίηση αντίστοιχων έργων. Να αφομοιώνουν και να παράγουν νέα γνώση και να είναι ικανοί να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους σε νέα αναδυόμενα πεδία της Βιοϊατρικής και της σύνδεσης της με τα Μαθηματικά, την Ψηφιακή και Ηλεκτρονική Τεχνολογία, τη Μηχανολογική και Ηλεκτρολογική Τεχνολογία και τις βασικές Φυσικές Επιστήμες. Να έχουν γνώση και αίσθηση της επικινδυνότητας της τεχνολογίας καθώς και των αντίστοιχων προδιαγραφών, των κανόνων και των κανονισμών ποιότητας και ασφάλειας στις υπηρεσίας Υγείας. Να έχουν αντίληψη των ζητημάτων Ηθικής των Μηχανικών και της Βιοηθικής που αναφύονται στις δραστηριότητες τους Σήμερα οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί απασχολούνται σε τμήματα Βιοϊατρικής Τεχνολογίας νοσοκομείων, σε εταιρείες παραγωγής και διακίνησης ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού, σε δημόσιους ή άλλους οργανισμούς που συνδέονται με την Υγεία και τις Βιοεπιστήμες, αναλαμβάνουν αντίστοιχες μελέτες και έργα, απασχολούνται στην εκπαίδευση, στην επιστημονική έρευνα κλπ 12

13 Το Τμήμα Μηχανικών Βιοϊατρικής Τεχνολογίας του ΤΕΙ Αθήνας Το Επιστημονικό Αντικείμενο του Τμήματος αφορά στη Βιοϊατρική Μηχανική. Σε διεθνές επίπεδο η Βιοϊατρική Μηχανική περιλαμβάνεται ως αυτοτελές πρόγραμμα σπουδών πολλών Πανεπιστημίων (ιδιαίτερα των προηγμένων χωρών), το οποίο οδηγεί σε λήψη αντίστοιχου τίτλου βασικών σπουδών (Μηχανικού Βιοϊατρικής ή Βιοϊατρικού Μηχανικού). Το Τμήμα Μηχανικών Βιοϊατρικής Τεχνολογίας του ΤΕΙ Αθήνας αποτελεί το μοναδικό τμήμα στην Ελλάδα με αυτό το αντικείμενο βασικών σπουδών και θα ενταχθεί στο υπό ίδρυση Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής που έχει εξαγγελθεί από την Κυβέρνηση. Ακαδημαϊκές και Ερευνητικές Δραστηριότητες Τμήματος Προπτυχιακές σπουδές: Το πρόγραμμα σπουδών του Τμήματος αρθρώνεται με βάση τα ακόλουθα πεδία: Βασικές Φυσικές Επιστήμες (Φυσική, Χημεία, Βιολογία, Μαθηματικά), Επιστήμες Υγείας-Βιοεπιστήμες (Ανατομία, Φυσιολογία, Βιοχημεία), Επιστήμες Μηχανικού (Ηλεκτρονικά, Πληροφορική, Ηλεκτροτεχνία), Ιατρική Πληροφορική, Τεχνολογία in vitro και in vivo Διαγνωστικής, Τεχνολογία Απαγωγής Βιοσημάτων, Τεχνολογία Υλικών - Βιοϋλικά Νανοτεχνολογία, Ψηφιακή Επεξεργασία Ιατρικού Σήματος και Εικόνας, Τεχνολογία - Οργανολογία Ιατρικής Απεικόνισης και Ακτινοθεραπείας, Σχεδίαση, μελέτη, κατασκευή, συντήρηση και έλεγχος Ιατροτεχνολογικών προϊόντων και συσκευών. Μεταπτυχιακές Σπουδές: Το Τμήμα διοργανώνει και συμμετέχει στα ακόλουθα Μεταπτυχιακά Προγράμματα: 1.«Προηγμένα Συστήματα και Μέθοδοι στη Βιοϊατρική Τεχνολογία»: Αυτοδύναμη διοργάνωση. ( 13

14 2.«Τεχνολογίες Πληροφορικής στην Ιατρική και τη Βιολογία»: Συνδιοργάνωση με το Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του ΕΚΠΑ, το ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ) και το ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος».( 3.«Ιατρική Φυσική» των τμημάτων Ιατρικής και Φυσικής του Πανεπιστημίου Πατρών. Καθηγητές του Τμήματος Μηχανικών Βιοϊατρικής Τεχνολογίας συμμετέχουν στο Πρόγραμμα με επίσημη ανάθεση διδασκαλίας και συμμετοχής σε τριμελείς επιτροπές επίβλεψης διδακτορικών. Μεγάλος αριθμός πτυχιούχων του τμήματος έχει παρακολουθήσει αυτό το μεταπτυχιακό πρόγραμμα και έχει εκπονήσει διδακτορική διατριβή με συνεπίβλεψη από καθηγητές του Τμήματος. ( Διδακτορικές σπουδές: Άνω των 40 πτυχιούχων έχουν ολοκληρώσει ή εκπονούν διδακτορική διατριβή με συνεπίβλεψη από καθηγητές του Τμήματος (σε τριμελείς και σε επταμελείς επιτροπές). Μεταδιδακτορική έρευνα: Τα προηγούμενα έτη έχουν εγκριθεί αρκετές υποτροφίες μεταδιδακτορικής έρευνας σε πτυχιούχους του Τμήματος με επιβλέποντες καθηγητές από το Τμήμα. Επίσης πολλοί πτυχιούχοι του Τμήματος, κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος, συμμετέχουν σε άλλα ερευνητικά προγράμματα ως μεταδιδακτορικοί ερευνητές με επιστημονικούς υπευθύνους καθηγητές του Τμήματος. Επιστημονικά Εργαστήρια: (α) Εργαστήριο Ακτινοφυσικής, Τεχνολογίας Υλικών και Βιοϊατρικής Απεικόνισης (ΑΚΤΥΒΑ), (β) Εργαστήριο Επεξεργασίας Ιατρικού Σήματος και Εικόνας (ΕΙΣΕ). Μη θεσμοθετημένα εργαστήρια: (γ) Εργαστήριο Βιοϊατρικής Τεχνολογίας, (δ) Εργαστήριο Ιατρικής Οργανολογίας και Κατασκευών. Επιστημονικά συνέδρια: Το Τμήμα διοργανώνει το καθιερωμένο διεθνές επιστημονικό συνέδριο BIOMEP (Biomedical Instrumentation and Related Engineering and Physical Sciences / ), αναγνωρισμένο από τις διεθνείς επιστημονικές ενώσεις IFMBE, EFOMP, του οποίου τα πρακτικά δημοσιεύονται διεθνώς (IOP). Επίσης μέλη του Τμήματος συμμετέχουν στη διοργάνωση άλλων διεθνών συνεδρίων (SCinTE, ECMP, PSMR κλπ). Ερευνητικά Προγράμματα: Στο Τμήμα έχει εγκριθεί μεγάλος αριθμός (άνω των 30) χρηματοδοτούμενων Ερευνητικών Προγραμμάτων («Αρχιμήδης» I, II, III, «Αριστεία» Ι & ΙΙ, προγράμματα μεταδιδακτορικής έρευνας, Διακρατικά και Ευρωπαϊκά Προγράμματα FP7, Marie Curie, Horizon 2020, Cost, MARK 1 κλπ, συμμετοχή σε προγράμματα άλλων Τμημάτων και Ιδρυμάτων κλπ). Στα ερευνητικά προγράμματα του Τμήματος έχουν 14

15 απασχοληθεί άνω των 50 ερευνητών (πέραν των μόνιμων μελών ΔΕΠ). Η χρηματοδότηση που έχει συνολικά εγκριθεί είναι άνω των ευρώ. Επιστημονικές Δημοσιεύσεις: Το επιστημονικό προσωπικό του Τμήματος έχει συνολικά δημοσιεύσει περισσότερα από 250 επιστημονικά άρθρα σε διεθνείς εκδόσεις (16 δημοσιεύσεις ανά μέλος ΕΠ) με άνω των 900 ετεροαναφορές (Scopus). Την τελευταία πενταετία το πλήθος των αντίστοιχων δημοσιεύσεων είναι 130, με μέση τιμή 1,5 δημοσιεύσεις ανά μέλος ΕΠ ανά έτος, τιμή από τις υψηλότερες μεταξύ των ΑΕΙ της χώρας. Αριστεία: Στο Τμήμα έχει δημιουργηθεί θύλακας Αριστείας στα πλαίσια της δράσης «Επιστημονική και Ακαδημαϊκή Αριστεία» του Υπουργείου Παιδείας. Διεθνείς συνεργασίες στους τομείς Εκπαίδευσης και Έρευνας: Το Τμήμα έχει αναπτύξει διεθνείς συνεργασίες (ερευνητικά προγράμματα, προγράμματα Erasmus κλπ) με άνω των 15 ακαδημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα του εξωτερικού και με περίπου 20 αντίστοιχα ιδρύματα στην Ελλάδα. Αναφορές 1. Z Bliznakov, N Pallikarakis (2011) Overview of Biomedical Engineering Education Programs in Europe: The Results of the CRH-BME Project Survey. In: Jobbágy Á. (eds) 5th European Conference of the International Federation for Medical and Biological Engineering. IFMBE Proceedings, vol 37, pp Springer, Berlin, Heidelberg 2. R. Magjarevic, D ML Zequera.. (2014). Biomedical engineering education--status and perspectives, Conf Proc IEEE Eng Med Biol Soc. 2014;2014: Biomedical Engineering Education in Europe. Status Reports. BIOMEDEA Project (IFMBE), July

16 4. Thomas R. Harris, John D. Bransford, and Sean P. Brophy. Roles for learning sciences and learning technologies in Biomedical Engineering Education: A Review of Recent Advances Annu. Rev. Biomed. Eng :29 48 doi: /annurev.bioeng J. Bronzino (2005). Biomedical Engineering: A Historical Perspective Enderle / Introduction to Biomedical Engineering 2nd ed B. Καλαμαράς (2015) Τα Τμήματα Βιοϊατρικής Τεχνολογίας στα Ελληνικά νοσοκομεία. Πτυχιακή εργασία. Τμήμα Μηχανικών Βιοϊατρικής Τεχνολογίας ΤΕΙ Αθήνας (σε συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Αξιολόγησης Ποιότητας και Τεχνολογίας στην Υγεία) Adele E. Clarke, Janet K. Shim, Laura Mamo, Jennifer Ruth Fosket, Jennifer R. Fishman (2003) Biomedicalization: Technoscientific Transformations of Health, Illness, and U.S. Biomedicine. American Sociological Review, Vol. 68, No. 2, pp IK Επαγγελματικά δικαιώματα αποφοίτων Τμήματος Μηχανικών Βιοϊατρικής Τεχνολογίας ΤΕΙ 16

17 Το Τμήμα Μηχανικών Βιοϊατρικής Τεχνολογίας σε συνεργασία με τους συλλόγους των αποφοίτων του τμήματος έχει κάνει την ακόλουθη πρόταση προς το Υπουργείο Παιδείας για τα επαγγελματικά δικαιώματα των Μηχανικών Βιοϊατρικής Τεχνολογίας. Οι πτυχιούχοι του Τμήματος ονομάζονται Μηχανικοί Βιοϊατρικής Τεχνολογίας Τ.Ε. (ΠΔ 95/2013, Άρθρο 2 Παράγρ.1(α) και Άρθρο 6 Παράγρ.9, ΦΕΚ 133/ , πρώην Μηχανικοί Τεχνολογίας Ιατρικών Οργάνων: ΠΔ 388/1989, ΦΕΚ 169/ ) και σύμφωνα με την επίσημη νομοθεσία (ΠΔ 345 'Αρθρο 3, ΦΕΚ 158/ ) μπορούν να ασκούν την κάτωθι επαγγελματική δραστηριότητα: 1. Οι πτυχιούχοι του Τμήματος Μηχανικών Βιοϊατρικής Τεχνολογίας Τ.Ε. (πρώην Τεχνολογίας Ιατρικών Οργάνων) της Σχολής Τεχνολογικών Εφαρμογών (ΣΤΕΦ) των Τεχνολογικών Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων, από την ημερομηνία κτήσης του πτυχίου, με βάση τις γενικές και εξειδικευμένες επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις τους, ασχολούνται στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, είτε αυτοδύναμα είτε σε συνεργασία με άλλους επιστήμονες, με: (α) τη μελέτη, έρευνα, σχεδιασμό, εφαρμογή και έλεγχο της τεχνολογίας επάνω σε κάθε είδους ιατροτεχνολογικά προϊόντα, συστήματα, όργανα, μηχανήματα, βοηθήματα και μεθόδους, (β) τη μελέτη, έρευνα, σχεδιασμό και εφαρμογή μεθόδων που άπτονται της τεχνολογίας και των Θετικών Επιστημών, στις Επιστήμες Υγείας (γ) τη διαδικασία κατασκευής και παραγωγής ιατρικών οργάνων, μηχανημάτων και λεπτομηχανισμών, (δ) την εμπορία, τη συντήρηση, την επισκευή και τη θέση σε ετοιμότητα λειτουργίας όλων των προαναφερομένων (α), (β), (γ), με τη συνεργασία ενδεχομένως και άλλων ειδικών επιστημόνων (Επιστημόνων της Υγείας και των Θετικών Επιστημών και άλλων κλάδων Μηχανικών). 2. Οι πτυχιούχοι του Τμήματος Μηχανικών Βιοϊατρικής Τεχνολογίας Τ.Ε. (πρώην Τεχνολογίας Ιατρικών Οργάνων) μπορούν συγκεκριμένα να απασχολούνται στα παρακάτω αντικείμενα: α) Σχεδίαση, παραγωγή, έλεγχο, και εμπορία πάσης φύσεως ιατροτεχνολογικών προϊόντων, ιατροτεχνολογικών βοηθημάτων και λεπτομηχανισμών. β) Έλεγχο ποιότητας, συντήρηση, επισκευή, ανακατασκευή ιατροτεχνολογικών προϊόντων, ιατροτεχνολογικών βοηθημάτων και λεπτομηχανισμών καθώς και μηχανημάτων. γ) Στον τομέα των Νοσοκομείων να είναι υπεύθυνοι για τα ακόλουθα : 17

18 Ετοιμότητα προς χρήση του ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού με την φροντίδα τους για συντήρηση, επισκευή, ελέγχους. Σύνταξη και επίβλεψη ορθής εκτέλεσης συμβολαίων συντήρησης. Εκπόνηση μελετών και καθορισμό διαδικασιών για την ορθολογική χρήση και ομαλή λειτουργία του ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού και των αναλωσίμων γι αυτά υλικών. Εφαρμογή των διεθνών κανόνων ασφάλειας και προτύπων ποιότητας ώστε να επιτυγχάνεται η ασφαλής και αποδοτική λειτουργία των μηχανημάτων, για την προστασία των ασθενών και του προσωπικού, συμπεριλαμβανομένης και της ακτινοπροστασίας. Παρακολούθηση των τεχνολογικών εξελίξεων στη Βιοϊατρική Τεχνολογία και μελέτη ένταξής τους στο νοσοκομείο με σκοπό την αναβάθμιση των ιατρικών πράξεων που παρέχονται στο νοσοκομείο προς όφελος των ασθενών. Την εισήγηση προμήθειας νέου εξοπλισμού καθώς και την ανανέωση του υπάρχοντος (σύνταξη οικονομοτεχνικών μελετών). Διαχείριση και διερεύνηση δυσμενών περιστατικών που σχετίζονται με τον ιατροτεχνολογικό εξοπλισμό. δ) Συμμετοχή στην αξιολόγηση προσφορών για την προμήθεια ιατροτεχνολογικών προϊόντων, ιατροτεχνολογικών βοηθημάτων και εξοπλισμού. ε) Εκπόνηση και επίβλεψη μελετών, για την ίδρυση, οργάνωση και λειτουργία μονάδων παραγωγής ιατροτεχνολογικών προϊόντων και εξοπλισμού, νοσηλευτικών μονάδων, ιατρείων και διαγνωστικών εργαστηρίων. στ) Εξειδικευμένες εργασίες εγκαταστάσεως και θέσεως σε λειτουργία ιατροτεχνολογικών προϊόντων, ιατροτεχνολογικών βοηθημάτων και εξοπλισμού εργαστηρίων και τμημάτων Νοσοκομείων (χειρουργεία, ακτινολογικά κ.λ.π.) για τις οποίες εγγράφονται στο Μητρώο Εμπειρίας Κατασκευαστών (Μ.Ε.Κ.). ζ) Πραγματοποίηση, ως στελεχών του Δημοσίου, ελέγχων σε αντίστοιχες βιομηχανίες και βιοτεχνίες καθώς και ιδιωτικά εργαστήρια, ιατρεία και νοσηλευτικές μονάδες για την χορήγηση σχετικής άδειας λειτουργίας. η) Να παρέχουν εκπαίδευση, εντός του οργανισμού που δραστηριοποιούνται στη χρήση πάσης φύσεως ιατροτεχνολογικών προϊόντων και ιατροτεχνολογικών βοηθημάτων, όπως αυτά ορίζονται στις αντίστοιχες ευρωπαϊκές οδηγίες (93/42/ΕΟΚ και 90/385/ΕΟΚ). 18

19 θ) Κάθε άλλη επαγγελματική δραστηριότητα, που εμφανίζεται στο αντικείμενο της ειδικότητάς τους με την εξέλιξη της τεχνολογίας, σύμφωνα με τις ρυθμίσεις της κάθε φορά ισχύουσας νομοθεσίας. 3. Οι πτυχιούχοι του αναφερόμενου τμήματος εξελίσσονται μέσα στη διοικητική και τεχνική ιεραρχία τη σχετική με τους τομείς της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας. Επίσης δύνανται να καλύπτουν τις θέσεις υπευθύνων στελεχών που προβλέπονται από τη νομοθεσία που ισχύει κάθε φορά για τη λειτουργία των μονάδων που χρησιμοποιούν ή παράγουν ιατροτεχνολογικά προϊόντα και βοηθήματα. 4. Οι πτυχιούχοι του παραπάνω τμήματος μπορούν να απασχολούνται στην εκπαίδευση σύμφωνα με την κάθε φορά ισχύουσα νομοθεσία στον τομέα της ειδικότητάς τους. Επίσης μπορούν να απασχολούνται ως μέλη ερευνητικών ομάδων σε θέματα της ειδικότητάς τους. Σύστημα Μαγνητικού Συντονισμού 19

20 Σημειώνεται ότι εφόσον ισχύσει η εξαγγελία για την ίδρυση του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, οι πτυχιούχοι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί θα εντάσσονται βαθμολογικά στην κατηγορία ΠΕ (Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης). Αυτό σημαίνει ότι θα έχουν την αντίστοιχη εξέλιξη ως προς τις προαγωγές στο δημόσιο τομέα, με παρόμοιες θετικές επιπτώσεις και στον ιδιωτικό τομέα. Σημειώνεται επίσης ότι τα πανεπιστημιακά τμήματα έχουν τη δυνατότητα αυτοδύναμης απονομής διδακτορικού διπλώματος κάτι που ευνοεί και την επαγγελματική εξέλιξη των πτυχιούχων (πέραν της επιστημονικής). Στη συνέχεια παρατίθεται κείμενο από τη σχετική νομοθεσία. Εργασιακά θέματα: Στη συνέχεια γίνεται αναφορά σε νομοθεσία που αφορά σε εργασιακά θέματα σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα Κείμενο από τη δημόσια διαβούλευση για το νομοσχέδιο «Διαφάνεια, Αξιοκρατία και Αποτελεσματικότητα της Δημόσιας Διοίκησης». Άρθρο 25- Τα άρθρα 80, 82 και 83 του Κώδικα Κατάστασης Δημοσίων Πολιτικών Διοικητικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ., όπως κυρώθηκε με το άρθρο πρώτο του ν. 3528/2007 (Α 26), αντικαθίστανται ως εξής: Άρθρο 80 Βαθμολογική διάρθρωση θέσεων 1. Οι θέσεις προσωπικού της κατηγορίας Ειδικών θέσεων (ΕΘ) κατατάσσονται στους βαθμούς πρώτο (1ο) και δεύτερο (2ο). 2. Οι θέσεις των κατηγοριών Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης (ΠΕ), Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (ΤΕ), Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (ΔΕ) και Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης (ΥΕ) κατατάσσονται σε πέντε (5) συνολικά βαθμούς ως ακολούθως: Βαθμός Α Βαθμός Β Βαθμός Γ Βαθμός Δ Βαθμός Ε. 3. Οι θέσεις των κατηγοριών ΠΕ, ΤΕ και ΔΕ κατατάσσονται στους βαθμούς Δ, Γ, Β και Α, από τους οποίους κατώτερος είναι ο Δ και ανώτερος ο Α. Οι θέσεις της κατηγορίας ΥΕ κατατάσσονται στους βαθμούς Ε, Δ, Γ και Β, από τους οποίους κατώτερος είναι ο Ε και ανώτερος ο Β. 20

21 4. Εισαγωγικός βαθμός των κατηγοριών ΠΕ, ΤΕ και ΔΕ είναι ο βαθμός Δ και της κατηγορίας ΥΕ ο βαθμός Ε. Για τους κατόχους διδακτορικού διπλώματος εισαγωγικός βαθμός είναι ο Β, στον οποίον κατατάσσονται με διαπιστωτική πράξη. Για τους κατόχους μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών εισαγωγικός βαθμός είναι ο Γ, στον οποίον κατατάσσονται με διαπιστωτική πράξη. Για τους αποφοίτους της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης (Ε.Σ.Δ.Δ.Α) εισαγωγικός βαθμός είναι ο Β. Ο χρόνος φοίτησης στην Ε.Σ.Δ.Δ.Α. υπολογίζεται ως πλεονάζων στο Β βαθμό. Για τους αριστούχους προσμετράται ένα επιπλέον έτος στον ίδιο βαθμό. Η παραμονή στον κατά περίπτωση εισαγωγικό βαθμό υποχρεωτικά διαρκεί για δύο συναπτά έτη τουλάχιστον ανεξαρτήτως των τυπικών προσόντων που διαθέτει ο υπάλληλος. 5. Οι θέσεις όλων των βαθμών των κατηγοριών ΠΕ, ΤΕ, ΔΕ και ΥΕ είναι σε κάθε κατηγορία οργανικά ενιαίες. Άρθρο Για την προαγωγή από βαθμό σε βαθμό απαιτείται: α) Για την κατηγορία ΥΕ: Από το βαθμό Ε στο βαθμό Δ διετής υπηρεσία στο βαθμό Ε, από το βαθμό Δ στο βαθμό Γ δεκαετής υπηρεσία στο βαθμό Δ και από το βαθμό Γ στο βαθμό Β δεκαετής υπηρεσία στο βαθμό Γ. β) Για την κατηγορία ΔΕ: Από το βαθμό Δ στο βαθμό Γ διετής υπηρεσία στο βαθμό Δ, από το βαθμό Γ στο βαθμό Β οκταετής υπηρεσία στο βαθμό Γ και από το βαθμό Β στο βαθμό Α εξαετής υπηρεσία στο βαθμό Β. γ) Για την κατηγορία ΤΕ: Από το βαθμό Δ στο βαθμό Γ διετής υπηρεσία στο βαθμό Δ, από το βαθμό Γ στο βαθμό Β εξαετής υπηρεσία στο βαθμό Γ και από το βαθμό Β στο βαθμό Α εξαετής υπηρεσία στο βαθμό Β. δ) Για την κατηγορία ΠΕ: Από το βαθμό Δ στο βαθμό Γ διετής υπηρεσία στο βαθμό Δ, από το βαθμό Γ στο βαθμό Β πενταετής υπηρεσία στο βαθμό Γ και από το βαθμό Β στο βαθμό Α εξαετής υπηρεσία στο βαθμό Β. 2. Τα δύο πρώτα έτη που διανύονται στον εισαγωγικό βαθμό όλων των κατηγοριών αποτελούν δοκιμαστική υπηρεσία, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 40 του ν.3528/ Υπάλληλοι, οι οποίοι υπηρετούν σε κατηγορία χωρίς να κατέχουν το απαιτούμενο τυπικό προσόν, εξελίσσονται στους βαθμούς της κατηγορίας που υπηρετούν, με προσθήκη ενός (1) έτους στον χρόνο που απαιτείται για προαγωγή στον επόμενο βαθμό με εξαίρεση τον εισαγωγικό βαθμό. 4. Για τους υπαλλήλους κατηγορίας ΠΕ ή ΤΕ, κατόχους μεταπτυχιακού διπλώματος σπουδών διάρκειας ενός τουλάχιστον έτους, ο χρόνος που απαιτείται για τη βαθμολογική εξέλιξη μειώνεται συνολικά κατά δύο (2) έτη. Για τους κατόχους διδακτορικού διπλώματος ο χρόνος που απαιτείται για τη βαθμολογική εξέλιξη μειώνεται συνολικά κατά έξι (6) έτη. Αν ο υπάλληλος κατέχει μεταπτυχιακό και διδακτορικό δίπλωμα, η κατά τα ανωτέρω μείωση του 21

22 χρόνου δεν γίνεται αθροιστικά. 1. Για τον υπάλληλο που λαμβάνει στην αξιολόγηση για δύο συνεχείς περιόδους βαθμολογία μεγαλύτερη ή ίση του 90, μειώνεται ο απαιτούμενος χρόνος για προαγωγή κατά ένα (1) έτος. Αν η βαθμολογία αυτή αφορά στο τελευταίο έτος που διανύει στο βαθμό, το ένα (1) έτος προσμετράται ως πλεονάζων χρόνος στον επόμενο βαθμό. Εργασιακά θέματα επαγγελματικά δικαιώματα και συμβάσεις ιδιωτικού δικαίου Σύμβαση εξαρτημένης εργασίας Σύμβαση εξαρτημένης εργασίας είναι η συμφωνία μεταξύ εργοδότη και εργαζομένου, βάσει της οποίας ο εργαζόμενος αναλαμβάνει την κύρια υποχρέωση να παρέχει την εργασία του στον εργοδότη, υπό την εποπτεία και τον έλεγχό του εργοδότη ο οποίος έχει την κύρια υποχρέωση καταβολής του μισθού. Οι κύριες υποχρεώσεις των μερών συνοδεύονται βέβαια και από αρκετές παρεπόμενες. Κύριος σκοπός της αυτής της σύμβασης είναι η παροχή εργασίας (από τον εργαζόμενο) ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα της. Οι κανόνες της εργατικής νομοθεσίας εφαρμόζονται μόνο στις συμβάσεις εξαρτημένης εργασίας. Ο εργοδότης υποχρεούται να αναγγείλει την πρόσληψη εργαζομένου στον ΟΑΕΔ μέσα σε 8 ημερολογιακές ημέρες ή μέσα σε 30 ημέρες αν πρόκειται για νεοϊδρυθείσα επιχείρηση. Ο εργοδότης υποχρεούται να γνωστοποιήσει αναλυτικά στον εργαζόμενο τους όρους εργασίας, δίνοντάς του έγγραφο που περιγράφει τη μορφή της εργασιακής σχέσης και τους όρους της, ανεξαρτήτως αν η σύμβαση εργασίας καταρτίστηκε προφορικά ή γραπτά.(άρθρο.2 Π.Δ. 156/94) 22

23 Σύμβαση έργου Σύμβαση έργου υπάρχει όταν ένα πρόσωπο (εργολάβος) αναλαμβάνει έναντι ενός άλλου προσώπου (εργοδότη / κυρίου του έργου) την υποχρέωση εκτέλεσης ορισμένου έργου έναντι αμοιβής. Το κύριο στοιχείο που διακρίνει τη σύμβαση εργασίας από τη σύμβαση έργου είναι ότι στην περίπτωση της σύμβασης εργασίας ενδιαφέρει η παροχή της εργασίας ανεξαρτήτως συγκεκριμένου αποτελέσματος, ενώ στην περίπτωση της σύμβασης έργου ενδιαφέρει το αποτέλεσμα της εκτέλεσης ορισμένου έργου. Η επίτευξη του συμφωνηθέντος αποτελέσματος επιφέρει αυτομάτως τη λύση της σύμβασης. Δεν υπάρχει υποχρέωση του κύριου του έργου (εργοδότης) για εξασφάλιση της εργασίας του αντισυμβαλλομένου (εργολάβου). Δεν υπάγεται στην εργασιακή νομοθεσία, δεν υπάρχει υποχρέωση ασφάλισης των αντισυμβαλλομένων. Σύμβαση εντολής Σύμβαση εντολής υπάρχει όταν ο ένας από τους συμβαλλόμενους αναλαμβάνει την υποχρέωση να διεκπεραιώσει τις υποθέσεις που του αναθέτει ο άλλος. Δεν υπάρχει υποχρέωση, αλλά μπορεί να καλύπτονται δαπάνες και να δίνεται αμοιβή στον εντολοδόχο Σύμβαση παροχής ανεξαρτήτων υπηρεσιών Σύμβαση παροχής ανεξαρτήτων υπηρεσιών υπάρχει, όταν ο παρέχων ανεξάρτητες υπηρεσίες αναλαμβάνει την υποχρέωση έναντι ενός προσώπου, για παροχή εργασίας χωρίς όμως να υπόκειται στην εποπτεία και τον έλεγχο του αντισυμβαλλομένου του. Κύριο χαρακτηριστικό, επομένως της σύμβασης παροχής ανεξαρτήτων υπηρεσιών είναι η ανάπτυξη πρωτοβουλίας και η ανεξαρτησία ως προς τον καθορισμό του τόπου, του χρόνου και του τρόπου παροχής της εργασίας, κάτι που βασικά δεν συμβαίνει στην περίπτωση της σύμβασης εξαρτημένης εργασίας. Και στη σύμβαση αυτή η διάρκεια μπορεί να ορίζεται με ορισμένο ή αόριστο χρόνο. Η καταβολή της αμοιβής μπορεί να προσδιορίζεται με ελεύθερη συμφωνία, χωρίς να εφαρμόζονται οι Συλλογικές Συμβάσεις Εργασίας ή οι Διοικητικές Αποφάσεις (Ν.;876/1990). Σύμβαση ορισμένου ή αορίστου χρόνου: Η σύμβαση εξαρτημένης εργασίας μπορεί να συμφωνηθεί για ορισμένο ή αόριστο χρόνο. Σύμβαση εργασίας αορίστου χρόνου υπάρχει όταν δεν καθορίζεται η διάρκειά της. Σύμβαση εργασίας ορισμένου χρόνου υπάρχει όταν η λύση της είναι ημερολογιακά καθορισμένη ή όταν συνδέεται με την εκτέλεση ορισμένου έργου ή την επέλευση ορισμένου γεγονότος. Η σύμβαση αυτή παύει αυτοδίκαια με την 23

24 πάροδο του ορισμένου χρόνου, χωρίς να απαιτείται καταγγελία ή προειδοποίηση ή οποιαδήποτε άλλη ενέργεια. Μπορεί να ανανεώνεται διαρκώς, υπό την προϋπόθεση να μη μεσολαβεί μεταξύ της μιας σύμβασης με την επόμενη, χρονικό διάστημα μεγαλύτερο των 45 ημερών. Εφόσον αποδειχθεί πως δεν υφίστανται αντικειμενικοί λόγοι που να δικαιολογούν τη σύμβαση ορισμένου χρόνου, τότε εάν η χρονική διάρκεια των διαδοχικών συμβάσεων υπερβαίνει συνολικά τα 3 χρόνια απασχόλησης, συμπεραίνεται ότι με αυτές επιδιώκεται η κάλυψη πάγιων και διαρκών αναγκών της επιχείρησης με συνέπεια μετατροπή των συμβάσεων ορισμένου σε συμβάσεις αορίστου χρόνου Πλήρης απασχόληση Πλήρης / κανονική απασχόληση υπάρχει όταν συμφωνείται παροχή εργασίας που καλύπτει το ωράριο πλήρους απασχολήσεως που ισχύει στην επιχείρηση, το οποίο μπορεί να προκύπτει από τη σχετική Συλλογική Σύμβαση Εργασίας, τον Κανονισμό Εργασίας, τις ατομικές συμβάσεις εργασίας, την επιχειρησιακή συνήθεια κ.ο.κ. Μερική απασχόληση Κατά την κατάρτιση της σύμβασης εργασίας ή κατά τη διάρκειά της ο εργοδότης και ο μισθωτός μπορούν με έγγραφη ατομική σύμβαση να συμφωνήσουν, ημερήσια ή εβδομαδιαία ή δεκαπενθήμερη ή μηνιαία εργασία, για ορισμένο ή αόριστο χρόνο, η οποία θα είναι μικρότερης διάρκειας από την κανονική, δηλαδή την πλήρη απασχόληση (μερική απασχόληση). Η συμφωνία αυτή, εφόσον μέσα σε οκτώ (8) ημέρες από την κατάρτισή της δεν γνωστοποιηθεί στην οικεία Επιθεώρηση Εργασίας, τεκμαίρεται (μαχητό τεκμήριο) ότι καλύπτει σχέση εργασίας με πλήρη απασχόληση. Αν η μερική απασχόληση έχει καθοριστεί με ημερήσιο ωράριο μικρότερης διάρκειας από το κανονικό, η παροχή της συμφωνημένης εργασίας των μερικώς απασχολούμενων πρέπει να είναι συνεχόμενη και να παρέχεται μία φορά την ημέρα. Απαιτείται έγγραφο για τη μερική απασχόληση; Η σύμβαση μερικής απασχόλησης πρέπει να καταρτίζεται εγγράφως. Η έγγραφη αυτή συμφωνία πρέπει να περιέχει τουλάχιστον τα ακόλουθα στοιχεία: α) τα στοιχεία ταυτότητας των συμβαλλομένων, β) τον τόπο παροχής της εργασίας, την έδρα της επιχείρησης ή τη διεύθυνση του εργοδότη, γ) το χρόνο της απασχόλησης, τον τρόπο κατανομής και τις περιόδους εργασίας, δ) τον τρόπο αμοιβής και ε) τους τυχόν όρους τροποποίησης της σύμβασης.(άρθρο 2 Ν.2639/1998) Απαγόρευση απόλυσης λόγω άρνησης αποδοχής μετατροπής της σύμβασης από πλήρη σε μερική απασχόληση Η απόλυση του εργαζομένου απαγορεύεται και είναι άκυρη αν γίνει λόγω της άρνησής του να δεχτεί πρόταση του εργοδότη για μετατροπή της απασχόλησής του από πλήρη, σε μερική. 24

25 Εκ περιτροπής εργασία Κατά την κατάρτιση της σύμβασης εργασίας ή κατά τη διάρκειά της ο εργοδότης και ο μισθωτός μπορούν με έγγραφη ατομική σύμβαση να συμφωνήσουν κάθε μορφή απασχόλησης εκ περιτροπής. Εκ περιτροπής απασχόληση θεωρείται η απασχόληση κατά λιγότερες ημέρες την εβδομάδα ή κατά λιγότερες εβδομάδες το μήνα ή κατά λιγότερους μήνες το έτος ή και συνδυασμός αυτών κατά πλήρες ημερήσιο ωράριο εργασίας. Η παρεχόμενη από το άρθρο αυτό προστασία καλύπτει και τους απασχολούμενους με βάση τις συμφωνίες του προηγούμενου εδαφίου. Αν περιοριστούν οι δραστηριότητές του, ο εργοδότης μπορεί, αντί καταγγελίας της σύμβασης εργασίας, να επιβάλει σύστημα εκ περιτροπής απασχόλησης στην επιχείρησή του, η διάρκεια της οποίας δεν επιτρέπεται να υπερβαίνει τους έξι (6) μήνες στο ίδιο ημερολογιακό έτος, μόνο εφόσον προηγουμένως προβεί σε ενημέρωση και διαβούλευση με τους νόμιμους εκπροσώπους των εργαζομένων, σύμφωνα με τις διατάξεις του π.δ. 240/2006 (ΦΕΚ252 Α ) και του ν. 1767/1988 (ΦΕΚ63 Α ). Σε περίπτωση που δεν υπάρχει Σωματείο ή Συμβούλιο Εργαζομένων η διαβούλευση πρέπει να γίνει με το σύνολο των εργαζομένων της επιχείρησης. Οι συμφωνίες ή οι αποφάσεις της παραγράφου αυτής γνωστοποιούνται μέσα σε οκτώ (8) ημέρες από την κατάρτιση ή τη λήψη τους στην οικεία Επιθεώρηση Εργασίας Μισθός, ωρομίσθιο κλπ Μισθό αποτελεί κάθε παροχή του εργοδότη, οποιασδήποτε μορφής ή ονομασίας ή ειδικότερης αιτίας, που χορηγείται ως αντάλλαγμα για την εργασία, την απασχόληση του μισθωτού. Υπολογισμός ωρομισθίου Για τους αμειβόμενους με ημερομίσθιο, πολλαπλασιάζουμε το ημερομίσθιο επί 6 και το διαιρούμε με το ισχύον συμβατικό εβδομαδιαίο ωράριο, δηλαδή 40 ή λιγότερο, σε περίπτωση ωραρίου μικρότερου του 40ωρου. ημερομίσθιο Χ 6 / συμβατικό εβδομαδιαίο ωράριο (40 ή λιγότερο) Για να βρούμε το ωρομίσθιο εργαζομένου που παίρνει ημερομίσθιο 40 ευρώ, 25

26 πολλαπλασιάζουμε τα 40 ευρώ επί 6 για να βρούμε τις εβδομαδιαίες αποδοχές, 40 Χ 6 = 240 ευρώ και στη συνέχεια το ποσό αυτό το διαιρούμε με τον αριθμό 40, δηλαδή όσες είναι οι ώρες της εβδομαδιαίας εργασίας, οπότε 240: 40 = 6 ευρώ ωρομίσθιο. Για τους αμειβόμενους με μισθό, διαιρούμε τα 6/25 του μηνιαίου μισθού με τις 40 ώρες του ισχύοντος συμβατικού ωραρίου ή λιγότερες, εφόσον ισχύει μικρότερο ωράριο (μισθός: 25) Χ 6 ώρες εβδομαδιαίου ωραρίου (40 ή λιγότερες) Παράδειγμα 2ο: Για να βρούμε το ωρομίσθιο του υπαλλήλου που αμείβεται με μισθό 1250 ευρώ, διαιρούμε κατ αρχή το μισθό με τον αριθμό 25, που είναι οι εργάσιμες μέρες του μήνα για να βρούμε το ημερομίσθιο, δηλαδή 1250 ευρώ: 25 = 50 ευρώ, το οποίο στη συνέχεια πολλαπλασιαζόμενο επί 6 μας δίνει τον εδομαδιαίο μισθό, που ανέρχεται σε 50 ευρώ Χ 6 = 300 ευρώ. Το ποσό αυτό τελικά το διαιρούμε με τον αριθμό 40 για να βρούμε το ωρομίσθιο, το οποίο ανέρχεται σε 300 ευρώ: 40 = 7,5 ευρώ. Εβδομαδιαία εργασία Οι ώρες της εβδομαδιαίας εργασίας γενικά των εργαζομένων (υπάλληλοι, εργατοτεχνίτες, μαθητευόμενοι κλπ), που απασχολούνται με σχέση εργασίας ιδιωτικού δικαίου ανέρχονται: Σε 40 ώρες με το συμβατικό ωράριο (ορίζεται από τις Συλλογικές Συμβάσεις Εργασίας) Σε 45 ώρες για 5νθήμερη εργασία και 48 ώρες για 6ήμερη εργασία με το νόμιμο ωράριο (ορίζεται από το νόμο). Ώρες εργασίας θεωρούνται μόνο οι ώρες πραγματικής απασχόλησης. Σε αυτές δεν περιλαμβάνονται: οι ώρες των διαλλειμάτων, ο χρόνος μετάβασης και επιστροφής στην εργασία, ο χρόνος που χρειάζεται για φορεθούν οι στολές, φόρμες, να πλυθούν, να ντυθούν οι εργαζόμενοι κλπ 26

27 Υπερεργασία Εκεί όπου εφαρμόζεται συμβατικό ωράριο 40 ωρών / εβδομ., ο εργαζόμενος μπορεί να απασχολείται 5 επιπλέον ώρες, κατά την κρίση του εργοδότη. Οι ώρες υπερεργασίας αμείβονται με ωρομίσθιο προσαυξημένο κατά 20%. Για όσους ισχύει σύστημα 6 εργάσιμων ημερών, η υπερεργασία ανέρχεται σε 8 ώρες / εβδομ. Υπερωριακή απασχόληση Η απασχόληση πέραν των 45 ωρών την εβδομάδα ή πέραν των 9 ωρών την ημέρα. Για όσους εργαζόμενους ισχύει σύστημα 6 εργάσιμων ημερών η υπερωριακή απασχόληση είναι η εργασία πέραν των 48 ωρών ή πέραν των 8 ωρών την ημέρα. Εργαζόμενοι που απασχολούνται υπερωριακά δικαιούνται τα ακόλουθα (για κάθε ώρα νόμιμης υπερωριακής απασχόλησης): Ωρομίσθιο προασαυξημένο κατά 40% (μέχρι τη συμπλήρωση 120 ωρών υπερωρίας ετησίως). Ωρομίσθιο προασαυξημένο κατά 60% (για πέραν των 120 ωρών υπερωρίας ετησίως Για κατ εξαίρεση υπερωρίες (μη νόμιμες) οι εργαζόμενοι δικαιούνται προσαύξηση κατά 80% Νυχτερινή εργασία Η προσαύξηση είναι 25% στο βασικό ωρομίσθιο (στους εργαζόμενους που η φύση της εργασίας τους απαιτεί νυχτερινές ώρες (10 μμ-6 πμ) Παράνομη εργασία (ανασφάλιστοι εργαζόμενοι, δεν τηρούνται οι όροι των συμβάσεων, δεν χορηγείται άδεια ή επίδομα άδειας, δώρο εορτών, δεν υπάρχει σύμβαση εργασίας, δεν υπολογίζεται η προϋπηρεσία, δεν δίνονται επιδόματα ή αποζημιώσεις). Κάθε εργοδότης που δεν καταβάλει εμπρόθεσμα τις οφειλόμενες αποδοχές (που καθορίζονται από σύμβαση εργασίας, τιμωρείται μετά από μήνυση των ενδιαφερομένων ή του Υπουργείου Εργασίας ή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ======================================== 27

28 ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ, ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ Η γνώση και οι πειραματικές μεθοδολογίες των επιστημών που διαμορφώθηκαν από το 17 ο αιώνα άρχισαν βαθμιαία να διαχέονται σε μεγάλο μέρος της ανθρώπινης κοινωνικής - οικονομικής δραστηριότητας, περιλαμβάνοντας και τον τομέα της Υγείας. Αυτό είχε σημαντική συνεισφορά στη μεταμόρφωση και στη διαμόρφωση νέων μέσων παραγωγής (μηχανών, υλικών κλπ), που αποτέλεσαν ισχυρό χαρακτηριστικό της Βιομηχανικής Επανάστασης (η εμφάνιση της οποίας ήταν αποτέλεσμα κοινωνικο-οικονομικών μετασχηματισμών/ 18 ος, 19 ος αιώνας). Αρχικά ο ρόλος της επιστήμης στη βιομηχανία ήταν «θεραπευτικός», δηλαδή η χρήση της επιστημονικής γνώσης γινόταν όποτε παρουσιάζονταν τεχνικά αδιέξοδα. Αργότερα οι επιστημονικές ιδέες ώθησαν στη διαμόρφωση νέων βιομηχανικών κλάδων (π.χ. ατμομηχανές, χημική και ηλεκτρική βιομηχανία / τέλη 19 ο αρχές 20 ου αιώνα). Το 19 ο αιώνα ο ρυθμός των εφαρμογών των επιστημών στη βιομηχανία άρχισε να γίνεται ταχύτερος από την ανάπτυξη των ίδιων των επιστημών και της εκπαίδευσης, με συνέπεια η χρήση των εφαρμογών αυτών να γίνεται από εμπειρικά εκπαιδευμένους χειριστές-τεχνίτες. Στον 20 ο αιώνα εδραιώθηκε η μηχανική παραγωγή (έναντι της χειρωνακτικής) και έγινε ολοκληρωτική ενσωμάτωση της επιστήμης στους παραγωγικούς μηχανισμούς. Συγχρόνως σε όλη αυτή την περίοδο η παραγωγική διαδικασία άρχισε: (α) να συνεισφέρει στην επιστημονική γνώση, διαδραματίζοντας ρόλο «σχολείου» για τους ανθρώπους της βιομηχανίας και τους επιστήμονες, (β) να απαιτεί την επέκταση της επιστημονικής τεχνικής εκπαίδευσης και γενικά την πιο συστηματική οργάνωση της επιστήμης καθώς και την εμφάνιση ερευνητικών εργαστηρίων εντός της βιομηχανίας.. 28

29 Στη διάρκεια της εξέλιξης των μηχανών, των μετάλλων κλπ, οι τεχνίτες πειραματιζόντουσαν και δοκίμαζαν νέες επινοήσεις και ενημερωνόντουσαν για επιστημονικές γνώσεις. Από την άλλη πλευρά οι επιστήμονες φρόντιζαν να έχουν ενημέρωση για εξελίξεις των τεχνικών Στη Βρετανία (από την οποία ξεκίνησε η Βιομηχανική Επανάσταση) οι μηχανικοί ξεκίνησαν ως απλοί εργάτες ( ). Στην αρχή ήταν αγράμματοι ή αυτοδίδακτοι, που στη συνέχεια όμως εκπαιδεύτηκαν κυρίως μέσω πρακτικής μαθητείας (μέχρι και το 1930) που ήταν στη δικαιοδοσία επαγγελματικών ενώσεων ή των επιχειρηματιών. Ουσιαστικά η τεχνική εκπαίδευση ξεκίνησε από τη βάση της βιομηχανικής ανάπτυξης. Μόνο κατά τη δεκαετία του 1960 καθιερώθηκε πανεθνικά η ίδρυση «Πολυτεχνικών» εκπαιδευτικών ιδρυμάτων (Polytechnics) των οποίων όμως οι τίτλοι σπουδών έπρεπε να πιστοποιηθούν από έναν κεντρικό εθνικής εμβέλειας οργανισμό (CNAA). Πάντως, σε μια προσπάθεια ανταγωνισμού της Γαλλικής, Γερμανικής και Αμερικανικής Ανώτατης Τεχνικής Εκπαίδευσης, στη Βρετανία είχε ιδρυθεί ένα «Πολυτεχνικό Ινστιτούτο» (London Polytechnic) ήδη από το Όλα αυτά τα πολυτεχνικά ιδρύματα μετατράπηκαν σε ανεξάρτητα (αυτόνομα) Πανεπιστήμια μετά από νομοθετική ρύθμιση το Σχολές Μηχανικών (Faculty of Engineering) λειτουργούν πάντως και στα παραδοσιακά Πανεπιστήμια Πολυτεχνικό εκπαιδευτικό ίδρυμα Λονδίνου (ιστορική φωτογραφία) Στη Γαλλία το κράτος και οι στρατιωτικές σχολές έπαιζαν μεγαλύτερο ρόλο στην εκπαίδευση από ότι η Βιομηχανία. Η εκπαίδευση των μηχανικών ήταν αποτέλεσμα συνειδητής κρατικής επιλογής που ίδρυσε αντίστοιχες «Μεγάλες» Σχολές (grandes écoles) πανεπιστημιακού χαρακτήρα (για να ανταγωνισθεί τους Βρετανούς στην ανάπτυξη της Βιομηχανίας). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υψηλού κύρους πολύ γνωστή École Polytechnique που ιδρύθηκε στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης (1784) από τον μαθηματικό Gaspar Monge και αργότερα, επί Ναπολέοντα, έγινε Στρατιωτική Ακαδημία. Οι μηχανικοί αποκτούσαν μόρφωση μέσω διαδικασιών κρατικής πανεθνικής τυπικής εκπαίδευσης, που ήταν συστηματικά οργανωμένη και με ιδιαίτερα αυστηρά κριτήρια επιλογής φοιτητών. Οι «Μεγάλες Σχολές» καλύπτουν και πεδία των Βασικών Επιστημών (Φυσική, Χημεία, Μαθηματικά ή 29

30 ακόμα και ανθρωπιστικές σπουδές / όπως π.χ. η École Normale Supérieure που και αυτή ιδρύθηκε επί Γαλλικής Επανάστασης). Η φοίτηση έχει τριετή διάρκεια, που όμως προϋποθέτει παρακολούθηση προπαρασκευαστικών προγραμμάτων διετούς φοίτησης, μετά τη μέση εκπαίδευση (δηλαδή συνολικά απαιτούνται 5 έτη σπουδών). Πάντως εντός των Πανεπιστημίων λειτουργούν και Πανεπιστημιακά Ινστιτούτα Τεχνολογίας (IUT) με διετή προγράμματα σπουδών. Οι απόφοιτοι αυτών των ινστιτούτων γίνονται δεκτοί στις «Μεγάλες Σχολές», μετά από πολύ αυστηρές ανταγωνιστικές εξετάσεις (concours). Η Γαλλική École Polytechnique Παρόμοια ήταν η εξέλιξη και στη Γερμανία. Εκεί παρατηρήθηκε μεγάλη άνοδος του αριθμού των πανεπιστημίων (και των ανώτατων τεχνικών σχολών) αλλά και άνθιση της τεχνικής βιβλιογραφίας. Οι Γερμανοί πανεπιστημιακοί αποτέλεσαν πρότυπο επιστήμονα για όλο τον κόσμο. Για την εκπαίδευση των μηχανικών, στο Γερμανικό εκπαιδευτικό σύστημα Ανώτατης Εκπαίδευσης υπάρχουν τα Τεχνολογικά Πανεπιστήμια (Technische Universitäten/Hochschulen) και οι Ειδικές Ανώτατες Σχολές ή Πανεπιστήμια Εφαρμοσμένων Επιστημών (Fachhochschulen-Universities of Applied Sciences). Τα τελευταία επικεντρώνονται στην εκπαίδευση σε περισσότερο ειδικευμένα αντικείμενα κυρίως τεχνικού χαρακτήρα και είναι αριθμητικά περισσότερα. Αρχικά η χρονική διάρκεια των σπουδών ήταν μικρότερη από τα άλλα Πανεπιστήμια, αλλά σήμερα μετά την υιοθέτηση της Διαδικασίας της Μπολόνια, η διάρκεια των βασικών σπουδών είναι παντού τρία έτη. Η ονομασία Πανεπιστήμια Εφαρμοσμένων Επιστημών χρησιμοποιείται κυρίως για τις επαφές τους με ιδρύματα του εξωτερικού. 30

31 Γερμανική Fachhochschulen στο Βερολίνο και Πολυτεχνείο στο Ααχεν Στην Αμερική η εξέλιξη αρχικά ξεκίνησε όπως στη Βρετανία, αλλά στη συνέχεια το κράτος ενίσχυσε οικονομικά τις τοπικές κοινωνίες για ίδρυση τεχνικών σχολών. Σήμερα λειτουργούν Πολυτεχνικά Ινστιτούτα πολύ υψηλού επιπέδου, όπως π.χ. το MIT (Μασαχουσέτη) και το CALTECH (Καλιφόρνια). Αντίστοιχη φροντίδα για την τεχνική εκπαίδευση είχε δοθεί και στη Σοβιετική Ένωση. Αξίζει να αναφερθεί ότι στο Πολυτεχνικό Ινστιτούτο του Κιέβου είχε επινοηθεί και τεθεί σε πειραματική λειτουργία σύστημα αξονικού τομογράφου από τη δεκαετία του 50. Ιστορική φωτογραφία του ΕΜΠ Στην Ελλάδα η τεχνική εκπαίδευση ακολούθησε αρχικά περισσότερο τη γαλλική εμπειρία και αργότερα τη γερμανική. Την ευθύνη της τεχνικής εκπαίδευσης είχε το Πολυτεχνείο, το οποίο αρχικά (19ος αιώνας) λειτούργησε ως αδιαβάθμητο σχολείο τεχνιτών και καλλιτεχνών (1837). Αργότερα εντάχθηκε στη μέση εκπαίδευση και στη συνέχεια στην ανώτερη. Το 1887 θεσμοθετήθηκε η τετραετής φοίτηση και Ακαδημαϊκό ίδρυμα έγινε μετά το Σημαντική αναβάθμιση έγινε το 1917 με την ίδρυση πολλών από τις σημερινές σχολές του. Σήμερα στα περισσότερα Ελληνικά Πανεπιστήμια λειτουργούν Πολυτεχνικές Σχολές, πενταετούς φοίτησης, των οποίων οι απόφοιτοι ονομάζονται «διπλωματούχοι Μηχανικοί». Στην Ελλάδα είχαν ιδρυθεί (1917) και τα λεγόμενα «Προσαρτημένα Σχολεία» (στο Πολυτεχνείο) τα οποία είχαν στόχο να καλύψουν τα κενά μεταξύ μηχανικών 31

32 ανωτάτων σχολών και τεχνιτών κατώτερης εκπαίδευσης. Από αυτά τα σχολεία προέκυψαν οι Σχολές Εργοδηγών και οι Σχολές Υπομηχανικών (ΣΥΠ), που στη συνέχεια μετονομάσθηκαν σε Ανώτερες Σχολές Υπομηχανικών (ΑΣΥΠ). Οι σχολές αυτές ανήκαν στη βαθμίδα της Ανώτερης Εκπαίδευσης και χαρακτηρίζονταν ως «Μικρά Πολυτεχνεία». Είχαν προγράμματα τετραετούς φοίτησης, αλλά ο τίτλος του «υπομηχανικού» δεν γινόταν ευνοϊκά αποδεκτός από τους αποφοίτους. Υπήρξε μεγάλος ανταγωνισμός μεταξύ υπομηχανικών και μηχανικών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μεγάλη πορεία διάρκειας 22 ημερών των σπουδαστών της ΣΥΠ Θεσσαλονίκης προς την Αθήνα (1960). Η πορεία δέχτηκε επίθεση της αστυνομίας και πολλοί σπουδαστές έπεσαν ακόμα και στη θάλασσα για να γλυτώσουν τη σύλληψη. Αντίστοιχα οι σπουδαστές της ΣΥΠ Αθήνας ξεκίνησαν απεργία πείνας πολλών εβδομάδων. Υπήρξαν όμως και αντιδράσεις, αντιτιθέμενων διεκδικήσεων, από τους σπουδαστές του Πολυτεχνείου. Το 1970 ιδρύθηκαν τα ΚΑΤΕ που αργότερα (1977) μετονομάσθηκαν σε ΚΑΤΕΕ. Τα ιδρύματα αυτά κάλυπταν μεγαλύτερο εύρος ειδικοτήτων με επέκταση στους τομείς της Υγείας, της Γεωπονίας και των Τροφίμων, των Γραφικών και Καλλιτεχνικών σπουδών, της Διοίκησης και Οικονομίας. Οι υπομηχανικοί μετονομάσθηκαν «Τεχνολόγοι Μηχανικοί». Γενικά ο χαρακτηρισμός «Τεχνολόγος» επεκτάθηκε και σε άλλες ειδικότητες αυτών των ιδρυμάτων. Το 1983 ιδρύονται τα ΤΕΙ που σήμερα χαρακτηρίζονται πλέον ως Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, με τετραετή φοίτηση. Μάλιστα από το 1989/90 στους πτυχιούχους ΤΕΙ χορηγούνται υποτροφίες (ΕΠΕΑΕΚ) από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ) για μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό. Για την εξέλιξη των ΤΕΙ Τα ΤΕΙ είναι ιδρύματα της Ανώτατης Εκπαίδευσης που έχουν μεν συγκλίνουσα πορεία εξέλιξης με τα Πανεπιστήμια, αλλά προέρχονται από διαφορετική παράδοση και έχουν διαφορετική ιστορική διαδρομή. Η εξέλιξη των ΤΕΙ συνδέεται με την αντίστοιχη εξέλιξη των ειδικών (ειδημόνων / experts) που αποφοιτούν από αυτά τα ιδρύματα και του ρόλου τους στην παραγωγική και οικονομική δραστηριότητα. Με χρονική διαφορά μερικών δεκαετιών, η εξέλιξη 32

33 των ΤΕΙ έχει ομοιότητες, αλλά και διαφορές, σε σχέση με την αντίστοιχη πορεία Σχολών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που σήμερα έχουν ενταχθεί ή εξελιχθεί σε Πανεπιστημιακά ιδρύματα. Ο ρόλος των «Τεχνολόγων»-απόφοιτοι των Τεχνολογικών Ιδρυμάτων Οι απόφοιτοι των ΤΕΙ, που στο εξής θα χαρακτηρίζονται ως «Τεχνολόγοι» ή «Μηχανικοί Τεχνολογικής Εκπαίδευσης» (οι πτυχιούχοι Σχολών τεχνολογικών εφαρμογών), καλύπτουν ένα πολύ ευρύ φάσμα ειδικοτήτων και επαγγελματικών κατευθύνσεων. Η εξέλιξη αυτών των ειδικοτήτων έχει προέλθει ιστορικά από πολλές και διαφορετικές παραδόσεις, όπως π.χ. η μεγάλη και ταχεία αύξηση των δραστηριοτήτων πολλών επιστημονικών επαγγελμάτων (μηχανικοί, γιατροί, γεωπόνοι, θετικοί επιστήμονες κλπ) που δημιούργησε την ανάγκη πολλές από αυτές τις δραστηριότητες να επιμερισθούν σε νέες περισσότερο εξειδικευμένες ειδικότητες, η ανάδειξη εντελώς νέων επαγγελμάτων, η μετατροπή σε επάγγελμα διαφόρων ερασιτεχνικών δραστηριοτήτων, η σχετικά ταχεία εισαγωγή μηχανολογικής και ηλεκτρονικής τεχνολογίας σε παραδοσιακά επαγγέλματα κλπ. Ιστορικά πολλές ειδικότητες «τεχνολόγων» έχουν αντιστοιχηθεί σε περιόδους που η οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας απαιτούσε έναν ενδιάμεσο κρίκο μεταξύ του χειρώνακτα εργάτη και του επιστήμονα (μηχανικού, γιατρού για τις μονάδες Υγείας). Απαιτούσε την ύπαρξη ενός «τεχνικού» ή «τεχνολόγου» που θα μπορούσε να συνδέει τη χειρωνακτική με την πνευματική εργασία καθώς και την εργασία εκτέλεσης με την εργασία διεύθυνσης. Σημαντικό κοινό χαρακτηριστικό των «τεχνολόγων» είναι ότι έχουν τίτλους «τυπικής» εκπαίδευσης από εθνικής εμβέλειας δημόσια τριτοβάθμια ιδρύματα, αν και σε μερικές χώρες η εκπαίδευση αρχικά ξεκίνησε μέσω δραστηριοτήτων επιμόρφωσης στο εσωτερικό επαγγελματικών φορέων ή ενώσεων. Σε σημαντικό βαθμό ο ρόλος των «Τεχνολόγων» αναδείχθηκε εξ αιτίας των αναγκών που προέκυψαν από τον τρόπο οργάνωσης των παραγωγικών μονάδων και των μονάδων παροχής υπηρεσιών στις βιομηχανικές κεφαλαιοκρατικές κοινωνίες (κατακερματισμός της εργασίας σε πολλά επιμέρους τμήματα της μηχανοποιημένης παραγωγικής διαδικασίας με αποτέλεσμα την απώλεια δεξιοτήτων από τους εργάτες και αποξένωση τους από τη γνώση των εργαλείων παραγωγής αλλά και των προϊόντων καθώς και ένταση του διαχωρισμού πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας, κλπ). 33

34 Στη διεθνή κοινωνιολογική, πολιτική και ιστορική βιβλιογραφία έχουν δημοσιευθεί πολλές αναλύσεις για τη θέση των τεχνολόγων σε μια ταξικά αρθρωμένη παραγωγική και διοικητική διαδικασία. Οι τεχνολόγοι έχουν χαρακτηρισθεί ως εργάτες του «λευκού περιλαιμίου» (white collar workers), «έμπιστοι εργάτες» (ως προς τη διοίκηση) (trusted workers) και ότι έχουν χαρακτηριστικά που τους συνδέουν με τα ανώτερα διοικητικά στελέχη των επιχειρήσεων. Επίσης ότι συντείνουν στην από-ειδίκευση (de-qualification) των εργατών και την απομάκρυνση από τις «ολοκληρωμένες» δεξιότητες, που απαιτούσε η εργασιακή διαδικασία της «μανουφακτούρας». Συγχρόνως έχει θεωρηθεί ότι έχουν μια διοικητική αυτονομία και ότι οι ίδιοι δεν υφίστανται εύκολα τον έλεγχο των διοικήσεων των επιχειρήσεων, λόγω των ειδικών γνώσεων και δεξιοτήτων που μόνο αυτοί μπορούν να έχουν στον εργασιακό χώρο. Σε κάθε όμως περίπτωση, στις σημερινές συνθήκες και στα πλαίσια των επιστημονικών και τεχνολογικών επαναστάσεων, ο αριθμός των εργαζομένων με μακρόχρονη τυπική εκπαίδευση (όπως π.χ. των τεχνολόγων, αλλά και των διοικητικών στελεχών) αυξάνεται γρήγορα. Συγχρόνως η θέση αυτών των στελεχών στη διοικητική ιεραρχία αλλάζει. Δεν έχουν πλέον τα προνόμια άλλων εποχών. Δεν αποτελούν στελέχη που ελέγχουν και εποπτεύουν τους εργάτες. Σε πάρα πολλές περιπτώσεις οι εργαζόμενοι αυτοί αποκτούν τα βασικά ταξικά χαρακτηριστικά της εργατικής τάξης. Η εξέλιξη των ΤΕΙ Τα ΤΕΙ ιδρύθηκαν το 1983 (Ν. 1404/83) ως ιδρύματα Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, διαδεχόμενα τα ΚΑΤΕΕ (Κέντρα Ανώτερης Τεχνολογικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης), που ήταν ιδρύματα ενταγμένα στη διακριτή τότε βαθμίδα της Ανώτερης Εκπαίδευσης. Τα ΚΑΤΕΕ ακολουθούσαν ένα πρότυπο οργάνωσης σπουδών που είχε μελετηθεί από αμερικανικό ίδρυμα (CALPOLY). Αξίζει να σημειωθεί ότι η όλη μελέτη είχε χρηματοδοτηθεί με δάνειο από τη Διεθνή Τράπεζα. Ο όρος Τριτοβάθμια Εκπαίδευση που αποδόθηκε αρχικά στα ΤΕΙ δεν αποσαφήνιζε την τυπική βαθμίδα στην οποία ανήκαν. Να σημειωθεί επίσης, ότι οι πρώτοι πτυχιούχοι του ΚΑΤΕ Αθηνών (1975 περίπου) που μετέβησαν στο CALPOLY για μεταπτυχιακές σπουδές, έγιναν ασμένως δεκτοί για Μεταπτυχιακές σπουδές και Διδακτορικό. Ο όρος Τριτοβάθμια Εκπαίδευση που αποδόθηκε αρχικά στα ΤΕΙ δεν αποσαφήνιζε την τυπική βαθμίδα στην οποία ανήκαν. Τις τελευταίες δεκαετίες τα ΤΕΙ ακολούθησαν μια πορεία θεσμικής αναβάθμισης. Στοιχεία αυτής της πορείας είναι: (α) η ένταξη τους στην Ανώτατη Εκπαίδευση (AEI) με αυτοδιοίκηση και θεσμοθέτηση της ερευνητικής δραστηριότητας, παράλληλα με την εκπαίδευση, 34

35 (β) η γενίκευση της τετραετούς φοίτησης, (γ) τα υψηλά ακαδημαϊκά προσόντα των Καθηγητών (πρέπει να είναι κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος, να έχουν επιστημονικές δημοσιεύσεις, να συντονίζουν ή να συμμετέχουν σε ερευνητικά προγράμματα κλπ) που πρέπει να συνοδεύονται με αντίστοιχου επιπέδου επαγγελματική προϋπηρεσία, πέραν του διδακτικού έργου, (γ) η δυνατότητα αυτοδύναμης διοργάνωσης Προγραμμάτων Μεταπτυχιακών Σπουδών και ο συντονισμός μεγάλων ερευνητικών προγραμμάτων (ακόμα και βασικής έρευνας) εγκεκριμένων από κρατικούς φορείς (ΓΓΕΤ, Υπουργεία, Οργανισμοί κλπ) και από Ευρωπαϊκούς φορείς, (ε) η συμμετοχή Καθηγητών ΤΕΙ σε τριμελείς επιτροπές διδακτορικών διατριβών και η ανάληψη επιστημονικής επίβλεψης προγραμμάτων μεταδιδακτορικής έρευνας (ΙΚΥ, ΓΓΕΤ κλπ). Η ερευνητική δραστηριότητα στα ΤΕΙ αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς κυρίως λόγω της εισόδου (κατά την προ κρίσης περίοδο) νέων επιστημόνων με υψηλά προσόντα (αύξηση αριθμού δημοσιεύσεων % τη δεκαετία , έναντι περίπου >100% στα Πανεπιστήμια). Παρουσιάζεται όμως ποσοτικά μειωμένη σε σχέση με τα Πανεπιστήμια (0,5 έναντι 7 δημοσιεύσεις ανά μέλος ΔΕΠ/στα Πανεπιστήμια) [ΚΑΝΕΠ 2013]. Αυτή η κατάσταση πρέπει να συνδεθεί με την έλλειψη επαρκούς μόνιμου προσωπικού (μελών ΕΠ/ΔΕΠ: Διδακτικό Ερευνητικό Προσωπικό), αλλά και με τη μη ολοκλήρωση των ακαδημαϊκών λειτουργιών, κυρίως την ελλιπή (και μη θεσμοθετημένη) παρουσία υποψήφιων διδακτόρων και μεταδιδακτορικών ερευνητών. Τα ΤΕΙ στις σημερινές συνθήκες - πανεπιστημιοποίηση Την άνοιξη του 2017 εξαγγέλθηκε η ίδρυση του «Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής» ως διάδοχο σχήμα της συγχώνευσης (με μείωση Τμημάτων) του ΤΕΙ Αθήνας και του ΑΕΙ-ΤΤ (ΤΕΙ) Πειραιά. Πάντως η μέχρι στιγμής θεσμική θέση των ΤΕΙ στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, είναι ότι αποτελούν έναν από τους δύο τομείς της Ανώτατης Εκπαίδευσης, τον τεχνολογικό τομέα, που συνδέεται με την Τεχνολογία και τις εφαρμογές των Επιστημών. Η συζήτηση για την εκτίμηση του ουσιαστικού ρόλου αυτού του «τεχνολογικού τομέα» της Ανώτατης Εκπαίδευσης, στις σημερινές συνθήκες, θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τις εξελίξεις στις Επιστήμες και την ενσωμάτωση τους στην παραγωγική διαδικασία. Σημαντικά στοιχεία αυτών των εξελίξεων είναι: -Στη σύγχρονη Επιστήμη τείνουν να εξαλειφθούν οι αυστηρές διαχωριστικές γραμμές μεταξύ βασικών και εφαρμοσμένων επιστημών. Η επιστημονική γνώση είναι σύνθετη, διαμορφώνεται και συσσωρεύεται μέσω συνδυασμού πειραματικών και θεωρητικών μεθόδων (γενίκευσης και πρόβλεψης) καθώς και μέσω της Τεχνολογίας. 35

36 -Η σύγχρονη επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη έχει καθολικό χαρακτήρα. Αγκαλιάζει όλες τις σφαίρες της παραγωγικής, οικονομικής και πνευματικής ζωής. Είναι αποτέλεσμα καθολικής εργασίας και δράσης, αποτέλεσμα δραστηριοποίησης πολλών επιστημόνων (και γενεών επιστημόνων). Δεν είναι και δεν πρέπει να είναι ιδιοκτησία κανενός πέραν του κοινωνικού συνόλου. -Δημιουργούνται νέες επιστημονικές κατευθύνσεις και επιστημονικά πεδία μέσα από διαδικασίες σύνδεσης, συνεργασίας ή σύνθεσης διαφορετικών επιστημονικών πεδίων. Ιδιαίτερα η παρούσα περίοδος θεωρείται ότι χαρακτηρίζεται από τη σύμφυση των Φυσικών Επιστημών με την Ψηφιακή Τεχνολογία και τις Βιοεπιστήμες και τη γιγάντωση των δικτύων (με τη λεγόμενη 4 η οικουμενική τεχνολογική και βιομηχανική επανάσταση, όπως έχει χαρακτηρισθεί από συστημικές «δεξαμενές σκέψης»/klaus Schwab) -Η αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της επιστημονικής έρευνας στις παραγωγικές και διοικητικές διαδικασίες καθώς και στην παροχή υπηρεσιών είναι σήμερα ιδιαίτερα εντατική. -Η χρονική απόσταση μεταξύ της «καθαρής» έρευνας και της εφαρμογής των αποτελεσμάτων της ολοένα και μειώνεται. Η εφαρμογή της γνώσης είναι όλο και περισσότερο αδιαχώριστη από την ερευνητική ή βασική της διάσταση (τα δίκτυα, η χωρική επέκταση και η ταχύτητα θεωρούνται κύρια χαρακτηριστικά της λεγόμενης 4 ης Βιομηχανικής Επανάστασης). -Εκτεταμένη επιστημονική έρευνα (ακόμα και βασική) διεξάγεται μέσα στις ίδιες τις παραγωγικές μονάδες (Τμήματα Έρευνας και Ανάπτυξης), στις μονάδες παροχής υπηρεσιών (Υγείας κλπ). Αναπτύσσονται προγράμματα που απαιτούν τη συνδρομή θεωρητικών πεδίων των θετικών επιστημών (π.χ. Μαθηματικών, Θεωρητικής Φυσικής) στην αντιμετώπιση πρακτικών προβλημάτων τεχνολογικών εφαρμογών στη βιομηχανία, στην Υγεία και την κοινωνία. -Τα μέσα εργασίας μεταλλάσσονται ριζικά. Οι μηχανές (και τα συμπλέγματα μηχανών) επιτελούν και λειτουργίες διανοητικής εργασίας (αυτόματοι μηχανισμοί ρύθμισης, διεύθυνσης, διδασκόμενα και αυτοδιδασκόμενα αυτόματα). Ήδη σε μελέτη επιτροπής που έχει συγκροτήσει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διατυπώνονται εκτιμήσεις για τις επιπτώσεις και τις αναγκαίες προσαρμογές που θα πρέπει να προβλεφθούν σε σχέση με την εξέλιξη των λεγόμενων «Κυβερνο-φυσικών Συστημάτων»-CBS (ευφυή ρομποτικά συστήματα συνδεδεμένα με το διαδίκτυο των πραγμάτων- Internet of Things- που αλληλεπιδρούν με τον φυσικό κόσμο). Αντίστοιχες αλλαγές γίνονται και στα αντικείμενα της εργασίας (πολυμερή, υλικά προδιαγεγραμμένων χαρακτηριστικών, νανοτεχνολογία, έξυπνα υλικά κλπ). -Οι εργαστηριακοί χώροι εργασίας και η εργασία αποκτούν πολυλειτουργικά χαρακτηριστικά. Δηλαδή ανεξαρτητοποιούνται από τα προϊόντα της παραγωγής. Η πολυλειτουργικότητα συντείνει στην ικανότητα των εργαζομένων να μεταβάλουν συνεχώς το αντικείμενο της εργασίας τους, να είναι ικανοί να αντικαθιστούν άλλους εργαζόμενους με διαφορετικό αντικείμενο εργασίας και να ελέγχουν τα αντίστοιχα αποτελέσματα (αυτό βεβαίως δεν 36

37 πρέπει να συγχέεται με την υποβάθμιση του δικαιώματος σε σταθερή εργασία με εργασιακά, ασφαλιστικά, συνδικαλιστικά δικαιώματα που συχνά υπαγορεύουν οι σημερινές διεθνείς κλπ πολιτικές). -Οι χώροι εργασίας «επιστημονικοποιούνται». Δηλαδή οι εργαζόμενοι χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο όργανα, μηχανήματα, τεχνικές και μεθόδους της επιστημονικής έρευνας, που απαιτούν ρυθμίσεις, βαθμονομήσεις και πολλαπλούς ελέγχους μεγάλης ακρίβειας καθώς και διασφάλιση υψηλής ποιότητας (διατήρηση λειτουργιών και αποδόσεων σε υψηλά επίπεδα) σε συνθήκες αυστηρής τήρησης κανονισμών και της αντίστοιχης νομοθεσίας. Πολυσύνθετες εγκαταστάσεις σε χώρους παροχής υπηρεσιών Υγείας -Εκτός από την «επιστημονικοποίηση» της βιομηχανίας (και των υπηρεσιών Υγείας) έχει συντελεστεί και η «εκβιομηχάνιση» της επιστήμης. Η διεξαγωγή της έρευνας π.χ. στη Φυσική των Υψηλών Ενεργειών, στην Αστροφυσική, στη Χημεία, στη Βιολογία, στις Επιστήμες Υγείας κλπ, απαιτεί πολυσύνθετες βιομηχανικές εγκαταστάσεις (επιταχυντές σωματιδίων μεγέθους δεκάδων χιλιομέτρων, αυτοματοποιημένα ρομποτικά συστήματα ανάλυσης βιολογικών, βιοχημικών στοιχείων, δίκτυα κλπ). -Η ραγδαία ενσωμάτωση της επιστημονικής γνώσης στα μέσα παραγωγής και στις διαδικασίες ασκεί συνεχώς όλο και μεγαλύτερη επίδραση στην οργάνωση της ανθρώπινης εργασίας, αλλά και στο χαρακτήρα της εργασίας. Προκαλεί εκτεταμένες και πολλές φορές ριζικές αλλαγές στις επαγγελματικές ειδικότητες. Γίνεται αναγκαία η επέκταση της εργασίας που απαιτεί υψηλού επιπέδου επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις και γενικότερα η επέκταση του πεδίου εφαρμογής της πνευματικής εργασίας και της εργασίας δημιουργικού χαρακτήρα. Η εργασία των τεχνολόγων έχει ολοένα και περισσότερο χαρακτήρα ελέγχου και ρύθμισης μηχανισμών και διαδικασιών της παραγωγής και των υπηρεσιών. Απαιτείται όλο και περισσότερο συνειδητή και υπεύθυνη προσέγγιση των προβλημάτων με θεωρητική γνώση, ικανότητα αφαίρεσης, σύνθεσης και αυτόνομης προσαρμογής σε νέους ή διαφορετικούς τομείς σε εργασιακούς χώρους με πολλαπλές λειτουργίες και σύμφυση διαφορετικών επιστημονικών πεδίων. 37

38 Μέσα σε αυτές τις συνθήκες οι τεχνολόγοι θα πρέπει να έχουν την πνευματική και επαγγελματική αυτονομία να αφομοιώνουν συνεχώς νέα γνώση και να προσαρμόζονται σε νέες επιστημονικο - τεχνικές συνθήκες εργασίας, χωρίς να αναγκάζονται προστρέχουν σε διαδικασίες και μορφές άτυπης ή μη τυπικής εκπαίδευσης (π.χ. ακριβοπληρωμένα σεμινάρια «δια βίου μάθησης», συχνά αμφίβολης αξίας, ελάχιστα ή καθόλου αμειβόμενη εργασία με τη μορφή της απόκτησης εργασιακής εμπειρίας). Η εντεινόμενη ενσωμάτωση της Επιστήμης και της Τεχνολογίας στις διαδικασίες παραγωγής και παροχής υπηρεσιών συντείνει στην ανάγκη πανεπιστημιακού επιπέδου εκπαίδευσης για όλους τους πτυχιούχους Ανώτατης Εκπαίδευσης (περιλαμβανομένων των πτυχιούχων ΤΕΙ). Υπό αυτό το πρίσμα διαφαίνεται ότι δεν είναι πλέον βάσιμος ο διοικητικός (οργανωτικός) διαχωρισμός των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων σε ιδρύματα Τεχνολογίας και Εφαρμογών και σε ιδρύματα Πανεπιστημιακού χαρακτήρα (εφαρμογών;). Ήδη στη διάρκεια του 20 ου αιώνα (με τις συνεχιζόμενες «βιομηχανικές επαναστάσεις») έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται ο όρος «Τεχνοεπιστήμη» (Technoscience), που υποδηλώνει τη σύμφυση «καθαρής» και εφαρμοσμένης επιστήμης και τεχνολογίας. Η Ανώτατη Εκπαίδευση, στο σύνολό της, πρέπει να εκπληρώνει κοινωνική αποστολή. Επομένως πρέπει να διαθέτει το υψηλότερο δυνατό επιστημονικό επίπεδο. Χρειάζεται να είναι ενιαία, με ισότιμα ιδρύματα που δεν ανταγωνίζονται μεταξύ τους, αλλά συνεργάζονται στην προαγωγή της επιστημονικής γνώσης και δεν υπόκεινται σε αναχρονιστικούς διαχωρισμούς μεταξύ ιδρυμάτων Πανεπιστημιακού και Τεχνολογικού τομέα. Όλα τα ΑΕΙ, ανεξαρτήτως ονομασίας, πρέπει να έχουν ολοκληρωμένες ακαδημαϊκές λειτουργίες και θεσμική νομιμοποίηση για απονομή διδακτορικού τίτλου. Τα Τμήματα των ιδρυμάτων της Ανώτατης Εκπαίδευσης ιδρύονται και οργανώνονται στη βάση ενιαίων επιστημονικών αντικειμένων ή διεπιστημονικών αντικειμένων που απαιτούν υψηλού επιπέδου γνώσεις από διαφορετικές βασικές επιστήμες (αντίστοιχα και για τις καλλιτεχνικές σπουδές). Το περιεχόμενο του προγράμματος βασικών σπουδών διαμορφώνεται με κριτήριο την κατάκτηση από τους αποφοίτους: Βαθιάς, σφαιρικής και συγκροτημένης γνώσης του επιστημονικού αντικειμένου και Ικανότητας για ελεύθερη κρίση, για επιστημονική εμβάθυνση και γενίκευση καθώς και αυτονομία, αυτοτέλεια και δημιουργικότητα στην επιστημονική και επαγγελματική δραστηριότητα. 38

39 Το βασικό πτυχίο πρέπει να αποτελεί το μοναδικό προαπαιτούμενο στοιχείο για την απόκτηση επαγγελματικών δικαιωμάτων και την άσκηση επαγγέλματος. Οι μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές πρέπει να στοχεύουν στην επιστημονική εμβάθυνση σε επιμέρους επιστημονικά πεδία (του ενιαίου αντικειμένου σπουδών) καθώς και στην καλλιέργεια ικανότητας επεξεργασίας, διαμόρφωσης και χρήσης ερευνητικής μεθοδολογίας για αναζήτηση και παραγωγή νέας γνώσης. Μεταπτυχιακό δίπλωμα και διδακτορική διατριβή πρέπει να συγκροτούν ενιαίο κύκλο που να οδηγεί στη λήψη διδακτορικού διπλώματος. Οι κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος προάγουν τη συστηματική και οργανωμένη επιστημονική έρευνα αλλά και την ελεύθερη, αυτόνομη και πρωτογενή ερευνητική αναζήτηση οδηγούμενη από επιστημονική «περιέργεια» (curiosity driven research). Μπορούν να δραστηριοποιούνται σε ερευνητικά έργα αλλά και να αναπτύσσουν αυτοτελή ερευνητική δραστηριότητα σε Πανεπιστήμια, Ερευνητικά Κέντρα, αλλά και στον επαγγελματικό τους χώρο, π.χ. βιομηχανία, νοσοκομεία κλπ. Η ερευνητική δραστηριότητα έχει χαρακτήρα καθολικής εργασίας, στηρίζεται στη δράση πολλών ανεξάρτητων επιστημόνων και ερευνητικών ομάδων που δεν ανταγωνίζονται μεταξύ τους, βασίζεται στην εργασία προηγούμενων επιστημόνων, ανήκει στην κοινωνία και έχει ως στόχο την παραγωγή νέας γνώσης με κριτήρια την αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας και την επιδίωξη του κοινωνικού οφέλους Αναφορές 1. J D Bernal Η Επιστήμη στην Ιστορία Τόμος ΙΙ: Η Επιστήμη και η Βιομηχανική Επανάσταση, Αθήνα, εκδόσεις «Ι. Ζαχαρόπουλος», Γ Αντωνίου και Ρ Καρέλλη Η Μέση Τεχνική Εκπαίδευση στο ΕΜΠ: Από τα προσηρτημένα σχολεία στις Σχολές Υπομηχανικών, , Νεύσις 18, 69-87, Κ Τ Κολιόπουλος. Ανασκόπηση της Τεχνολογικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα 4. P. Whaley and E. R. Barley Technical Work in the Division of Labor: Stalking the Willy Anomaly. In S R Barley and J E Orr (Eds). Between Craft and Science: Technical Work in US Settings. ILR Press, Cornell University Press, S Creighton and R Hodson. Whose side are they on? Technical Workers and Management Ideology. In S R Barley and J E Orr (Eds). Between Craft and Science: Technical Work in US Settings. ILR Press, Cornell University Press, Κέντρο Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΚΑΝΕΠ) ΓΣΕΕ, Έκθεση Σεργκέϊ Τραπέζνικοφ. Ο Λενινισμός και η επιστημονική και τεχνολογική επανάσταση. Στο Η επιστημονική και τεχνολογική επανάσταση: κοινωνικές επιπτώσεις και προοπτικές. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1976, 8. Νικολάι Γκάουσνερ. Η επιστημονική και τεχνολογική επανάσταση και η κοινωνική διάρθρωση της καπιταλιστικής κοινωνίας. Στο Η επιστημονική και τεχνολογική επανάσταση: κοινωνικές επιπτώσεις και προοπτικές. «Σύγχρονη Εποχή». Αθήνα Ν Ν Ινοζέμτσεφ. Ο σύγχρονος καπιταλισμός: νέα φαινόμενα και αντιθέσεις. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα

40 10. Klaus Swchab (2017). The Fourth Industrial Revolution. New York: Crown Publishing Group.και Klaus Schwab, (January 11, 2016). The Fourth Industrial Revolution. World Economic Forum Ethical Aspects of Cyber-Physical Systems. Scientific Foresight Study. European Parliamentary Research Service, June 2016 ============================================================ 40

41 ΕΝΟΤΗΤΑ: ΗΘΙΚΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Σήμερα μεγάλες διεθνείς επιστημονικές και επαγγελματικές ενώσεις Βιοϊατρικής Μηχανικής (όπως π.χ. η Engineering in Medicine and Biology Society του ΙΕΕΕ (Institute of Electrical and Electronics Engineers) και η Association for the Advancement of Medical Instrumentation) έχουν διαμορφώσει κώδικες ηθικής με στόχο την εκπαίδευση των μελών τους στους τομείς της Ηθικής και της Βιοηθικής. Επιπλέον διοργανώνονται μεγάλα διεθνή επιστημονικά συνέδρια ειδικά σε θέματα Ηθικής στη Βιοϊατρική Μηχανική (International Conference on Ethical Issues in Biomedical Engineering) αλλά και πολλά διεθνή συνέδρια Βιοϊατρικής Μηχανικής (όπως π.χ. το Annual International Conference of the Engineering in Medicine and Biology Society) περιλαμβάνουν συνεδρίες αφιερωμένες σε τέτοια θέματα. Επίσης πολλά Πανεπιστήμια περιλαμβάνουν διαλέξεις και μαθήματα Ηθικής και Βιοηθικής στα προγράμματα τους που αφορούν στο πεδίο της Βιοϊατρικής Μηχανικής. Στοιχεία Βιοηθικής /Από το βιβλίο της ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ Τ. Βιδάλης - Β. Μολλάκη Τι ξέρω για τη Βιοηθική για να ενημερωθείς, να προβληματιστείς και να αποφασίσεις Δημοσιεύθηκε από την Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής /Νεοφύτου Βάμβα 6, Τ.Κ , Αθήνα/Τηλ.: /Φαξ: / secretariat@bioethics.gr / Η Βιοηθική μελετά και αναλύει τα ηθικά ζητήματα που ανακύπτουν από τις νέες εφαρμογές της επιστήμης, με σκοπό να προληφθούν κίνδυνοι στην κοινωνική ζωή. 1. Εισαγωγή στη Βιοηθική 1.1 Τι είναι η Βιοηθική και σε τι αποβλέπει Η Βιοηθική είναι η εφαρμογή της ηθικής στις επιστήμες της ζωής. Είναι ο κλάδος που ασχολείται με όσα ηθικά και κοινωνικά προβλήματα ανακύπτουν από τις νέες εφαρμογές της Βιολογίας και της Ιατρικής, προσπαθώντας να 41

42 πετύχει μια εξισορρόπηση των ωφελειών και των κινδύνων από τις αποφάσεις μας για τη χρήση της τεχνολογίας. Από τη φύση της η Βιοηθική είναι το σημείο τομής διαφορετικών επιστημονικών πεδίων: της Βιολογίας και της Ιατρικής αλλά και της Νομικής, της Φιλοσοφίας, της Κοινωνιολογίας και της Θεολογίας. Οι ρίζες της Βιοηθικής εντοπίζονται ήδη στην Αρχαιότητα. Ο Όρκος του Ιπποκράτη αποτελεί το πρώτο διάσημο κείμενο για τη σχέση γιατρών και ασθενών. Γνωστός, επίσης, είναι ο στοχασμός περί ευθανασίας των στωικών φιλοσόφων, αλλά και οι σκέψεις περί ευγονικής στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα». Χαρακτικό με το κεφάλι του Ιπποκράτη και χειρόγραφο του «όρκου» του (εύρημα του 12 ου αιώνα (από τη Wikipedia) Στην εποχή μας, αφορμή για την ανάπτυξη του προβληματισμού γύρω από τις εφαρμογές των επιστημών και της τεχνολογίας έδωσαν ζοφερές εμπειρίες της ανθρωπότητας, κατά τη διάρκεια του Β Παγκόσμιου Πολέμου (ιδίως τα απάνθρωπα πειράματα των Ναζί σε αιχμαλώτους και οι συνέπειες από τη χρήση της ατομικής βόμβας). Πιο πρόσφατα, η τεχνολογία των επεμβάσεων στο DNA οργανισμών (γενετική μηχανική), η εξωσωματική γονιμοποίηση στον άνθρωπο, η κλωνοποίηση θηλαστικών και η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, αποτέλεσαν σταθμούς της επιστημονικής προόδου, που ανέδειξαν πλήθος ερωτημάτων και καθιέρωσαν τη Βιοηθική ως αντικείμενο συστηματικής έρευνας. Σκοποί της Βιοηθικής είναι: 1. Να ορίσει και να υπερασπιστεί ανθρώπινες αξίες, όπως π.χ. το δικαίωμα στην ζωή και στην υγεία και ο σεβασμός στην αυτονομία του ατόμου. 2. Να προαγάγει τις αξίες αυτές στους τομείς της έρευνας και της επιστήμης. 42

43 3. Να προβλέψει τους πιθανούς κινδύνους που μπορεί να προκύψουν από ραγδαίες επιστημονικές εξελίξεις και να σταθμίσει τα οφέλη και τους κινδύνους προς όφελος του ανθρώπου, των άλλων ζωντανών οργανισμών και του περιβάλλοντος. 4. Να διαμορφώσει, τελικά, ένα πλαίσιο για την πρακτική επίλυση δύσκολων ηθικών διλημμάτων. 1.2 Διακρίσεις της Βιοηθικής Η σύγχρονη Βιοηθική διακρίνεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, ως προς τη θεματολογία της: Η Βιοϊατρική Ηθική ασχολείται με τα ηθικά και κοινωνικά ζητήματα που αφορούν τη διαχείριση της ζωής του ανθρώπου, κυρίως στο πεδίο της Ιατρικής. Η Περιβαλλοντική Ηθική ενδιαφέρεται για τον τρόπο διαχείρισης της ζωής όλων των άλλων οργανισμών ή μικροοργανισμών, είτε στο πεδίο εφαρμογών, όπως η παραγωγή τροφίμων, καυσίμων ή η διατήρηση των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας, είτε στο πεδίο της βιολογικής έρευνας. 1.3 Βασικές αρχές της Βιοϊατρικής Ηθικής Στον προβληματισμό της Βιοϊατρικής Ηθικής, ειδικότερα, τέσσερις αρχές αποτελούν τον κορμό της συζήτησης και συνιστούν ένα βασικό «κώδικα δεοντολογίας» [Beauchamp - Childress]. Οι βασικές αυτές αρχές δεν έχουν ιεραρχική δομή. Είναι ισότιμες και καμία δεν υπερτερεί της άλλης.. 1. Αρχή της αυτονομίας 2. Αρχή της «αβλάβειας» 3. Αρχή της ευεργεσίας 4. Αρχή της δικαιοσύνης Κάθε ζήτημα βιοηθικής που προκύπτει μπορεί να αντιμετωπισθεί υπό το πρίσμα τους: 1. Αρχή της αυτονομίας. Αναφέρεται στο δικαίωμα του ατόμου να κάνει τις δικές του επιλογές σε θέματα υγείας, βάσει των προσωπικών του πεποιθήσεων και αξιών. Οι απόψεις και τα δικαιώματά του πρέπει να είναι σεβαστά, εφόσον δεν βλάπτουν άλλους. 2. Αρχή της «αβλάβειας». Αναφέρεται γενικά στην υποχρέωση κάθε ατόμου να μην βλάπτει τον συνάνθρωπό του, αλλά και ειδικά στο καθήκον του ιατρού να φροντίζει για την υγεία του ασθενούς, αποφεύγοντας ιατρικές πράξεις που μπορεί να τη βλάψουν. 3. Αρχή της ευεργεσίας. Περιλαμβάνει την αγάπη και τον αλτρουισμό. Εμπεριέχει κανόνες για την εξισορρόπηση ωφελειών και κινδύνων. 43

44 4. Αρχή της δικαιοσύνης. Αναφέρεται στη δίκαιη μεταχείριση των ατόμων, την ίση πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, καθώς και την ίση κατανομή πόρων για την υγεία. 1.4 Οι Επιτροπές Βιοηθικής Καθώς τα προβλήματα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπη η Βιοηθική είναι σύνθετα, απαιτούν εξειδικευμένες επιστημονικές γνώσεις και έχουν σοβαρές κοινωνικές επιπτώσεις, γρήγορα οδήγησαν στη δημιουργία ιδιαίτερων θεσμών, των Επιτροπών Βιοηθικής. Ρόλος αυτών των Επιτροπών, που αποτελούνται από ειδικούς τόσο των θετικών όσο και των θεωρητικών επιστημών, είναι η επεξεργασία προτάσεων προς την Πολιτεία για τη ρύθμιση των εφαρμογών της τεχνολογίας, με τρόπο σύμφωνο προς τις αξίες μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Οι γνώμες τους, λοιπόν, διαμορφώνουν τόσο τη νομοθεσία, όσο και την καθημερινή πρακτική (π.χ. σε νοσοκομεία, ερευνητικά κέντρα κ.λπ.). Στην Ελλάδα, τον ρόλο αυτό έχει η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής ( Αντίστοιχες Εθνικές Επιτροπές Βιοηθικής υπάρχουν στις περισσότερες χώρες στον κόσμο, ενώ λειτουργούν και διεθνείς Επιτροπές Βιοηθικής, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την UNESCO, το Συμβούλιο της Ευρώπης, κ.λπ. (Κατάλογος Επιτροπών Βιοηθικής). 1.5 Σχετική βιβλιογραφία 1. Δραγώνα - Μονάχου Μ., Ηθική και βιοηθική, Επιστήμη και Κοινω-νία 2002, σ. 1 επ. 2. Kuczewski M. G., Palansky P. (επιμ.), Βιοηθική: Αρχαίες Θεματικές σε Σύγχρονα Προβλήματα, μτφρ: Μ. Κατσιμίτσης, πρόλογος: Μ. Δραγώνα - Μονάχου, επιμέλεια και επίμετρο: Ε. Καλοκαιρινού, εκδ. Τραυλός, Αθήνα Σαββάκη Χ., Βασιλόγιαννη Φ., Βιδάλη Τ., Βουτσάκη Β., Δόνου Π., Καστανά Η., Κτιστάκι Γ., Μάλλιου Ευ., Τάκη Α., Τσιτσελίκη Κ., Χριστόπουλου Δ., Νέες τεχνολογίες και συνταγματικά δικαιώματα, Σάκκουλας, Αθήνα - Θεσσαλονίκη Τσινόρεμα Σ., Λούη Κ. (επιμ.), Θέματα Βιοηθικής. Η Ζωή, η Κοινω-νία και η Φύση μπροστά στις προκλήσεις των Βιοεπιστημών, Πα-νεπ. Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο Beauchamp T. L., Childress J. F., Principles of Biomedical Ethics, 7th ed., Oxford U.P Mappes Th. A., Degrazia D. (ed.), Biomedical Ethics, 5th ed., McGraw-Hill, N. York Kuhse H., Singer P. (ed.), Bioethics. An Anthology, Blackwell, Oxford Kuhse H., Singer P. (ed.), A Companion to Bioethics, Blackwell, Ox-ford Tristram Engelhardt H., Jr. (ed.), The Philosophy of Medicine, Kluwer, Dodrecht

45 Ηθική της Βιοϊατρικής Μηχανικής Οι ανάγκες που εξυπηρετεί σήμερα η Μηχανική (Engineering) και η Τεχνολογία έχουν μετακινηθεί από την απλή ικανοποίηση των αναγκών για αύξηση της παραγωγικότητας (στην αρχική φάση εμφάνισης των μηχανικών) σε όλες σχεδόν τις πτυχές της ζωής στον σημερινό κόσμο. Οι εφαρμογές των επιστημονικο-τεχνικών γνώσεων και δεξιοτήτων έχουν επίσης διευρυνθεί πέραν της συμβατικής Μηχανικής (που περιλαμβάνει τον Ηλεκτρισμό, την Ηλεκτρονική, τη Μηχανολογία, τη Δομική, την Τοπογραφία κλπ).. Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι εφαρμογές της Τεχνολογίας συχνά αφορούν στη σύμφυση η/και την επιλεκτική υιοθέτηση βασικών αρχών και επιστημονικών πεδίων από τους προαναφερθέντες κλάδους Μηχανικής. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο τομέας της Βιοϊατρικής Μηχανικής που διαδραματίζει ζωτικό ρόλο στη διαμόρφωση των Ιατρικών Επιστημών και των Βιοεπιστημών (για βελτίωση της ποιότητας ζωής ασθενών και παροχή θεραπευτικών αγωγών). Η Βιοϊατρική Μηχανική είναι πλέον τόσο κοντά στο ανθρώπινο σώμα που οι επαγγελματίες Βιοϊατρική Μηχανικοί γίνονται, στο χώρο εργασίας τους, εξίσου σημαντικοί με τους άλλους επαγγελματίες της υγειονομικής περίθαλψης (Ιατρούς, Νοσηλευτές, Τεχνολόγους Υγείας, Βιολόγους, Φαρμακοποιούς, κλπ) Ακολουθεί κείμενο από το άρθρο: Brey, P. (2009). Biomedical Engineering Ethics. Eds. Berg-Olsen, J., Pedersen, S., Hendricks, V. (eds.), A Companion to Philosophy of Technology. Blackwell. Εν μέρει επειδή η Βιοϊατρική Μηχανική είναι η ίδια ένα σχετικά νέο επιστημονικό πεδίο (εμφανίσθηκε μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο), δεν υπάρχει επί του παρόντος κανένα διακριτό ακαδημαϊκό πεδίο που να αφορά στην Ηθική της Βιοϊατρικής Μηχανικής. Τα ηθικά ζητήματα στη Βιοϊατρική Μηχανική μελετώνται σήμερα εντός των πλαισίων της Βιοηθικής, της Ιατρικής Δεοντολογίας και της Ηθικής της Μηχανικής. [Σημείωση: πολλά ζητήματα της ηθικής των 45

46 μηχανικών γενικά αφορούν στη δραστηριότητα τους στον τομέα της Έρευνας και Ανάπτυξης (Ε&Α), δηλαδή στην επιστημονική οργάνωση και εφαρμογή ερευνών και πειραμάτων, με σκοπό τη βελτίωση όλων των φάσεων λειτουργίας μιας βιομηχανίας ή μιας εταιρείας. Τα πορίσματα των ερευνών χρησιμοποιούνται από τους υπεύθυνους των διαφόρων τμημάτων, για την εξασφάλιση καλύτερου ποιοτικού και οικονομικού αποτελέσματος]. Όμως τα επαγγελματικά δεοντολογικά ζητήματα στη Βιοϊατρική Μηχανική είναι συχνά διαφορετικά από αυτά που παραδοσιακά συζητούνται σε αυτούς τους προαναφερθέντες τομείς. Οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί διαφέρουν από τους ιατρούς και μοιάζουν με τους άλλους μηχανικούς, ως προς το ότι ασχολούνται με την έρευνα και την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών, ενώ κατά βάση δεν συμμετέχουν σε αυτή καθεαυτή τη μελέτη, διάγνωση και θεραπεία των ασθενών. Οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί διαφέρουν όμως και από τους υπόλοιπους κλάδους μηχανικών και ομοιάζουν με τους ιατρούς, στο βαθμό που στοχεύουν να συνεισφέρουν στη βελτίωση της φροντίδας των ασθενών και στην υγειονομική περίθαλψη Έτσι οι ηθικές δεοντολογικές ευθύνες των Βιοϊατρικών Μηχανικών συνδυάζονται τόσο με εκείνες των μηχανικών όσο και με αυτές των επαγγελματιών της Υγείας (ιατρικής κλπ). Σε αυτές συμπεριλαμβάνεται: (α) η ευθύνη να ενσωματώσουν τα γενικά (ηθικά) δεοντολογικά πρότυπα στις διαδικασίες έρευνας και ανάπτυξης (Ε&Α) της τεχνολογίας και (β) να συμβάλλουν ώστε η Ε&Α να ενσωματώνει και αυτή τις ειδικές προδιαγραφές που καθορίζονται από την ιατρική δεοντολογία και τη Βιοηθική. Αν και οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί δεν είναι ιατροί, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ότι είναι έμμεσα επαγγελματίες Υγείας, αφού οι τεχνολογίες και οι τεχνικές που αναπτύσσουν συνδιαμορφώνουν την ιατρική πρακτική. Γενικά θέματα Ηθικής-δεοντολογίας στη Βιοϊατρική Μηχανική Στη Βιοϊατρική Μηχανική, μπορεί να γίνει διάκριση μεταξύ: (α) των ηθικών-δεοντολογικών ζητημάτων που αφορούν στην πρακτική αυτής καθεαυτής της Ε&Α και (β) των ηθικών ζητημάτων που αφορούν στις συνέπειες που μπορεί να έχουν οι τεχνικές (και τεχνολογικές μέθοδοι) και οι συσκευές (όργανα, μηχανήματα κλπ) όταν εφαρμόζονται και χρησιμοποιούνται στην ιατρική πρακτική. 46

47 Στο πλαίσιο της Ε&Α υπάρχουν ηθικά ζητήματα σχετικά με τον άνθρωπο και τα ζώα, τον πειραματισμό και τη χρήση βιοϋλικών, καθώς και γενικά ζητήματα όπως η ηθική της Ε&Α, η ειλικρίνεια και η αποφυγή συγκρούσεων συμφερόντων. Μαζί με αυτά τα ζητήματα, που είναι εγγενή στη δική τους πρακτική, οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί έχουν την ευθύνη να προβλέπουν τις συνέπειες των σχεδιασμών τους στην ιατρική πρακτική και να εξασφαλίζουν ότι οι τεχνολογίες και οι τεχνικές να σχεδιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι σύμφωνος και υποστηρικτικός των ηθικών αρχών για την ιατρική πρακτική. Οι αρχές αυτές αναφέρθηκαν προηγουμένως και περιλαμβάνουν την ευεργεσία-αγαθοεργία (προς όφελος των ασθενών), τη μη βλαπτικότητα («αβλάβεια») (μη βλάπτειν), αυτονομία των ασθενών (δικαίωμα επιλογής ή άρνησης θεραπείας), δικαιοσύνης (δίκαιη κατανομή των χαμηλών πόρων στην Υγεία), αξιοπρέπεια (αξιοπρεπής μεταχείριση των ασθενών), εμπιστευτικότητα (ιατρικών πληροφοριών) και ενημερωμένη συγκατάθεση (informed consent) (δηλαδή συγκατάθεση για θεραπεία με βάση την ορθή κατανόηση των γεγονότων). Ορισμένα ιδιαίτερα ηθικά ζητήματα εγείρονται σε σχέση με την ανθρώπινη βελτιστοποίηση/ενίσχυση (Human Enhancement). Ενώ οι συσκευές και οι τεχνικές που αναπτύσσονται από τους Βιοϊατρικούς Μηχανικούς είναι συνήθως σχεδιασμένες για να υποστηρίξουν θεραπεία ή διάγνωση, μπορεί επίσης να σχεδιαστούν για να ενισχύσουν τα υγιή ανθρώπινα χαρακτηριστικά πέρα από ένα κανονικό επίπεδο. Αυτό ονομάζεται ανθρώπινη ενίσχυση (ή βελτίωση / αντιστοιχεί στον αγγλικό όρο enhancement), και είναι ηθικά αμφιλεγόμενη επειδή κινείται πέρα από τα όρια του ανθρώπινου είδους, και επομένως έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει υπερόντα υπερανθρώπους (superhumans). Εάν ένα φάρμακο επρόκειτο να συμβάλει στην ανθρώπινη ενίσχυση, θα προχωρούσε πέρα από τη δική του παραδοσιακή αποστολή, η οποία είναι απλώς θεραπευτική και προληπτική. Η βελτίωση μπορεί να απαιτήσει ακόμη και τη βλάβη υγιούς ανθρώπινου ιστού ή οργάνων για να γίνει συμβατή με αυτή την ενίσχυση. Συνεπώς παραμένει αμφιλεγόμενο αν οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί (και οι ιατροί) πρέπει να συμμετέχουν στην ανθρώπινη βελτιστοποίηση/ενίσχυση.. Στη συνέχεια θα εστιάσουμε σε ορισμένα κυρίως νεότερα επιμέρους πεδία της Βιοϊατρικής Μηχανικής και θα σημειώσουμε μερικά σημαντικά δεοντολογικά ζητήματα σε αυτά. 47

48 Αναγεννητική θεραπεία με βλαστοκύτταρα καρδιαγγειακών παθήσεων Κυτταρική, Γενετική και Ιστική Μηχανική Αυτά τα πεδία περιλαμβάνουν τις σχετικά πρόσφατες προσπάθειες αντιμετώπισης βιοϊατρικών προβλημάτων σε μικροσκοπικό επίπεδο. Η Κυτταρική Μηχανική (Cellular Engineering) είναι ένα πεδίο που επιχειρεί να ελέγξει τη λειτουργία των κυττάρων μέσω μεθόδων Χημικής Μηχανικής, Μηχανολογικής Μηχανικής, Ηλεκτρολογικής Μηχανικής ή Γενετικής Μηχανικής των κυττάρων. Προσπαθεί να κατανοήσει τις διαδικασίες της νόσου στο κυτταρικό επίπεδο και να παρέμβει μέσω μικροσκοπικών συσκευών που διεγείρουν ή αναστέλλουν κυτταρικές επεξεργασίες σε συγκεκριμένες τοποθεσίες-στόχους με σκοπό την πρόληψη ή τη θεραπεία ασθενειών. Η Γενετική Μηχανική συγκεκριμένα στοχεύει στο να ελέγχει το γενετικό υλικό στα κύτταρα. Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας κατευθύνεται προς τη θεραπεία σωματικών κυττάρων (somatic cell therapy), η οποία είναι η γενετική τροποποίηση των σωματικών κυττάρων, εκτός των σπερματοζωαρίων ή των ωαρίων, με στόχο να αντικατασταθούν τα ελαττωματικά γονίδια με λειτουργικά. Είναι κλινικά δοκιμασμένη για τη θεραπεία κληρονομικών ασθενειών, καρκίνου, διαβήτη καθώς και για διάφορες νευροεκφυλιστικές διαταραχές. Υπάρχει πλέον σημαντική συμφωνία ότι η γονιδιακή θεραπεία σωματικών κυττάρων, για τη θεραπεία σοβαρών ασθενειών, είναι ηθική. 48

49 Η Μηχανική Βλαστικής Σειράς -Γενoμική Μηχανική (Germline engineering / Human germline engineering) είναι η διαδικασία με την οποία επεξεργάζεται το γονιδίωμα ενός ατόμου με τέτοιο τρόπο ώστε η αλλαγή να είναι κληρονομική. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω γενετικών αλλαγών εντός των βλαστικών κυττάρων ή των αναπαραγωγικών κυττάρων, όπως το ωοκύτταρο και το σπερματογόνο. Δεν χρησιμοποιείται προς το παρόν θεραπευτικά. Βρίσκεται υπό μελέτη και θεωρείται πιο αμφιλεγόμενη πρακτική (αφορά σε τροποποιήσεις στα γονίδια στα αυγά, στο σπέρμα ή σε πολύ πρώιμα έμβρυα). Κρίνεται αμφιλεγόμενη επειδή οδηγεί σε κληρονομούμενες τροποποιήσεις του γονιδιώματος που μεταβιβάζονται σε μελλοντικές γενιές. Οι μακροπρόθεσμες παρενέργειες μιας τέτοιας μηχανικής είναι επί του παρόντος απρόβλεπτες και υπάρχουν επίσης ανησυχίες ότι η μηχανική αυτή παραβιάζει τα δικαιώματα του μελλοντικών γενεών ή ότι ανάγεται στο επίπεδο να έχει ρόλο «Θεού». Επίσης αμφιλεγόμενη είναι η Γενετική Μηχανική για την ενίσχυση ανθρώπινων χαρακτηριστικών όπως η νοημοσύνη ή η δύναμη, είτε ασκείται σε σωματικά κύτταρα είτε σε γενετική γραμμή κυττάρων. Αυτή η γενετική ενίσχυση είναι αμφιλεγόμενη για τους ίδιους λόγους που ισχύουν για άλλους τύπους της ανθρώπινης βελτίωσης.. Η Μηχανική των Ιστών (Tissue Engineering) είναι ένα πεδίο που αποσκοπεί στην αποκατάσταση, διατήρηση ή βελτίωση της λειτουργίας των ιστών ή ολόκληρων οργάνων μέσω βιολογικών υποκατάστατων που επισκευάζουν ή αντικαθιστούν αυτούς τους ιστούς ή όργανα. Ένας από τους στόχους της μηχανικής των ιστών είναι η δημιουργία τεχνητά αναπτυσσόμενων οργάνων για τους ασθενείς που χρειάζονται μεταμοσχεύσεις οργάνων. Η μηχανική ιστών εξαρτάται επίσης από την κυτταρική μηχανική όπως και από την επιστήμη των βιοϋλικών. Σημαντικές ηθικές διαμάχες στην μηχανική των ιστών αφορούν στη χρήση ξενογονιδιακού (ζωικό ή βλαστικό / vegetative) και ανθρώπινου εμβρυϊκό ιστού (βλαστικά και γεννητικά κύτταρα). Η χρήση των ξενογoνιδιακών κυττάρων και του κυτταρικού υλικού είναι αμφιλεγόμενη, διότι κατά τη διάρκεια της σχετικής διαδικασίας, τα όρια των βιολογικών ειδών διασταυρώνονται. Η τελευταία περιλαμβάνει τη δημιουργία και την ιατρική χρήση κυττάρων και ιστών που, κατά την προέλευση τους, είναι κατά ένα μέρος ανθρώπινοι και κατά ένα άλλο μέρος ζωικοί ή φυτικοί. Η χρήση του εμβρυϊκού ιστού είναι αμφιλεγόμενη επειδή τα κύτταρα συλλέγονται 49

50 από ανθρώπινα έμβρυα, τα οποία καταστρέφονται κατά τη διαδικασία, ή από αποδημήσαντα έμβρυα. Έχει υπάρξει ένσταση ότι είναι ανήθικο να σκοτώνονται ή να καταστρέφονται τα ανθρώπινα έμβρυα και επομένως να υπάρχει ιατρική πρακτική που να εμπλέκει κάτι τέτοιο. Επίσης υπάρχουν ανησυχίες ότι η ζήτηση για ανθρώπινο εμβρυϊκό ιστό προωθεί την καλλιέργεια ανθρώπινων εμβρύων σε μεγάλη κλίμακα ειδικά για το σκοπό αυτό. Άλλα ηθικά ζητήματα στον τομέα της μηχανικής των ιστών αφορούν στο ερώτημα εάν και με ποιο συγκεκριμένο τρόπο, οι τύποι των ιστών μπορούν να κατοχυρωθούν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας (πατέντα). Τίθεται το ζήτημα του κατά πόσον οι δότες των κυττάρων του ανθρώπου θα πρέπει να μπορούν να έχουν κέρδος από τη χρήση τους (κάτι που δεν συμβαίνει σήμερα) και το ζήτημα του εάν οι δότες έχουν το δικαίωμα ενημερωμένης συγκατάθεσης (informed consent) για κάθε χρήση των κυττάρων τους (κάτι που συμβαίνει σήμερα). Η προστασία της ιδιωτικής ζωής των δοτών είναι επίσης ένα άλλο σημαντικό ζήτημα. Οι ιστοί των δοτών αποθηκεύονται στις λεγόμενες βιοτράπεζες (biobanks), δηλαδή αποθετήρια για την αποθήκευση βιοστοιχείων που χρησιμοποιούνται για κλινικούς ή ερευνητικούς σκοπούς. Οι δημόσιοι και οι ιδιωτικοί οργανισμοί που είναι ιδιοκτήτες τέτοιων βιοτραπεζών είναι υπεύθυνοι για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και την εμπιστευτικότητα των δωρητών, αλλά υπάρχουν διαφωνίες σχετικά με την έκταση και τον τρόπο με τον οποίο αυτό πρέπει να γίνει. Ένα τελικό ηθικό ζήτημα, στη Μηχανική των Ιστών, αφορά στον τρόπο εξισορρόπησης μεταξύ της παράτασης της ζωής και της ποιότητας της ζωής. Σε ποιο βαθμό θα πρέπει να παρατείνεται η διάρκεια ζωής του ανθρώπου (που είναι ένας στόχος της μηχανικής των ιστών) και πώς θα πρέπει αυτό να εξισορροπείται με το στόχο για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, αφού μερικές φορές οι στόχοι αυτοί μπορεί να έρχονται σε σύγκρουση. 50

51 Βιοϋλικά, προσθετικά στοιχεία και εμφυτεύματα Αρκετοί τομείς της Βιοϊατρικής Μηχανικής εστιάζουν στην ανάπτυξη προσθετικών συσκευών (prosthetic devices) και εμφυτευμάτων (implants). Στον τομέα των Βιοϋλικών (Biomaterials), που είναι συμπληρωματικός της Μηχανικής των Ιστών, αναπτύσσονται και χρησιμοποιούνται μη βιολογικά υλικά (που μπορεί να είναι συνθετικά ή φυσικά υλικά) με σκοπό τη διασύνδεση τους με βιολογικά υλικά συστήματα με στόχο την αντικατάσταση, θεραπεία, ενίσχυση ή υποστήριξη ιστών, οργάνων ή λειτουργιών του σώματος. Το πεδίο των Βιοϋλικών συμβάλλει ουσιαστικά στην ανάπτυξη προθέσεων και εμφυτευμάτων στη Βιοιατρική Μηχανική. Η ανάπτυξη και χρήση προθέσεων και εμφυτευμάτων είναι σημαντικό θέμα στα πλαίσια του τομέα της Μηχανικής της Αποκατάστασης (rehabilitation engineering), τομέα που αφορά την ανάπτυξη τεχνολογικών λύσεων για προβλήματα ατόμων με αναπηρίες και δυσλειτουργίες. Πρόσθετα στοιχεία όπως τα τεχνητά ισχία, τα τεχνητά άκρα, οι βηματοδότες, τα συνθετικά ομιλίας και τα εμφυτεύματα αμφιβληστροειδούς χρησιμοποιούνται για την αποκατάσταση λειτουργιών. Η χρήση προθέσεων και εμφυτευμάτων εγείρει ζητήματα ανθρώπινης ταυτότητας και αξιοπρέπειας, διότι περιλαμβάνει την προσθήκη τεχνητών δομών και συστημάτων στην ανθρώπινη βιολογία ή ακόμη και την αντικατάσταση των ανθρώπινων ιστών και οργάνων με τεχνητά αντίγραφα (versions). Η χρήση προθέσεων και εμφυτευμάτων, ιδιαίτερα εκείνα που έχουν λειτουργικά μέρη, μετατρέπουν τους ανθρώπους σε κυβερνοοργανισμούς -κυβόργια (cyborg: άτομο που οι φυσικές του ικανότητες επεκτείνονται πέραν των φυσιολογικών ανθρώπινων δυνατοτήτων μέσω μηχανικών στοιχείων που είναι ενσωματωμένα-δομημένα μέσα στο ανθρώπινο σώμα). Μπορεί το άτομο που προκύπτει να ονομάζεται ακόμα πλήρως ανθρώπινο; Μπορεί η προσθήκη τεχνητού μέρους να προκαλεί μετασχηματισμό ή ακόμα και απώλεια ταυτότητας; Παραμένουν οι άνθρωποι ακόμα αυτόνομα πρόσωπα, όταν βασίζονται σε ηλεκτρονικά κυκλώματα μέσα στο σώμα τους; Μήπως ορισμένα όργανα ή λειτουργίες δεν θα πρέπει να αντικαθίστανται από τεχνητά συστήματα; Επιπλέον έχουν υπάρξει αντιπαραθέσεις 51

52 σχετικά με τη δυνατότητα οι προθέσεις και τα εμφυτεύματα να αναπτύσσονται για την ανθρώπινη ενίσχυση (βελτίωση). Cyborg (εικόνα dreamstime) Ένα περισσότερο παγκόσμιο πρόβλημα αφορά στη χρήση βιοϊατρικών συσκευών και εμφυτευμάτων σε κλινικές δοκιμές. Τι προϋποθέσεις και ποιες συνθήκες πρέπει να πληρούνται για την ηθική και υπεύθυνη δοκιμή νέων βιοϋλικών και πρόσθετων εμφυτευμάτων κλπ, στον άνθρωπο και πόσο καλά πρέπει να δοκιμάζονται τα υλικά και τα εμφυτεύματα προτού προχωρήσουν στην αγορά; Βιοϊατρική Απεικόνιση και οπτική Η Βιοϊατρική Απεικόνιση είναι η εφαρμογή μεθόδων Φυσικής και Μηχανικής για την ανίχνευση και την απεικόνιση βιολογικών διαδικασιών και ανατομικής μορφολογίας. Οι τεχνικές Βιοϊατρικής Απεικόνισης χρησιμοποιούνται κλινικά, για την ανίχνευση και τη διάγνωση διαφόρων ασθενειών, αλλά επίσης χρησιμοποιούνται και στη βασική έρευνα στα πλαίσια των Βιοεπιστημών, για τη μελέτη της ανατομίας και των λειτουργιών στο ανθρώπινο σώμα και σε άλλους βιολογικούς οργανισμούς. Η Βιοϊατρική Απεικόνιση είναι συνήθως μη επεμβατική ή ελάχιστα επεμβατική και περιλαμβάνει την εκπομπή και την ανίχνευση μιας γνωστής φυσικής ποσότητας, όπως π.χ. ιοντίζουσες ακτινοβολίες Χ και γ, υπέρηχους, μαγνητικούς παλμούς κλπ. Στη συνέχεια χρησιμοποιείται ηλεκτρονική και ψηφιακή επεξεργασία και ανάλυση δεδομένων για τη δημιουργία οπτικών εικόνων. Η Βιοϊατρική Απεικόνιση 52

53 έχει προφανή οφέλη για την επιστήμη και την υγειονομική περίθαλψη. Όμως εγείρονται και εδώ διάφορα ζητήματα που θα πρέπει να μελετηθούν υπό το πρίσμα της Ηθικής και της Βιοηθικής. Έχει π.χ. δημιουργηθεί ζήτημα στη Διαγνωστική Απεικόνιση ότι μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική διάγνωση (excess of diagnoses). Δηλαδή ότι μπορεί να αποκαλυφθούν ασθένειες που δεν ήταν υπό έρευνα ή ασθένειες για τις οποίες δεν υπάρχει διαθέσιμη θεραπεία ή ακόμα το ότι μπορεί να αποκαλυφθούν οι συνθήκες που υποδηλώνουν αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης ασθένειας. Αυτό μπορεί να φέρει τους ιατρούς και τους άλλους ειδικούς καθώς και τους ασθενείς, αντιμέτωπους με πληροφορίες και (ηθικές) επιλογές που μπορεί να μην επιθυμούν να έχουν. Οι ασθενείς μπορεί να μην θέλουν να το ξέρουν ότι έχουν μια ασθένεια για την οποία δεν υπάρχει καλή θεραπεία ή ότι πρέπει να αντιμετωπίσουν μια οδυνηρή αβεβαιότητα εάν έχουν μια ασθένεια ή αν θα μπορούσαν να παρουσιάσουν κάποια ασθένεια. Αυτό θέτει ηθικά ζητήματα όχι μόνο για τη χρήση, αλλά και για το σχεδιασμό των τεχνολογιών απεικόνισης. Θα έπρεπε π.χ. οι τεχνολογίες και τα συστήματα απεικόνισης να σχεδιάζονται έτσι ώστε οι ανατομικές και λειτουργικές στο ανθρώπινο σώμα να γίνουν ορατές επιλεκτικά; Εικόνες εγκεφάλου PET Η ηθική διαμάχη επεκτείνεται και στο πεδίο της απεικόνισης του εγκεφάλου. Αυτού του είδους η απεικόνιση φτάνει στο σημείο να μπορεί να αποκαλύπτει πληροφορίες σχετικά με τις ψυχικές καταστάσεις ή σχετικά με τα σχέδια δράσης ενός ατόμου. Αυτές οι εξελίξεις δημιουργούν σημαντικές ανησυχίες για την προστασία της ιδιωτικής ζωής καθώς και την ανησυχητική πιθανότητα ότι η ανάγνωση του νου μπορεί να χρησιμοποιείται για τη χειραγώγηση και τον έλεγχο των ανθρώπων. Ένα τρίτο και τελευταίο ηθικό ζήτημα αφορά την ηθική του χειρισμού και της επεξεργασίας (ή της χειραγώγησης) των δεδομένων στη Βιοϊατρική Απεικόνιση. Οι εικόνες, είτε πρόκειται για εικόνες κλινικής μελέτης είτε πρόκειται για εικόνες επιστημονικής και ερευνητικής ανάλυσης, πρέπει να είναι ειλικρινείς και αξιόπιστες. Αυτό απαιτεί να μην εκτελούνται τεχνικές λειτουργίες ή επεξεργασίες απεικόνισης που να χειρίζονται και να διαμορφώνουν τα δεδομένα, έτσι ώστε να παρέχουν ψευδείς πληροφορίες. Ωστόσο, ορισμένες λειτουργίες απεικόνισης, όπως η βελτίωση της φωτεινότητας (έντασης) της εικόνας και οι βελτιώσεις (και 53

54 προσαρμογές) που αφορούν σε ποιοτικά χαρακτηριστικά, όπως η αντίθεσης της εικόνας, είναι σαφώς αποδεκτές και ορισμένες φορές απαραίτητες. Αυτό εγείρει την ερώτηση σχετικά με το ποιες από τις λειτουργίες απεικόνισης επιτρέπονται και σε ποιο βαθμό πρέπει να αναφέρονται οι λειτουργίες απεικόνισης σε τρίτους. Εικόνες εγκεφάλου MRI (super agers/ CBS) Νευρωνική Μηχανική Η Νευρωνική Μηχανική (neural engineering) είναι ένα νέο πεδίο που τοποθετείται στη διασταύρωση της Μηχανικής και των Νευροεπιστημών. Χρησιμοποιεί τεχνικές Μηχανικής για τη μελέτη και το χειρισμό του κεντρικού ή περιφερειακού νευρικού συστήματος. Στους στόχους της περιλαμβάνει την αποκατάσταση και την ενίσχυση ανθρώπινων λειτουργιών. Αυτό επιτυγχάνεται συνήθως μέσω άμεσων αλληλεπιδράσεων μεταξύ του νευρικού συστήματος και των τεχνητών συσκευών. Στη Νευροπροσθετική (neuroprosthetics) Νευρωνική αναπτύσσονται προθέσεις (προσθήκες) οι οποίες αντικαθιστούν ή βελτιώνουν τη νευρική λειτουργία ενός εξασθενημένου νευρικού συστήματος. Ένας άλλος τομέας της Νευρωνικής Μηχανικής είναι αυτός των Διεπαφών Εγκεφάλου-Υπολογιστή (Braincomputer interfaces), στον οποίο εξωτερικές υπολογιστικές συσκευές συνδέονται με τον εγκέφαλο έτσι ώστε να μπορούν να ανταλλάσσονται σήματα. Η Νευρωνική Μηχανική περιλαμβάνει επίσης την ανάπτυξη εμφυτευμάτων εγκεφάλου (brain iμplants) για τη λειτουργική ηλεκτρική διέγερση του νευρικού ιστού για την αποκατάσταση της λειτουργίας του. Στη Νευρωνική Μηχανική εγείρονται ηθικά ζητήματα λόγω της υιοθέτησης αμφιλεγόμενων μορφών έρευνας σε ζώα και ανθρώπους. Επίσης στη Νευρωνική Μηχανική τίθενται ηθικά ζητήματα σχετικά με την ακεραιότητα και την αξιοπρέπεια των ανθρώπων, αφού οι τεχνητές νευρωνικές συσκευές μπορεί να επηρεάσουν την προσωπική 54

55 ταυτότητα και να κάνουν το ανθρώπινο νου ή τον εγκέφαλο εν μέρει τεχνητό, μετατρέποντας έτσι τους ανθρώπους σε cyborgs. Επιπλέον, η ατομική αυτονομία πιθανόν να υπονομευθεί καθώς οι νευρωνικές συσκευές θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τον έλεγχο της γνώσης, της διάθεσης και της συμπεριφοράς. Αυτό ενισχύει επίσης τα ζητήματα ευθύνης όπως το αν μπορούν οι άνθρωποι να θεωρηθούν ηθικά υπεύθυνοι για τη συμπεριφορά τους όταν ο εγκέφαλός τους έχει κατασκευαστεί από άλλους έτσι ώστε να λειτουργεί με ορισμένο τρόπο. Η δυνατότητα για νευροβελτίωση (neuroenhancement) εγείρει επίσης σημαντικά ηθικά ζητήματα, όπως το αν πρέπει να χρησιμοποιηθεί η Νευρωνική Μηχανική για να αναπτυχθούν τεχνητές συσκευές που να επιτρέπουν στους ανθρώπους να έχουν ανώτερη αντίληψη, ανώτερη γνώση ή μηχανικό έλεγχο κινητικότητας ή θετικές διαθέσεις και στάσεις; Βιβλιογραφικές αναφορές Fielder, J. (2007). Biomedical Engineering Ethics. Morgan & Claypool. Varello, D. (2007). Biomedical Ethics for Engineers: Ethics and Decision Making in Biomedical and Biosystem Engineering. Academic Press. Beauchamp TL (1997). Comparative studies: Japan and America. In Kazumasa Hoshino (ed.). Japanese and Western bioethics, pp The Netherlands: Kluwer Academic Publishers. Beauchamp TL (2003). A defense of the common morality. Kennedy Inst Ethics J 13(3): Beauchamp TL, Childress JF (2009). Principles of biomedical ethics. 6th ed. Oxford: Oxford University Press. National Society of Professional Engineers. (2007). Ethics. Code of Ethics for Engineers. (online article). Biomedical Engineering Society. (2004). Ethics Biomedical Engineering Society Code of Ethics. (online article). Brey, P. (2009). Biomedical Engineering Ethics. Eds. Berg-Olsen, J., Pedersen, S., Hendricks, V. (eds.), A Companion to Philosophy of Technology. Blackwell. 55

56 Jong Yong Abdiel Foo, Stephen J. Wilson Andrew P. Bradley, Winston GweeDennis Kwok-Wing Tam. (2013). Ethics for Biomedical Engineers. Springer New York Heidelberg Dordrecht London, ISBN ISBN (ebook) IEEE Engineering in Medicine and Biology Society (EMBS) (2011) IEEE EMBS code of ethics [Internet] [Cited 29 Sep 2011]. Θ. Παπαδοπούλου (2015). Ειδικά θέματα Βιοηθικής. Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και βοηθήματα. Ε. Σαρειδάκης (2008). Βιοηθική-Ηθικά προβλήματα νέων Βιοϊατρικών Τεχνολογιών. Εκδόσεις Παπαζήση Σ. Τσινόρεμα (2013). Φύση, Βιοτεχνολογία και Ηθική: Αρχές μιας Σύγχρονης Περιβαλλοντικής Ηθικής. Στο Στ. Τσινόρεμα, Κ. Λούης (επιστημονική επιμέλεια), Θέματα Βιοηθικής. Η Ζωή, η Κοινωνία και η Φύση μπροστά στις προκλήσεις των Βιοεπιστημών. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης, Σ. Αλαχιώτης, (2004). Βιοηθική: Αναφορά στους Γενετικούς και Τεχνολογικούς Νεωτερισμούς. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. - Συναφή επιστημονικά περιοδικά: Ethics Information Technology Technology and Human Values Journal of the History of Medicine and Allied Sciences Επιθεώρηση Βιοηθικής Επιστήμη και Κοινωνία, Βιοηθικά-Μηνιαίο ενημερωτικό δελτίο της Ελληνικής Εταιρείας Βιοηθικής ======================================================= 56

57 Εικόνες από το ερευνητικό κέντρο CERN Τα ειδικά θέματα ηθικής και δεοντολογίας στην έρευνα Τις τελευταίες δεκαετίες στον τομέα της Βιοϊατρικής Μηχανικής η Επιστημονική Έρευνα αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς, όπως καταδεικνύεται και από τον μεγάλο αριθμό των επιστημονικών περιοδικών που δημοσιεύουν ερευνητικά άρθρα, από τον μεγάλο αριθμό διεθνών επιστημονικών συνεδρίων που διοργανώνονται, από τα μικρής ή μεγάλης κλίμακας ερευνητικά προγράμματα που διεξάγονται καθώς και από την ίδρυση επιστημονικών εταιρειών σε παγκόσμιο επίπεδο (όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του παρόντος κειμένου). Εκτός από την έρευνα που αναπτύσσεται στα ερευνητικά κέντρα, η έρευνα είναι συστατικό στοιχείο των τμημάτων Έρευνας και Ανάπτυξης (Ε&Α) των βιομηχανιών και αυτό συχνά αποτελεί κύριο αντικείμενο των Μηχανικών. Πέραν όμως της έρευνας σε αυτό καθεαυτό το πεδίο της Βιοϊατρικής Μηχανικής, οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί εμπλέκονται και σε ερευνητικά προγράμματα καθαρώς Ιατρικού ή Βιολογικού χαρακτήρα. Ιδιαίτερα σε χώρους υπηρεσιών Υγείας (νοσοκομεία, κέντρα Υγείας κλπ) η επιστημονική έρευνα είναι πολύ συχνά ενταγμένη στην καθημερινότητα των εργασιακών χώρων (εργαστηρίων, κλινικών κλπ), κάτι που ίσως δεν τόσο σύνηθες σε άλλους χώρους υπηρεσιών. Η εμπλοκή των Βιοϊατρικών Μηχανικών στην ερευνητική δραστηριότητα στον τομέα της Υγείας αναφέρεται ρητά και στα επαγγελματικά τους δικαιώματα. Κατά συνέπεια είναι σημαντικό να γίνει αναφορά σε θέματα Ηθικής στα πλαίσια της έρευνας και των ερευνητικών προγραμμάτων. Το κείμενο που ακολουθεί είναι δημοσιευμένο σε περιοδική έκδοση του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης ΕΚΤ (Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ), Ηθική και Δεοντολογία στην επιστημονική έρευνα Αφιέρωμα Τεύχος 81 Δεκ Ιαν / Αποστολή του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης είναι η συλλογή, τεκμηρίωση, διαχείριση, διάθεση και εσαεί 57

58 διατήρηση του έγκριτου ψηφιακού περιεχομένου και δεδομένων που παράγεται από την ελληνική επιστημονική, ερευνητική και πολιτιστική κοινότητα καθώς και η υποστήριξη της επιστημονικής έρευνας. Η ηθική και η δεοντολογία (ethics) αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της έρευνας, από τη σύλληψη μιας ιδέας έως τη δημοσίευση των αποτελεσμάτων της. Τα πιο συνηθισμένα ζητήματα είναι: Η συνειδητή συγκατάθεση όσων εμπλέκονται στην έρευνα, Η προστασία των προσωπικών δεδομένων, Η χρήση πειραματόζωων, Η συμμετοχή των αναπτυσσόμενων χωρών στην έρευνα, Η έρευνα σε ανθρώπινα βλαστοκύτταρα, καθώς και Η διπλή χρήση των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Η "συνειδητή συγκατάθεση" σημαίνει πως όσοι συμμετέχουν σε ερευνητικά έργα θα πρέπει να είναι ενήμεροι σχετικά με τους στόχους της έρευνας, τις πιθανές δυσμενείς επιπτώσεις, τη δυνατότητα άρνησης συμμετοχής ή αποχώρησης, ανά πάσα στιγμή, χωρίς καμία συνέπεια, τη διατήρηση των στοιχείων τους μετά το τέλος της έρευνας, κ.λπ. Καμία παρότρυνση για συμμετοχή σε ερευνητικά έργα δεν δικαιολογείται. Η ενημέρωση των συμμετεχόντων σχετικά με την έρευνα πρέπει να γίνει με τρόπο που αποτυπώνεται στη μνήμη τους, π.χ. συνεντεύξεις, παρουσιάσεις βίντεο, κ.ά. Η συγκατάθεση πρέπει να δίνεται από άτομα που μπορούν ελεύθερα να κατανοήσουν την ερώτηση και να συμφωνήσουν. "Ευάλωτα" πρόσωπα (φυλακισμένοι, άτομα με διανοητική καθυστέρηση, ασθενείς με σοβαρές παθήσεις, πολύ μικρά παιδιά, κ.ά.) μπορούν να συμμετέχουν μόνο εάν υπάρχει το κατάλληλο προστατευτικό νομοθετικό πλαίσιο (νομικοί, θεραπευτικοί εκπρόσωποι). Ο τρόπος της συγκατάθεσης διαφοροποιείται ανάλογα με την κουλτούρα και τις παραδόσεις των λαών, π.χ. σε ορισμένες κοινότητες δεν ισχύει η γραπτή συγκατάθεση ή οι γυναίκες δεν έχουν το δικαίωμα να λειτουργούν αυτόνομα, οπότε απαιτούνται μάρτυρες ή εκπρόσωποι, κ.λπ. Η "προστασία των προσωπικών δεδομένων" αφορά το νόμιμο δικαίωμα, αλλά και την κοινή προσδοκία, για προστασία (του απόρρητου) της ιδιωτικής ζωής, ιδιαίτερα σε σχέση με τις νέες τεχνολογίες. Θέματα απορρήτου 58

59 τίθενται σε όλες τις περιπτώσεις που συλλέγονται και αποθηκεύονται δεδομένα που προσδιορίζουν μοναδικά ένα ή περισσότερα άτομα. Τα δεδομένα αυτά αφορούν συνήθως θέματα υγείας, ποινικού μητρώου, γενετικές, οικονομικές, γεωγραφικές ή πολιτισμικές πληροφορίες. Σύμφωνα με καλές πρακτικές, η συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων πρέπει να γίνεται με νόμιμο και δίκαιο τρόπο, για συγκεκριμένους και περιορισμένους λόγους, με ακρίβεια, ασφάλεια και σεβασμό στα δικαιώματα του ατόμου, ενώ δεν πρέπει να διατηρούνται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από όσο χρειάζεται, ούτε και να μεταφέρονται σε άλλες χώρες χωρίς επαρκή προστασία. Η "χρήση πειραματόζωων" για ερευνητικούς σκοπούς σε πανεπιστήμια, ιατρικές σχολές, φαρμακευτικές εταιρείες, αμυντικούς ερευνητικούς οργανισμούς, εμπορικές επιχειρήσεις, κ.ά. αφορά εκατ. ζώα, σε ετήσια βάση, τα οποία είτε σκοτώνονται κατά τη διάρκεια των πειραμάτων, είτε υποβάλλονται σε ευθανασία κατόπιν. Χρήση πειραματόζωου Τα περισσότερα πειραματόζωα εκτρέφονται για ερευνητικούς σκοπούς, ενώ ένα μικρό ποσοστό προέρχεται από καταφύγια ζώων ή από τη φύση. Οι 3 αρχές που οι ερευνητές καλούνται να σεβαστούν αφορούν α) την υιοθέτηση επιστημονικών μεθόδων που επιτρέπουν τη συγκέντρωση ίδιων δεδομένων από λιγότερα ζώα, ή περισσότερων δεδομένων από τον ίδιο αριθμό ζώων, β) την προτίμηση μεθόδων που δεν απαιτούν τη χρήση πειραματόζωων, όπου αυτό είναι δυνατό, γ) τη βελτίωση της μεθοδολογίας για τη μείωση του πόνου στα ζώα ή την ανακούφιση από αυτόν. Οι ερευνητές πρέπει να εξηγούν τους λόγους για τους οποίους χρησιμοποιούν πειραματόζωα, το αναμενόμενο όφελος, τη μεθοδολογία που θα ακολουθήσουν, κ.ά. 59

60 Η "έρευνα που εμπλέκει αναπτυσσόμενες χώρες" αφορά την καθιέρωση παγκόσμιων δεοντολογικών και ηθικών προτύπων για την έρευνα σε ανθρώπινα όντα, ενώ τα κριτήρια που αξιολογούνται είναι, αφενός, εάν το ερευνητικό έργο παρέχει οφέλη στην τοπική κοινότητα (π.χ. πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης, πρόσβαση σε νέες τεχνολογίες, κ.λπ.) και, αφετέρου, εάν η έρευνα χρησιμοποιεί τοπικούς πόρους (γενετικούς πόρους, φυτά, ζώα, κ.ά.). Η "έρευνα σε ανθρώπινα βλαστοκύτταρα", από τη μια πλευρά, μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη θεραπειών που σώζουν ζωές και, από την άλλη, περιλαμβάνει την καταστροφή ανθρώπινων εμβρύων. Η νομοθεσία στα κράτη μέλη διαφοροποιείται σημαντικά, ενώ υπάρχουν προβληματισμοί σχετικά με την προοπτική εμπορευματοποίησης του ανθρώπινου σώματος και των στοιχείων του. Ένα ακόμα θέμα αφορά τη χρήση διαθέσιμων βλαστοκυττάρων που προκύπτουν από εξωσωματική γονιμοποίηση, ή το εάν οι επιστήμονες μπορούν να δημιουργούν βλαστοκύτταρα μόνο και μόνο για ερευνητικούς σκοπούς. Εφόσον κρίνεται αναγκαία η χρήση των βλαστοκυττάρων για την έρευνα, εξετάζονται ζητήματα όπως η νομοθεσία στη χώρα όπου θα γίνει η σχετική έρευνα (το νομικό πλαίσιο μπορεί να διαφοροποιείται από χώρα σε χώρα, εάν η έρευνα γίνεται από διακρατική ομάδα), η πηγή των βλαστοκυττάρων, τα μέτρα που λαμβάνονται για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, κ.ά. Ο όρος "διπλή χρήση (dual use)" χρησιμοποιείται συχνά στην πολιτική και τη διπλωματία για τεχνολογίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για ειρηνικούς αλλά και για πολεμικούς σκοπούς, όπως η εξάπλωση πυρηνικών όπλων. Γενικά, αφορά οποιαδήποτε τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για περισσότερους από έναν σκοπούς σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Θα πρέπει, λοιπόν, να συστήνονται συμβουλευτικές επιτροπές που εξετάζουν κοινωνικές, πολιτικές και νομικές πτυχές της έρευνας, αλλά και τη στρατηγική για την αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων, την επικοινωνιακή πολιτική, κ.λπ. 60

61 Εικόνα από το ερευνητικό κέντρο CERN Η αξιολόγηση της ηθικής και δεοντολογίας στο 7ο ΠΠ Η νομική βάση για την ερευνητική δεοντολογία και ηθική προέρχεται από κοινοτικούς κανονισμούς (π.χ. οδηγίες για κλινικές δοκιμές, προστασία προσωπικών δεδομένων, βιοασφάλεια, κατοχύρωση ευρεσιτεχνιών, κ.λπ.), αλλά και διεθνείς συνθήκες και πρωτόκολλα (π.χ. η Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, η Διακήρυξη του Ελσίνκι και η Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική). Στόχος είναι η ελαχιστοποίηση των εθνικών διαφορών στην έρευνα, η εναρμόνιση των κρατών μελών και η μεγιστοποίηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών του ατόμου. Οι όροι και οι προϋποθέσεις για τη λειτουργία του 7ου Προγράμματος Πλαίσιο για την Έρευνα της ΕΕ καθορίζονται από την Απόφαση 1982/2006/EC του Συμβουλίου και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Η αξιολόγηση της επιστημονικής δεοντολογίας είναι αρμοδιότητα σχετικού Τμήματος (Ethics Review Sector) της Γενικής Διεύθυνσης Έρευνας. Το συγκεκριμένο τμήμα σχεδιάζει τη μεθοδολογία της αξιολόγησης, συστήνει τις επιτροπές εμπειρογνωμόνων και τους εκπαιδεύει, ενώ παράλληλα οργανώνει διαβουλεύσεις και συζητήσεις για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των επιστημόνων. Στόχος είναι η αξιολόγηση να μην "αντιπαρατίθεται" στην έρευνα αλλά, αντίθετα, να είναι δημιουργική και συλλογική, με θετικά αποτελέσματα για την ποιότητα της έρευνας. 61

62 Όλες οι προτάσεις που υποβάλλονται στην ΕΕ για χρηματοδότηση περιλαμβάνουν τον "Πίνακα Ζητημάτων Ερευνητικής Δεοντολογίας". Σκοπός είναι οι προτάσεις που λαμβάνουν κοινοτική χρηματοδότηση να μην αντιβαίνουν σε βασικές αρχές και κανόνες δεοντολογίας. Σε πρώτο στάδιο, οι προτάσεις που προεπιλέγονται για χρηματοδότηση και οι οποίες εγείρουν ηθικά ζητήματα που δεν έχουν αντιμετωπιστεί επαρκώς, "φιλτράρονται" (ethics screening) από ανεξάρτητες επιτροπές εμπειρογνωμόνων. Ο κοινοτικός έλεγχος είναι "αυτόματος" σε προτάσεις με ζητήματα επιστημονικής και πολιτικής κρισιμότητας, όπως: η ερευνητική επέμβαση σε ανθρώπους ή ανθρώπινα έμβρυα, η ερευνητική χρήση εμβρυϊκών κυττάρων και ο πειραματισμός με ανθρωποειδή ζώα. Αντίθετα, σε θέματα όπως κλινικές δοκιμές, διαχείριση προσωπικών δεδομένων, συλλογή και χρήση ανθρώπινων ιστών, πειράματα σε ζώα κ.λπ., ο έλεγχος και η έγκριση του ερευνητικού πρωτοκόλλου γίνεται από τα κράτη μέλη, εφαρμόζοντας τη σχετική Κοινοτική νομοθεσία, χωρίς επιπρόσθετο έλεγχο της ΕΕ. Οι ερευνητικές προτάσεις χρηματοδοτούνται μόνο όταν οι αρμόδιες εθνικές αρχές υποβάλουν τις απαραίτητες άδειες και εγκρίσεις σ την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ο κεντρικός έλεγχος της ερευνητικής δεοντολογίας από την ΕΕ αφορά όλα τα υπόλοιπα είδη προτάσεων (π.χ. νέες τεχνολογίες, κοινωνικές επιστήμες, έρευνα εκτός των ορίων της ΕΕ), που είτε εγείρουν πολλαπλά ή πολύπλοκα ζητήματα ερευνητικής δεοντολογίας, είτε δεν προσεγγίζονται επαρκώς από τον ερευνητή. Ο έλεγχος αυτός γίνεται από ομάδες ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων, οι οποίοι επιλέγονται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και καλύπτουν πολλές ειδικότητες, ανάλογα με το είδος της πρότασης, από νομική και ψυχολογία, έως ιατρική, βιολογία, μηχανική και κοινωνιολογία. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται σε κοινωνικές και γεωγραφικές 62

63 ισορροπίες των αξιολογητών, αν και, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της ΕΕ, υπερέχουν οι εμπειρογνώμονες από τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Αγγλία. Ο έλεγχος της ΕΕ αφορά τους στόχους, τη μεθοδολογία, το κοινωνικό όφελος, τις πιθανές επιπτώσεις της έρευνας, αλλά και τη συμμόρφωση με τους εθνικούς νομικούς και δεοντολογικούς κανόνες, κ.ά. Στη γνωμοδότηση της επιτροπής ελέγχου της ερευνητικής δεοντολογίας, καταγράφονται όλα τα ζητήματα που προκύπτουν και οι συστάσεις προς τους ερευνητές, οι οποίες ενσωματώνονται συχνά ως "συμβατικοί όροι" στο συμβόλαιο. Σε κάποιες περιπτώσεις, ζητείται υποχρεωτικά η επανακατάθεση της πρότασης με περισσότερες πληροφορίες για τα συγκεκριμένα ζητήματα, ενώ υπάρχει και πρόβλεψη μελλοντικής επιθεώρησης της εφαρμογής των όρων της ερευνητικής δεοντολογίας. Σε ακραίες περιπτώσεις, η ΕΕ μπορεί να αποφασίσει έως και τον τερματισμό των διαπραγματεύσεων, εάν δεν τηρούνται τα δεοντολογικά και ηθικά πρότυπα που αναφέρονται στη γνωμοδότηση. Η αντιμετώπιση των εν λόγω ζητημάτων εξ αρχής στην ερευνητική πρόταση διευκολύνει τον έλεγχο της ΕΕ και συντομεύει τη διάρκεια της διαπραγμάτευσης για την υπογραφή της επιχορήγησης. Τα πιο συνηθισμένα λάθη που παρουσιάζονται είναι, για παράδειγμα, ότι δεν περιγράφεται η ασφαλιστική κάλυψη των ατόμων που συμμετέχουν στην έρευνα ή ότι δεν υπάρχει πρόβλεψη για την αντιμετώπιση ανεπιθύμητων συμβάντων. Ειδικά για το θέμα των "συμπτωματικών ευρημάτων" (incidental findings), δεν υπάρχει σωστή ή λάθος αντιμετώπιση, απλά οι ερευνητές θα πρέπει να προσδιορίζουν το πώς θα τα χειριστούν. Επιπλέον, θα πρέπει να δίνεται προσοχή σε περιπτώσεις σύγκρουσης συμφερόντων. Για παράδειγμα, ένας γιατρός που εμπλέκεται ενεργά σε μια έρευνα δεν μπορεί να είναι και ο αρμόδιος για την ενημέρωση σχετικά με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της κλινικής δοκιμής. Όσον αφορά τη συμμετοχή των παιδιών, θα πρέπει να υπάρχει σαφές και άμεσο όφελος για το εμπλεκόμενο παιδί. Εάν δεν υπάρχει, αλλά το παιδί πρέπει, σε κάθε περίπτωση, να εμπλακεί στην έρευνα, οι επιστήμονες θα πρέπει να τεκμηριώσουν πως η διαδικασία θα έχει το μικρότερο δυνατό κίνδυνο και βάρος για αυτό. Στην περίπτωση των πειραματόζωων, ο αριθμός, το είδος και η προέλευση των ζώων πρέπει να αναφέρονται, καθώς και το τι θα γίνει μετά το τέλος της έρευνας. Θα πρέπει επίσης να τεκμηριωθεί η ανάγκη για τα πειραματόζωα, αντί, για παράδειγμα, της χρήσης στοιχείων/αποτελεσμάτων από βάσεις δεδομένων. 63

64 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει τους ερευνητές σε όλα τα θέματα ηθικής και δεοντολογίας, με online γραφείο υποστήριξης, πρακτικούς οδηγούς, κ.λπ. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται σε τομείς που, έως σήμερα, δεν έχουν αντιμετωπίσει επαρκώς τα ζητήματα αυτά. Για παράδειγμα, στις Κοινωνικές, Οικονομικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες, όπου αρκετοί ερευνητές θεωρούν ότι δεν τίθενται ηθικά θέματα, υπάρχουν πεδία που χρήζουν προσοχής όπως οι ψυχολογικές/κοινωνικές επιδράσεις από τη συμμετοχή στην έρευνα, η απόκρυψη της αλήθειας ώστε να μην αλλάξει η συμπεριφορά όσων συμμετέχουν στην έρευνα (για παράδειγμα, πολλοί απαντούν πιο αυθόρμητα σε ερωτήσεις όταν θεωρούν πως η επεξεργασία των δεδομένων γίνεται ηλεκτρονικά, και όχι από μεμονωμένους ερευνητές), κ.λπ. ===================================================== Νοσοκομείο Εθνικού Συστήματος Υγείας «Θριασειο» 64

65 ΕΝΟΤΗΤΑ: ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΥΓΕΙΑΣ Οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί εργάζονται είτε οργανωτικά ενταγμένοι εντός του Συστήματος Υγείας της χώρας στην οποία εργάζονται, είτε σε στενή αλληλεπίδραση με αυτό. Κατά συνέπεια είναι απαραίτητη η γνώση βασικών στοιχείων και χαρακτηριστικών που αφορούν σε αυτά τα συστήματα. Τα Συστήματα Υγείας αφορούν στον τρόπο οργάνωσης και διοίκησης των ανθρώπινων και υλικών πόρων του τομέα της υγείας, που μέσα από την προγραμματισμένη ανάπτυξη των υπηρεσιών στοχεύει στη μεγιστοποίηση της στάθμης υγείας του πληθυσμού, στο πλαίσιο των οικονομικών δυνατοτήτων της κοινωνίας. Στο σύστημα Υγείας μπορεί να περιλαμβάνονται η πρωτοβάθμια, η δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια περίθαλψη σε τοπικό, επαρχιακό, περιφερειακό επίπεδο. Σύστημα υγείας μπορεί να ορισθεί «ως το σύνολο των επιμέρους στοιχείων-υποσυστημάτων τα οποία βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση τόσο μεταξύ τους, όσο και με το περιβάλλον (του συστήματος), προκειμένου να επιτευχθεί ο σκοπός ύπαρξής του συστήματος, που είναι η διατήρηση και η προαγωγή της υγείας του πληθυσμού». Ένας ακόμη ορισμός που δίνουν οι παραπάνω συγγραφείς για το σύστημα υγείας «το πλέγμα των παρεμβάσεων της πολιτείας με τις οποίες ρυθμίζονται ο τρόπος παροχής υπηρεσιών, οι σχέσεις μεταξύ των φορέων κάλυψης των αναγκών, των γιατρών και των νοσοκομείων. Οι διάφορες αυτές ρυθμίσεις καθορίζουν τον τρόπο πραγματοποίησης προστασίας από τον οποίο εξαρτάται η αποτελεσματικότητα της περίθαλψης και η ικανοποιητική λειτουργία των υπηρεσιών υγείας». Σούλης Σ., Σαρρής Μ., κ.ά. (2001) 2 Σύμφωνα τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας7, το Σύστημα Υγείας ορίζεται ως «οι ενσυνείδητες προσπάθειες, των οποίων ο πρωταρχικός σκοπός είναι η προαγωγή, η αποκατάσταση και η διατήρηση υγείας». Κατά τον Roemer σύστημα υγείας είναι «ο συνδυασμός πόρων, οργανωτικών συστημάτων, χρηματοδοτικών σχημάτων και διοικητικών μεθόδων, που αποσκοπούν στην παροχή υπηρεσιών υγείας στον πληθυσμό». Τα συστήματα Υγείας που έχουν κατά καιρούς διαμορφωθεί μπορούν να ταξινομηθούν στις ακόλουθες κατηγορίες: 1. Φιλελεύθερο Σύστημα Υγείας- Σύστημα Ιδιωτικής Ασφάλισης 2. Δημόσιο Σύστημα 3. Μικτό Σύστημα Το φιλελεύθερο σύστημα υγείας βασίζεται στις δυνάμεις της αγοράς, με την ελάχιστη παρέμβαση του κράτους. Κυριαρχεί η ιδιωτική ασφάλιση υγείας και η υγειονομική κάλυψη αποτελεί προσωπική επιλογή (κάθε πολίτης αποφασίζει αν πρέπει ή όχι να ασφαλιστεί). Ο καθένας επιλέγει είτε να ασφαλιστεί σε ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες ατομικά, επιλέγοντας το πακέτο υπηρεσιών που ο ίδιος πιστεύει πως τον ικανοποιεί και μπορεί να το πληρώσει, είτε να ασφαλιστεί μέσω του εργοδότη του ο οποίος του πληρώνει μέρος ή ολόκληρο το ποσό των 65

66 ασφαλίστρων. Όσοι επιλέγουν να μείνουν ανασφάλιστοι (φτωχοί, άνεργοι κτλ.), καλούνται να πληρώσουν τις δαπάνες με το ατομικό τους εισόδημα, κάθε φορά που χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες υγείας. Ο τρόπος παροχής των υπηρεσιών και οι τιμές καθορίζονται με βάση την προσφορά και τη ζήτηση. Η χρήση των υπηρεσιών αυτών είναι συνάρτηση της οικονομικής δυνατότητας του ασθενή. Πλεονέκτημα αυτού του συστήματος θεωρείται το δικαίωμα του ασθενή να επιλέγει τον ιατρό και το νοσοκομείο που επιθυμεί. Το δικαίωμα αυτό υπάρχει μόνο για τους οικονομικά εύπορους ενώ οι οικονομικά αδύνατοι το έχουν στο βαθμό που το επιτρέπει η οικονομική τους ευχέρεια. Για τους ιατρούς στο σύστημα αυτό παρέχεται πλήρης αυτονομία εγκατάστασης, οργάνωσης και λειτουργίας (ωράριο λειτουργίας ιατρείου, ύψος της αμοιβής κλπ). Όμως η αύξηση του αριθμού των ιατρών περιορίζει αυτή την αυτονομία. Πολλοί αναγκάζονται να συμβληθούν με διάφορες ασφαλιστικές εταιρείες ή με άλλες οργανωμένες μορφές. Μειονεκτήματα αυτού του συστήματος είναι ότι οδηγεί σε μεγάλες υγειονομικές ανισότητες, αφού η κάλυψη των υγειονομικών αναγκών εξαρτάται από την οικονομική ευχέρεια του ασθενή. Απουσιάζει η καθολική και πλήρης κάλυψη του πληθυσμού και μεγάλο μέρος του παραμένει ανασφάλιστο. Έχει χαρακτηρισθεί ως κοινωνικά άδικο και ότι δεν προάγει την κοινωνική αλληλεγγύη. Ένα άλλο μειονέκτημα είναι η αύξηση της προκλητής ζήτησης (από την πλευρά ιδιωτών ιατρών και ιατρικών κέντρων), που οδηγεί σε αύξηση άσκοπων επισκέψεων, εξετάσεων και εγχειρήσεων, με αποτέλεσμα ο τομέας υγείας να απορροφά πολλούς πόρους χωρίς να έχει ανάλογα αποτελέσματα. Επιπλέον, επειδή το σύστημα αυτό βασίζεται στο κέρδος εστιάζει περισσότερο στη θεραπευτική αντιμετώπιση της νόσου και ελάχιστα στην πρόληψη και αποθεραπεία εκτός του νοσοκομείου (Σαρρής Μ., Σούλης Σ.(2001) 4 ). Το φιλελεύθερο σύστημα εφαρμόζεται στις ΗΠΑ. Το δημόσιο σύστημα υγείας βασίζεται στην κοινωνική αλληλεγγύη προβλέποντας ισότιμη κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού ανεξάρτητα από φύλλο, ηλικία, επάγγελμα, κοινωνική ένταξη, οικονομική κατάσταση και υλοποιείται με αυξημένη κρατική παρέμβαση. Δηλαδή το κράτος προσπαθεί να διασφαλίσει ένα ελάχιστο επίπεδο υπηρεσιών υγείας για όλους τους πολίτες. Τα δημόσια συστήματα υποδιαιρούνται σε εκείνα που χρηματοδοτούνται κυρίως από την κοινωνική ασφάλιση (μοντέλο Bismarck) και σε εκείνα που χρηματοδοτούνται κυρίως από τον κρατικό προϋπολογισμό (μοντέλο Beveridge). Στο μοντέλο Bismarck, που είναι Γερμανικής προέλευσης και εφαρμόζεται και στη Γαλλία, κύριο ρόλο έχει η κοινωνική ασφάλιση. Χαρακτηρίζεται από την αρχή της Κοινωνικής Δικαιοσύνης. Τα ασφαλιστικά ταμεία χρηματοδοτούν το σύστημα μέσω των εισφορών εργοδοτών και εργαζομένων. Δίνεται έμφαση στο δικαίωμα του 66

67 καθενός να επιλέξει τους τρόπους κάλυψης των αναγκών υγείας του μέσω της κοινωνικής ασφάλισης, πληρώνοντας το απαιτούμενο ποσό (εισφορές). Στη Γερμανία έλαβε τη μορφή της ασφάλισης συγκεκριμένων επαγγελματικών κλάδων, ενώ στη Γαλλία έλαβε τη μορφή ενός ολοκληρωμένου συστήματος ασφάλισης της υγείας, μέσω της δημιουργίας διαφόρων ασφαλιστικών ταμείων. Στο μοντέλο Beveridge, που ξεκίνησε από τη Βρετανία, το σύστημα Υγείας χρηματοδοτείται από τη φορολογία (οι φορείς υπηρεσιών ανήκουν στο κράτος). Βασίζεται στην Κοινωνική Αλληλεγγύη και την ισότιμη κάλυψη των αναγκών των πολιτών ανεξάρτητα από την κοινωνική και οικονομική τους κατάσταση. Η Υγεία θεωρείται δημόσιο αγαθό και το κράτος υποχρεούται να παρέχει τις αναγκαίες υπηρεσίες υγείας (Θεοδώρου Μ., κ.ά., (2001) 5 ). Κύρια χαρακτηριστικά του δημόσιου συστήματος είναι: 1. Καθολική, πλήρης και ισότιμη κάλυψη του πληθυσμού 2. Ενιαίος σχεδιασμός και προγραμματισμός με κεντρικό στόχο και προτεραιότητες που βασίζονται στις πραγματικές ανάγκες του πληθυσμού. 3. Χωροταξική και περιφερειακή κατανομή των υγειονομικών μονάδων, των ανθρώπινων και υλικών πόρων 4. Κεντρική και ενιαία χρηματοδότηση 5. Ενιαίο πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας με αποκέντρωση στη λήψη αποφάσεων και κοινωνικού ελέγχου. Επειδή στο σύστημα αυτό υπάρχει ενιαία κεντρική χρηματοδότηση, το κράτος πρέπει να παρεμβαίνει για να υπάρχει έλεγχος δαπανών, αποτελεσματική διαχείριση, βελτίωση της ποιότητας κλπ. Στο Δημόσιο σύστημα δίνεται προτεραιότητα στις υπηρεσίες δημόσιας Υγείας και Πρόληψης, ενώ μπορούν να αποτρέπονται πιθανές στρεβλώσεις στις ιατρικές πράξεις οφειλόμενες σε κίνητρα οικονομικού κέρδους. Επίσης διευκολύνεται η καλή συνεργασία μεταξύ ιατρών διότι απουσιάζει ο ανταγωνισμός (στην ένταση που κυριαρχεί στο ιδιωτικό σύστημα). Μειονεκτήματα είναι η εμφάνιση γραφειοκρατίας που πιθανόν να εμποδίζει ιατρικές πράξεις και να επιβαρύνει το φόρτο εργασιών των υπηρεσιών. Επίσης παρατηρείται εμφάνιση λίστας αναμονών λόγω του ότι προτεραιότητα έχουν τα σοβαρά περιστατικά και όχι η οικονομική ευχέρεια των πολιτών. Τέλος, δεν υπάρχει ελεύθερη επιλογή ιατρού και νοσοκομείου από τους ασθενείς. Το μικτό σύστημα είναι ένας συνδυασμός μεταξύ του ιδιωτικού και δημοσίου συστήματος. Τo σύστημα αυτό βασίζεται κυρίως στην κοινωνική ασφάλιση, υπηρετεί την αρχή της κοινωνικής δικαιοσύνης μέσω της συλλογικής 67

68 κάλυψης του πληθυσμού η οποία χρηματοδοτείται από εισφορές που υπολογίζονται σύμφωνα με την οικονομική ευχέρεια των ασθενών. Η παρέμβαση του κράτους είναι καθοριστική, διότι εκτός από τον ρόλο του κεντρικού σχεδιαστή, συμπληρώνει χρηματοδοτικά τα κενά της κοινωνικής ασφάλισης διασφαλίζοντας στους πολίτες του ένα ελάχιστο αριθμό υπηρεσιών υγείας. Στο σύστημα αυτό, οι παραγωγικοί συντελεστές, ο τρόπος αμοιβής, η παραγωγή και η διανομή των υπηρεσιών ανήκει σε ποικιλία ιδιοκτητών. Το ελληνικό σύστημα υγείας χαρακτηρίζεται ως μικτό. Βασίζεται κατά κύριο λόγο στην υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση. Χαρακτηρίζεται ως μεικτό γιατί ένα μέρος της χρηματοδότησής του προέρχεται από τις ασφαλιστικές εισφορές και ένα άλλο μέρος (κυρίως στο επίπεδο της νοσοκομειακής περίθαλψης) προέρχεται από τη φορολογία. Επίσης υπάρχει αυξημένη η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα τόσο στην παροχή, όσο και στη χρηματοδότηση των υπηρεσιών υγείας. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας ιδρύθηκε το 1983 και στόχευε στη γενικότερη μεταρρύθμιση του συστήματος υγείας. ΟΙ βασικοί του στόχοι ήταν : η ισότιμη παροχή και χρηματοδότηση υπηρεσιών υγείας με πλήρη κάλυψη του πληθυσμού, η ανάπτυξη της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, η αποκέντρωση του σχεδιασμού και η βελτίωση τη οργάνωσης των υπηρεσιών υγείας. Το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης είναι ο κύριος υπεύθυνος για την ανάπτυξη των πολιτικών υγείας στην Ελλάδα. Η χρηματοδότηση του συστήματος υγείας γίνεται μέσω ενός μεικτού συστήματος. Οι κύριοι πόροι είναι η γενική φορολογία και η κοινωνική ασφάλιση και οι ιδιωτικές δαπάνες. Οι ιδιωτικές δαπάνες για υγεία ανέρχονται περίπου στο 43% του συνόλου των δαπανών για υγεία. Η πρωτοβάθμια φροντίδα παρέχεται από τα νοσοκομεία, από τα κέντρα υγείας και από τους ασφαλιστικούς φορείς. Οι υπηρεσίες των νοσοκομείων και των κέντρων υγείας χρηματοδοτούνται από τον κρατικό προϋπολογισμό και οι εργαζόμενοι σε αυτές αμείβονται με μισθό, ενώ στην περίπτωση των εργαζομένων στα ασφαλιστικά Ταμεία, αυτοί πληρώνονται από τα Ταμεία (κείμενο βασισμένο: (α) στην πτυχιακή εργασία των Γεωργαντίδου Α, Δαλαβούρα Ν, Κιτριώτη Χ με τίτλο «Αξιολόγηση του Γενικού Νοσοκομείου Νίκαιας», υπό την επίβλεψη της καθ. Α Γούλα/ Τμήμα Μονάδων Διοίκησης Υγείας και Πρόνοιας-ΤΕΙ Αθήνας, (β) στο κείμενο Μ. Χλέτσος. Η δομή του Συστήματος Υγείας στην Ελλάδα. Διαφαινόμενες τάσεις και προοπτικές. Κύκλος διαλέξεων «Οικονομία και Κοινωνία».Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Οικονομικής και Κοινωνικής Πολιτικής. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) 68

69 Βιβλιογραφία Γεωργαντίδου Α, Δαλαβούρα Ν, Κιτριώτη Χ με τίτλο «Αξιολόγηση του Γενικού Νοσοκομείου Νίκαιας», πτυχιακή εργασία υπό την επίβλεψη της καθ. Α Γούλα/ Τμήμα Μονάδων Διοίκησης Υγείας και Πρόνοιας-ΤΕΙ Αθήνας Μ. Χλέτσος. Η δομή του Συστήματος Υγείας στην Ελλάδα. Διαφαινόμενες τάσεις και προοπτικές. Κύκλος διαλέξεων «Οικονομία και Κοινωνία».Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Οικονομικής και Κοινωνικής Πολιτικής. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Αλετράς, Β., Ματσαγγάνης, Μ., Νιάκας, Δ., Θέματα Οικονομικής και Χρηματοδοτικής Διαχείρισης Υπηρεσιών Υγείας, τόμος Α, Οικονομική και Χρηματοδοτική Διαχείριση Υπηρεσιών Υγείας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα. Θεοδώρου, Μ. Σαρρής, Μ. και Σούλης, Σ. (2001). Συστήματα Υγείας, εκδ. Παπαζήση. Ιωαννίδη, Ε., Λοπατατζίδης, Α., Μάντη, Π., Υγεία : οριοθετήσεις και προοπτικές, τόμος Α, Υπηρεσίες Υγείας / Νοσοκομείο, Ιδιοτυπίες και Προκλήσεις, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα. Καλογεροπούλου, Μ., Μουρδουκούτας, Π., Υπηρεσίες Υγείας, τόμος Α, εκδόσεις Κλειδάριθμος, Αθήνα. Κυριόπουλος, Γ., Νιάκας, Δ., Θέματα Οικονομικών και Πολιτικής Υγείας, Κέντρο Κοινωνικών Επιστημών της Υγείας, Αθήνα Λιαρόπουλος, Λ. Λ., Οργάνωση Υπηρεσιών και Συστημάτων Υγείας, Α τόμος, εκδ. Βήτα, Αθήνα Μπουρσανίδης, Χ. (1993). Σημειώσεις, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Αθήνα Μπουρσανίδης, Χ. (1996). «Ο ενιαίος φορέας υγείας ως ζήτημα βέλτιστης κοινωνικο-πολιτικής δόμησης του συστήματος υγείας», στα Πρακτικά Ημερίδας «Η υγειονομική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα», Ακαδημία Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας, Θες/κη Σουλιώτης, Κ. (2000). Ο ρόλος του ιδιωτικού τομέα στο ελληνικό σύστημα υγείας, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα Τούντας, Ι., «Νόσος αρρώστια ασθένεια», Νέα Υγεία, τεύχος 9. 69

70 Τούντας, Ι., (2000). «Συγκριτική ανάλυση των συστημάτων υγείας δέκα αναπτυγμένων χωρών», Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 20, 1. ΕΝΟΤΗΤΑ: ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ-ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ 6 Εικόνα από διαδικασία αξιολόγησης τομογραφικού απεικονιστικού συστήματος (Α. Σαμαρτζής, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Πάτρας). Στο κέντρο φαίνεται τοποθετημένο ένα ομοίωμα (phantom) στη θέση του ασθενούς Αξιολόγηση Τεχνολογίας της Υγείας 70

71 (Από το άρθρο των: Α. Μορφονιός, Δ. Καϊτελίδου, Γ. Μπαλτόπουλος, Π. Μυριανθεύς Η διεθνής πρακτική της Αξιολόγησης της Τεχνολογίας Υγείας. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής. 30(1): 19-34, 2013) Ως «Tεχνολογία Yγείας» ορίζεται οποιαδήποτε παρέμβαση που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προωθήσει την υγεία, για να αποτρέψει, να εντοπίσει ή να θεραπεύσει την ασθένεια ή για την αποκατάστασή της ή τη μακροχρόνια φροντίδα της. Αυτή περιλαμβάνει τα φαρμακευτικά είδη, τις συσκευές, τις διαδικασίες και τα οργανωτικά συστήματα που χρησιμοποιούνται για τη φροντίδα υγείας.2 Η Αξιολόγηση της Τεχνολογίας Υγείας είναι μια διαδικασία με σκοπό να υποβάλλει τις σωστές ερωτήσεις και να επιδιώξει εκείνες τις απαντήσεις που βασίζονται όσο είναι δυνατό σε αδιαμφισβήτητες και πραγματικές πληροφορίες που μπορούν να αποκτηθούν από πειθαρχημένη ανάλυση. Όπου σημαντικές πληροφορίες δεν είναι διαθέσιμες, η ανάγκη για επιπρόσθετη έρευνα μπορεί να βρεθεί στο επίκεντρο. Η Αξιολόγηση της Τεχνολογίας Υγείας ενισχύει δεν αντικαθιστά τις αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν από τους νόμιμα εκλεγμένους για τη χάραξη της πολιτικής υγείας. Αποτελεί ένα διεπιστημονικό τομέα της πολιτικής υγείας. Είναι μια διεπιστημονική διαδικασία που συνοψίζει τις πληροφορίες για τα ιατρικά, τα κοινωνικά, τα οικονομικά και τα ηθικά ζητήματα σχετικά με τη χρήση μιας τεχνολογίας υγείας κατά τρόπο συστηματικό, διαφανή, αμερόληπτο, αξιόπιστο. Στόχος της είναι να συμβάλλει στη διαμόρφωση ασφαλών και αποτελεσματικών πολιτικών υγείας που επικεντρώνονται στον ασθενή και τα μέγιστα οφέλη του. Πρωταρχικός σκοπός της Αξιολόγησης της Τεχνολογίας Υγείας είναι η ενημέρωση σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο για θέματα που αφορούν στην προμήθεια, στη χρηματοδότηση ή στην κατάλληλη χρήση της τεχνολογίας, καθώς και την αποφυγή επένδυσης κεφαλαίων σε παρηκμασμένες και αναποτελεσματικές τεχνολογίες. Επί πλέον, σκοπός της είναι η συνεισφορά σε παγκόσμιο επίπεδο εξειδικευμένων πληροφοριών για την τεχνολογία υγείας που θα αποτελούν το υλικό για άλλες έρευνες.8 71

72 Οι βασικές συνιστώσες μιας ολοκληρωμένης μελέτης αξιολόγησης της Τεχνολογίας Υγείας είναι οι εξής: [10] Ασφάλεια της τεχνολογίας: Εκτίμηση πιθανών ανεπιθύμητων ενεργειών μιας διαγνωστικής ή θεραπευτικής τεχνολογίας υγείας Δραστικότητα και αποτελεσματικότητα: Η εκτίμηση της ικανότητας της νέας τεχνολογίας να επιτύχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα τόσο σε ιδανικές όσο και σε πραγματικές συνθήκες Αποδοτικότητα (οικονομική αξιολόγηση): Μετά την εκτίμηση της αποτελεσματικότητας είναι απαραίτητη η αξιολόγηση της αποδοτικότητας, δηλαδή της βέλτιστης χρήσης των πόρων Κοινωνικές συνέπειες: Η εκτίμηση των κοινωνικών συνεπειών από την εφαρμογή μιας νέας τεχνολογίας είναι απαραίτητη. Η εκτίμηση αυτή περιλαμβάνει τόσο την ισότιμη πρόσβαση όσο και το κόστος ευκαιρίας της νέας τεχνολογίας Ηθικά και δεοντολογικά ζητήματα: Οι ηθικές επιπτώσεις και προεκτάσεις μιας απόφασης για τη χρήση μιας νέας τεχνολογίας θα πρέπει να λαμβάνονται υπ όψη (π.χ. κλωνοποίηση)-βιοηθική Αποδοχή, διαθεσιμότητα, πρόσβαση και ενδείξεις για τη χρήση: Η αξιολόγηση λειτουργικών θεμάτων όπως τα προαναφερθέντα είναι απαραίτητη για τη διάχυση Επίπεδα (τομείς) αξιολόγησης Τεχνολογίας Υγείας (9) Συνοπτικά, η Αξιολόγηση της Τεχνολογίας Υγείας αξιολογεί τις παρεμβάσεις σε τέσσερα επίπεδα:[9] Τεχνολογικό (π.χ. μηχανήματα διαγνωστικά και θεραπευτικά, συσκευές, φάρμακα) Ατομικό/ασθενή (π.χ. παρεμβάσεις με σκοπό τη βελτίωση της υγείας των ασθενών) Πληθυσμών (π.χ. παρεμβάσεις για τη δημόσια υγεία, με σκοπό τη βελτίωση της υγείας των πληθυσμών κυρίως μέσω προληπτικών μέτρων) Πολιτικό (π.χ. τρόποι οργάνωσης, νομοθέτησης και χρηματοδότησης ενός συστήματος υγείας). 72

73 Οι κύριοι τομείς της εφαρμοσμένης ερευνητικής μεθοδολογίας που έχουν συμβάλει στην ανάπτυξη της Αξιολόγησης της Τεχνολογίας Υγείας είναι: Η πολιτική ανάλυση, η τεκμηριωμένη Ιατρική, η οικονομική αξιολόγηση υγείας, οι κοινωνικές και οι ανθρωπιστικές επιστήμες. Ποιους και τι ενημερώνει η Αξιολόγηση της Τεχνολογίας Υγείας [8] Τα κοινοβούλια και τις κρατικές υπηρεσίες (π.χ. για αποφάσεις σχετικά με την έγκριση ρύθμισης, αποζημίωσης, προγραμμάτων δημόσιας υγείας) Τους επαγγελματίες υγείας (π.χ. για αποφάσεις σχετικά με την υιοθέτηση της τεχνολογίας, την εφαρμογή κατευθυντήριων οδηγιών κ.λπ.) Τα νοσοκομεία (π.χ. για αποφάσεις σχετικά με την προμήθεια εξοπλισμού, την παροχή υπηρεσιών κ.λπ.) Την ιδιωτική ασφάλιση υγείας (π.χ. για αποφάσεις σχετικά με το είδος και την έκταση της ασφαλιστικής κάλυψης) Τους ασθενείς (π.χ. για αποφάσεις σχετικά με την πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, για κοινή λήψη αποφάσεων με τους επαγγελματίες υγείας κ.λπ.) Το ευρύ κοινό (π.χ. πληροφορίες για τις μελλοντικές αποφάσεις σχετικά με την υγειονομική περίθαλψη) Την ιατρική βιομηχανία (π.χ. για αποφάσεις σχετικά με την παραγωγή και την εμπορία ιατρικών προϊόντων). 73

74 Σε όλα τα υγειονομικά συστήματα, η Αξιολόγηση της Τεχνολογίας Υγείας διαδραματίζει έναν ουσιαστικό ρόλο ενισχύοντας αυτούς που λαμβάνουν τις αποφάσεις σχετικά με την πρόσβαση στην τεχνολογία, τη διάχυσή της και την καινοτομία Σύμφωνα με το άρθρο 15 - Συνεργασία για την αξιολόγηση των τεχνολογιών Υγείας της οδηγίας 2011/24/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 9ης Μαρτίου 2011 και το αντίστοιχο άρθρο 37 του «περί εφαρμογής των δικαιωμάτων των ασθενών στο πλαίσιο της διασυνοριακής υγειονομικής περίθαλψης» ενισχύεται και διευκολύνεται η συνεργασία και η ανταλλαγή επιστημονικών πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών στο πλαίσιο εθελοντικού δικτύου που συνδέει τις εθνικές αρχές ή τους αρμόδιους φορείς για την αξιολόγηση των τεχνολογιών υγείας που ορίζουν τα κράτη μέλη. Στόχοι ενός δικτύου Αξιολόγησης των Τεχνολογιών Υγείας (ΑΤΥ) είναι: 1. Να υποστηρίξει τη συνεργασία μεταξύ εθνικών αρχών ή φορέων. 2. Να υποστηρίξει τα κράτη μέλη στην παροχή αντικειμενικών, αξιόπιστων, επίκαιρων, διαφανών, συγκρίσιμων και μεταβιβάσιμων πληροφοριών τόσο για τη σχετική αποτελεσματικότητα όσο και, όπου ισχύει, για τη βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη αποτελεσματικότητα των τεχνολογιών υγείας, και στη διευκόλυνση της αποτελεσματικής ανταλλαγής των πληροφοριών αυτών μεταξύ εθνικών αρχών ή φορέων. 3. Να υποστηρίξει την ανάλυση της φύσης και του τύπου των πληροφοριών που είναι δυνατόν να ανταλλάσσονται. 4. Να αποφύγει την αλληλοεπικάλυψη αξιολογήσεων. Προκειμένου να επιτευχθούν οι πιο πάνω στόχοι, το δίκτυο για την αξιολόγηση των τεχνολογιών υγείας μπορεί να λάβει ενίσχυση από την Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία θα μπορεί να χορηγείται προκειμένου: Να συμβάλει στη χρηματοδότηση της διοικητικής και τεχνικής υποστήριξης. Να υποστηρίξει τη συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών στην ανάπτυξη και την ανταλλαγή μεθόδων για την αξιολόγηση των τεχνολογιών υγείας, συμπεριλαμβανομένης της αξιολόγησης της σχετικής αποτελεσματικότητας. Να συμβάλει στη χρηματοδότηση της παροχής μεταβιβάσιμων επιστημονικών πληροφοριών για χρήση στις εθνικές εκθέσεις και μελέτες περιπτώσεων που ανατίθενται από το δίκτυο Να διευκολύνει τη συνεργασία μεταξύ του δικτύου και άλλων σχετικών οργάνων και οργανισμών της 74

75 Ένωσης. Να διευκολύνει τις διαβουλεύσεις με τους ενδιαφερομένους φορείς όσον αφορά τις εργασίες του δικτύου. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα μέτρα που εγκρίνονται σύμφωνα με το παρόν άρθρο δεν θίγουν την αρμοδιότητα των κρατών μελών να αποφασίζουν σχετικά με την εφαρμογή των συμπερασμάτων από την αξιολόγηση των τεχνολογιών υγείας και δεν εναρμονίζουν ρυθμίσεις και διατάξεις των κρατών μελών ενώ σέβονται πλήρως τις αρμοδιότητες των κρατών μελών όσον αφορά την οργάνωση και την παροχή υπηρεσιών υγείας και ιατρικής περίθαλψης. Στις 26 Ιουνίου 2013, έχει δημοσιευθεί η Εκτελεστική Απόφαση της Επιτροπής (2013/329/ΕΕ) σχετικά με τη θέσπιση κανόνων για τη δημιουργία, διαχείριση και διαφανή λειτουργία του δικτύου των αρμόδιων για την αξιολόγηση των τεχνολογιών υγείας εθνικών αρχών ή φορέων. Η παρούσα απόφαση ορίζει τους αναγκαίους κανόνες για τη δημιουργία, διαχείριση και διαφανή λειτουργία του δικτύου των αρμόδιων για την αξιολόγηση των τεχνολογιών υγείας εθνικών αρχών ή φορέων όπως προβλέπεται από το άρθρο 15 της οδηγίας 2011/24/ΕΕ. Το δίκτυο ΑΤΥ, το οποίο θα προεδρεύεται από εκπρόσωπο της Επιτροπής, θα εγκρίνει στρατηγικό πολυετές πρόγραμμα εργασίας και ένα μέσον αξιολόγησης σχετικά με την υλοποίηση του εν λόγω προγράμματος. Οι στρατηγικοί στόχοι για τα συστήματα υγείας στο πλαίσιο της διοίκησης ποιότητας, είναι * (*Α. Παπακωστίδη, Ν. Τσουκαλάς. Η ποιότητα στις υπηρεσίες υγείας και η αξιολόγησή της. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 29(4): ,

76 Α. Αποτελεσματικότητα (effectiveness), αποδοτικότητα (efficiency) και τεχνική ικανότητα (technical competence). Η ποιότητα μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από κατάλληλες και ορθές διαδικασίες στο πνεύμα και στην εξοικονόμηση πόρων. Η σπατάλη και η άσκοπη επανάληψη θα πρέπει να εξαλειφθούν, καθώς αυξάνονται οι απαιτήσεις για ποιότητα στις υπηρεσίες υγείας σε ένα περιβάλλον περιορισμένων διαθέσιμων πόρων (Σημείωση διδάσκ. Πρέπει πάντως να υπάρχει συνεχής διεκδίκηση αυξημένων πόρων για την Υγεία). Για να επιτευχθεί αυτό απαιτούνται τεκμηριωμένοι στόχοι και κατάλληλη εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας, που καλούνται κάθε φορά να παρέχουν καλύτερες υπηρεσίες και να ανταποκριθούν στις καθημερινές προκλήσεις, τις ανάγκες και τις προσδοκίες των ασθενών και της κοινότητας Β. Ασφάλεια (safety). Όσον αφορά στις απαιτήσεις ασφάλειας, εκτός από τον προφανή και μη αποδεκτό κίνδυνο ατυχημάτων, τη σωματική και την ψυχική βλάβη των ατόμων και τις δικαστικές αντιδικίες, η έλλειψη ασφάλειας είναι αντιπαραγωγική καθώς χρόνος (και χρήμα) αφιερώνεται για την αντιμετώπιση των συνεπειών (παράπονα, μηνύσεις, αντιμετώπιση σωματικών βλαβών). Ταυτόχρονα, διακυβεύεται η φήμη του οργανισμού και χάνεται η εμπιστοσύνη. Γ. Προσβασιμότητα των υπηρεσιών (accessibility) και ανάπτυξή τους με επίκεντρο τον ασθενή (patient-centered healthcare). Η έννοια της προσβασιμότητας των υπηρεσιών περιλαμβάνει την οικονομική, την πνευματική και την κοινωνικο-πολιτισμική διάσταση. Το σύστημα υγείας οφείλει να βρίσκεται κοντά στο χρήστη, χωρίς διακρίσεις. Καθώς ο ασθενής έρχεται στο επίκεντρο των υπηρεσιών υγείας, η φροντίδα που του παρέχεται θα πρέπει να σέβεται την προσωπικότητά του και να ανταποκρίνεται στις ιδιαιτερότητες, στις προτιμήσεις, στις ανάγκες και στις αξίες του. Δ. Συνέχεια της φροντίδας (continuity). Η ποιότητα στις υπηρεσίες υγείας προϋποθέτει μια συνεχή διαδικασία αξιολόγησης, βελτίωσης και διαρκούς ελέγχου, ακόμη και μετά το πέρας της θεραπείας ενός ασθενούς. Επίσης, η συνέχεια των υπηρεσιών αφορά στη μετάβαση του ασθενούς από το ένα τμήμα στο επόμενο, ανεξάρτητα από το χρόνο ή τον τόπο. Σε κατακερματισμένα και αποσυνδεδεμένα συστήματα υγείας δεν μπορούν να επιτευχθούν οι στόχοι ποιότητας. Ε. Διαπροσωπικές σχέσεις (interpersonal relations). Οι καλές διαπροσωπικές σχέσεις και η συνεργασία του προσωπικού είναι σημαντικές για το συντονισμό των δράσεων. Μέσα από μια καλή ομάδα μπορεί να επιτευχθεί η ποιότητα. Τέλος, δεν μπορεί να παραλειφθεί ότι πάντα είναι προτιμότερο να εργάζεται κάποιος ή να προσφέρονται υπηρεσίες σε ένα αισθητικά αποδεκτό περιβάλλον. Όπου υπάρχει φροντίδα για την άνεση και την ευεξία των 76

77 ανθρώπων, εκεί υπάρχει ποιότητα Δείκτες ποιότητας α. Δείκτες δομής (εγκαταστάσεις και στελέχωση) -Κατάλληλες εγκαταστάσεις (έκταση, θωράκιση, λειτουργικότητα, υγιεινή, ασφάλεια, προσβασιμότητα, αισθητική των χώρων) -Προδιαγραφές και επάρκεια ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού -Αριθμός έκτακτων συμβάντων που έθεσαν τα μηχανήματα εκτός λειτουργίας/έτος -Βασική και συνεχιζόμενη εκπαίδευση προσωπικού -Τμηματοποίηση, διεύθυνση προσωπικού, συστήματα αμοιβών -Αναλογία προσωπικού/ασθενείς που υποβάλλονται σε θεραπεία/έτος. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά, παρά το γεγονός ότι αντιπροσωπεύουν αναγκαίες συνθήκες για την παροχή υπηρεσιών υγείας, δεν αποτελούν ταυτόχρονα και ικανές συνθήκες για τη διασφάλιση ικανοποιητικών αποτελεσμάτων. β. Δείκτες διαδικασιών (παράδειγμα από Τμήμα Ακτινοθεραπείας) Διάρκεια κατά την οποία έχει τεθεί κάποιο μηχάνημα εκτός λειτουργίας/έτος Κατάσταση αναμονής (για ριζικές ή για ανακουφιστικές θεραπείες του καρκίνου) Πληρότητα του φακέλου ιστορικού του ασθενούς και ακρίβεια της κάρτας θεραπείας του Αναλογία κλινικών περιπτώσεων που αντιμετωπίστηκαν στο πλαίσιο ενός ογκολογικού συμβουλίου (multidisciplinary approach) / σύνολο ασθενών / έτος Αριθμός των πλάνων ακτινοθεραπείας που βασίστηκαν στο σύστημα σχεδιασμού με CT/συνολικό αριθμό θεραπειών/έτος Αριθμός των σύμμορφων (conformed) πεδίων ανά συνεδρία ακτινοθεραπείας στο σύνολο των θεραπειών Αριθμός θεραπειών στις οποίες επιτελείται έλεγχος και επιβεβαίωση της ακρίβειας με εντοπιστικά (portal) films Αριθμός ασθενών που υποβάλλονται σε θεραπεία/ώρα Αναμονή των ασθενών στους χώρους του τμήματος Εφαρμογή επίσημου προγράμματος διασφάλισης ποιότητας (quality assurance). 77

78 Παρ ότι οι δείκτες διαδικασίας μπορεί να είναι ενδεικτικοί της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών, ορισμένοι είναι δύσκολα μετρήσιμοι, ενώ η ελλιπής ή η προβληματική καταγραφή των δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε αμφίβολα συμπεράσματα. γ. Δείκτες αποτελέσματος Ποσοστά επιβίωσης ανά κατηγορία νόσου Διάστημα ελεύθερο νόσου Διάστημα ελεύθερο υποτροπής νόσου Τοξικότητα (πρώιμη, όψιμη) Δείκτες ποιότητας ζωής των ασθενών Ικανοποίηση των ασθενών, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τη συμπλήρωση ειδικών ερωτηματολογίων. Συχνά, ένας δείκτης αποτελέσματος μπορεί να επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες εκτός από την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών (π.χ. η επιβίωση εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά του ασθενούς, όπως η ηλικία, η συννοσηρότητα, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο). Όργανα και υπηρεσίες ελέγχου με αναφορά στην ποιότητα και την ασφάλεια στον τομέα της Υγείας Σώμα Επιθεωρητών Υπηρεσιών Υγείας Πρόνοιας (ΣΕΥΥΠ ) Αποστολή του Σ.Ε.Υ.Υ.Π. είναι η ανάπτυξη και λειτουργία κεντρικού και περιφερειακού μηχανισμού για τη διενέργεια συστηματικών επιθεωρήσεων, ελέγχων και ερευνών σε όλες τις υπηρεσίες και τους φορείς που υπάγονται στην αρμοδιότητα ή την εποπτεία του Υπουργού Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης καθώς και στις υπηρεσίες υγείας των ασφαλιστικών φορέων. 78

79 Σκοπό του, αποτελεί: -η βελτίωση της παραγωγικότητας και αποτελεσματικότητας των παραπάνω υπηρεσιών και φορέων, -η ποιοτική αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας, -η εξάλειψη της κακοδιοίκησης και η προστασία της υγείας και της περιουσίας των πολιτών από την παροχή υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας με καταχρηστικό τρόπο. Το Σ.Ε.Υ.Υ.Π αποτελείται από την Κεντρική Υπηρεσία με έδρα την Αθήνα και το Περιφερειακό Γραφείο Μακεδονίας- Θράκης με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Συνολικά του Σ.Ε.Υ.Υ.Π. προΐσταται Γενικός Επιθεωρητής. Σύμφωνα με το οργανωτικό του σχήμα, το ΣΕΥΥΠ διαχωρίζεται σε τρείς τομείς δράσης: Τομέα Υγειονομικού Φαρμακευτικού ελέγχου Τομέα Διοικητικού Οικονομικού Τομέα Ελέγχου Φορέων Πρόνοιας 79

80 Σε κάθε έναν από τους προαναφερόμενους Τομείς προΐσταται ένας Βοηθός Γενικού Επιθεωρητή. Οι Βοηθοί Γενικοί Επιθεωρητές επιλέγονται με απόφαση του Γενικού Επιθεωρητή από τους ήδη αποσπασμένους Επιθεωρητές και τους οποίους τοποθετεί ως Προϊσταμένους και συντονιστές των τομέων. Με την ίδια απόφαση ορίζεται ένας από τους Βοηθούς Γενικούς Επιθεωρητές ως αναπληρωτής του Γενικού Επιθεωρητή. Στο Περιφερειακό Γραφείο ΣΕΥΥΠ, τοποθετείται ένας Βοηθός Γενικού Επιθεωρητή που συντονίζει συνολικά τη λειτουργία του Γραφείου. Ο νόμος προβλέπει τη στελέχωση του ΣΕΥΥΠ με θέσεις Επιθεωρητών και Βοηθών Επιθεωρητών. Συνολικά, προβλέπονται εκατό (100) θέσεις Επιθεωρητών και τριάντα (30) θέσεις Βοηθών Επιθεωρητών. Εκ των προαναφερομένων θέσεων και για την στελέχωση του Περιφερειακού Γραφείου Μακεδονίας Θράκης επιλέγονται είκοσι πέντε (25) Επιθεωρητές και δέκα (10) Βοηθοί Επιθεωρητών. Οι Επιθεωρητές του ΣΕΥΥΠ διαχωρίζονται στις εξής ειδικότητες Υγειονομικοί Επιθεωρητές Διοικητικοί - Οικονομικοί Επιθεωρητές Κοινωνικοί Επιθεωρητές Το ΣΕΥΥΠ υποστηρίζεται διοικητικά στο έργο του από τη Διεύθυνση Γραμματείας Τομέας Υγειονομικού - Φαρμακευτικού Ελέγχου του ΣΕΥΥΠ Ο Τομέας αυτός είναι αρμόδιος για: α. Τον έλεγχο για τη διαπίστωση της εφαρμογής των κανόνων της ιατρικής και νοσηλευτικής επιστήμης και της αντίστοιχης δεοντολογίας, καθώς και της εφαρμογής των ισχυουσών υγειονομικών διατάξεων κατά την άσκηση του ιατρικού, νοσηλευτικού και εκπαιδευτικού έργου. β. Την επιθεώρηση και τον έλεγχο για τη διαπίστωση της τήρησης των απαιτούμενων μέτρων ασφαλείας των ασθενών, του προσωπικού και των επισκεπτών των μονάδων παροχής υπηρεσιών υγείας. γ. Την επιθεώρηση και τον έλεγχο για τη διαπίστωση της καλής κατάστασης, από άποψη υγιεινής και ασφάλειας, των κτιριακών εγκαταστάσεων και του περιβάλλοντος αυτών χώρου των φορέων του δημόσιου και 80

81 ιδιωτικού τομέα, καθώς και την εισήγηση προς τις αρμόδιες αρχές για τη λήψη μέτρων ή την επιβολή των νόμιμων κυρώσεων. δ. Τον έλεγχο για τη διαπίστωση της ύπαρξης και της ορθής λειτουργίας του προβλεπόμενου εξοπλισμού και ανθρώπινου δυναμικού. ε. Τον έλεγχο της νόμιμης λειτουργίας των νοσοκομειακών και των ιδιωτικών φαρμακείων, των φαρμακαποθηκών, των φαρμακευτικών βιομηχανιών και εργαστηρίων και γενικά κάθε καταστήματος που παράγει, εμπορεύεται η διακινεί φαρμακευτικό ή επιδεσμικό υλικό ή ιατροτεχνολογικό εξοπλισμό. στ. Το συντονισμό και την εποπτεία του έργου επιθεώρησης και ελέγχου των φαρμακείων, φαρμακαποθηκών και εργοστασίων, καθώς και των ινστιτούτων αδυνατίσματος και αισθητικής, το οποίο ασκείται από τις υπηρεσίες υγείας των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων και τον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΟΦ). ζ. Τον έλεγχο της λειτουργίας των Μέσων Τεχνικών Επαγγελματικών Νοσηλευτικών (ΜΤΕΝ) Σχολών ή Τεχνικών Επαγγελματικών Εκπαιδευτηρίων (ΤΕΕ) ειδικότητας Βοηθού Νοσηλευτού. 81

82 Εθνικό Κέντρο Αξιολόγησης της Ποιότητας και Τεχνολογίας στην Υγεία (ΕΚΑΠΤΥ) Το Εθνικό Κέντρο Αξιολόγησης της Ποιότητας και Τεχνολογίας στην Υγεία (Ε.Κ.Α.Π.Τ.Υ. Α.Ε.) είναι ΔΕΚΟ εποπτευόμενη από το Υπουργείο Υγείας. Δραστηριοποιείται στο χώρο της υγείας, με ιδιαίτερη έμφαση στην Ποιότητα και την Ιατρική Τεχνολογία. Παρέχει υπηρεσίες σε όλο το φάσμα των επιχειρήσεων και οργανισμών που δραστηριοποιούνται στον ευρύτερο χώρο της υγείας, στον ιδιωτικό και στο δημόσιο τομέα, λειτουργώντας ταυτόχρονα ως: Οργανισμός Πιστοποίησης, διαπιστευμένος από το ΕΣΥΔ (βλ. επόμενες σελίδες) Κοινοποιημένος Οργανισμός για τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα, σύμφωνα με την Οδηγία 93/42/ΕΟΚ Κέντρο Αξιολόγησης Τεχνολογίας Υγείας Εργαστήριο Δοκιμών Φορέας υποστήριξης του Υπουργείου Υγείας σε θέματα Κωδικοποιήσεων, Μητρώων και Προμηθειών Οργανισμός Παροχής Εκπαίδευσης Το Εθνικό Κέντρο Αξιολόγησης της Ποιότητας και Τεχνολογίας στην Υγεία: παρέχει υπηρεσίες στο μεγαλύτερο μέρος της αγοράς ιατροτεχνολογικών προϊόντων, πιστοποιεί πλήθος νοσοκομειακών τμημάτων, συνεργάζεται με τα νοσοκομεία για ελέγχους ποιότητας των αγοραζομένων προϊόντων, έχει δημιουργήσει και τηρεί Μητρώα Προϊόντων, Προμηθευτών και Προδιαγραφών και εκπονεί εξειδικευμένες μελέτες για λογαριασμό φορέων που δραστηριοποιούνται στην παροχή υπηρεσιών υγείας. Βασική αρχή του ΕΚΑΠΤΥ, αλλά και φιλοσοφία κάθε στελέχους του, είναι να παρέχει στους πελάτες του υπηρεσίες που να καλύπτουν πλήρως τις τεχνικές τους ανάγκες, σύμφωνα με τις ισχύουσες νομοθετικές, κανονιστικές και τυποποιητικές απαιτήσεις, με υπευθυνότητα, αξιοπιστία και ακεραιότητα, από προσωπικό με υψηλά κριτήρια τεχνικής και επιστημονικής επάρκειας. 82

83 Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ) Η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ) είναι η αρμόδια αρχή για τον έλεγχο, τη ρύθμιση και την εποπτεία του τομέα πυρηνικής ενέργειας, πυρηνικής τεχνολογίας, ραδιολογικής, πυρηνικής ασφάλειας και ακτινοπροστασίας. Είναι τεχνολογικός φορέας, έχει χαρακτήρα Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου (ΝΠΔΔ) και απολαμβάνει πλήρους διοικητικής και οικονομικής αυτοτέλειας. Υπάγεται στον Υπουργό Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων και εποπτεύεται από αυτόν. Η ΕΕΑΕ: θέτει τους κανόνες ασφαλείας μέσω: - της έκδοσης κανονισμών - της σύνταξης και προώθησης νομοθεσίας. διασφαλίζει τη συμμόρφωση με το θεσμικό πλαίσιο κυρίως μέσω: - της διενέργειας ελέγχων και μετρήσεων - της παρακολούθησης των επιπέδων ραδιενέργειας στο περιβάλλον - της παρακολούθησης των δόσεων των εργαζομένων με ακτινοβολίες - της παροχής συνεχούς εκπαίδευσης και κατάρτισης - της έγκυρης και συστηματικής ενημέρωσης της κοινής γνώμης και της Πολιτείας. Η ΕΕΑΕ έχοντας ως προτεραιότητα την ασφάλεια: - παρέχει υπηρεσίες υψηλού επιπέδου, διαθέτοντας προηγμένο υλικοτεχνικό εξοπλισμό και εργαστηριακή υποδομή - είναι σε διαρκή ετοιμότητα για ανταπόκριση σε ραδιολογικά/πυρηνικά περιστατικά - ενισχύει τη νοοτροπία ακτινοπροστασίας και ασφάλειας - υπηρετεί την επιστημονική αριστεία στην έρευνα και τη γνώση. Επιθεωρήσεις Έλεγχοι Η ΕΕΑΕ διενεργεί πλήθος επιθεωρήσεων στο σύνολο των διατάξεων εκπομπής ακτινοβολίας που εμπίπτουν στο ρυθμιστικό της πεδίο σε όλη τη χώρα. Οι επιθεωρήσεις είναι: προγραμματισμένες, διενεργούνται δηλαδή στο πλαίσιο της αδειοδότησης (έκδοση αρχικής ή ανανέωση 83

84 άδειας, αναβάθμιση εξοπλισμού, επανέλεγχοι) ή κατόπιν σχετικού αιτήματος ή έκτακτες, διενεργούνται δηλαδή οποιαδήποτε χρονική στιγμή για τη διαπίστωση της εφαρμογής του προγράμματος ραδιολογικής ασφάλειας και ακτινοπροστασίας. Και στις δύο περιπτώσεις οι επιθεωρήσεις γίνονται «προειδοποιημένα» ή «απροειδοποίητα», ακολουθώντας διαφορετικά πρωτόκολλα ελέγχου. - See more at: Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης (ΕΣΥΔ) Το ΣΕΥΔ είναι οργανισμός στο χώρο της πιστοποίησης της ποιότητας, των ελέγχων και των εργαστηριακών δοκιμών και μετρήσεων. Διαπίστευση είναι η διαδικασία της επίσημης αναγνώρισης από αρμόδιο οργανισμό, ότι ένα νομικό ή φυσικό πρόσωπο ασκεί συγκεκριμένες δραστηριότητες με αμεροληψία και με τεκμηριωμένη επάρκεια. Η Ανώνυμη Εταιρεία Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης (Ε.ΣΥ.Δ.) η οποία ιδρύθηκε με το Ν.3066/2002 (ΦΕΚ 252Α), με σκοπό την υλοποίηση, εφαρμογή και διαχείριση του Εθνικού Συστήματος Διαπίστευσης, το οποίο προβλέπεται στις διατάξεις του Ν.2231/94 (ΦΕΚ 139Α), όπως τροποποιήθηκε με το Ν. 2642/1999, μετασχηματίσθηκε και εντάχθηκε ως αυτοτελής Λειτουργική Μονάδα Διαπίστευσης (ΛΜΔ) στο Εθνικό Σύστημα Υποδομών Ποιότητας (Ε.ΣΥ.Π.) που 84

85 ιδρύθηκε με το Ν.4109/2013 ( ΦΕΚ 16Α/ 2013). Το Εθνικό Σύστημα Διαπίστευσης (Ε.ΣΥ.Δ.) έχει ορισθεί ως ο Εθνικός Οργανισμός Διαπίστευσης της Ελλάδας σύμφωνα και με τις απαιτήσεις του Άρθρου 4 του Κανονισμού (EK) αριθ. 765/2008 όπου κάθε κράτος μέλος ορίζει έναν και μόνο εθνικό οργανισμό διαπίστευσης. Για τη χορήγηση πιστοποιητικού διαπίστευσης, γίνεται επιτόπου αξιολόγηση του υποψήφιου φορέα από ομάδα αξιολογητών και ενδεχομένως εμπειρογνωμόνων, τα μέλη της οποίας διαθέτουν σε βάθος γνώση του αντίστοιχου τεχνικού αντικειμένου, καθώς και εμπειρία στην αξιολόγηση συστημάτων διασφάλισης της ποιότητας. Οι αξιολογητές του E.ΣY.Δ. επιλέγονται και εκπαιδεύονται σύμφωνα με αυστηρά καθορισμένα κριτήρια και διαδικασίες και υπακούουν σε κανόνες σχετικά με την ανεξαρτησία, την ακεραιότητα και την εχεμύθεια που πρέπει να διαθέτουν. Το Ε.ΣΥ.Δ. παρέχει υπηρεσίες διαπίστευσης σε: Εργαστήρια Δοκιμών και Διακριβώσεων. Κλινικά Εργαστήρια. Διοργανωτές Διεργαστηριακών Συγκρίσεων. Φορείς Πιστοποίησης Προϊόντων. Φορείς Πιστοποίησης Συστημάτων Διαχείρισης της Ποιότητας. Φορείς Πιστοποίησης Συστημάτων Διαχείρισης της Aσφάλειας των Tροφίμων. Φορείς Πιστοποίησης Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. Περιβαλλοντικοί Επαληθευτές (σύμφωνα με τον κανονισμό EMAS). Φορείς Πιστοποίησης Προσώπων. Φορείς Πιστοποίησης Bιολογικών Προϊόντων. Φορείς Πιστοποίησης Συστημάτων Υγείας και Ασφάλειας στην Εργασία. Φορείς Ελέγχου Προϊόντων, Διεργασιών ή Εγκαταστάσεων. Kέντρα Tεχνικού Eλέγχου Oχημάτων (KTEO). Φορείς Επαλήθευσης Εκπομπών Αερίων Θερμοκηπίου. 85

86 website: Ινστιτούτο Βιοϊατρικής Τεχνολογίας (ΙΝΒΙΤ) Το ΙΝΒΙΤ είναι μη κερδοσκοπικός οργανισμός και αποτελεί μια πρωτοβουλία για την υποστήριξη και ανάπτυξη του τομέα της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας στην Ελλάδα, με έμφαση στους τομείς της Διαχείρισης και Ποιότητας. Στεγάζεται στο επιστημονικό πάρκο Πατρών και Αναπτύσσει μια σειρά από προϊόντα και υπηρεσίες, για την σφαιρική αντιμετώπιση προβλημάτων διαχείρισης της τεχνολογίας στα νοσοκομεία και εισαγωγής της ποιότητας στον τομέα της Υγείας γενικότερα, Συντονίζει και συμμετέχει σ' ένα σημαντικό αριθμό Ελληνικών και Ευρωπαϊκών αναπτυξιακών προγραμμάτων και συντονισμένων δράσεων, στο χώρο της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας και της Διασφάλισης Ποιότητας, Υποστηρίζεται στην προσπάθεια αυτή, από μεγάλους διεθνείς οργανισμούς που εδρεύουν στην Ευρώπη και την Αμερική και οι συνεργασίες του εξασφαλίζουν συνεχή ροή τεχνογνωσίας και άμεση παρακολούθηση των εξελίξεων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, Απευθύνεται σε οργανισμούς, φορείς, ομάδες ή άτομα που έχουν να επιλύσουν προβλήματα διαχείρισης της τεχνολογίας και ποιότητας στις υπηρεσίες υγείας σε οποιοδήποτε επίπεδο. Στη συνέχεια παρατίθενται κείμενα από την ιστοσελίδα του ΙΝΒΙΤ που αφορούν σε διαχείριση και ασφάλεια στον τομέα της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας Διαχείριση Βιοϊατρικής Τεχνολογίας Ο χώρος της υγείας σήμερα έχει δεχθεί την ευεργετική επίδραση της σύγχρονης τεχνολογίας. Προηγμένες τεχνολογίες διάγνωσης και θεραπείας, αναμφισβήτητα προωθούν την βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας. Η εφαρμογή τους όμως απαιτεί σωστή υποστήριξη, κατάλληλη οργάνωση και υποδομή. Οι υπηρεσίες υποστήριξης της Βιοϊατρικής Τεχνολογίας απευθύνονται σε μεγάλη ποικιλία τεχνικών και διοικητικών θεμάτων σχετικά με την ασφαλή και αποδοτική χρήση του βιοϊατρικού εξοπλισμού σε όλη την διάρκεια της λειτουργικής ζωής του. 86

87 Για την αποτελεσματικότερη διαχείριση του ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού των νοσηλευτικών μονάδων, το ΙΝΒΙΤ διαθέτει υπηρεσίες συμβούλου και τεχνικής υποστήριξης, σε θέματα: ονοματολογίας ταξινόμησης και κωδικοποίησηςαπόκτησης εξοπλισμού διαχείρισης συμβάσεων επαγρύπνησης και αντιμετώπισης δυσμενών περιστατικών ελέγχου ποιότητας ελέγχου αποδοχής εκτίμησης και αξιολόγησης ιατρικής τεχνολογίας Καταγραφή Ιατροτεχνολογικού Εξοπλισμού - Δημιουργία κτηματολογίου Η καταγραφή του ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού αφορά στην μονοσήμαντη σήμανση των μηχανημάτων και στην συγκέντρωση όλων των στοιχείων που αφορούν στην ταυτότητα του μηχανήματος, καθώς και των οικονομοτεχνικών στοιχείων. Ενδεικτικά περιλαμβάνονται τα εξής: Ομάδα μηχανήματος (Ονοματολογία GMDN) Κατασκευαστής Μοντέλο Αριθμός σειράς Προμηθευτής Τρόπος απόκτησης του μηχανήματος Κωδικός και ονομασία Τμήματος Κωδικός και ονομασία Χώρου Ημερομηνία εγκατάστασης Οι πληροφορίες που συλλέγονται καταχωρούνται σε ηλεκτρονική μορφή επιτρέποντας την άμεση εισαγωγή τους στο σύστημα διαχείρισης Βιοϊατρικής Τεχνολογίας του νοσοκομείου. Η σήμανση των μηχανημάτων, εκτός των άλλων στοιχείων, συνοδεύεται και από γραμμικό κώδικα (Bar code) ο οποίος σε συνδυασμό με την χρήση ασύρματων ηλεκτρονικών συσκευών, δίνει πολλαπλές δυνατότητες στην διαχείριση των συσκευών και των πληροφοριών που συνδέονται με αυτές. Τέτοιες δυνατότητες είναι η άμεση 87

88 ανάκτηση όλων των στοιχείων των συσκευών επί τόπου, η ταχύτατη ενημέρωση της καταγραφής όποτε αυτό κριθεί απαραίτητο η τυποποίηση της κωδικοποίησης σε όλα τα τμήματα του νοσοκομείου. Όλη η διαδικασία καταγραφών των ιατρικών μηχανημάτων γίνεται από ομάδα έμπειρων βιοϊατρικών μηχανικών του ΙΝΒΙΤ, στον χώρο του νοσοκομείου και σε συνεργασία με το προσωπικό του. Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας καταγραφής, γίνεται εισαγωγή σε βάση δεδομένων και παραδίδεται στο νοσοκομείο το κτηματολόγιο σε ηλεκτρονική μορφή που παρέχει την δυνατότητα συνεχούς ενημέρωσης. 88

89 Ασφάλεια και κανονισμοί Η ευθύνη για την ασφαλή χρήση του βιοϊατρικού εξοπλισμού επιμερίζεται σήμερα από τους κατασκευαστές των ιατρο- τεχνολογικών προϊόντων, τις υγειονομικές μονάδες και τους χρήστες της τεχνολογίας, ενώ η πολιτεία έχει την ευθύνη της παρακολούθησης της εφαρμογής των οδηγιών και των κατευθυντηρίων γραμμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με βάση αυτές, τα Κράτη Μέλη καλούνται να ρυθμίσουν τις πρακτικές τους και να δημιουργήσουν τους απαραίτητους μηχανισμούς, για την σωστή και αποτελεσματική εφαρμογή ενός συστήματος Επαγρύπνησης, αλλά και τη συμμόρφωση με τα εναρμονισμένα πρότυπα της επιτροπής CEN για τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα. Παράλληλα η διασφάλιση της ασφαλούς λειτουργίας του εξοπλισμού απαιτεί τον συνεχή περιοδικό έλεγχο τόσο του εξοπλισμού όσο και των εγκαταστάσεων των νοσηλευτικών μονάδων. Επαγρύπνηση Η εφαρμογή ενός ολοκληρωμένου συστήματος επαγρύπνησης, είναι μια συνολική διαδικασία που περιλαμβάνει την διαρκή επικοινωνία για ανταλλαγή πληροφορίας τόσο για δυσμενή περιστατικά που συμβαίνουν σε όλο τον κόσμο, όσο και ενημέρωση της Αρμόδιας Αρχής γι αυτά που τυχόν συμβαίνουν στο νοσοκομείο. Αυτή η επικοινωνία πρέπει να χαρακτηρίζεται από εμπιστευτικότητα λόγω της φύσης των δεδομένων και να υποστηρίζεται από ειδικούς που θα διερευνούν τα περιστατικά που θα προκύπτουν και θα προτείνουν δυνατές λύσεις. Πρέπει να σημειωθεί, ότι η εφαρμογή ενός τέτοιου συστήματος αποτελεί απαίτηση της Ευρωπαϊκής και κατ επέκταση, της Εθνικής νομοθεσίας. Προαπαιτούμενο για την εφαρμογή ενός συστήματος επαγρύπνησης είναι η 89

90 ύπαρξη ενημερωμένου κτηματολογίου ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού, το οποίο να είναι διαθέσιμο σε ηλεκτρονική μορφή. Με βάση αυτό το σύστημα όλα τα περιστατικά που αφορούν σε προβλήματα κατά τη χρήση ιατρικών μηχανημάτων κοινοποιούνται, με στόχο την άμεση πρόληψη παρόμοιων περιστατικών. Στο πλαίσιο της προσφερόμενης υπηρεσίας θα εντοπιστούν ιατρικές συσκευές που είναι εγκατεστημένες στο νοσοκομείο και για τις οποίες έχουν στο παρελθόν αναφερθεί σε δυσμενή περιστατικά. Στην περίπτωση που εντοπιστούν τέτοιες συσκευές θα μελετηθεί το πρόβλημα και θα παραδοθεί έκθεση με τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν. Το ΙΝΒΙΤ είναι ο μοναδικός φορέας στην χώρα που εδώ και μία δεκαετία έχει ασχοληθεί με το θέμα και έχει ηγηθεί Ευρωπαϊκών έργων για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Επίσης, μέσα από τις διεθνείς συνεργασίες του διαθέτει προσβάσεις στις πρωτογενείς πηγές πληροφορίας και έχει δημιουργήσει μια συνεχώς ανανεούμενη βάση δεδομένων με δυσμενή περιστατικά τα οποία έχουν καταγραφεί διεθνώς. Έλεγχοι Ηλεκτρικής Ασφάλειας Η εφαρμογή ελέγχων ασφάλειας και ποιότητας στη λειτουργία των ιατρικών συσκευών, διασφαλίζει το βέλτιστο δυνατό επίπεδο ασφάλειας που πρέπει να παρέχει ένα νοσοκομείο τόσο στους ασθενείς, όσο και στο προσωπικό του. Η διενέργεια ελέγχων εκτός της διασφάλισης της ασφαλούς λειτουργίας των συσκευών, εξασφαλίζει τόσο το νοσοκομείο, όσο και το ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό έναντι νομικών επιπτώσεων που ενδέχεται να προκύψουν από την χρήση των ιατρικών συσκευών. 90

91 Ο έλεγχος ηλεκτρικής ασφάλειας αφορά σε όλες τις ιατρικές συσκευές οι οποίες βρίσκονται σε κρίσιμους χώρους (π.χ. χειρουργεία, ΜΕΘ) καθώς και αυτές που χρησιμοποιούνται για διαγνωστικούς σκοπούς και μεταφέρουν ενέργεια στον ασθενή ή καταγράφουν ζωτικά σήματα (π.χ. καρδιογράφοι, μόνιτορς). Ο έλεγχος γίνεται σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα IEC «Medical electrical equipment - Part 1: General requirements for safety» και διασφαλίζει ότι οι ιατρικές συσκευές λειτουργούν μέσα στα όρια ασφάλειας που καθορίζονται από τα πρότυπα αυτά, σε συνθήκες κανονικής και σφαλματικής λειτουργίας. Επιπλέον, ο έλεγχος ασφάλειας περιλαμβάνει τον έλεγχο κρίσιμων συσκευών όπως διαθερμίες, απινιδωτές και μόνιτορς. Οι έλεγχοι αυτοί γίνονται σύμφωνα με τα αντίστοιχα διεθνή πρότυπα της σειράς IEC 601-2* και διασφαλίζουν ότι κρίσιμες παράμετροι όπως, αποδιδόμενη ενέργεια, ρεύματα διαρροής κλπ βρίσκονται εντός των ορίων και συνεπώς η λειτουργία τους κρίνεται ασφαλής. Ο συστηματικός έλεγχος της ασφαλούς λειτουργίας των ιατρικών συσκευών είναι σήμερα επιβεβλημένος τόσο από την υιοθέτηση των μεθόδων βέλτιστης πρακτικής όσο και από τις κοινοτικές οδηγίες. * Medical electrical equipment - Part 2: Particular requirements for the safety of cardiac defibrillators and cardiac defibrillator - monitors Medical electrical equipment - Part 2: Particular requirements for the safety of high frequency surgical equipment Medical electrical equipment - Part 2: Particular requirements for the safety of electrocardiographic monitoring equipment 91

92 Praxis Αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας στα ιατροτεχνολογικά προϊόντα Αξιολόγηση Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από το άρθρο Αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας στα ιατροτεχνολογικά προϊόντα που δημοσιεύθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το 2011 με τον τίτλο Health technology assessment of medical devices (WHO Medical device technical series) c World Health Organization 2011 Μετάφραση: Ελένη Πανουτσοπούλου / με πρωτοβουλία του Ινστιτούτου Βιοϊατρικής Τεχνολογίας (ΙΝΒΙΤ) ( Πρόλογος Οι τεχνολογίες υγείας είναι βασικές για ένα λειτουργικό σύστημα υγείας. Ιδιαίτερα τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα είναι κρίσιμα για την πρόληψη, τη διάγνωση και τη θεραπεία των νόσων και των ασθενειών, καθώς και για την αποκατάσταση του ασθενούς. Αναγνωρίζοντας τον σημαντικό ρόλο των ιατρικών τεχνολογιών, η Παγκόσμια 92

93 Συνέλευση Υγείας υιοθέτησε το ψήφισμα WHA60.29 τον Μάιο του Το ψήφισμα αναφέρεται στα ζητήματα που προκύπτουν από την ακατάλληλη ανάπτυξη και χρήση των τεχνολογιών υγείας, αλλά και στην ανάγκη θέσπισης προτεραιοτήτων όσον αφορά την επιλογή και διαχείριση των τεχνολογιών υγείας, ειδικά των ιατροτεχνολογικών προϊόντων. Με την υιοθέτηση αυτού του ψηφίσματος, τα Κράτη-μέλη αναγνώρισαν τη σημασία των τεχνολογιών υγείας για την επίτευξη αναπτυξιακών στόχων σχετιζόμενων με την υγεία, προώθησαν την επέκταση της εμπειρογνωμοσύνης στον τομέα των τεχνολογιών υγείας, και συγκεκριμένα των ιατροτεχνολογικών προϊόντων, και απαίτησαν την ανάληψη συγκεκριμένων δράσεων από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) για την υποστήριξη των Κρατών-μελών. Ένας από τους στρατηγικούς στόχους του ΠΟΥ είναι να «εξασφαλίσει τη βελτίωση της πρόσβασης, της ποιότητας και της χρήσης ιατρικών προϊόντων και τεχνολογιών». Ο στόχος αυτός, μαζί με το ψήφισμα της Παγκόσμιας Συνέλευσης Υγείας, αποτέλεσαν τη βάση για τη θέσπιση της Παγκόσμιας Πρωτοβουλίας για τις Τεχνολογίες Υγείας (Global Initiative on Health Technologies, GIHT), με τη χρηματοδότηση του Ιδρύματος Bill & Melinda Gates. Η GIHT στοχεύει να καταστήσει διαθέσιμες βασικές τεχνολογίες υγείας σε μια εύλογη τιμή, ειδικά για κοινότητες που βρίσκονται σε οικονομικά μειονεκτούσες χώρες, ώστε να ελέγχονται με αποτελεσματικό τρόπο σημαντικά προβλήματα υγείας. Έχει δύο συγκεκριμένους στόχους: Να ωθήσει τη διεθνή κοινότητα να θεσπίσει ένα πλαίσιο για την ανάπτυξη εθνικών προγραμμάτων για τις τεχνολογίες υγείας, τα οποία θα συμβάλλουν θετικά στην επιβάρυνση από τις νόσους και θα διασφαλίζουν την αποτελεσματική χρήση των πόρων. Να ωθήσει τις επιχειρηματικές και επιστημονικές κοινότητες να αναγνωρίσουν και να προσαρμόσουν καινοτόμες τεχνολογίες που μπορούν να έχουν σημαντικό αντίκτυπο στη δημόσια υγεία. Για την εκπλήρωση αυτών των στόχων, ο ΠΟΥ και οι συνεργαζόμενοι φορείς του εργάζονται για τη δημιουργία μιας ατζέντας, ενός σχεδίου δράσης, εργαλείων και κατευθυντήριων γραμμών με σκοπό την αύξηση της πρόσβασης σε κατάλληλα ιατροτεχνολογικά προϊόντα. Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος μιας σειράς εγγράφων αναφοράς που συντάσσονται για χρήση σε εθνικό επίπεδο. Η σειρά θα περιλαμβάνει τις ακόλουθες θεματικές ενότητες: πλαίσιο πολιτικής για τις τεχνολογίες υγείας κανονισμοί για τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας 93

94 διαχείριση τεχνολογιών υγείας αξιολόγηση αναγκών για ιατροτεχνολογικά προϊόντα προμήθεια ιατροτεχνολογικών προϊόντων δωρεές ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού διαχείριση κτηματολογίου ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού συντήρηση ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού υπολογιστικά συστήματα διαχείρισης εργασιών συντήρησης δεδομένα για τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα ονοματολογία ιατροτεχνολογικών προϊόντων ιατροτεχνολογικά προϊόντα ανά μονάδα υγειονομικής φροντίδας ιατροτεχνολογικά προϊόντα ανά κλινική διαδικασία καινοτομία, έρευνα και ανάπτυξη στα ιατροτεχνολογικά προϊόντα. Αυτά τα άρθρα προορίζονται για χρήση από βιοϊατρικούς μηχανικούς, διοικητές του τομέα της υγείας, δωρητές, μη κυβερνητικές οργανώσεις και ακαδημαϊκά ιδρύματα που δραστηριοποιούνται στο χώρο των τεχνολογιών υγείας σε τοπικό, εθνικό, περιφερειακό ή παγκόσμιο επίπεδο. Ορισμοί Αναγνωρίζοντας ότι υπάρχουν πολλαπλές ερμηνείες για τους παρακάτω όρους, παρατίθεται ο ορισμός τους για τους σκοπούς αυτής της τεχνικής σειράς άρθρων. Τεχνολογία υγείας: Εφαρμογή οργανωμένων γνώσεων και δεξιοτήτων με τη μορφή ιατροτεχνολογικών προϊόντων, φαρμάκων, εμβολίων, διαδικασιών και συστημάτων που έχουν αναπτυχθεί για την επίλυση ενός προβλήματος υγείας και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής1. Ιατροτεχνολογικό προϊόν: Αντικείμενο, όργανο, συσκευή ή μηχάνημα που χρησιμοποιείται στην πρόληψη, διάγνωση ή θεραπεία νόσων ή ασθενειών, ή για την ανίχνευση, μέτρηση, αποκατάσταση, διόρθωση ή τροποποίηση της δομής ή λειτουργίας του σώματος για κάποιο ιατρικό σκοπό. Κατά κανόνα, ο στόχος ενός ιατροτεχνολογικού προϊόντος δεν επιτυγχάνεται με φαρμακολογικά, ανοσολογικά ή μεταβολικά μέσα. Ιατροτεχνολογικός εξοπλισμός: Ιατροτεχνολογικά προϊόντα που απαιτούν βαθμονόμηση, συντήρηση, επισκευή, εκπαίδευση των χρηστών και παροπλισμό δραστηριότητες τις οποίες συνήθως διαχειρίζονται οι κλινικοί μηχανικοί. Ο ιατροτεχνολογικός εξοπλισμός χρησιμοποιείται για τους συγκεκριμένους σκοπούς της διάγνωσης και 94

95 θεραπείας ασθενειών ή για την αποκατάσταση έπειτα από μια ασθένεια ή έναν τραυματισμό. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε μεμονωμένα είτε σε συνδυασμό με οποιοδήποτε εξάρτημα, αναλώσιμο ή άλλο μηχάνημα. Ο ιατροτεχνολογικός εξοπλισμός δεν περιλαμβάνει εμφυτεύσιμα, αναλώσιμα ή μίας χρήσης ιατροτεχνολογικά προϊόντα. 1 Ψήφισμα WHA60.29 της Παγκόσμιας Συνέλευσης Υγείας, Μάιος 2007 ( Ακρωνύμια και συντομογραφίες TAGHT Technical Advisory Group on Health Technology Τεχνική Συμβουλευτική Ομάδα για τις Τεχνολογίες Υγείας COHRED Council on Health Research for Development Συμβούλιο Έρευνας στην Υγεία για Ανάπτυξη CSIH Canadian Society for International Health Καναδική Εταιρεία για τη Διεθνή Υγεία DALY disability-adjusted life year Έτος Ζωής Σταθμισμένο για Ανικανότητα EUnetHTA European network for Health Technology Assessment Ευρωπαϊκό Δίκτυο Αξιολόγησης Τεχνολογιών Υγείας EVIPNet Evidence-Informed Policy Network Δίκτυο Τεκμηριωμένης Πολιτικής GIHT Global Initiative on Health Technologies Παγκόσμια Πρωτοβουλία για τις Τεχνολογίες Υγείας HTA health technology assessment Αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας (ΑΤΥ) HTAi Health Technology Assessment international Διεθνής Αξιολόγηση Τεχνολογιών Υγείας HTM health/health-care technology management Διαχείριση τεχνολογιών υγείας HTR health technology regulation Κανονισμός τεχνολογιών υγείας INAHTA International Network of Agencies for Health Technology Assessment Διεθνές Δίκτυο Οργανισμών Αξιολόγησης Τεχνολογιών Υγείας ISG interest sub-group Υπο-ομάδα ενδιαφέροντος QALY quality-adjusted life year Ποιοτικώς Σταθμισμένο Έτος Ζωής SIG special interest group Ειδική ομάδα ενδιαφέροντος WHO World Health Organization Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) Η Αξιολόγηση Τεχνολογιών Υγείας (ΑΤΥ) έχει αναδειχθεί σε σημαντικό εργαλείο για την υποστήριξη των βασικών λειτουργιών ενός αποτελεσματικού παγκόσμιου συστήματος υγείας1. Απαιτούνται δράσεις από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) και άλλες διεθνείς οργανώσεις υγείας για την υποστήριξη των περιφερειακών και εθνικών 95

96 πρωτοβουλιών που στοχεύουν στην προώθηση της ΑΤΥ στις αναπτυσσόμενες χώρες και αναδυόμενες οικονομίες (δηλαδή στις χώρες που είναι σε διαδικασία ταχείας ανάπτυξης και βιομηχανοποίησης). Η ΑΤΥ είναι η συστηματική εκτίμηση των ιδιοτήτων, των επιδράσεων ή/και των επιπτώσεων των τεχνολογιών υγείας. Βασικός σκοπός της είναι η ενημέρωση της χάραξης πολιτικής που συνδέεται με την τεχνολογία στον τομέα της υγειονομικής φροντίδας, ώστε να βελτιώνεται η υιοθέτηση οικονομικά αποδοτικών νέων τεχνολογιών και παράλληλα να αποτρέπεται η υιοθέτηση τεχνολογιών αμφιβόλου αξίας για το σύστημα υγείας. Η ΑΤΥ είναι μία από τις τρεις συμπληρωματικές λειτουργίες που διασφαλίζουν την κατάλληλη εισαγωγή και χρήση των τεχνολογιών υγείας. Τα άλλα δύο στοιχεία είναι αφενός ο κανονισμός, που αφορά την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα, καθώς και την αξιολόγηση όλων των σημαντικών, σκόπιμων και μη, συνεπειών της χρήσης της τεχνολογίας, και αφετέρου η διαχείριση, η οποία σχετίζεται με την προμήθεια και τη συντήρηση της τεχνολογίας κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής της. Η απόδοση των συστημάτων υγείας ενισχύεται όταν οι διασυνδέσεις και οι ανταλλαγές μεταξύ αυτών των στοιχείων διαφοροποιούνται σαφώς αλλά αλληλοϋποστηρίζονται. Τα συστήματα υγείας ενδυναμώνονται όταν η ΑΤΥ ενσωματώνεται στους ανθρώπινους και υλικούς πόρους, στα δεδομένα, τη διαφανή διαδικασία λήψης αποφάσεων και χάραξης πολιτικής, και συνδέεται με το συνολικό όραμα για ισότητα και λογοδοσία. Η ορθή διοίκηση μπορεί να βασιστεί στην αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας για τη χάραξη μιας πολιτικής που θα είναι υπόλογη στον λαό για τις αποφάσεις της. Οι οργανισμοί που ειδικεύονται στην αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας γίνονται μέρος των συστημάτων υγείας, όχι μόνο για να βοηθήσουν στην ταυτοποίηση παρεμβάσεων στον τομέα της υγείας που ενδέχεται να μην είναι αποτελεσματικές, αλλά και για να εντοπίσουν πολλά υποσχόμενες τεχνολογίες που μπορούν να τονώσουν την καινοτομία. Υπάρχουν διάφοροι διεθνείς φορείς που υποστηρίζουν την προώθηση της ΑΤΥ στην παγκόσμια σκηνή. Η Διεθνής Αξιολόγηση Τεχνολογιών Υγείας (Health Technology Assessment international, HTAi) και το Διεθνές Δίκτυο Οργανισμών Αξιολόγησης Τεχνολογιών Υγείας (International Network of Agencies in Health Technology Assessment, INAHTA) έχουν αποδεδειγμένα δεσμευτεί για την προώθηση της ΑΤΥ και τη συνεργασία με τον ΠΟΥ αλλά και με κάθε ενδιαφερόμενη χώρα ή κοινότητα. Οι συνεργαζόμενοι φορείς του ΠΟΥ και το παγκόσμιο δίκτυό τους πιο συγκεκριμένα, το Παγκόσμιο Δίκτυο Συνεργαζόμενων Φορέων του ΠΟΥ για την ΑΤΥ έχουν δεσμευτεί να προωθήσουν τον διεθνή διάλογο και τη συνεργασία, αλλά και να ενισχύσουν τα υπάρχοντα έργα. Υπάρχουν διάφορες στρατηγικές για να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις και να ενισχυθεί η αξιολόγηση τεχνολογιών 96

97 υγείας στις αναπτυσσόμενες χώρες και αναδυόμενες οικονομίες. Συνολικά, ενθαρρύνεται η ευαισθησία όσον αφορά την προσαρμογή των ικανοτήτων και δυνατοτήτων των πόρων στα δεδομένα ενός συγκεκριμένου πλαισίου. Μια προσέγγιση για την προώθηση της ΑΤΥ είναι να χρησιμεύσουν ως βάση η έκθεση που δημοσίευσε το 1990 η Επιτροπή Έρευνας στην Υγεία για Ανάπτυξη, καθώς και ο σχολιασμός που δημοσίευσε το 2003 το Συμβούλιο Έρευνας στην Υγεία για Ανάπτυξη. Πρόκειται για δύο κείμενα που ενθαρρύνουν την ενδυνάμωση των εθνικών φορέων, οι οποίοι υποστηρίζονται μέσω της περιφερειακής και διεθνούς δικτύωσης. Το παγκόσμιο σύστημα υγείας έχει οριστεί ως το σύνολο των φορέων (ατόμων ή/και οργανισμών), «των οποίων πρωταρχικός στόχος είναι η προώθηση, αποκατάσταση ή διατήρηση της υγείας» και «τα σταθερά και συνδεδεμένα σύνολα κανόνων (επίσημων ή άτυπων), που καθορίζουν τις συμπεριφορές, περιορίζουν τις δραστηριότητες και διαμορφώνουν τις προσδοκίες» μεταξύ άλλων. Τέτοιοι φορείς μπορεί να λειτουργούν σε κοινοτικό, εθνικό ή παγκόσμιο επίπεδο, και να περιλαμβάνουν κυβερνητικές, διακυβερνητικές, ιδιωτικές κερδοσκοπικές ή/και μη κερδοσκοπικές οργανώσεις (1). Συνοπτική περίληψη Η στρατηγική εισαγωγής κομβικών σημείων για την αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας σε μια αναπτυσσόμενη χώρα ή αναδυόμενη οικονομία θα εξαρτηθεί από πολλούς παράγοντες η κατάλληλη τοποθεσία, οι δυνατότητες του ανθρώπινου δυναμικού και η οργανωτική ικανότητα είναι κάποιοι από αυτούς. Η ορθή διοίκηση, η χρηματοδότηση και η αποτελεσματική συνεργασία με άλλους φορείς θα αποτελέσουν σημαντικά στοιχεία στην ανάπτυξη ικανοτήτων για ΑΤΥ. Το άρθρο αυτό καθιστά εμφανές ότι υπάρχουν πολλοί διεθνείς οργανισμοί και επαγγελματίες που είναι πρόθυμοι να συνεργαστούν με τον ΠΟΥ και τις αναπτυσσόμενες χώρες και αναδυόμενες οικονομίες για την προώθηση της ΑΤΥ, ώστε να ενισχυθούν τα συστήματα υγείας. Η ευθυγράμμιση των πρωτοβουλιών για ανάπτυξη ικανοτήτων για ΑΤΥ με τη στρατηγική του ΠΟΥ για την έρευνα στην υγεία θα δημιουργήσει συνέργειες για την προώθηση της τεκμηριωμένης λήψης αποφάσεων με στόχο τη βελτίωση των συστημάτων υγείας αλλά και της υγείας του πληθυσμού. Ορισμός της αξιολόγησης τεχνολογιών υγείας Το μοντέλο της ΑΤΥ προέκυψε ως απάντηση στα ερωτήματα των υπευθύνων λήψης αποφάσεων αναφορικά με την ανεξέλεγκτη διάχυση δαπανηρού ιατρικού εξοπλισμού. Η ΑΤΥ εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν η μεγάλη ζήτηση για υπολογιστική τομογραφία (αξονικός τομογράφος) έγινε θέμα δημόσιας πολιτικής λόγω του πολύ υψηλού κόστους ανά μονάδα, το οποίο συχνά υπερέβαινε τις δολάρια ΗΠΑ (3). 97

98 Τον Φεβρουάριο του 1975, η Επιτροπή της Αμερικανικής Γερουσίας για την Εργασία και την Κοινωνική Πρόνοια (εκ μέρους της Υποεπιτροπής της για την Υγεία) ζήτησε από τη νεοσυσταθείσα Υπηρεσία Αξιολόγησης Τεχνολογίας να διεξαγάγει μια μελέτη για τα δικαιολογητικά που απαιτούνταν πριν την εφαρμογή δαπανηρών νέων ιατρικών τεχνολογιών και διαδικασιών. Οι έννοιες τεχνολογίες υγείας και αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας έχουν εξελιχθεί πολύ έκτοτε. Τεχνολογία υγείας ονομάζεται «οποιαδήποτε παρέμβαση που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την προώθηση της υγείας, την πρόληψη, διάγνωση ή θεραπεία μιας ασθένειας ή για την αποκατάσταση ή μακροχρόνια φροντίδα» (4). Περιλαμβάνει επομένως ιατροτεχνολογικά προϊόντα που ποικίλλουν από τα απλά ξύλινα γλωσσοπίεστρα και τα βοηθητικά προϊόντα μέχρι τα πιο εξελιγμένα εμφυτεύματα, τα συστήματα ιατρικής απεικόνισης, τα φάρμακα, τις ιατρικές και χειρουργικές διαδικασίες, καθώς και τα οργανωτικά και υποστηρικτικά συστήματα στα πλαίσια των οποίων παρέχεται αυτή η φροντίδα. Η ΑΤΥ είναι «η συστηματική εκτίμηση των ιδιοτήτων, των αποτελεσμάτων ή/και των επιπτώσεων των τεχνολογιών υγείας. Αφορά τόσο τις άμεσες, εκούσιες συνέπειες των τεχνολογιών όσο και τις έμμεσες, ακούσιες συνέπειές τους. Βασικός σκοπός της είναι η ενημέρωση της χάραξης πολιτικής που σχετίζεται με την τεχνολογία στον τομέα της υγειονομικής φροντίδας. Η ΑΤΥ διεξάγεται από διεπιστημονικές ομάδες με χρήση ρητών αναλυτικών πλαισίων, που χρησιμοποιούν μια ποικιλία μεθόδων» (4). Ανάλογα με τα εξεταζόμενα θέματα, το χρονικό πλαίσιο της λήψης αποφάσεων και τη διαθεσιμότητα των πόρων, οι αξιολογήσεις τεχνολογιών υγείας μπορούν να λάβουν διάφορες μορφές, όπως αναφορά ΑΤΥ πλήρους κλίμακας, λήψη αναφορών ΑΤΥ που έχουν παραχθεί αλλού και προσαρμογή τους σε άλλο πλαίσιο, σύντομες περιλήψεις, υπηρεσίες πληροφόρησης για τις τεχνολογίες υγείας ή αναφορές «ανίχνευσης του ορίζοντα». Η ΑΤΥ είναι πάντοτε προσανατολισμένη στη χάραξη πολιτικής, ενσωματωμένη στο εκάστοτε πλαίσιο και μεθοδολογικά ορθή (5). Όπως αναφέρεται σε ένα έγγραφο του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (6), οι χώρες μπορούν να διαχειριστούν επιτυχώς τις ευκαιρίες και τις προκλήσεις που προκύπτουν από τις τεχνολογίες υγείας, με τη βελτιστοποίηση των διαδικασιών λήψης αποφάσεων, την αναγνώριση της αξίας της καινοτομίας, την αντιμετώπιση της αβεβαιότητας και, τέλος, με τη δημιουργία και τον συντονισμό της ΑΤΥ. Οι μέθοδοι στην αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας 98

99 Όπως ανέφερε ένα δελτίο πολιτικής του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τις Πολιτικές και τα Συστήματα Υγείας, «για να δοθεί μια τεκμηριωμένη λύση στα προβλήματα που περιγράφονται στο θέμα της πολιτικής, οι ερευνητές που αναλαμβάνουν την αξιολόγηση θα πρέπει να προσδιορίσουν το ζήτημα της πολιτικής από άποψη ασφάλειας, αποδοτικότητας, αποτελεσματικότητας, καθώς και από ψυχολογικής, κοινωνικής, δεοντολογικής, οργανωτικής, επαγγελματικής και οικονομικής πλευράς. Αυτά τα ερωτήματα της έρευνας καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο θα διεξαχθεί το υπόλοιπο της αξιολόγησης, ποιες πλευρές θα αξιολογηθούν και ποιες όχι Η διατύπωση των ερωτημάτων της έρευνας αποτελεί ένα καίριο κομμάτι της αξιολόγησης, αφού μετατοπίζουν το αρχικό πρόβλημα της λήψης αποφάσεων, το ζήτημα της πολιτικής, σε ερωτήματα που μπορούν να απαντηθούν μέσω αξιολόγησης των επιστημονικών στοιχείων» (5). Ανάλογα με το συγκεκριμένο πλαίσιο λήψης αποφάσεων, οι διαστάσεις που χρειάζεται ο υπεύθυνος ενδέχεται να διαφέρουν. Για παράδειγμα, η ΑΤΥ σε ένα νοσοκομείο συνήθως εστιάζει περισσότερο σε συγκεκριμένες οργανωτικές διαστάσεις, σε σύγκριση με την ΑΤΥ για λήψη αποφάσεων από ένα υπουργείο Υγείας. Το εγχειρίδιο Αξιολόγηση Τεχνολογιών Υγείας του Κέντρου για την Αξιολόγηση Τεχνολογιών Υγείας της Δανίας (Danish Centre for Health Technology Assessment) παρέχει μια άριστη επισκόπηση των περισσότερων μεθόδων που απαιτούνται και χρησιμοποιούνται διεθνώς στην ΑΤΥ (7). Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η οικονομική ανάλυση είναι συχνά, αλλά όχι πάντα, μέρος μιας ΑΤΥ. Οι οικονομικές διαστάσεις μπορεί να περιλαμβάνουν ανάλυση κόστους-οφέλους, ανάλυση κόστους-χρησιμότητας, ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας, ανάλυση ελαχιστοποίησης του κόστους, καθώς και ανάλυση των επιπτώσεων στον προϋπολογισμό, και άλλους τύπους οικονομικής αξιολόγησης. Όπως συμβαίνει πάντα στην ΑΤΥ, η μέθοδος πρέπει να είναι κατάλληλη για τη διαδικασία λήψης απόφασης που θα ενημερωθεί από την ΑΤΥ. Τα Ποιοτικώς Σταθμισμένα Έτη Ζωής (Qualityadjusted life years, QALYs) και τα Έτη Ζωής Σταθμισμένα για Ανικανότητα (Disability adjusted life years, DALYs), δείκτες που χρησιμοποιούνται στις αναλύσεις κόστους-χρησιμότητας, συχνά θεωρούνται διακριτικά στοιχεία της ΑΤΥ. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο, οι επιπτώσεις στον προϋπολογισμό είναι πολύ πιο σημαντικές και χρήσιμες για τους ιθύνοντες. Οι επίσημες μέθοδοι χρήσης των ΑΤΥ που έχουν δημιουργηθεί σε κάποιο περιβάλλον και εν συνεχεία εφαρμόζονται κάπου αλλού, τυγχάνουν αυξανόμενης προσοχής. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η Εργαλειοθήκη Προσαρμογής ΑΤΥ, που αναπτύχθηκε από τη συνεργασία εντός του Ευρωπαϊκού Δικτύου Αξιολόγησης Τεχνολογιών Υγείας (European Network for HTA, EUnetHTA) (8). Σχέση μεταξύ του κανονισμού, της διαχείρισης και της αξιολόγησης τεχνολογιών υγείας 99

100 Ο κανονισμός για τις τεχνολογίες υγείας, η αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας και η διαχείριση τεχνολογιών υγείας είναι συμπληρωματικές λειτουργίες, προκειμένου να διασφαλίζεται η κατάλληλη εισαγωγή και χρήση των ιατροτεχνολογικών προϊόντων. Ενώ οι κανονιστικές διαδικασίες αφορούν όλα τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα και ως ένα βαθμό τα φάρμακα, η ΑΤΥ χρησιμοποιείται συνήθως για πιο σύνθετα προβλήματα. Ο Πίνακας 1 συνοψίζει κάποιες από τις διαφορές και τους συμπληρωματικούς ρόλους του κανονισμού τεχνολογιών υγείας και της ΑΤΥ. Η συνεργασία ανάμεσα στους επαγγελματίες που ασχολούνται με τους κανονισμούς και σε αυτούς που ασχολούνται με την αξιολόγηση έχει υπάρξει ιδιαίτερα περιορισμένη στο παρελθόν. Ωστόσο, όπως απαιτεί το ψήφισμα WHA60.29 της Παγκόσμιας Συνέλευσης Υγείας για τις τεχνολογίες υγείας, τα Κράτη-μέλη καλούνται «να διαμορφώσουν κατάλληλες εθνικές στρατηγικές και σχέδια για εγκαθίδρυση συστημάτων για την αξιολόγηση, τον σχεδιασμό, την προμήθεια και τη διαχείριση των τεχνολογιών υγείας σε συγκεκριμένα ιατροτεχνολογικά προϊόντα, σε συνεργασία με το προσωπικό που εμπλέκεται στην αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας και τη βιοϊατρική τεχνολογία» (9). Είναι χρήσιμη η σύγκριση των διαστάσεων της διαχείρισης τεχνολογιών υγείας και της αξιολόγησης τεχνολογιών υγείας, προκειμένου να γίνει κατανοητή η συνεισφορά της καθεμίας στη λήψη αποφάσεων που εξασφαλίζουν την καταλληλότερη διάχυση τεχνολογιών υγείας, όπως είναι τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα. Ο Πίνακας 2 συγκρίνει τη διαχείριση τεχνολογιών υγείας και την αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας με βάση κάποιες πολύ γενικές διαστάσεις. Η κατανόηση και η στήριξη της συνέργειας ανάμεσα στη διαχείριση και την αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας θα αποτελέσει μείζονα παράγοντα επιτυχίας των εθνικών πολιτικών που αφορούν τις τεχνολογίες υγείας. Ο κανονισμός, η αξιολόγηση και η διαχείριση τεχνολογιών υγείας αποτελούν ξεχωριστές δράσεις που διευκολύνουν τη βέλτιστη χρήση των τεχνολογιών υγείας, ειδικά των ιατροτεχνολογικών προϊόντων, με στόχο την καλύτερη υγειονομική φροντίδα και την καλύτερη υγεία του πληθυσμού. Πρέπει να αναπτυχθεί στενή σχέση μεταξύ των τριών αυτών δραστηριοτήτων, ταυτόχρονα όμως είναι σημαντικό να παραμείνουν διαχωρισμένες. Για παράδειγμα, για να υποστηρίξει τη λήψη αποφάσεων που αφορούν σύνθετα προβλήματα, η ΑΤΥ εξετάζει όλες τις σημαντικές, σκόπιμες και μη, συνέπειες της χρήσης της τεχνολογίας μέσω διεπιστημονικής ανάλυσης, ενώ η κανονιστική διαδικασία εστιάζει στην ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα. Επομένως, η χρονική στιγμή, οι διαδικασίες, οι στόχοι και οι πόροι που απαιτούνται, διαφέρουν σε κάθε περίπτωση. Ανεξαρτήτως αυτού, είναι σημαντικό το αποτέλεσμα κάθε διαδικασίας να θεωρείται μέρος της λήψης αποφάσεων στις εθνικές πολιτικές που αφορούν τις τεχνολογίες υγείας. Η ύπαρξη στενής σχέσης ανάμεσα στον κανονισμό και την ΑΤΥ σε εθνικό επίπεδο θα οδηγήσει σε πολύ επιφανειακή χρήση της ΑΤΥ, γεγονός που δεν ευνοεί την τεκμηριωμένη λήψη αποφάσεων. Επιπλέον, όπως πε 100

101 Πίνακας 1. Σύγκριση του κανονισμού τεχνολογιών υγείας και της αξιολόγησης τεχνολογιών υγείας Χαρακτηριστικά Κανονισμός τεχνολογιών υγείας υγείας Πίνακας 2. Σύγκριση της διαχείρισης τεχνολογιών υγείας και της αξιολόγησης τεχνολογιών υγείας Διάσταση Διαχείριση τ Αξιολόγηση ριγράφεται στη σελίδα 20, η ΑΤΥ δεν μπορεί να υποστηρίξει την καινοτομία αν συγχωνευθεί με τον κανονισμό. Ο κανονισμός, η αξιολόγηση, η κλινική μηχανική και η επιτήρηση είναι ουσιώδη στοιχεία, αλλά έχουν συγκεκριμένους ρόλους σε αυτόν τον κύκλο ζωής των τεχνολογιών (10). Το Σχήμα 1 δείχνει τη διάκριση ανάμεσα στον κανονισμό και τη διαχείριση τεχνολογιών υγείας όσον αφορά τα φάρμακα και τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα, καθώς και την ανεξάρτητη θέση που κατέχει η ΑΤΥ. Η συμπληρωματική λειτουργία του κανονισμού και της αξιολόγησης 101

102 τεχνολογιών υγείας σχετίζεται με ένα σετ ερωτήσεων που πρέπει να απαντηθούν για τη συνεκτική εισαγωγή των τεχνολογιών, ιδιαίτερα των ιατροτεχνολογικών προϊόντων, στα συστήματα υγείας (Σχήμα 2) Σχήμα 1. Τομείς του κανονισμού, της αξιολόγησης και της διαχείρισης τεχνολογιών υγείας για τα φάρμακα και τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα Κ ανονισμός τεχνολογιών υγείας Σχήμα 2. Από την απόδοση στη χρήση στην υγειονομική φροντίδα: επίπεδα ερωτημάτων Αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας Κανονισμός Αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας για τεκμηριωμένη λήψη αποφάσεων με βάση το εκάστοτε πλαίσιο 102

103 Διάφορες έννοιες και διαδικασίες έχουν χρησιμοποιηθεί για να αυξηθεί η συμβολή της επιστήμης στη λήψη αποφάσεων. Τα τελευταία 20 χρόνια, η έννοια της τεκμηριωμένης λήψης αποφάσεων τυγχάνει ολοένα αυξανόμενης προσοχής. Η τεχνική ακρίβεια των αποδεικτικών στοιχείων πρέπει να αντιστοιχηθεί με τη συνάφεια της πολιτικής, όπως φαίνεται στο Σχήμα 3. Το Σχήμα 3 υπογραμμίζει πόσο σημαντικό είναι εκείνοι που παράγουν πληροφορία και γνώση, να είναι προσβάσιμοι, αξιόπιστοι και αποτελεσματικοί στην επικοινωνία και διάδοση των στοιχείων. Από την άλλη πλευρά, αυτοί που χρησιμοποιούν τις πληροφορίες και τα δεδομένα πρέπει να δεσμεύονται στη χρήση των στοιχείων και στη δημιουργία πλαισίων πολιτικής που να δίνουν κίνητρο για αρμόζουσα συμπεριφορά και πρακτική (11). Σχήμα 3. Στοιχεία καλής ποιότητας. Αντιστοίχιση της τεχνικής ακρίβειας με τη συνάφεια της πολιτικής Πηγή: (11) Σχήμα 4. Πλαίσιο για τεκμηριωμένη χάραξη πολιτικής 103

104 Πηγή: (2) Η Συμμαχία του ΠΟΥ για την Έρευνα στις Πολιτικές και τα Συστήματα Υγείας (WHO Alliance for Health Policy and Systems Research) προτείνει ένα μοντέλο που λαμβάνει υπόψη την αλληλεπίδραση πολλαπλών διαστάσεων για τη βελτίωση των δυνατοτήτων χάραξης τεκμηριωμένης πολιτικής στην υγεία (Σχήμα 4). Όπως φαίνεται στο Σχήμα 4, το εθνικό πλαίσιο παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των γενικών συνθηκών για τεκμηριωμένη χάραξη πολιτικής. Για παράδειγμα, «το περιβάλλον της πολιτικής ενδέχεται να ποικίλλει από μια κλειστή και διεφθαρμένη κοινωνία μέχρι μια ανοικτή, υπεύθυνη και διαφανή. Τα πολιτικά και κοινωνικά συστήματα επηρεάζουν τη χρήση των στοιχείων. Ζητήματα όπως η χρονική στιγμή των στοιχείων και η διαθεσιμότητα των πόρων, οι αξίες, οι πεποιθήσεις και η ιδεολογία επιδρούν στη χρήση τους» (2). Πολλές χώρες χαρακτηρίζονται ως «χώρες φαύλου κύκλου», όπου «τα στοιχεία είναι ελλιπή και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής κάνουν περιορισμένη χρήση τους. Δεν εφαρμόζεται τεκμηριωμένη χάραξη πολιτικής, γεγονός που οδηγεί σε ανεπαρκείς αποφάσεις πολιτικής και σε ανεπαρκή αναπτυξιακά αποτελέσματα. Σε μια τέτοια περίπτωση, είναι απαραίτητη η υιοθέτηση 104

105 μέτρων, τα οποία θα αυξήσουν ταυτόχρονα τη ζήτηση και την παροχή στοιχείων, ενώ θα βελτιώσουν και τον διάλογο ανάμεσα στους δημιουργούς και τους χρήστες των στοιχείων» (2). Εάν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής αναζητούν γνώση (knowledge pull), η ΑΤΥ έχει δείξει ότι διαθέτει τη δυνατότητα ενημέρωσης της λήψης αποφάσεων κάτω υπό ποικίλες συνθήκες. Η εισαγωγή της ΑΤΥ σε ένα σύστημα υγείας μπορεί να αλλάξει τη δυναμική της λήψης αποφάσεων με την πάροδο του χρόνου. Στην Ταϊλάνδη, για παράδειγμα, η ΑΤΥ αναβαθμίστηκε από πάροχος τεχνικών πληροφοριών σε καθοριστικό παράγοντα στη λήψη αποφάσεων, όπου «η εμπειρία που αποκόμισαν οι ακαδημαϊκοί, οι υπεύθυνοι του τομέα της υγείας και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών βοήθησε όχι μόνο στη διατήρηση της δυναμικής αλλά και στη βελτίωση των επίσημων συστημάτων ΑΤΥ στο μέλλον» (12). Λειτουργίες Οργανισμοί Οργανωτική ικανότητα Κουλτούρα αποφάσεων και έρευνας, κανονισμοί και νομοθεσία Αξιολόγηση τεχνολογιών υγείας στα συστήματα υγείας Η ΑΤΥ, που είναι από τη φύση της προσανατολισμένη στην πολιτική, απαιτεί τη στενή ενσωμάτωσή της στη λειτουργία και τη διοίκηση των συστημάτων υγείας. Η ενίσχυση των συστημάτων υγείας της παγκόσμιας κοινότητας υγείας είναι ένας από τους πρωταρχικούς στόχους της Καναδικής Εταιρείας για τη Διεθνή Υγεία (Canadian Society for International Health, CSIH). Το μοντέλο συστήματος υγείας της CSIH δίνει έμφαση στον κεντρικό ρόλο της τεκμηριωμένης λήψης αποφάσεων, τόσο σε επίπεδο παροχής υπηρεσιών/κοινοτικής παρέμβασης όσο και σε επίπεδο σχεδιασμού και χάραξης πολιτικής. Το πλαίσιο της CSIH παρουσιάζεται στο Σχήμα Πολιτική Υγείας Άρθρο Ι Κυριόπουλου. Πολιτική Υγείας: Αλήθειες, Ψεύδη, Αυταπάτες. Χρόνος, 12,

106 Η οικονομική κρίση προκαλεί επιδείνωση των χρόνιων στρεβλώσεων στην αγορά υπηρεσιών υγείας Οδηγεί επίσης με ραγδαίο τρόπο στην de facto και de jure αποασφάλιση μεγάλου μέρους του πληθυσμού Ακυρώνει την αρχή της καθολικότητας στο σύστημα υγείας, προκαλεί στασιμότητα ή/και βλάβη στο επίπεδο υγείας και επιπροσθέτως διευρύνει τις κοινωνικές ανισότητες στην υγεία, Το ποσοστό της ανασφάλιστης εργασίας το 2012 έχει αυξηθεί στο 36,2%, εκ των οποίων το 31% αφορά ημεδαπούς και το 46,9% αλλοδαπούς. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού στερείται ασφαλιστικής ικανότητας, το οποίο με βάση τις εκτιμήσεις του Ε.Ο.Π.Υ.Υ. προσεγγίζει τα 3,06 εκατομμύρια πολιτών. Ως εκ τούτου, ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού, το οποίο προσεγγίζει και ενδεχομένως υπερβαίνει το 25%, αντιμετωπίζει σοβαρά εμπόδια πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας υπό ασφαλιστική κάλυψη. Κατάσταση στην Υγεία Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι το 23,1% των πολιτών ( νοικοκυριά) βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας, 3 ενώ το μέσο διαθέσιμο εισόδημα ανά νοικοκυριό έχει μειωθεί σε ευρώ ετησίως ( ευρώ ανά άτομο). 4 Παρά ταύτα, ενώ η ιδιωτική δαπάνη σε τρέχουσες τιμές έχει μειωθεί κατά 9,7% μεταξύ 2009 και 2011, η αντίστοιχη αναλογική συνεισφορά της στη συνολική δαπάνη έχει αυξηθεί, γεγονός το οποίο σε συνδυασμό με τις προηγούμενες επισημάνσεις οδηγεί σε βάσιμες ενδείξεις αύξησης των νοικοκυριών τα οποία υπόκεινται σε καταστροφικές δαπάνες για τη φροντίδα υγείας. 5, 6 Εν κατακλείδι, η οικονομική κρίση κινητοποιεί διαδικασίες αποασφάλισης του πληθυσμού, ανατρέπει την αρχή της καθολικής κάλυψης και θέτει μείζονα εμπόδια στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Πρόκειται για μεγάλης κλίμακας αρνητικό φαινόμενο στην πρόσφατη ιστορία, το οποίο ακυρώνει το ευρωπαϊκό κοινωνικό κεκτημένο και συνιστά το πρώτιστο (προς αντιμετώπιση) πολιτικό και κοινωνικό πρόβλημα της χώρας στην παρούσα συγκυρία. Κατάσταση και πολιτική υγείας Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα δεδομένα του Ο.Ο.Σ.Α., η χρησιμοποίηση υπηρεσιών υγείας στη 106

107 χώρα εμφανίζει κατά περίπτωση σημαντικές αποκλίσεις από τον μέσο όρο των άλλων χωρών, οι οποίες ερμηνεύουν σε κάποιον βαθμό τις στρεβλώσεις που χαρακτηρίζουν το σύστημα υγείας. Για παράδειγμα, ο ετήσιος αριθμός επισκέψεων στη χώρα εκτιμάται στις 4,3 κατά κεφαλήν, ο οποίος είναι εμφανώς μικρότερος από τον αντίστοιχο μέσο όρο των χωρών του Ο.Ο.Σ.Α. που κυμαίνεται σε 6,9 κατά κεφαλήν. Αντιθέτως, ο αριθμός των υψηλού κόστους απεικονιστικών εξετάσεων και κυρίως ο αριθμός των εξελθόντων από τα νοσοκομεία ασθενών (225 εισαγωγές ανά κατοίκους έναντι 155 στις χώρες του Ο.Ο.Σ.Α.) εμφανίζονται σε υψηλά επίπεδα. 9 Κατάρρευση της δαπάνης για την υγεία Στο πλαίσιο της δημοσιονομικής προσαρμογής και υπό τους περιορισμούς τους οποίους επιβάλλει η διεθνής εποπτεία, η δαπάνη υγείας παρουσιάζει δραματική μείωση, η οποία εκτιμάται κατά 19% χαμηλότερη μεταξύ των ετών , δηλαδή από 23,2 δισ. σε 18,8 δισ. σύμφωνα με τα τελευταία επίσημα δεδομένα και η οποία μείωση αντιστοιχεί σε 24,6% χαμηλότερη δημόσια δαπάνη (κρατική επιχορήγηση -31,2%, κοινωνική ασφάλιση -19,7%) και μόλις -9,7% χαμηλότερη ιδιωτική δαπάνη. 10 Η περιστολή της δαπάνης εμφανίζεται σημαντική σε όλους τους τομείς και ήδη βρίσκεται στα πλέον χαμηλά επίπεδα μεταξύ των χωρών του Ο.Ο.Σ.Α. Σύμφωνα με τις προσωρινές εκτιμήσεις για τα έτη 2012 και 2013, η συρρίκνωση της δημόσιας δαπάνης αναμένεται να συνεχιστεί (εκτίμηση μείωσης δημόσιας δαπάνης >15%), ώστε να τίθεται ζήτημα βιωσιμότητας του δημόσιου δικτύου παραγωγής και διανομής ιατρικής περίθαλψης. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται κυρίως στην επιλογή μείωσης της δημόσιας δαπάνης αντί της πολιτικής αναζήτησης της αποδοτικότητας με κύριο στόχο την περιοριστική πολιτική ελέγχου και μείωσης των κοινωνικών εξόδων αναπαραγωγής της εργασίας, ώστε να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας. Ο υγειονομικός τομέας, και γενικότερα η κοινωνική πολιτική, συνιστά το προνομιακό πεδίο άσκησης αυτής της πολιτικής στην παρούσα συγκυρία. Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) (Organisation for Economic Cooperation and Development - OECD, Organisation de coopération et de développement économiques - OCDE) είναι Διεθνής Οργανισμός που δημιουργήθηκε το 1948 ως Οργανισμός Ευρωπαϊκής 107

108 Οικονομικής Συνεργασίας (Organisation for European Economic Co-operation - OEEC), με πρώτο γενικό γραμματέα τον Γάλλο Robert Marjolin, είχε σκοπό να διαχειριστεί το σχέδιο Μάρσαλ (Marshall) για την ανοικοδόμηση της Ευρώπης μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Αργότερα η ιδιότητα μέλους της επεκτάθηκε και σε μη ευρωπαϊκά κράτη, και το 1960 μετασχηματίστηκε στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (αφορά ανεπτυγμένες χώρες που υποστηρίζουν την οικονομία της ελεύθερης αγοράς). ΟΟΣΑ Ο οργανισμός παρέχει ένα περιβάλλον όπου οι κυβερνήσεις μπορούν να συγκρίνουν εφαρμογές πολιτικής, να βρουν απαντήσεις στα κοινά προβλήματα, να προσδιορίσουν τις καλές πρακτικές και να συντονίσουν τις εσωτερικές και διεθνείς πολιτικές (έχει μη δεσμευτικά όργανα που μπορούν περιστασιακά να οδηγήσουν στις δεσμευτικές συνθήκες). Οι ανταλλαγές μεταξύ των κυβερνήσεων του Ο.Ο.Σ.Α. υλοποιούνται με ροή πληροφοριών και αναλύσεων που παρέχονται από τη Γραμματεία στο Παρίσι. Η γραμματεία συλλέγει στοιχεία, παρακολουθεί τις τάσεις και αναλύσεις, καθώς και τις προβλέψεις οικονομικής ανάπτυξης. Επίσης ερευνώνται οι κοινωνικές αλλαγές ή πιθανά εξελισσόμενα σενάρια στην Υγεία, την Παιδεία, το Περιβάλλον, την Τεχνολογία, το Εμπόριο, τη Γεωργία, τη Φορολογία και διάφορα άλλα πεδία Στον ΟΟΣΑ έχει ασκηθεί κριτική ότι οι μελέτες τους είναι μεροληπτικές υπέρ πολιτικών που ευνοούν οικονομικά τους μεγάλους επιχειρηματικούς ομίλους και επίσης ότι μερικές φορές οι μελέτες του ευνοούν προδιαγεγραμμένες πολιτικές κυβερνήσεων που τις έχουν προηγουμένως ζητήσει (τις μελέτες). Υγεία με μια ματιά Στοιχεία από μελέτη του ΟΟΣΑ (Health at a glance: Europe 2016) Η Ευρώπη χρειάζεται πιο αποτελεσματικά συστήματα υγείας: άτομα σε ηλικία εργασίας πεθαίνουν κάθε χρόνο από ασθένειες που θα μπορούσαν ίσως να αποφευχθούν. Το 16 % των σημερινών ενηλίκων είναι παχύσαρκοι (από 11 % το 2000) και ένας στους πέντε εξακολουθεί να καπνίζει. Πολλές ζωές θα 108

109 μπορούσαν να σωθούν χάρη, αφενός, στη διοχέτευση περισσότερων πόρων σε στρατηγικές προαγωγής της υγείας και πρόληψης των ασθενειών για την αντιμετώπιση αυτών και άλλων παραγόντων κινδύνου, και αφετέρου, στη βελτίωση της ποιότητας της οξείας και της χρόνιας περίθαλψης. Χρειάζονται πιο προσβάσιμα συστήματα υγείας: το 27 % των ασθενών καταφεύγουν στο τμήμα επειγόντων περιστατικών επειδή δεν υπάρχει διαθέσιμη πρωτοβάθμια περίθαλψη το 15 %, κατά μέσο όρο, των δαπανών για την υγεία καταβάλλεται απευθείας από τους ασθενείς, με μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ των χωρών και οι φτωχοί Ευρωπαίοι έχουν, κατά μέσο όρο, δεκαπλάσιες πιθανότητες να αντιμετωπίσουν προβλήματα στην παροχή κατάλληλης υγειονομικής περίθαλψης για οικονομικούς λόγους σε σχέση με τους πιο εύπορους. Οι πολιτικές των κρατών μελών θα πρέπει να εστιάσουν στον περιορισμό των οικονομικών εμποδίων στην υγειονομική περίθαλψη, στην ενίσχυση της πρόσβασης στην πρωτοβάθμια περίθαλψη και στη μείωση των εξαιρετικά μεγάλων χρόνων αναμονής. Χρειάζονται πιο ανθεκτικά συστήματα υγείας: Σε ολόκληρη την ΕΕ, το ποσοστό του πληθυσμού άνω των 65 ετών αυξήθηκε από κάτω του από 10 % το 1960 σε σχεδόν 20 % το 2015, και προβλέπεται να αυξηθεί σε περίπου 30 % έως το Η γήρανση του πληθυσμού, σε συνδυασμό με τα αυξανόμενα ποσοστά χρόνιων παθήσεων και τους δημοσιονομικούς περιορισμούς, θα καταστήσει αναγκαία την πραγματοποίηση αλλαγών στον τρόπο παροχής της υγειονομικής περίθαλψης, όπως είναι η ανάπτυξη της ηλεκτρονικής υγείας (ehealth), η μείωση της παραμονής στο νοσοκομείο μέσω της καλύτερης οργάνωσης υπηρεσιών όσον αφορά την πρωτοβάθμια και την κατ' οίκον περίθαλψη, και οι συνετότερες δαπάνες για φάρμακα, μεταξύ άλλων μέσα από την πλήρη αξιοποίηση των ευκαιριών για αντικατάσταση με γενόσημα. Πρωτοβουλία «Η κατάσταση της υγείας στην ΕΕ» Η πρωτοβουλία «Η κατάσταση της υγείας στην ΕΕ» έχει στόχο να βοηθήσει τα κράτη μέλη να ανταποκριθούν στις παραπάνω προκλήσεις μέσα από τη στήριξη των προσπαθειών τους για πληρέστερη γνώση και ισχυρότερη, τεκμηριωμένη χάραξη πολιτικής. Περιλαμβάνει μια σειρά αναλυτικών προϊόντων τα οποία έχουν διαμορφωθεί σε συνεργασία με τον ΟΟΣΑ και το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τις Πολιτικές και τα Συστήματα Υγείας. Η έκθεση που δημοσιεύεται σήμερα αποτελεί το πρώτο προϊόν αυτού του κύκλου. Το επόμενο στάδιο είναι η δημιουργία, το αργότερο έως τα τέλη Νοεμβρίου του 2017, προφίλ υγείας και για τις 28 χώρες της ΕΕ, τα οποία θα αναδεικνύουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της καθεμίας και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει. 109

110 Ποιότητα στην Υγεία Β. Γρίβα. Ανάπτυξη μοντέλων διαχείρισης ποιότητας στην Ακτινοφυσική και στην Εκπαίδευση στη Βιοϊατρική Τεχνολογία. Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστήμιο Πάτρας Στη σύγχρονη εποχή, η ποιότητα των ιατρικών υπηρεσιών δεν εναπόκειται αποκλειστικά στον επαγγελματισμό των ιατρών, αλλά και σε ένα πλήθος από άλλες ειδικότητες που συμμετέχουν στον ευρύτερο χώρο της υγείας. Ταυτόχρονα, σχετίζεται και με ένα σύνολο σύνθετων διαδικασιών τις οποίες καλούνται να διεκπεραιώσουν ομάδες ειδικών που μέσα από συνεργασίες χρησιμοποιούν κοινές πρακτικές και διαχειρίζονται κοινά σύνολα δεδομένων. Επιπλέον, τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα έχουν επίσης συμβάλλει στην ανάπτυξη και εξέλιξη των παρερχομένων υπηρεσιών υγείας. Ειδικότερα η πληροφορική, στις μέρες μας έχει την ικανότητα να προσφέρει νέες δυνατότητες στο χώρο της Ιατρικής, παρέχοντας τα κατάλληλα μέσα και εργαλεία για μια αποτελεσματική διαχείριση των ιατρικών διεργασιών. Παρόλα αυτά, όσο πιο εξειδικευμένα γίνονται τα εργαλεία αυτά, τόσο πιο πολύπλοκες διαδικασίες περιλαμβάνουν με αποτέλεσμα οι χρήστες να καλούνται να τροποποιήσουν τον συνηθισμένο τρόπο εργασίας τους στα πλαίσια της συνολικής στρατηγικής βελτίωσης της ποιότητας. Τι είναι Ποιότητα 110

111 Η ποιότητα δεν μπορεί να ορισθεί μονοσήμαντα, καθώς δεν επαρκεί ένας μοναδικός ορισμός. Ακολουθώντας την ροή ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας στην αλυσίδα παραγωγής, διάθεσης και παροχής του/της και ανάλογα με την θέση που καταλαμβάνει κάθε φορά στην εκτέλεση ανάλυσης αγοράς, σχεδιασμού, υλοποίησης, διάθεσης ή κατανάλωσης, ένας οργανισμός χρειάζεται να συμπεριλάβει στη φιλοσοφία του όλα τα προαναφερθέντα στάδια έτσι ώστε να παράγει ένα πραγματικά «ποιοτικό προϊόν» ή μια «ποιοτική υπηρεσία» για να ικανοποιήσει τις ανάγκες και να ξεπεράσει τις προσδοκίες του πελάτη του, ή αλλιώς του τελικού αποδέκτη του προϊόντος ή της υπηρεσίας. Σύμφωνα με το International Standardisation Organisation (ISO) «η ποιότητα ως προερχόμενη από τον πελάτη είναι το σύνολο των χαρακτηριστικών ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας που συμβάλλουν στην ικανότητά του να ικανοποιεί δεδομένες ανάγκες» [8], [9], Ποιότητας στις υπηρεσίες Υγείας Από το άρθρο: Α. Παπακωστίδη, Ν. Τσουκαλάς Η ποιότητα στις υπηρεσίες υγείας και η αξιολόγησή της. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 29(4): , 2012 Η έννοια της ποιότητας στις υπηρεσίες υγείας περιλαμβάνει την αποτελεσματικότητα, την αποδοτικότητα και την τεχνική αρτιότητα, καθώς επίσης την ασφάλεια, την προσβασιμότητα και την ανάπτυξη των υπηρεσιών με επίκεντρο τον ασθενή, στο πλαίσιο μιας συνεχιζόμενης φροντίδας. Αφορά στη συνολική λειτουργία ενός τμήματος, με αφετηρία τα ζητήματα στελέχωσης, διοίκησης και οργάνωσης έως την κλινική πρακτική. Η ποιότητα μπορεί να μετρηθεί. Σύμφωνα με τη συστημική θεωρία του Donabedian, στις υπηρεσίες υγείας μπορούν να διακριθούν τρία συστατικά στοιχεία: η δομή (ανθρώπινοι πόροι και εγκαταστάσεις-υποδομές), οι διαδικασίες (οργάνωση, λειτουργία του οργανισμού και παροχή υπηρεσιών υγείας) και τα αποτελέσματα (των δράσεων και των υπηρεσιών). Ποιότητα στις υπηρεσίες Υγείας Σε κάθε κατηγορία υπάρχουν ποσοτικά χαρακτηριστικά που μπορούν να μετρηθούν, όπως η εκπαίδευση και τα χρόνια εμπειρίας των ιατρών, οι χρόνοι αναμονής των ασθενών, η ακρίβεια των 111

112 μηχανημάτων, ο βαθμός ικανοποίησης των ασθενών, τα ποσοστά επιτυχίας των θεραπειών κ.ά., αρκεί να εντοπιστούν τα κρίσιμα σημεία ενδιαφέροντος στις υπηρεσίες υγείας. Στη συνέχεια μπορούν να οριστούν πρότυπα καλής πρακτικής, δείκτες αξιολόγησης και δράσεις συμμόρφωσης Η καταγραφή των διαδικασιών και η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων της κλινικής πρακτικής, εκτός από την πειθαρχία που επιβάλλει, μπορεί να οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα για την επίλυση καθημερινών προβλημάτων. Τέλος, η τήρηση κοινής μεθοδολογίας από τα τμήματα επιτρέπει πιο αξιόπιστες συγκρίσεις των αποτελεσμάτων τους και παρέχει χρήσιμο υλικό για μελέτες. σκοπό Δείκτες ποιότητας α. Δείκτες δομής (εγκαταστάσεις και στελέχωση) Κατάλληλες εγκαταστάσεις (έκταση, θωράκιση, λειτουργικότητα, υγιεινή, ασφάλεια, προσβασιμότητα, αισθητική των χώρων) Προδιαγραφές και επάρκεια ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού Αριθμός έκτακτων συμβάντων που έθεσαν τα μηχανήματα εκτός λειτουργίας/έτος Βασική και συνεχιζόμενη εκπαίδευση προσωπικού Τμηματοποίηση, διεύθυνση προσωπικού, συστήματα αμοιβών Αναλογία προσωπικού/ασθενείς που υποβάλλονται σε διάγνωση-θεραπεία/έτος. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά, παρά το γεγονός ότι αντιπροσωπεύουν αναγκαίες συνθήκες για την παροχή υπηρεσιών υγείας, δεν αποτελούν ταυτόχρονα και ικανές συνθήκες για τη διασφάλιση ικανοποιητικών αποτελεσμάτων. β. Δείκτες διαδικασιών 112

113 Διάρκεια κατά την οποία έχει τεθεί κάποιο μηχάνημα εκτός λειτουργίας/έτος Κατάσταση αναμονής για το μηχάνημα Πληρότητα του φακέλου ιστορικού του ασθενούς και ακρίβεια της κάρτας θεραπείας του Αναλογία κλινικών περιπτώσεων που αντιμετωπίστηκαν στο πλαίσιο ενός συμβουλίου (multidisciplinary approach)/σύνολο ασθενών/έτος Αριθμός ασθενών που εξετάζονται ή υποβάλλονται σε θεραπεία/ώρα Αναμονή των ασθενών στους χώρους του τμήματος Εφαρμογή επίσημου προγράμματος διασφάλισης ποιότητας (quality assurance). Παρ ότι οι δείκτες διαδικασίας μπορεί να είναι ενδεικτικοί της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών, ορισμένοι είναι δύσκολα μετρήσιμοι, ενώ η ελλιπής ή η προβληματική καταγραφή των δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε αμφίβολα συμπεράσματα. γ. Δείκτες αποτελέσματος Ποσοστά επιβίωσης ανά κατηγορία νόσου Διάστημα ελεύθερο νόσου Διάστημα ελεύθερο υποτροπής νόσου Τοξικότητα (πρώιμη, όψιμη) Δείκτες ποιότητας ζωής των ασθενών Ικανοποίηση των ασθενών, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τη συμπλήρωση ειδικών ερωτηματολογίων. Πολιτική Υγείας Άρθρο Ι Κυριόπουλου. Πολιτική Υγείας: Αλήθειες, Ψεύδη, Αυταπάτες. Χρόνος, 12, 2014 Η οικονομική κρίση προκαλεί επιδείνωση των χρόνιων στρεβλώσεων στην αγορά υπηρεσιών υγείας Οδηγεί επίσης με ραγδαίο τρόπο στην de facto και de jure αποασφάλιση μεγάλου μέρους του πληθυσμού 113

114 Ακυρώνει την αρχή της καθολικότητας στο σύστημα υγείας, προκαλεί στασιμότητα ή/και βλάβη στο επίπεδο υγείας και επιπροσθέτως διευρύνει τις κοινωνικές ανισότητες στην υγεία, Το ποσοστό της ανασφάλιστης εργασίας το 2012 έχει αυξηθεί στο 36,2%, εκ των οποίων το 31% αφορά ημεδαπούς και το 46,9% αλλοδαπούς. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού στερείται ασφαλιστικής ικανότητας, το οποίο με βάση τις εκτιμήσεις του Ε.Ο.Π.Υ.Υ. προσεγγίζει τα 3,06 εκατομμύρια πολιτών. Ως εκ τούτου, ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού, το οποίο προσεγγίζει και ενδεχομένως υπερβαίνει το 25%, αντιμετωπίζει σοβαρά εμπόδια πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας υπό ασφαλιστική κάλυψη. Κατάσταση στην Υγεία Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι το 23,1% των πολιτών ( νοικοκυριά) βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας, 3 ενώ το μέσο διαθέσιμο εισόδημα ανά νοικοκυριό έχει μειωθεί σε ευρώ ετησίως ( ευρώ ανά άτομο). 4 Παρά ταύτα, ενώ η ιδιωτική δαπάνη σε τρέχουσες τιμές έχει μειωθεί κατά 9,7% μεταξύ 2009 και 2011, η αντίστοιχη αναλογική συνεισφορά της στη συνολική δαπάνη έχει αυξηθεί, γεγονός το οποίο σε συνδυασμό με τις προηγούμενες επισημάνσεις οδηγεί σε βάσιμες ενδείξεις αύξησης των νοικοκυριών τα οποία υπόκεινται σε καταστροφικές δαπάνες για τη φροντίδα υγείας. 5, 6 Εν κατακλείδι, η οικονομική κρίση κινητοποιεί διαδικασίες αποασφάλισης του πληθυσμού, ανατρέπει την αρχή της καθολικής κάλυψης και θέτει μείζονα εμπόδια στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Πρόκειται για μεγάλης κλίμακας αρνητικό φαινόμενο στην πρόσφατη ιστορία, το οποίο ακυρώνει το ευρωπαϊκό κοινωνικό κεκτημένο και συνιστά το πρώτιστο (προς αντιμετώπιση) πολιτικό και κοινωνικό πρόβλημα της χώρας στην παρούσα συγκυρία. Κατάσταση και πολιτική υγείας Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα δεδομένα του Ο.Ο.Σ.Α., η χρησιμοποίηση υπηρεσιών υγείας στη χώρα εμφανίζει κατά περίπτωση σημαντικές αποκλίσεις από τον μέσο όρο των άλλων χωρών, οι οποίες ερμηνεύουν σε κάποιον βαθμό τις στρεβλώσεις που χαρακτηρίζουν το σύστημα υγείας. Για παράδειγμα, ο ετήσιος αριθμός επισκέψεων στη χώρα εκτιμάται στις 4,3 κατά κεφαλήν, ο οποίος είναι εμφανώς μικρότερος από τον αντίστοιχο μέσο όρο των χωρών του Ο.Ο.Σ.Α. που κυμαίνεται σε 6,9 κατά 114

115 κεφαλήν. Αντιθέτως, ο αριθμός των υψηλού κόστους απεικονιστικών εξετάσεων και κυρίως ο αριθμός των εξελθόντων από τα νοσοκομεία ασθενών (225 εισαγωγές ανά κατοίκους έναντι 155 στις χώρες του Ο.Ο.Σ.Α.) εμφανίζονται σε υψηλά επίπεδα. 9 Κατάρρευση της δαπάνης για την υγεία Στο πλαίσιο της δημοσιονομικής προσαρμογής και υπό τους περιορισμούς τους οποίους επιβάλλει η διεθνής εποπτεία, η δαπάνη υγείας παρουσιάζει δραματική μείωση, η οποία εκτιμάται κατά 19% χαμηλότερη μεταξύ των ετών , δηλαδή από 23,2 δισ. σε 18,8 δισ. σύμφωνα με τα τελευταία επίσημα δεδομένα και η οποία μείωση αντιστοιχεί σε 24,6% χαμηλότερη δημόσια δαπάνη (κρατική επιχορήγηση -31,2%, κοινωνική ασφάλιση -19,7%) και μόλις -9,7% χαμηλότερη ιδιωτική δαπάνη. 10 Η περιστολή της δαπάνης εμφανίζεται σημαντική σε όλους τους τομείς και ήδη βρίσκεται στα πλέον χαμηλά επίπεδα μεταξύ των χωρών του Ο.Ο.Σ.Α. Σύμφωνα με τις προσωρινές εκτιμήσεις για τα έτη 2012 και 2013, η συρρίκνωση της δημόσιας δαπάνης αναμένεται να συνεχιστεί (εκτίμηση μείωσης δημόσιας δαπάνης >15%), ώστε να τίθεται ζήτημα βιωσιμότητας του δημόσιου δικτύου παραγωγής και διανομής ιατρικής περίθαλψης. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται κυρίως στην επιλογή μείωσης της δημόσιας δαπάνης αντί της πολιτικής αναζήτησης της αποδοτικότητας με κύριο στόχο την περιοριστική πολιτική ελέγχου και μείωσης των κοινωνικών εξόδων αναπαραγωγής της εργασίας, ώστε να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας. Ο υγειονομικός τομέας, και γενικότερα η κοινωνική πολιτική, συνιστά το προνομιακό πεδίο άσκησης αυτής της πολιτικής στην παρούσα συγκυρία. ==================== =========================================== ΕΝΟΤΗΤΑ: Επιστημονική Επανάσταση (Τα κείμενα που ακολουθούν βασίζονται στην ακόλουθη βιβλιογραφία: Θεόδωρος Αραμπατζής, Κώστας Γαβρόγλου, Δημήτρης Διαλέτης, Γιάννης Χριστιανίδης, Νίκος Κανδεράκης, Στέλιος Βερνίκος, Ιστορία των επιστημών και της τεχνολογίας. Γ Τάξη Γενικού Λυκείου. ΟΕΔΒ John Bernal, Η Επιστήμη στην Ιστορία, Εκδόσεις ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1983 Αφιέρωμα στην Ιστορία της Τεχνολογίας, Περιοδικό «Νεύσις», τεύχος 18,

116 Κώστα Γαβρόγλου, Ιστορία της Φυσικής και της Χημείας, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα, 2003 Λήμματα της Βικιπεδια Ιστοσελίδες που αναφέρονται στο κείμενο.).. Οι τρεις μεγάλοι αστρονόμοι, Αριστοτέλης, Πτολεμαίος, Κοπέρνικος. Εικόνα από τη σελίδα τίτλου του βιβλίου του Γαλιλαίου Dialogus de Systemate Mundi. Στρασβούργο, Προς το τέλος των Μέσων Χρόνων (βαθμιαία μετά το 1200 μχ) είχε ξεκινήσει η δημιουργία των πόλεων, η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Οι εξελίξεις αυτές ωρίμαζαν αργά και υπόγεια μέσα στο πλαίσιο της οικονομίας του Φεουδαρχικού συστήματος, με το οποίο φάνηκε να είναι ασύμβατες. Αργότερα με την άνοδο του οικονομικού συστήματος της Κεφαλαιοκρατίας ( μχ) διανοίχθηκαν διέξοδοι για επέκταση της οικονομικής δραστηριότητας προς τη βιομηχανία και τη χρήση των επιστημονικών γνώσεων στις παραγωγικές εφαρμογές. Η Επιστήμη απέκτησε πειραματικά χαρακτηριστικά, συνδέθηκε με την Τεχνολογία (και η τελευταία με την Επιστήμη) και διείσδυσε και απορροφήθηκε από την οικονομία. Η σύμφυση Επιστήμης, Τεχνολογίας και παραγωγικής δραστηριότητας αποτελεί ένα μοναδικό κοινωνικό φαινόμενο που αντανακλάται στη λεγόμενη Επιστημονική Επανάσταση και στη Βιομηχανική Επανάσταση. 116

117 Σημαντική αλλαγή της εποχής της Επιστημονικής Επανάστασης, δεν ήταν τόσο οι συγκεκριμένες ανακαλύψεις και ανατροπές, αλλά το ότι υιοθετήθηκε η επιστημονική μεθοδολογία η οποία και οδηγούσε στην πραγματοποίηση ανακαλύψεων Ο νέος (επαναστατικός για την εποχή) τρόπος μάθησης εστίαζε στις εμπειρικές παρατηρήσεις σε συνδυασμό με τα μαθηματικά, καθιέρωσε ένα είδος μηχανιστικής Φιλοσοφίας και απέρριψε την τελεολογία του Αριστοτέλη. Ανάμεσα στους πρωτεργάτες της νέας αυτής θεώρησης ήταν οι Κοπέρνικος, Γαλιλαίος και ο Φράνσις Μπέηκον ( ). Ο όρος «Επιστημονική Επανάσταση» αναφέρεται στην επιστημονική και φιλοσοφική δραστηριότητα στο πεδίο των θετικών επιστημών που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη καθώς και στα αντίστοιχα ιστορικά γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στην Ευρώπη από τα μέσα του 16ου έως το τέλος του 17ου αιώνα. Η Επιστημονική Επανάσταση οδήγησε σε μια εκ βάθρων επαναστατική αλλαγή ως προς την κατανόηση της Φύσης. Η αλλαγή αυτή ήταν η πιο σημαντική από την εποχή των Αρχαίων Ελλήνων. Άλλαξε ριζικά η φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη και δημιουργήθηκε μια νέα αντίληψη για τη Φύση και το Σύμπαν Σύμφωνα με τον ιστορικό και φιλόσοφο της επιστήμης Alexandre Koyre (Αλεξάντρ Κοϋρέ, ) η Επιστημονική Επανάσταση είχε δύο σημαντικά χαρακτηριστικά: 1) η καταστροφή της παλιάς εικόνας του κόσμου και 2) η γεωμετρικοποίηση του χώρου. 117

118 Αυθεντικό χειρόγραφο του Νεύτωνα// Η καταστροφή της παλιάς εικόνας του κόσμου Λέγοντας «καταστροφή της παλιάς εικόνας του κόσμου», ο Koyre εννοεί την καταστροφή της εικόνας του υλικού σύμπαντος που είχε διαμορφωθεί από τη μεσαιωνική-χριστιανική ερμηνεία της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Ο παλιός αριστοτελικός κόσμος ήταν ένα πεπερασμένο, κλειστό και ιεραρχημένο σύμπαν. Αποτελούνταν από επτά ουράνιες σφαίρες. Από την ακίνητη γη, που βρισκόταν στο κέντρο του σύμπαντος, και γενικότερα από την υποσελήνια περιοχή ο άνθρωπος ατένιζε και διαλογιζόταν την απόμακρη τελειότητα και λαμπρότητα των αστέρων και των ουράνιων σφαιρών. Βασικό στοιχείο της παλιάς εικόνας του κόσμου ήταν η άποψη ότι η φύση λειτουργούσε σε δύο βασικές περιοχές, τη γήινη-υποσελήνια και την ουράνια, που λειτουργούσαν με διαφορετικούς κανόνες. Σύμφωνα με τη νέα αντίληψη, που αντικατέστησε την παλιά, το σύμπαν είναι ενιαίο και άπειρο, χωρίς ιεραρχικές δομές. Δεν υπάρχουν πια τέλειες και ατελείς περιοχές, οι ουράνιες σφαίρες έχουν διαλυθεί, το σύνορο των δύο περιοχών έχει καταρρεύσει, ο υλικός κόσμος είναι ένας και ενιαίος. Στο νέο αυτό ενιαίο σύμπαν η επίγεια φυσική γίνεται μια, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, και ουράνια, γιατί οι φυσικοί νόμοι που ανακαλύπτονται στη γη ισχύουν για όλο το σύμπαν. Έτσι, μπορεί πλέον να περιγραφεί, λ.χ., η τροχιά που διαγράφει ένα βέλος ή ένα βλήμα με τους ίδιους νόμους που περιγράφουν τις τροχιές των πλανητών. 118

119 Η παλιά εικόνα του κόσμου με τις ουράνιες σφαίρες (από παρουσίαση Χαμπή Κιαπίτη) Οι επιστήμονες (φυσικοί φιλόσοφοι) προσανατολίζονται όχι τόσο προς τις πρώτες αιτίες των φαινομένων, (όπως στην αρχαιότητα και στο Μεσαίωνα) αλλά στην αναζήτηση των νόμων στους οποίους υπακούουν τα φαινόμενα. Είναι διαφορετική η αντίληψη ότι ένα σώμα πέφτει προς τα κάτω, επειδή η φυσική θέση του είναι το κέντρο του σύμπαντος, από την αντίληψη ότι ένα σώμα πέφτει επειδή ισχύει ο νόμος της παγκόσμιας έλξης. Στην πρώτη περίπτωση το φαινόμενο της πτώσης το κατανοούμε βάσει μιας πρώτης αιτίας που συνίσταται στο ότι τα σώματα αναζητούν τους φυσικούς τους τόπους. Στη δεύτερη περίπτωση κατανοούμε την πτώση ως ένα φαινόμενο που υπακούει σε ένα συγκεκριμένο νόμο. Και στις δύο περιπτώσεις μας ενδιαφέρει τόσο το γιατί όσο και το πώς πέφτουν τα σώματα. Με τη διαφορά ότι στην πρώτη περίπτωση το ενδιαφέρον επικεντρώνεται πρωτίστως στο γιατί, ενώ στην δεύτερη στο πώς. Επίσης διαμορφώθηκαν και οι βασικές αρχές της νέας επιστημονικής μεθοδολογίας. Στις φυσικές ερμηνείες χρησιμοποιούνται όλο και λιγότερο αξιολογικές έννοιες, όπως η τελειότητα, η αρμονία, το νόημα και ο σκοπός. Με την Επιστημονική Επανάσταση η ποιοτική μελέτη της φύσης σταδιακά μετατράπηκε σε ποσοτική. Γεωμετρικοποίηση του χώρου Ριζική ήταν η αλλαγή της έως τότε επικρατούσας αντίληψης του ανθρώπου για το χώρο. Ο Koyre ονομάζει τη νέα αντίληψη «γεωμετρικοποίηση του χώρου». 119

120 Στην αριστοτελική-μεσαιωνική αντίληψη ο χώρος είναι ένα σύνολο διαφοροποιημένων «τόπων» (περιοχών του χώρου που καταλαμβάνουν τα σώματα). Το νέο σύμπαν αποτελείται από έναν ενιαίο, άπειρο και ομογενή χώρο. Αυτόν που ονομάστηκε «ευκλείδειος χώρος», επειδή οι ιδιότητές του μπορούν να περιγραφούν μαθηματικά με βάση την ευκλείδεια Γεωμετρία. Οι νέες ιδέες στη Φυσική, την Αστρονομία, τη Βιολογία, την Ανατομία, τη Χημεία και άλλες επιστήμες οδήγησαν στην απόρριψη δογμάτων που κυριάρχησαν από την Αρχαιότητα και το Μεσαίωνα και οδήγησαν στην θεμελίωση της σύγχρονης Επιστήμης. Πολλοί συγγραφείς θεωρούν ως έναρξη της επιστημονικής επανάστασης το 1543, που δημοσιεύτηκαν δύο βιβλία που άλλαξαν την πορεία της επιστήμης. Ήταν το De revolutionibus orbium coelestium του Νικόλαου Κοπέρνικου, στο οποίο εισήγαγε την θέση ότι η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο, και το De humani corporis fabrica του Ανδρέα Βεσάλιου. Κορύφωση της επιστημονικής επανάστασης ήταν η δημοσίευση του Philisophiae Naturalis Principia Mathematica από τον Ισαάκ Νεύτωνα το Άλλες σημαντικές εξελίξεις σε αυτή την περίοδο έγιναν από τους Γαλιλαίο Γαλιλέι, Έντμουν Χάλεϋ, Κρίστιαν Χόυχενς, Τύχο Μπράχε, Γιοχάνες Κέπλερ, Γκοντφριντ Λάιμπνιτς και Μπλεζ Πασκάλ. Στην φιλοσοφία, κύριες συνεισφορές ήταν των Φράνσις Μπέικον, Ρενέ Ντεκαρτ, Τομας Χομπς. Μαθηματικοποίηση της Φυσης Η Φυσική Φιλοσοφία που κυριάρχησε σε όλο το Μεσαίωνα, κατά μεγάλο μέρος είχε κληρονομηθεί από την Αρχαιότητα. Η μέθοδος εξήγησης των φαινομένων ήταν μια καθαρά διανοητική διεργασία, στην οποία εκπονούνταν μια γενική θεωρία που ικανοποιούσε τη Λογική και η οποία δεν ερχόταν σε σημαντική αντίθεση με τα ίδια τα φαινόμενα. Χαρακτηριστικό σημείο της προσέγγισης του «σώζειν τα φαινόμενα» ήταν το γεωκεντρικό σύστημα του Πτολεμαίου. Στηριζόμενο στον αφελή εμπειρισμό της άμεσης παρατήρησης, για την σωτηρία των φαινομένων επέβαλλε θεωρητικές και «επί τούτω» υποθέσεις επί των πραγματικών εμπειρικών δεδομένων. Η μαθηματικοποίηση της φύσης ήταν η αντίληψη ότι οι μαθηματικές θεωρίες δεν είναι απλά υπολογιστικά εργαλεία, αλλά αποκαλύπτουν το πώς είναι πραγματικά ο κόσμος. Απαρχή της μαθηματικοποίησης της φύσης ήταν ο ισχυρισμός του Κοπέρνικου ότι η θεωρία του ήταν αληθής αφού αποδεικνύονταν από τους μαθηματικούς υπολογισμούς του. Ο Τύχο Μπράχε συνέλεξε πολλές παρατηρήσεις, ενώ ο Κέπλερ βελτίωσε το Κοπερνίκειο μοντέλο, διατυπώνοντας νόμους που βασίζονταν σε μαθηματικούς υπολογισμούς. 120

121 Επιπλέον ώθηση στην μαθηματικοποίηση της φύσης έδωσαν ο Γαλιλαίος και ο Καρτέσιος. Αμφότεροι διέκριναν πρωταρχικές και δευτερεύουσες ιδιότητες στην ύλη, από τις οποίες οι πρώτες μπορούν να εκφραστούν μαθηματικά. Έτσι, κάθε φυσική κατάσταση μπορεί να αναπαρασταθεί από μια μαθηματική οντότητα. Ο Καρτέσιος (Ντεκαρτ) επιπλέον απέδειξε την δυνατότητα αλγεβρικής έκφρασης των γεωμετρικών σχημάτων, θεμελιώνοντας την Αναλυτική Γεωμετρία που έδωσε ακόμη μεγαλύτερη ώθηση στην μαθηματικοποίηση της φύσης. 121

122 Ο Γαλιλαίος Γαλιλέι (Galileo Galilei, 15 Φεβρουαρίου Ιανουαρίου 1642), γνωστός ως Γαλιλαίος, ήταν Ιταλός φυσικός, μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιστημονική επανάσταση. Γεννήθηκε στην Πίζα της Ιταλίας και από νωρίς έδειξε σημεία μιας αξιοσημείωτης ιδιοφυΐας Επιστημονική Επανάσταση (2) Για να γίνει κατανοητή η διαδικασία δημιουργίας της νέας Επιστήμης είναι χρήσιμο η περίοδος της Επιστημονικής Επανάστασης να υποδιαιρεθεί σε τρείς μεγάλες περιόδους. Οι τρείς αυτές περίοδοι εντάσσονται σε μια ευρύτερη ενιαία περίοδο που αντιστοιχεί σε έναν οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό από την κοινωνία της Φεουδαρχίας στην κοινωνία της Κεφαλαιοκρατικής Οικονομίας. 1. Η πρώτη φάση της Αναγέννησης ( ), που από επιστημονική άποψη χαρακτηρίζεται από την απόρριψη του κοσμοειδώλου του αριστοτελικού γεωκεντρικού συστήματος (του μεσαιωνικού και αρχαίου κόσμου) και το ξεκίνημα της υιοθέτησης του ηλιοκεντρικού συστήματος (Κοπέρνικος) που το παρατηρούμε από μια περιστρεφόμενη γη. 2. Η δεύτερη φάση των θρησκευτικών πολέμων ( ) ή Αντιαναγέννηση, που περιλαμβάνει την αναγνώριση και καθιέρωση των συστηματικών παρατηρήσεων και των πειραματικών μεθόδων (Κέπλερ, Γαλιλαίος στην Αστρονομία και Μηχανική, Χάρβεϋ για την κυκλοφορία του αίματος κλπ). 3. Η Τρίτη φάση της Παλινόρθωσης ( ) που έγινε η ενηλικίωση της νεώτερης Επιστήμης και η επιβολή της έφτασε σε μια οριστική φάση. Το έδαφος είχε προετοιμασθεί με την πλήρη ανατροπή των φεουδαρχικών σχέσεων και των αντίστοιχων θεωριών και αντιλήψεων Επιστημονική Επανάσταση: περίοδος Η περίοδος αυτή αντιστοιχεί στην πρώτη φάση της μετάβασης από το κοινωνικό σύστημα της Φεουδαρχίας (ισχυρό καθεστώς κληρονομικότητας) στο σύστημα της Κεφαλαιοκρατίας, της εμπορευματικής παραγωγής της αγοράς προϊόντων και εργασίας και κυριαρχίας των χρηματικών συναλλαγών. Στην περίοδο αυτή περιλαμβάνονται τα κινήματα της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης. Η ανακάλυψη το 1492 του Νέου Κόσμου από το Χριστόφορο Κολόμβο ( ) κλόνισε την κλασσική κοσμοθεωρία, καθώς τα έργα του Πτολεμαίου και του Γαληνού στη Γεωγραφία και την Ιατρική αντίστοιχα βρέθηκαν να βρίσκονται σε ασυμφωνία με τις καθημερινές παρατηρήσεις: έτσι δημιουργήθηκε πρόσφορο έδαφος αμφισβήτησης των επιστημονικών θεωριών. 122

123 Σημαντικές επιστημονικές εξελίξεις αυτής της περιόδου είναι η σαφής διατύπωση του ηλιοκεντρικού συστήματος από τον Κοπέρνικο (De Revolutionibus Orbium Coelestium), η πλήρης ανατομία του ανθρώπινου σώματος από τον Φλαμανδό Ανδρέα Βεσάλιους (De Humani Corporis Fabrica) που έγιναν προς το τέλος της περιόδου και άσκησαν μεγάλη επίδραση Nικόλαος Κοπέρνικος Αναγεννησιακός μαθηματικός και αστρονόμος. Διατύπωσε το ηλιοκεντρικό μοντέλο του σύμπαντος, τοποθετώντας τον Ήλιο (και όχι τη Γη) στο κέντρο του. (19 Φεβρουαρίου 1473, Τορούν, Πολωνία - 24 Μαΐου 1543, Φρόμπορκ, Πολωνία). Εκπαιδεύτηκε στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα ( ). Ανδρέας Βεσάλιος 123

124 (Andreas Vesalius ή Andries van Wesel, 31 Δεκεμβρίου Οκτωβρίου 1564) ήταν Φλαμανδός ανατόμος. Διάσημη είναι η πραγματεία του De humani corporis fabrica libri septem (1543 (Περί της κατασκευής του ανθρώπινου σώματος, το οποίο πιθανολογείται ότι εικονογραφήθηκε από τον ζωγράφο Γιαν Γιουστ ή Γιαν φαν Κάλκαρ). Ήταν η πρώτη περιγραφή του ανθρώπινου σώματος, η οποία διόρθωνε τα λάθη του Γαληνού. Πέθανε στη Ζάκυνθο. Η ημερομηνία θανάτου του με το νέο ημερολόγιο είναι η 15 Οκτωβρίου Γεννήθηκε στις Βρυξέλλες όταν το Βέλγιο ήταν τμήμα ακόμη της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Σπούδασε ιατρική στη Λέουβεν και στο Παρίσι. Αργότερα έγινε αυτοκρατορικός γιατρός στην Ισπανία και καθηγητής στην Πάντοβα Ιταλική Αναγγένηση Η εκ νέου ανακάλυψη των αρχαίων κειμένων και η εφεύρεση της τυπογραφίας επέφεραν έναν εκδημοκρατισμό της μορφωτικής διαδικασίας και συνέβαλαν στην ταχύτερη διάδοση των ιδεών. Η πρώτη περίοδος της ιταλικής Αναγέννησης θεωρείται και ως εποχή οπισθοδρομικότητας: οι ουμανιστές ευνόησαν τη μελέτη των ανθρωπιστικών επιστημών σε βάρος της Φυσικής Φιλοσοφίας και των Εφαρμοσμένων Μαθηματικών. Η ευλάβεια που έδειξαν απέναντι στις κλασσικής πηγές εδραίωσε περαιτέρω τις απόψεις του Αριστοτέλη και του Πτολεμαίου αναφορικά με την ερμηνεία του σύμπαντος. Παρόλο που, γύρω στο 1450, τα συγγράμματα του Νικολάου Κουζάνου ( ) προετοίμαζαν το έδαφος για την ηλιοκεντρική θεωρία του Κοπέρνικου ( ), αυτό δεν έγινε με επιστημονική μέθοδο. Η επιστήμη και η τέχνη συμβάδιζαν κατά την πρώιμη Αναγέννηση, με πολυμαθείς καλλιτέχνες, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, να πραγματοποιούν μέσω της παρατήρησης σχέδια της ανθρώπινης ανατομίας και της φύσης. Ο Ντα Βίντσι, επιπροσθέτως, πραγματοποίησε ελεγχόμενα πειράματα αναφορικά με τη ροή του νερού, την ιατρική ανατομή πτωμάτων και τη συστηματική μελέτη της κίνησης και της αεροδυναμικής. Για την επινόηση βασικών αρχών της ερευνητικής μεθόδου ο Αυστριακός φυσικός και συγγραφέας Φρίτζοφ Κάπρα τον χαρακτηρίζει «πατέρα της σύγχρονης επιστήμης». [36] Η ανακάλυψη το 1492 του Νέου Κόσμου από το Χριστόφορο Κολόμβο ( ) κλόνισε την κλασσική κοσμοθεωρία, αφού τα έργα του Πτολεμαίου στη Γεωγραφία και του Γαληνού στην Ιατρική αντίστοιχα βρέθηκαν σε ασυμφωνία με τις καθημερινές παρατηρήσεις: έτσι δημιουργήθηκε έτσι ένα πρόσφορο έδαφος αμφισβήτησης των επιστημονικών θεωριών. 124

125 Ενώ η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση συγκρούονταν, το αναγεννησιακό ρεύμα στις χώρες του βορρά παρουσίασε αποφασιστική μεταστροφή της εστίασης από τη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη προς τη Χημεία και τη Βιολογία (Βοτανική Ανατομία, Ιατρική). [37] Η αποφασιστικότητα διερεύνησης των κάποτε αναμφισβήτητων αληθειών και η αναζήτηση απαντήσεων σε νέα ερωτήματα είχε ως αποτέλεσμα μια περίοδο μεγάλης προόδου στον επιστημονικό τομέα. Ο Φλαμανδός Αντρέα Βεζάλιους ( ) υπήρξε ιατρός και καθηγητής της ανατομίας, καθώς και συγγραφέας βιβλίων που άσκησαν μεγάλη επιρροή στον επιστημονικό του τομέα. Λεονάρντο ντα Βίντσι ( ) Ιταλός αρχιτέκτονας, ζωγράφος, γλύπτης, μουσικός, εφευρέτης, μηχανικός, ανατόμος, γεωμέτρης, παλαιοντολόγος και γιατρός, που έζησε την περίοδο της Αναγέννησης. Γαλιλαίος Γαλιλέι Ο Γαλιλαίος Γαλιλέι (Galileo Galilei, 15 Φεβρουαρίου Ιανουαρίου 1642), γνωστός ως Γαλιλαίος, ήταν Ιταλός φυσικός, μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιστημονική επανάσταση. Γεννήθηκε στην Πίζα της Ιταλίας και από νωρίς έδειξε σημεία μιας αξιοσημείωτης ιδιοφυΐας. 125

126 Ισαάκ Νεύτων Ο Ισαάκ Νιούτον (Isaac Newton, 4 Ιανουαρίου Μαρτίου 1727) ήταν Άγγλος φυσικός, μαθηματικός, αστρονόμος, φιλόσοφος, αλχημιστής και θεολόγος. Θεωρείται πατέρας της Κλασικής Φυσικής, καθώς ξεκινώντας από τις παρατηρήσεις του Γαλιλαίου αλλά και τους νόμους του Κέπλερ για την κίνηση των πλανητών διατύπωσε τους τρεις μνημειώδεις νόμους της κίνησης και τον περισπούδαστο «νόμο της βαρύτητας» (που ο θρύλος αναφέρει πως αναζήτησε μετά από πτώση μήλου από μια μηλιά). Μεγάλης ιστορικής σημασίας υπήρξαν ακόμη οι μελέτες του σχετικά με τη φύση του φωτός καθώς επίσης και η καθοριστική συμβολή του στη θεμελίωση των σύγχρονων μαθηματικών και συγκεκριμένα του διαφορικού και ολοκληρωτικού λογισμού Επιστημονική Επανάσταση: περίοδος Στην περίοδο σημαντικό ρόλο έχει η ναυσιπλοΐα και το διεθνές πλέον εμπόριο. Το φεουδαρχικό σύστημα γαιοκτησίας καταρρέει και οι ακτήμονες εισρέουν στην αγορά παρέχοντας άφθονη εργατική δύναμη για τις χειρονακτικές συνεργατικές επιχειρήσεις (μανουφακτούρες). Οι πραγματικοί μισθοί των 126

127 εργατών μειώνονται. Μειώνεται το κόστος παραγωγής και αυξάνεται ο πλούτος των εμπόρων και των κατόχων επιχειρήσεων μανουφακτούρας Στον επιστημονικό τομέα η πρόοδος περλιλαμβάνει τους μεγάλους θριαμβους της νέας παρατηρησιακής μεθόδου και των πειραματικών μεθόδων. Η περίοδος ανοίγει με την πρώτη περιγραφή του ηλιακού συστήματος από τον Κοπέρνικο και κλείνει με την καθιέρωση του με το έργο του Γαλιλαίου. Η περίοδος αυτή περιλαμβάνει την περιγραφή του Gilbert για το μαγνητισμό (1600) και την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος από τον Harvey (1628). Επίσης εφευρέθηκαν το τηλεσκόπιο και το μικροσκόπιο. Επιστημονική Επανάσταση : περίοδος Κατά το δεύτερο μισό του δέκατου έβδομου αιώνα (1650) η νεότερη Επιστήμη επιβλήθηκε οριστικά. Υπήρξε έκρηξη δραστηριότητας που σε λιγότερο από 50 χρόνια δημιούργησε τη νέα Επιστήμη στους περισσότερους τομείς. Είχε βέβαια προηγηθεί η ανατροπή των φεουδαρχικών και κλασικών θεωριών. Οι κύριες εστίες της δραστηριότητας ήταν το Λονδίνο και το Παρίσι. Χώρες στις οποίες η ανώτερη αστική τάξη είχε κυρίαρχο ρόλο με σταθερές κυβερνήσεις. Εκεί συνέρρεαν και επιστήμονες από Ιταλία και Ολλανδία. Σε αυτή την περίοδο ιδρύθηκαν και σοβαρές επιστημονικές εταιρείες, όπως η Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου και η Γαλλική Βασιλική Ακαδημία. Στόχος τους ήταν να συγκεντρωθούν στα κεντρικά τεχνικά προβλήματα της εποχής που ήταν αντλιών, η υδραυλική, η πυροβολική και η ναυτιλία η κατασκευή Επιστήμη και κοινωνικό σύστημα Η επισκόπηση της επικής πορείας της νεότερης Επιστήμης κατά το 15 ο έως το 17 ο αιώνα αποκαλύπτει καθαρά το γιατί συνέβη η γέννηση της Επιστήμης. Η Επιστήμη ακολούθησε από κοντά τη μεγάλη αναγέννηση του εμπορίου και της βιοτεχνίας που σημαδεύει την άνοδο της αστικής τάξης σε διάφορες χώρες (Βρετανία, Ολλανδία κλπ) Η γέννηση της Επιστήμης ακολουθεί από κοντά τη γέννηση του κεφαλαιοκρατικού συστήματος Το ίδιο πνεύμα που παλιά είχε εκμηδενίσει τη συντηρητική δουλοκτητική παράδοση της Κλασικής Αρχαιότητας, τώρα συνέτριβε τις άκαμπτες παραδόσεις της φεουδαρχίας. 127

128 Στην Επιστήμη η απόσπαση από την παράδοση σημαίνει απελευθέρωση της ανθρώπινης ευφυΐας Οι νέες μέθοδοι της πειραματικής επιστήμης και των μαθηματικών που διαμορφώθηκαν στην Επιστημονική Επανάσταση (17 ος αι) απλώθηκαν σε ολόκληρη την περιοχή της ανθρώπινης δραστηριότητας και οι εφαρμογές συμβάδισαν και διείσδυσαν στη μεγάλη μεταμόρφωση των μέσων παραγωγής που ονομάσθηκε Βιομηχανική Επανάσταση (JD Bernal, Η Επιστήμη στην Ιστορία, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος Αθήνα 1983). 128

129 ΕΝΟΤΗΤΑ: ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν μια ιστορική περίοδος που χαρακτηρίζεται από σύνθετες και ραγδαίες αλλαγές και ανακατατάξεων σε τεχνικό, οικονομικό, κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο. Οι πρότεροι βραδείς ρυθμοί της φεουδαρχικής και ημιφεουδαρχικής οικονομικής δραστηριότητας αντικαθίστανται από τον φρενήρη επενδυτικό καλπασμό της βιομηχανικής παραγωγής ( ). Εμφανίζεται κατακόρυφη αύξηση της παραγωγής, πτώση του κόστους, κινητοποίηση τεράστιων ποσοτήτων κεφαλαίων και εργατικού δυναμικού. Η βιομηχανική επανάσταση δεν παραπέμπει απλώς στην εισαγωγή μηχανών στην παραγωγή, αλλά στην πλήρη μεταστροφή της φυσιογνωμίας της οικονομίας από αγροτική σε βιομηχανική, προσανατολισμένη στην αγορά (κεφαλαιοκρατική). Στην ουσία η Βιομηχανική Επανάσταση δεν ήταν προϊόν της επιστημονικής προόδου. Κυρίως ήταν αποτέλεσμα εσωτερικών κοινωνικών - οικονομικών αλλαγών του οικονομικού συστήματος (κεφαλαιοκρατία), από τη φάση κυριαρχίας των εμπόρων και των μικρών ιδιοκτητών βιοτεχνιών στη φάση κυριαρχίας των χρηματιστών και της βαριάς βιομηχανίας. Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν στην εμφάνιση της «εκβιομηχανισμένης» κοινωνίας, κατ αρχήν στη Μεγάλη Βρετανία τη χρονική περίοδο Ανάλογες αλλαγές και ανακατατάξεις - βιομηχανικές επαναστάσεις (με διαφοροποιήσεις) ακολούθησαν και στις άλλες Ευρωπαϊκές κοινωνίες που από αγροτικές μετατράπηκαν σε βιομηχανικές. Η Βιομηχανική Επανάσταση απέκτησε οικουμενικό χαρακτήρα 129

130 Ιδιαίτερα επηρεάστηκε η Γαλλία και αργότερα οι ΗΠΑ σε σχέση με το τρόπο λειτουργίας και ανάπτυξης της οικονομίας και της δομής της κοινωνίας. Οι ιδέες του διαφωτισμού που κυριαρχούσαν την εποχή αυτή, ήρθαν να ντύσουν με το πνευματικό μανδύα το σύνολο των μεταρρυθμίσεων και στον ιδεολογικό μεταρρυθμιστικό χάρτη. Μετά το 1850 γίνεται όλο και περισσότερο αισθητή η επικράτηση της Επιστήμης και η νέα σπουδαιότητα της Γερμανίας στις μεγάλες εξελίξεις. Επέκταση της Βιομηχανικής Επανάστασης από Βρετανία κατ αρχήν (βυσσινί) και μετά σε Γαλλία, Ολλανδία, Βέλγιο, Γερμανία κλπ (πορτοκαλί) Την εποχή που η Γαλλία συγκλονιζόταν από τη Γαλλική Επανάσταση, η Βρετανία είχε ήδη επιλύσει τα ζητήματα που προέκυψαν από την κοινωνική άνοδο των αστών και την αποδιάρθρωση του παλαιού καθεστώτος. Η βρετανική κοινωνία ήταν εξοικειωμένη με την λειτουργία της αγοράς και απέδιδε σημαίνοντα ρόλο στο ιδιωτικό κέρδος στο πλαίσιο της οικονομικής ανάπτυξης. Εξάλλου, η Βρετανία είχε δομήσει μέσω του αποικιακού της εμπορίου τον 18ο αιώνα μια τεράστια μονοπωλιακή αγορά από όπου αντλούσε σημαντικά εμπορικά κεφάλαια. Από τον καπιταλιστικό μετασχηματισμό του αγροτικού τομέα αναδύθηκαν οι «γεωργοί επιχειρηματίες» που αργότερα επένδυσαν στη βιομηχανική παραγωγή και επιπλέον δημιουργήθηκαν μεγάλα τμήματα άνεργων αγροτικών πληθυσμών. Από αυτά, κάποια στράφηκαν στην οικοτεχνική παραγωγή δίνοντας ώθηση στην υφαντουργία, τομέας που πρωτοστάτησε στον βιομηχανικό μετασχηματισμό, και κάποια μετανάστευσαν στις πόλεις, δημιουργώντας ένα πολυπληθές και φθηνό εργατικό δυναμικό. Επιπροσθέτως, στη Βρετανία υπήρχε ήδη από τον 17ο αιώνα ένα ανεπτυγμένο σύστημα ορυχείων για την εξόρυξη γαιάνθρακα, ο οποίος αποτέλεσε το κατεξοχήν καύσιμο της πρώτης φάσης της βιομηχανικής επανάστασης και ευνόησε την έκρηξη των σιδηροδρόμων. Η αλματώδης αύξηση στην εξόρυξη άνθρακα προσέδωσε στη Βρετανία 130

131 ενεργειακή αυτάρκεια, την οποία συνδύασε με την συστηματική αξιοποίηση των νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων (υψικάμινοι, υδραυλικές αντλίες, ατμομηχανή κλπ) προς όφελος της βιομηχανικής παραγωγής. (Από ανάρτηση στην ιστοσελίδα hommo hominis) Βρετανικό βιομηχανικό τοπίο της πρώτης φάσης της βιομηχανικής επανάστασης. Βιομηχανική επανάσταση και εργασία Μια δεξαμενή πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού προσφέρει τεράστιες μάζες εργατών, σε μια πρωτοφανή κινητικότητα, ανάλογα με την περιοχή που παρουσιάζει αυξημένες ευκαιρίες απασχόλησης. Στην πρώτη βιομηχανική περίοδο η εκμετάλλευση των εργατών είναι αδυσώπητη και, για όσο διάστημα απαιτείται χαμηλή εξειδίκευση και προσφέρεται φθηνή εργασία, η εκμηχάνιση παραμένει σε χαμηλά επίπεδα Την περίοδο παρατηρείται μια νέα φάση στην πορεία της βιομηχανικής επανάστασης. Η τεχνολογική πρόοδος που έχει συντελεστεί, σε συνδυασμό με την αδυναμία περεταίρω μείωσης του εργατικού κόστους (το οποίο έχει συμπιεστεί στον μέγιστο βαθμό), καθιστούν πλέον συμφέρουσα την εκμηχάνιση της παραγωγής. Έτσι περιορίστηκαν οι βιομηχανικές ανάγκες σε ανθρώπινο δυναμικό και επιπλέον μειώθηκε περεταίρω το κόστος παραγωγής Εργάτης ορυχείων γυμνός και χωρίς μπότες 131

132 Στη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης πήρε μεγάλη έκταση η γυναικεία, αλλά και η παιδική εργασίας, ιδιαίτερα στην υφαντουργία 132

133 Ο σιδηρόδρομος, παιδί της βιομηχανικής επανάστασης, άλλαξε άρδην το τοπίο και τις μεταφορές του σύγχρονου κόσμου. Εδώ, κατασκευή σιδηροτροχιών στη Νεβάδα των ΗΠΑ το 1868 Βιομηχανική Επανάσταση και κοινωνία Κατά το 18o και 19o αιώνα διαμορφώθηκε ο νεότερος κόσμος. Υπήρξε μια απελευθερωτική φάση στην ανθρωπότητα που οδηγούσε στην ευμάρεια και την πρόοδο. Η Επιστήμη έγινε απαραίτητο στοιχείο ενός νέου πολιτισμού («Βιομηχανικός Πολιτισμός»). Οι εφαρμογές της Επιστήμης διείσδυσαν στα μέσα παραγωγής και τα μεταμόρφωσαν. Η ίδια η Επιστήμη αποτελεί πλέον παραγωγική δύναμη Οι νέες μέθοδοι της πειραματικής Επιστήμης που διαμορφώθηκαν στην Επιστημονική Επανάσταση του 17 ου αιώνα εξαπλώθηκαν σε όλες τις περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η Βιομηχανική Επανάσταση απελευθέρωσε πρωτοφανείς παραγωγικές δυνάμεις και επέφερε πρωτόγνωρη οικονομική ανάπτυξη. Δημιούργησε τη δομή του κοινωνικού και οικονομικού συστήματος (κεφαλαιοκρατικό σύστημα) που ισχύει και σήμερα. Δημιούργησε όμως κοινωνίες όπου «ο ανήκουστος πλούτος είναι αδιαχώριστος από την ανήκουστη φτώχεια» και εγκαθίδρυσε ένα εργασιακό πλαίσιο εκμεταλλευτικό για τους απλούς εργαζόμενους. 133

134 Η οικονομική μεγέθυνση και η τεχνική ώθηση που επήλθε από τη βιομηχανική επανάσταση επιτεύχθηκαν εις βάρος των εργαζομένων, η σκληρή καταπίεση των οποίων οδήγησε τεράστιες μάζες στην εξαθλίωση. Ο εμπορικός χαρακτήρας της εργασίας και το νέο κοινωνικό πλαίσιο που διαμορφώθηκε στη βιομηχανική εποχή βρήκαν τόσο τους εργοδότες όσο και τους εργάτες απροετοίμαστους. Μέσα σε μικρό διάστημα διαμορφώθηκε ένα εντελώς νέο, απάνθρωπο τοπίο: τεράστιοι πληθυσμοί προλεταριοποιήθηκαν, η εργασία άλλαξε χαρακτήρα και εμπορευματοποιήθηκε, οι εργάτες αποκόπηκαν από το παραγόμενο προϊόν, η μετανάστευση γιγαντώθηκε, διαλύθηκαν οι συντεχνίες.34 Η πρώτη περίοδος της βιομηχανικής επανάστασης (μέχρι το 1830 περίπου) χαρακτηρίζεται από σημαντική πτώση του βιοτικού επιπέδου των εργατών λόγω της ασταθούς απασχόλησης Φορντισμός και τεϊλορισμός Με την εξέλιξη της τεχνολογίας στις αρχές του 20 ου αιώνα αλλάζουν οι διαδικασίες παραγωγής προϊόντων: Δημιουργούνται οι κινούμενες γραμμές συναρμολόγησης (όπως π.χ. στην αυτοκινητοβιομηχανία Ford) όπου κάθε εργαζόμενος συναρμολογεί ένα μικρό κομμάτι του τελικού προϊόντος. Χαρακτηρίζεται από καθετοποιημένη μαζική παραγωγή με μεγάλο αριθμό ανειδίκευτων εργατών. Η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνεται, το κόστος παραγωγής μειώνεται, οι εργαζόμενοι αποξενώνονται από τα εργαλεία και τα παραγόμενα προϊόντα Αναπτύσσεται το σύστημα Taylor που χαρακτηρίζεται ως πρόγραμμα επιστημονικού μάνατζμεντ με στόχο την πλήρη τυποποίηση της διαδικασίας παραγωγής (ανάλυση σε προκαθορισμένα στάδια) και η εργασία των εργατών απλοποιείται και τυποποιείται. Ο τεϊλορισμός είναι χαρακτηριστικό σύστημα οργάνωσης της βιομηχανικής παραγωγής, με πιο αποτελεσματική εργασία εργατών, αύξηση κέρδους. Στον τεϊλορισμό πραγματοποιούνταν ο διαχωρισμός ανάμεσα στο σχεδιασμό, την εποπτεία και την εκτέλεση της χειρωνακτικής εργασίας. Ο εργάτης λειτουργούσε στη λογική της μάζας, όμως με σαφώς προδιαγεγραμμένες, προκαθορισμένες εργασίες για τον καθένα τους. 134

135 Ο Τεϊλορισμός ως σύστημα οργάνωσης της εργασίας και της διεύθυνσης στη βιομηχανική παραγωγή, εμφανίστηκε μεταξύ του 19ου και 20ού αι. και ονομάστηκε έτσι από το όνομα του Αμερικανού μηχανικού Φρέντερικ Ουίνσλοου Τέιλορ. Ο Τέϊλορισμός είναι ένα σύνολο μεθόδων οργάνωσης και μέτρησης της εργασίας, του έλεγχου των παραγωγικών διαδικασιών, της επιλογής, τοποθέτησης και πληρωμής της εργατικής δύναμης που επινοήθηκαν από τον Τέιλορ και τους κατοπινούς οπαδούς του και αποσκοπούσαν στην αύξηση της παραγωγικότητας και την εντατικοποίηση της εργασίας. Γίνεται κατανομή της εργασίας στα μικρότερα δυνατά μετρήσιμα τμήματα. Θεωρείται ότι κάθε συγκεκριμένη εργασία χωρίζεται σε στοιχειώδεις διαδοχικές κινήσεις. Σε κάθε στοιχειώδη κίνηση αντιστοιχεί ένας πρότυπος χρόνος. Ο εργάτης πρέπει να υλοποιήσει τη συνολική εργασία του στη διάρκεια ενός χρόνου που αποτελεί άθροισμα αυτών των πρότυπων χρόνων. Από πολλούς πάντως έχει καταγραφεί ως σύστημα αποειδίκευσης των εργατών (εργάτης βίδα) και καταπίεσης Ο Φορντισμός είναι ένα σύστημα οργάνωσης της διαχείρισης της εργασίας που έχει ως χαρακτηριστικά την καθετοποιημένη μαζική παραγωγή, τη σταθερότητα στα κέρδη της επιχείρησης, τη συνεχή λειτουργία των χώρων εργασίας. Ευνοεί τα μεγάλα εργοστάσια με γραμμές παραγωγής στις οποίες δουλεύει μεγάλος αριθμός ανειδίκευτων εργατών, πρότυπες και αυτοματοποιημένες διαδικασίες σύμφωνα με τις αρχές του Τεϊλορισμού, και μαζική παραγωγή τυποποιημένων προϊόντων. Ο Φορντ καθιέρωσε τη «γραμμή παραγωγής» (ή «αλυσίδα παραγωγής»), σύμφωνα με την οποία ο κάθε εργαζόμενος είχε μία πολύ συγκεκριμένη εργασία στο αυτοκίνητο, καθώς αυτό περνούσε από μπροστά του, πάνω στην αλυσίδα που το μετέφερε. Αυτή η αλυσίδα άλλαξε εντελώς τη δομή των εργοστασίων, ανεξαρτήτως προϊόντων. Ήταν η είσοδος σε μία νέα εποχή. Ο Φορντ εφάρμοσε το σύστημα του στο εργοστάσιο του παραγωγής αυτοκινήτων, όπου παρήγαγε το λεγόμενο μοντέλο Τ. Η γραμμή παραγωγής και η εξειδίκευση μείωσαν τον χρόνο παραγωγής ανά αυτοκίνητο, από τις δώδεκα ώρες στη μιάμιση και το κόστος της μονάδας στα 260 δολάρια. Χαρακτηριστικά, στις αρχές της δεκαετίας του 20, ένα στα δύο μοντέλα που κυκλοφορούσαν, ήταν μοντέλο Τ. 135

136 Το 1914, είχαν παραχθεί περισσότερα αυτοκίνητα, απ όσα είχαν παραγάγει συνολικά οι 300 κατασκευαστές εκείνη την εποχή. Αρνητικό ήταν ότι, αρκετοί από τους εργαζόμενους αγανάκτησαν από την επιμερισμένη εργασία, τη ρουτίνα και την ακραία εξειδίκευση, με αποτέλεσμα να παραιτηθούν. Αναγκαστική ήταν και η συγκεντρωμένη παραγωγή με την χωρική συγκέντρωση των επιμέρους διαδικασιών της επιχείρησης σε μια γεωγραφική περιφέρεια ή πόλη, η οποία παρέχει ή συγκεντρώνει το ανθρώπινο δυναμικό Χαρακτηριστικά φορντισμού-τεϊλορισμού Τυποποίηση του προϊόντος (σταματά η παραγωγή χειροποίητων προϊόντων, αποκλειστική χρήση μηχανών) Χρήση κατάλληλων εργαλείων και εξοπλισμού που κάνουν τη συναρμολόγηση δυνατή και επιτρέπουν σε εργαζόμενους με χαμηλό επίπεδο δεξιοτήτων να λειτουργήσουν τις γραμμές παραγωγής - όπου κάθε εργαζόμενος έχει ένα καθήκον που επαναλαμβάνεται συνεχώς - όπως σε μια γραμμή συναρμολόγησης ένας εργαζόμενος θα μπορούσε να περάσει όλη την ημέρα βιδώνοντας μια βίδα. Βελτιωμένη αμοιβή (Φορντισμός) των εργαζόμενων, ώστε να μπορούν να είναι σε θέση να αγοράζουν τα προϊόντα που παράγουν. Εμφανής ο ρόλος του μηχανικού και του τεχνολόγου μηχανικού που σχεδιάζουν και εποπτεύουν τη διαδικασία παραγωγής που στηρίζεται σε μηχανήματα και σε τεχνολογία (που οι απλοί εργαζόμενοι δεν έχουν γνώση και έλεγχο της λειτουργίας τους) Συγκεντρωμένη παραγωγή με συγκέντρωση διαδικασιών της επιχείρησης σε μια γεωγραφική περιφέρεια ή πόλη, σχέσεις κέντρου - περιφέρειας 136

137 Παράρτημα: Το μοντέλο Τ της Ford Το εργοστάσιο, ο βιομήχανος Ford και το Μοντέλο Τ της Ford Το μοντέλο Τ της Ford (1908) αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες καινοτομίες στον κόσμο. Μηχανικά, η καινοτομία ήταν ότι μπορούσε να επιδιορθωθεί πολύ εύκολα, από οποιονδήποτε κατείχε ελάχιστες μηχανολογικές γνώσεις. Συγχρόνως, χρησιμοποιήθηκε ένα ιδιαίτερο κράμα ατσαλιού, που το έκανε πολύ πιο ελαφρύ σε σχέση με τα ανταγωνιστικά μοντέλα, άρα πιο γρήγορο και πιο εύκολο στον χειρισμό. Μια πολύ ριζοσπαστική αλλαγή, ήταν η τοποθέτηση του τιμονιού αριστερά, που τελικά καθιερώθηκε και παγκόσμια (εκτός των χωρών που βρέθηκαν υπό βρετανική επιρροή και συνεχίζουν να έχουν το τιμόνι δεξιά). 137

138 Το μοντέλο Τ ήταν από τα πρώτα που χρησιμοποιήθηκαν για ιδιωτικές χρήσεις και έγινε σύμβολο των ανερχόμενων μικροαστικών στρωμάτων των ΗΠΑ. ( Αυτοματισμός-Πολυλειτουργικότητα σύγχρονης παραγωγικής μονάδας Στις νεότερες εποχές η παραγωγική διαδικασία όλο και περισσότερο αυτοματοποιείται και αποκτά χαρακτηριστικά πολυλειτουργικότητας Πολυλειτουργικότητα παραγωγικής μονάδας: είναι η ανεξαρτησία των μέσων παραγωγής προϊόντων (π.χ. ενός μηχανήματος με τη χρήση του οποίου κατασκευάζονται προϊόντα ή μιας αλυσίδας παραγωγής) από το εκάστοτε συγκεκριμένο προϊόν. Τα μέσα παραγωγής πρέπει να μετατρέπονται γρήγορα έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή διαφορετικών προϊόντων. Αυτό επιτυγχάνεται (α) με την κατασκευή του μηχανήματος παραγωγής από τυποποιημένα κομμάτια, που μπορούν να αποσυναρμολογηθούν και να επανασυναρμολογηθούν σε νέα διαφορετική διάταξη από την προηγούμενη και (β) με τον έλεγχο του μηχανήματος μέσω υπολογιστή. Πολυλειτουργικότητα εργασιακής ικανότητας (δύναμης): είναι η ικανότητα των εργαζομένων να μπορούν (όταν χρειάζεται) να αντικαθιστούν άλλους εργαζόμενους που έχουν διαφορετικό ρόλο (διαφορετικές θέσεις εργασίας) στη διαδικασία παραγωγής προϊόντων. Αυτό απαιτεί γνώση και επίγνωση της ευρύτερης διαδικασίας της παραγωγής και ικανότητα προσαρμογής σε διαφορετικά καθήκοντα. Γενικά η χρήση υψηλής τεχνολογίας στην αυτοματοποιημένη παραγωγή απαιτεί εκπαίδευση και μορφωτικό επίπεδο ικανό για: Να ασκείται εργασία επίβλεψης, ελέγχου και διασφάλισης ποιότητας των μηχανημάτων, Να επιτυγχάνεται ταχύτατη επαναφορά των μηχανημάτων στην ομαλή λειτουργία, μετά από βλάβες Να γίνεται χρήση, σχεδιασμός και συχνά παραγωγή λογισμικού, Να πραγματοποιούνται ρυθμίσεις υψηλής ακρίβειας σχετικά με τη λειτουργία των μηχανημάτων. Απαιτεί ικανότητα αυτόνομης αντίληψης και κατανόησης των ταχύτατων αλλαγών και της πολυπλοκότητας της τεχνολογίας, θεωρητικές γνώσεις θετικών επιστημών, ικανότητα γενίκευσης και αφαίρεσης. 138

139 Η αυτοματοποίηση: Αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας. Μικρότερος αριθμός εργατών (από ότι στον Φορντισμό Τεϊλορισμό) λειτουργεί σε μικρό χρονικό διάστημα τα αυτοματοποιημένα μέσα παραγωγής και χρησιμοποιεί μεγαλύτερες ποσότητες πρώτων υλών. Στις δεδομένες συνθήκες οικονομικής οργάνωσης συντελεί (μεταξύ άλλων) στην αύξηση της ανεργίας ή μείωση του ωραρίου με ελάττωση αποδοχών. Αυξάνει την τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου, δηλαδή αυξάνεται το πάγιο κεφάλαιο που επενδύεται, κάτι που συντελεί στη μείωση του σχετικού κέρδους (ποσοστό κέρδους). Αυξάνει την πολυπλοκότητα των μηχανών και των συστημάτων με συνέπεια την αύξηση της πιθανότητας βλαβών. Αυτό αυξάνει το κόστος και δυσκολεύει την εξοικονόμηση παγίου κεφαλαίου. Η τάση για εξοικονόμηση παγίου κεφαλαίου (αντιστάθμισμα απωλειών λόγω υψηλού κόστους επένδυσης και απωλειών λόγω βλαβών) απαιτεί την αδιάκοπη λειτουργία των μηχανών (όλο το 24 ωρο) Παγκοσμιοποίηση Η έννοια της "παγκοσμιοποίησης" χρησιμοποιείται ευρέως για να περιγράψει την τάση μεγάλης αύξησης της διεθνούς οικονομικής δραστηριότητας μετά το τέλος της δεκαετίας του Το γεγονός αυτό αντιμετωπίζεται ως 139

140 μια νέα φάση της παγκόσμιας ιστορίας και οικονομίας, όπου η θεωρούμενη επανάσταση της τεχνολογίας (επικοινωνίες, πληροφορική, κ.ά.) και η απελευθέρωση των αγορών, δίνει για πρώτη φορά τη δυνατότητα, η διαδικασία συσσώρευσης και παραγωγής να ξεφύγει από τα στενά όρια του εθνικού χώρου. Συνέπεια αυτής της εξέλιξης είναι η τάση διαμόρφωσης μιας "παγκόσμιας οικονομίας" και κατ' επέκταση μιας "παγκόσμιας κοινωνίας", ή όπως λέει ο Stanley Fischer (2000) του Δ.Ν.Τ, "βρισκόμαστε στην διαδικασία δημιουργίας ενός κόσμου".( Ο ορισμός του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου δίνει έμφαση στην αυξανόμενη οικονομική αλληλεξάρτηση των χωρών παγκόσμια μέσω του αυξανόμενου όγκου και ποικιλίας διεθνών συναλλαγών αγαθών και υπηρεσιών, της ελεύθερης ροής κεφαλαίου διεθνώς, και της γρήγορης και ευρείας διάχυσης της τεχνολογίας. βιομηχανική παγκοσμιοποίηση - η ενίσχυση και επέκταση των πολυεθνικών εταιρειών χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση - η ανάδυση παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών αγορών πολιτική παγκοσμιοποίηση - η επέκταση των πολιτικών συμφερόντων σε περιοχές και χώρες που δεν γειτνιάζουν με τα πολιτικά ισχυρά κράτη παγκοσμιοποίηση της πληροφόρησης - αύξηση της ροής πληροφόρησης μεταξύ γεωγραφικά μακρινών περιοχών πολιτισμική παγκοσμιοποίηση - ανάπτυξη διαπολιτισμικών επαφών και δημιουργία μιας παγκόσμιας κουλτούρας. Όμως η αλληλεξάρτηση των οικονομιών γίνεται πάντα με τους όρους του ισχυρότερου και συνδέεται και με πολλά παράπλευρα φαινόμενα: της ανισόμετρης ανάπτυξης, της οικονομικής και πολιτικής εξάρτησης, της θέσπισης ή της άρσης προστατευτισμών, των διεθνών κεφαλαιοκρατικών αντιθέσεων αλλά και ενοποιήσεων. 140

141 Ο πολιτικός επιστήμων R. Axtmann θεωρεί ότι ο όρος "παγκοσμιοποίηση" χρησιμοποιείται αντί του όρου ιμπεριαλισμός (Globalizasion and Europe σελ. 1 έκδ. Pinter Λονδίνο). Αυτό είναι φανερό αν σκεφθούμε ότι η Πολυμερής Συμφωνία Ανάπτυξης που ετοιμάστηκε στα πλαίσια της "παγκοσμιοποίησης" απ' τον ΟΟΣΑ στα κρυφά προβλέπει ανάμεσα στ' άλλα: Απαγόρευση στις εθνικές κυβερνήσεις να προτιμούν τις εγχώριες επιχειρήσεις σε βάρος των ξένων πολυεθνικών. Απαγόρευση στις κυβερνήσεις να επιβάλλουν περιορισμούς σχετικά με την εξαγωγή των κερδών των πολυεθνικών. Απαγόρευση στις κυβερνήσεις να επιβάλλουν όρους για την απασχόληση στις πολυεθνικές ντόπιων εργατών. Δικαίωμα προσφυγής των πολυεθνικών σε διεθνή διαιτησία για οποιαδήποτε διαφορά με τα εθνικά κράτη και απαγόρευση αντίστοιχα προσφυγής των εθνικών κρατών σε διεθνή διαιτησία (Le monde Diplomatique "Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία" ). Λόγω της πρωτοφανούς κινητικότητας του κεφαλαίου κάθε προσπάθεια σοβαρής ανακατανομής καθώς και επιβολής περιοριστικών μέτρων οδηγεί στη φυγή του κεφαλαίου σε χώρες όπου τα συνδικάτα είναι αδύναμα, η εργασία φτηνή και η κρατική προστασία των εργαζομένων ανύπαρκτη ( Η δημιουργία διεθνών ενώσεων και συνασπισμών, είναι χαρακτηριστικό της ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Η επιτάχυνση της διεθνοποίησης της οικονομικής ζωής, η ένταση της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, το αντικειμενικό γεγονός της εξαγωγής κεφαλαίων 141

142 για την κατάκτηση νέων αγορών, εδαφών, είτε λόγω πρώτων υλών, είτε λόγω ενεργειακών πηγών, ή λόγω άλλων κερδοφόρων επενδύσεων, ωθούν στη δημιουργία διακρατικών ιμπεριαλιστικών συνασπισμών. Επίσης η ένταση της ανισομετρίας στην οικονομική και πολιτική ανάπτυξη, η όξυνση των ανταγωνισμών και του οικονομικού και πολιτικού επεκτατισμού, σε συνδυασμό με την ένταση της διεθνοποίησης, βρίσκονται στη βάση της δημιουργίας μεγάλων διεθνών (ιμπεριαλιστικών) οργανισμών και συμφωνιών. Βεβαίως σήμερα σε σχέση με το παρελθόν έχουν ενταθεί οι διακρατικές ρυθμίσεις και αποκτούν μεγαλύτερη σημασία σε σχέση με τις ρυθμίσεις σε εθνικό επίπεδο. Το γεγονός ότι οι διακρατικές κεφαλαιοκρατικές ρυθμίσεις αποκτούν μεγαλύτερη σημασία, καθόλου δεν καταργεί το ρόλο του αστικού κράτους σε εθνική βάση. Το κράτος σε εθνικό επίπεδο στηρίζει όσο πιο αποτελεσματικά μπορεί την καπιταλιστική διεθνοποίηση. Αποτελεί το αναγκαίο συμπλήρωμα των διακρατικών καπιταλιστικών ρυθμίσεων. Πρώτα απ' όλα συμμετέχει, ανάλογα με την ισχύ του στη διαμόρφωση αυτών των ρυθμίσεων. Για παράδειγμα και οι ελληνικές κυβερνήσεις συναποφασίζουν με τις άλλες κυβερνήσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το ότι αυτές οι ρυθμίσεις δε γίνονται σε ισότιμη βάση, αλλά ηγεμονεύουν τα ισχυρά κράτη, δε σημαίνει διάλυση του εθνικού κράτους. Η ανισοτιμία, η επιβολή των συμφερόντων, κατά κύριο λόγο του ισχυρότερου, οι σχέσεις εξάρτησης των πιο αδύνατων κρατών είναι τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της Παγκοσμιοποίησης που δείχνει να απέχει από το ιδεώδες της ισότιμης και αμοιβαία επωφελούς συνεργασίας καθώς και της συλλογικής συμμετοχής των πολιτών στις κοινωνικές διεργασίες. Αναφορές Ν. Μ. Γραμματικού, Δ. Α. Κατσορίδα. Παγκοσμιοποίηση και σύγχρονη ελληνική διανόηση. «Θέσεις», τεύχος 77, %CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%AF%CE%B7%CF%83%CE%B7 Ν. Μουζέλης, Β. Λιόση. Παγκοσμιοποίηση: Πραγματικότητα ή ιδεολογικό κατασκεύασμα; ΚΟΜΕΠ, 2,

143 4 η Βιομηχανική Επανάσταση Στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (World Economic Forum-WEF) του 2016 διατυπώθηκε μια κατηγοριοποίηση της τεχνολογικής εξέλιξης σε τέσσερεις «Βιομηχανικές Επαναστάσεις» Η πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση χρησιμοποίησε τη δύναμη του νερού και του ατμού για τη μηχανοποίηση της παραγωγής (Θερμοδυναμική, Μηχανολογία και ξεκίνησε το 1784) Η δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση χρησιμοποίησε την ηλεκτρική ενέργεια για μαζική παραγωγή (ξεκίνησε το1870). Η τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση αφορά στη χρήση της πληροφορικής και των ηλεκτρονικών διατάξεων και σκευών στην παραγωγή (ξεκίνησε το 1969). Τώρα, μια τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση είναι σε διαμόρφωση η οποία χαρακτηρίζεται από συνδυασμό και σύμφυση τεχνολογιών με ασαφή όρια μεταξύ της Φυσικής, Ψηφιακής και Βιολογικής σφαίρας (και θεωρείται ότι ξεκινάει από το 2010). Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης είναι: η ταχύτητα, η επέκταση τα δίκτυακαι οι επιπτώσεις των συστημάτων. Η ταχύτητα των σημερινών ανακαλύψεων δεν έχει ιστορικό προηγούμενο. Σε σύγκριση με τις προηγούμενες βιομηχανικές επαναστάσεις, η τέταρτη εξελίσσεται με εξαιρετικά εκθετικό ρυθμό. 143

144 Επιπρόσθετα δημιουργεί δραστικές αλλαγές και ασυνέχειες στη βιομηχανία και την εργασία σε κάθε χώρα. Το εύρος και το βάθος των αλλαγών αυτών προαναγγέλλουν την ολοκληρωτική μετατροπή των συστημάτων: παραγωγής, διαχείρισης και διακυβέρνησης. Οι δυνατότητες των δισεκατομμυρίων ανθρώπων που συνδέονται με κινητές συσκευές, με πρωτοφανή επεξεργαστική ισχύ, χωρητικότητα αποθήκευσης καθώς και πρόσβαση στη γνώση, είναι απεριόριστες. Και οι δυνατότητες αυτές θα πολλαπλασιαστούν με τις αναδυόμενες τεχνολογικές επαναστάσεις, σε τομείς όπως: η Τεχνητή Νοημοσύνη (artificial intelligence), η Ρομποτική, το «Ίντερνετ των πραγμάτων» (IoT) τα Αυτόνομα Οχήματα (drones) η Τρισδιάστατη Εκτύπωση (3-D Printing), η Νανοτεχνολογία, η Βιοτεχνολογία, η Επιστήμη των Υλικών (με τα Βιοϋλικά κλπ), η Αποθήκευση Ενέργειας Η Επιστήμη των Μαζικών δεδομένων μεγάλες σειρές δεδομένων (big data) οι Κβαντικοί Υπολογιστές Όπως και στις επαναστάσεις που προηγήθηκαν, η τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση έχει τη δυνατότητα να αυξήσει τα παγκόσμια επίπεδα εισοδήματος και να βελτιώσει την ποιότητα ζωής σε όλο τον κόσμο. 144

145 Στην εικόνα παρουσιάζεται σχηματικά η πορεία από την 1 η Βιομηχανική επανάσταση (Industry 1.0) προς την 4 η Βιομηχανική Επανάσταση (Industry 4.0). Η πρώτη ξεκίνησε μέσω της χρήσης Μηχανικών και Θερμοδυναμικών μέσων παραγωγής (ισχύς νερού, ατμού κλπ). Η δεύτερη (Industry 2.0) ξεκίνησε με τη διαίρεση της εργασίας και της μαζικής παραγωγής (Τεϊλορισμός- Φορντισμός) και τη χρήση Ηλεκτρικής Ενέργειας. Η Τρίτη (Industry 3.0) με τη χρήση Ηλεκτρονικής και Πληροφορικής στην αυτοματοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας. Η Τέταρτη (Industry 4.0) αφορά στη χρήση Κυβερνοφυσικών συστημάτων που αντανακλούν τη σύμφυση Φυσικών Επιστημών, Ψηφιακής Τεχνολογίας και Βιοεπιστημών και ενσωματώνουν λογισμικό, αισθητήρες, επεξεργαστές, τεχνολογία επικοινωνιών και αλληλεπιδρούν με τον πραγματικό φυσικό κόσμο. Στον κατακόρυφο άξονα δεξιά παρουσιάζεται ενδεικτικά η αύξηση του βαθμού πολυπλοκότητας της τεχνολογίας. Παρόμοια απεικόνιση παρουσιάζεται και στην παρακάτω εικόνα όπου η διάκριση των τεσσάρων βιομηχανικών επαναστάσεων γίνεται σύμφωνα με το σχήμα: Νερό και Ατμός, Ηλεκτρισμός, Αυτοματισμός, Κυβερνοφυσικά Συστήματα 145

146 Υπάρχουν όμως πολλά ζητήματα που τίθενται σχετικά με την εργασία και την πολιτική διακυβέρνηση. Στη μελέτη «The Future of Jobs: Employment, Skills and Workforce Strategy for the Fourth Industrial Revolution» του World Economic Forum το 2016 ( διερευνάται το πώς θα διαμορφωθεί η αγορά εργασίας ως συνέπεια της «4ης Βιομηχανικής Επανάστασης». Στη μελέτη αυτή αναφέρονται τα ακόλουθα:, «Καθώς ολόκληρες οικονομίες προσαρμόζονται, τα περισσότερα επαγγέλματα περνούν μια θεμελιώδη μεταμόρφωση. Ενώ κάποιες δουλειές απειλούνται και άλλες αναπτύσσονται ταχύτατα, οι υπάρχουσες εργασίες περνούν επίσης μια αλλαγή ως προς τις δεξιότητες που απαιτούνται για αυτές. Η διαφωνία σχετικά με αυτές τις αλλαγές συχνά είναι πολωμένη, μεταξύ αυτών που προβλέπουν απεριόριστες νέες ευκαιρίες και αυτών που προβλέπουν μαζική εξαφάνιση θέσεων εργασίας» αναφέρεται σχετικά. Απώλεια άνω των πέντε εκατομμυρίων θέσεων εργασίας σε 15 οικονομίες (χωρών υψηλού ΑΕΠ). Η «4η Βιομηχανική Επανάσταση», σε συνδυασμό με άλλες κοινωνικοοικονομικές και δημογραφικές μεταβολές, θα μεταμορφώσει τις αγορές εργασίας μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια, οδηγώντας σε συνολική απώλεια άνω των 5 εκατ. θέσεων εργασίας σε 15 ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες οικονομίες, σύμφωνα με τη μελέτη. Οι αλλαγές αυτές, σε επίπεδο δεξιοτήτων αλλά και μετατόπισης θέσεων εργασίας, θα επηρεάσουν κάθε βιομηχανία και γεωγραφική περιοχή, αλλά, όπως τονίζεται, οι απώλειες αυτές μπορούν να αντισταθμιστούν από ανάπτυξη σε τομείς- κλειδιά. «Μία ξεκάθαρη πλειονότητα επιχειρήσεων εκτιμούν ότι η επένδυση σε δεξιότητες, αντί για την πρόσληψη περισσότερων βραχυπρόθεσμων ή εικονικών εργαζομένων, είναι το κλειδί για την επιτυχή διαχείριση αναταράξεων στην αγορά εργασίας μακροπρόθεσμα» αναφέρεται σχετικά. 146

147 Τα αποτελέσματα της έρευνας προκύπτουν από τη μελέτη εννέα ευρέων τομέων βιομηχανίας σε 15 εκ των μεγαλύτερων οικονομιών του κόσμου: Την Αυστραλία, τη Βραζιλία, την Κίνα, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ινδία, την Ιταλία, την Ιαπωνία, το Μεξικό, τη Νότια Αφρική, τη Μ. Βρετανία και τις ΗΠΑ, συν την ASEAN (Ένωση Χωρών Νοτιοανατολικής Ασίας) και το GCC (Συμβούλιο Συνεργασίας Κόλπου). Συνολικά, αυτές οι οικονομίες αντιπροσωπεύουν το 65% του συνολικού εργατικού δυναμικού. Από άποψη συνολικής επίδρασης και επιπτώσεων, στη μελέτη επισημαίνεται ότι η φύση της αλλαγής μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια θα είναι τέτοια, που μέχρι και 7,1 εκατομμύρια θέσεις εργασίας θα μπορούσαν να χαθούν ως πλεονασματικές, ή λόγω αυτοματοποίησης ή άλλων παραγόντων, με τις μεγαλύτερες απώλειες να σημειώνονται σε δουλειές γραφείου ή διαχειριστικούς/ διοικητικούς ρόλους. Στον αντίποδα, αναμένεται η δημιουργία 2,1 εκατ. νέων θέσεων εργασίας, κυρίως σε πιο εξειδικευμένους τομείς, όπως οι Η/Υ και τα Μαθηματικά, ή η Αρχιτεκτονική και η Μηχανική. Στην ανωτέρω εικόνα παρουσιάζονται στοιχεία για τον κίνδυνο αντικατάστασης θέσεων εργασίας από την αυτοματοποίηση, για διάφορες χώρες, σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας το Η μέση τιμή για τις χώρες του ΟΟΣΑ (OECD) είναι 57% (δηλ. 57% των θέσεων εργασίας που κινδυνεύουν να αντικατασταθούν από αυτόματους μηχανισμούς). Ο τομέας της Υγείας αναμένεται να βιώσει τις μεγαλύτερες αρνητικές επιπτώσεις από πλευράς θέσεων εργασίας μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια, και ακολουθούν η Ενέργεια, οι Χρηματοοικονομικές Υπηρεσίες και οι Επενδύσεις. 147

148 Η βιομηχανία που αναμένεται να δημιουργήσει τις περισσότερες θέσεις εργασίας δεν προκαλεί έκπληξη: Πρόκειται για τον χώρο της Πληροφορικής και των Επικοινωνιών, ενώ ακολουθούν οι τομείς των Επαγγελματικών Υπηρεσιών (Professional Services) και των Media, της Ψυχαγωγίας και της Πληροφόρησης. Σε παλαιότερη έκθεση της Bank of America Merrill Lynch2 προβλέπεται αύξηση στην αυτοματοποίηση της παραγωγής μέσω «ρομπότ» παγκοσμίως από 10% το 2015 σε 45% το Η ίδια έκθεση προειδοποιεί πώς οι δυνατότητες για «διείσδυση των ρομπότ στην βιομηχανία» είναι τεράστιες, διότι χρειάζονται μόνο 66 ρομπότ για κάθε εργάτες παγκοσμίως2 καθώς και ότι «η χρήση ρομπότ και τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούσε να αυξήσει την παραγωγικότητα κατά 30% σε πολλούς τομείς της βιομηχανίας, ενώ θα μείωνε τα εργατικά έξοδα της παραγωγής κατά 18-33%» μέχρι το Όσο η αυτοματοποίηση των επιχειρήσεων θα μειώνει τη δημιουργία θέσεων εργασίας, τα επίπεδα ανεργίας θα αυξάνονται. Οι άνεργοι δεν θα έχουν αγοραστική ικανότητα. Αυτό θα δημιουργεί δραματική πτώση της ζήτησης καταναλωτικών αγαθών εντός των «ανεπτυγμένων» οικονομιών. Έτσι η ίδια η λειτουργία των «ρομπότ» θα ήταν αναποτελεσματική, διότι θα περιοριζόταν δραστικά το καταναλωτικό κοινό που θα μπορούσε να αγοράσει τα προϊόντα της αυξημένης παραγωγής. Τα τρέχοντα συστήματα δημόσιας πολιτικής και λήψης αποφάσεων (νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας, θεσμοί αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, κοινοβούλιο, θεσμοί δικαιοσύνης κλπ) εξελίχθηκαν παράλληλα με τη Δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση. Δηλαδή εξελίχθηκαν σε μια περίοδο που οι φορείς λήψης αποφάσεων είχαν επαρκή διαθέσιμο χρόνο για να μελετήσουν ένα συγκεκριμένο ζήτημα και να επεξεργασθούν την απαραίτητη απόφαση ή το κατάλληλο κανονιστικό πλαίσιο. Η όλη διαδικασία σχεδιάστηκε τότε να είναι γραμμική και μηχανιστική, ακολουθώντας μια αυστηρή προσέγγιση "από την κορυφή προς τα κάτω". Όμως μια τέτοια προσέγγιση δεν θα είναι πλέον εφικτή. Λόγω του ταχύτατου ρυθμού αλλαγής της ευρύτερης βιομηχανικής επανάστασης και των ευρείας κλίμακας επιπτώσεων, οι νομοθέτες και οι ρυθμιστικές αρχές θα αμφισβητούνται σε πρωτοφανή βαθμό και ως επί το πλείστον δεν θα είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν αυτούς τους γρήγορους ρυθμούς. Οι κρατικοί μηχανισμοί και η πολιτική εξουσία θα πρέπει να είναι ταχύτατοι και αποτελεσματικοί. Όμως αυτό ίσως να σημαίνει ότι θα περιορίζονται οι δημοκρατικές διαδικασίες, που απαιτούν χρόνο για ενημέρωση, προβληματισμό, συζήτηση, διαβούλευση και ψηφοφορίες για λήψη αποφάσεων. Ακόμα περισσότερο θα περιορίζεται η συμμετοχή των πολιτών σε συλλογικές διαδικασίες. Τι είδος κοινωνικού και πολιτικού συστήματος θα προκύψει από αυτές τις αλλαγές; Επιπλέον, στα αρχικά στάδια εφαρμογής των νέων τεχνολογιών, θα απαιτούνται μεγαλύτερες επενδύσεις για αγορά και συντήρηση αυτών των τεχνολογιών (σταθερό κεφάλαιο). Επομένως, ανάμεσα σε άλλα, θα αναδύεται και μια τάση μείωσης του «κόστους» εργασίας (μισθών, εργασιακών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων). 148

149 Που ακριβώς βρίσκεται η απάντηση σε όλα αυτά; Αναφορές για 4 η Βιομηχανική Επανάσταση 1. Klaus Swchab (2017). The Fourth Industrial Revolution. New York: Crown Publishing Group.και Klaus Schwab, (January 11, 2016). 2. The Fourth Industrial Revolution. World Economic Forum Ethical Aspects of Cyber-Physical Systems. Scientific Foresight Study. European Parliamentary Research Service, June %CE%B2%CE%B9%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%87%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE% B7-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83/ Υψηλή Τεχνολογία και ανεργία - φτώχεια 9. %CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%B2%CE%BF%CF%83-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-4%CE%B

150 Όπως προαναφέρθηκε υπάρχουν απόψεις που συνδέουν τη χρήση της Τεχνολογίας με την αύξηση της ανεργίας, ως αναγκαίο κακό. Όμως όσο η επιστημονική έρευνα προχωράει και η γνώση συσσωρεύεται δεν μπορεί παρά να εξελίσσεται και η τεχνολογία. Αυτό είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Αν η ανεργία ήταν αναγκαίο κακό αυτής της εξέλιξης, τότε το μέλλον της Ανθρωπότητας θα ήταν ζοφερό. Αντίθετα αυτό που περιμένει κανείς είναι ότι η τεχνολογία διευκολύνει, βελτιώνει και πλουτίζει (υλικά και πνευματικά) τη ζωή των ανθρώπων. Αυτή η ίδια η τεχνολογία δεν έχει δυσμενή επίδραση στις θέσεις εργασίας. Η ανεργία είναι φαινόμενο που συνδέεται με τις παραγωγικές σχέσεις και με τη διάρθρωση της παραγωγικής διαδικασίας και όχι με την τεχνολογία και τον εξοπλισμό που χρησιμοποιείται σε αυτή. 150

151 Η χρήση της υψηλής τεχνολογίας θα έπρεπε να διευκολύνει τη ζωή των ανθρώπων, πρώτα απ όλα με το να κάνει την αναγκαία εργασία ευκολότερη και συντομότερη (π.χ. μειώνοντας τα ωράρια υποχρεωτικής εργασίας) Οικονομικές κρίσεις Εικόνα από: H οικονομική ιστορία διδάσκει ότι οι οικονομικές κρίσεις είναι αναπόσπαστο στοιχείο του καπιταλιστικού συστήματος. Ιδιαίτερα η διεθνής οικονομική πραγματικότητα των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών, φανερώνει ότι οι οικονομικές κρίσεις εκδηλώνονται με όλο και μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση, με όλο και πιο καταστρεπτικές συνέπειες για τις οικονομίες και τις κοινωνίες που τις υφίστανται. Αυτή η τάση τείνει να εξελιχθεί σε κυρίαρχο χαρακτηριστικό του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος. Η ιστορία προσφέρει άφθονα παραδείγματα. Πέντε καταστρεπτικές κρίσεις, αρχής γενομένης από την πρώτη της Αμερικής το 1792 και καταλήγοντας στη μεγαλύτερη της Ιστορίας, εκείνη του 1929, σκιαγραφούν δύο μεγάλες τάσεις στην εξέλιξη της οικονομίας. Η πρώτη είναι πως οι θεσμοί που ενισχύουν την οικονομική ζωή των ανθρώπων, όπως οι κεντρικές τράπεζες, η ασφάλιση των καταθέσεων και τα χρηματιστήρια, δεν αποτελούν προϊόν προσεκτικού σχεδιασμού σε καλές εποχές, αλλά επινόηση όταν όλοι βρίσκονται στο χείλος του οικονομικού γκρεμού. Συχνά ένας 151

152 μηχανισμός απότοκος μιας κρίσης εξελίσσεται σε μόνιμο στοιχείο του συστήματος. Ετσι, όμως, περιπλέκεται η δεύτερη τάση. Η αντίδραση σε μια κρίση ακολουθεί ένα γνώριμο μοτίβο. Αρχίζει με επιρρίψεις ευθυνών. Ενοχοποιούνται τμήματα του χρηματοπιστωτικού συστήματος: ένας τύπος τράπεζας, επενδυτή ή περιουσιακού στοιχείου θεωρείται ένοχος και απαγορεύεται ή του επιβάλλονται εξοντωτικοί περιορισμοί. Άλλα τμήματα της χρηματοδότησης χαρακτηρίζονται ουσιώδη και χαίρουν της στήριξης του κράτους. Από τις αρχές του 19ου αιώνα όταν εμφανίστηκε η μεγάλη Μηχανική Βιομηχανία (μετά την 1 η Βιομηχανική Επανάσταση με τη χρήση μηχανών και τεχνολογίας), η πορεία της διευρυνόμενης αναπαραγωγής διακόπτεται περιοδικά από τις οικονομικές κρίσεις. Αυτό προσδίδει στη διαδικασία της παραγωγής και στην οικονομία ένα χαρακτηριστικό κυκλικότητάς. Δηλαδή ενώ υπάρχει αυξανόμενη κερδοφόρα βιομηχανική παραγωγή παρουσιάζεται μια περιοδική πτώση της, επειδή τα συσσωρευόμενα εμπορεύματα της αρχίζουν να μη βρίσκουν αγοραστές. Οι τελευταίοι είτε δεν τα χρειάζονται είτε δεν έχουν τις αντίστοιχες μισθολογικές αποδοχές για να τα αγοράσουν. Την ίδια στιγμή εκατομμύρια άνθρωποι αρχίζουν να περνούν σε συνθήκες ανέχειας. Στη βιβλιογραφία αναφέρονται οι όροι κρίση υπερπαραγωγής ή κρίση υποκατανάλωσης (επειδή δεν υπάρχει ζήτηση ικανή να πληρώνει για τα παραγόμενα εμπορεύματα, πολλά από τα οποία δεν καταναλώνονται). Η κριτική που ασκείται στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή του ελεύθερου ανταγωνισμού επισημαίνει ότι αυτό οφείλεται στην επιδίωξη του οικονομικού κέρδους χωρίς να γίνεται προγραμματισμός με βάση τις πραγματικές κοινωνικές ανάγκες. Οι επιχειρήσεις επιδιώκουν να παράγουν και να περάσουν στην αγορά όλο και περισσότερα εμπορεύματα, για αύξηση των κερδών. Συγχρόνως όμως εμφανίζεται η τάση για συγκράτηση των μισθών, για ελάττωση του κόστους της παραγωγής (δηλαδή πάλι για βελτίωση του κέρδους). Οι εργαζόμενοι όμως αρχίζουν να χάνουν μέρος από την αγοραστική τους δύναμη. Σε αυτές τις συνθήκες οι αναλογίες ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της οικονομίας αλλάζουν. Κανείς δεν ξέρει επακριβώς πόσο από το προϊόν που αυτός παράγει θα εμφανιστεί στην αγορά και σε ποια ποσότητα μπορεί ο καταναλωτής να το βρει. Κανείς δεν ξέρει επακριβώς αν σίγουρα υπάρχει πραγματική ανάγκη για την παραγωγή του προϊόντος του, αν θα βγάλει τα έξοδα παραγωγής του και αν γενικά θα πωληθεί το προϊόν του. Στην κοινωνική παραγωγή κυριαρχεί ένα είδος αναρχίας2. Θα μπορούσε ð.. ç ðáñáãùãþ óå ìéá åðé åßñçóç ðïõ êáôáóêåõüæåé êéíçôþñåò ãéá áõôïêßíçôá, íá åßíáé ìåãáëýôåñç áðü ôéò áíüãêåò ôçò åðé åßñçóçò ðïõ ôá óõíáñìïëïãåß óå ìéá ïñéóìýíç öüóç ôçò ïéêïíïìéêþò åîýëéîçò. Ôï ßäéï ìðïñåß íá éó ýåé êáé óå ìéá åðé åßñçóç ãéá ôçí ðáñáãùãþ ìåôáëëåýìáôïò ùò ðñþôçò ýëçò êáé óôéò áíüãêåò ôùí åðé åéñþóåùí ðáñáãùãþò ôåëéêþí ðñïúüíôùí ðïõ óôçñßæïíôáé óôï óõãêåêñéìýíï ìåôüëëåõìá. Ç ðñüóöáôç êñßóç óôéò ÇÐÁ, îýóðáóå óôïí ôïìýá êáôáóêåõþò êáôïéêéþí. ÄçëáäÞ êáôáóêåõüæïíôáí óõíå þò êáôïéêßåò, áðü ìåãüëåò åðé åéñþóåéò ôïõ êëüäïõ. Óõã ñüíùò ïé ôñüðåæåò äçìéïýñãçóáí ðñïãñüììáôá ìå äüíåéá ãéá áãïñü êáôïéêéþí. ¼ìùò ôá äüíåéá Üñ éóáí íá ìç ìðïñïýí íá áðïðëçñùèïýí, åðïìýíùò ðïëýò êüóìïò Ý áóå ôçí êáôïéêßá êáé óõã ñüíùò ïé ôñüðåæåò Ý áóáí ñåõóôü ñþìá. ÐáñïõóéÜóèçêå äçëáäþ Ýíá öáéíüìåíï 152

153 õðåñðáñáãùãþò êáôïéêéþí, ðïõ Ýìåíáí áêáôïßêçôåò, êáé áðü ôçí Üëëç ðëçèþñá áóôýãùí áðü áäõíáìßá íá áãïñüóïõí. ôóé óôáìüôçóå ç ïéêïäüìçóç êáôïéêéþí. Οι οικονομικές κρίσεις αποτελούν ένα ειδικό φαινόμενο αυτής της παραγωγής. Κανένα άλλο κοινωνικό σύστημα δεν έχει γνωρίσει τέτοιους κλυδωνισμούς όπως αυτούς που προκαλούν οι οικονομικές κρίσεις υπερπαραγωγής στην οικονομική ζωή της κοινωνίας. Κλυδωνισμοί της οικονομικής ζωής υπήρχαν και πριν, αλλά προκαλούνταν από διάφορες έκτακτες φυσικές ή κοινωνικές καταστροφές - πλημμύρες, ξηρασίες, επιδημίες, πολέμους κλπ. που καταδικάζουν τον πληθυσμό σε πείνα και αφανισμό. Οι οικονομικές κρίσεις γίνονται πραγματικότητα, όταν εμφανίστηκε η μεγάλη μηχανική βιομηχανία, όπου: α) οι διακλαδικές και ενδοκλαδικές σχέσεις γίνονται εξαιρετικά σύνθετες. β) η παραγωγή αποκτά βαθμιαία όλο και περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα, ενώ τα μέσα παραγωγής ανήκουν σε ολιγομελείς ομάδες επιχειρηματιών. Οι οικονομικές κρίσεις άρχισαν να συγκλονίζουν περιοδικά την οικονομία από το 1825, όταν ξέσπασε η πρώτη οικονομική κρίση υπερπαραγωγής στην Αγγλία, που ήταν τότε η χώρα όπου ο κεφαλαιοκρατική οικονομία είχε αναπτυχθεί νωρίτερα από τις άλλες χώρες (είχε ξεκινήσει νωρίτερα η Βιομηχανική Επανάσταση). Οι συνθήκες εμφάνισης και παγκόσμιων οικονομικών κρίσεων δημιουργήθηκαν παράλληλα με τη διαμόρφωση της διεθνούς αγοράς και της παγκόσμιας οικονομίας. Η πρώτη κρίση αυτού του είδους, που είναι και πολύ καταστροφική, είναι εκείνη του 1857, την οποία ακολουθούν οι κρίσεις του 1866 και του Η τελευταία σήμανε και το πέρασμα του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό του στάδιο (με την έννοια ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις και οι ενώσεις τους, αγκαλιάζουν σημαντικό μέρος της παραγωγής και της κατανάλωσης και κυριαρχούν στην αγορά), αλλά ήταν και η πιο μεγάλη κρίση του 19ου αιώνα, που διήρκεσε πάνω από πέντε χρόνια. Ακολούθησαν οι κρίσεις των 1882, 1890 και Στο μονοπωλιακό στάδιο, οι οικονομικές κρίσεις συνεχίζουν να ασκούν αυξανόμενη αρνητική επίδραση στην οικονομία, η οποία περιοδικά πλήττεται από τις κρίσεις υπερπαραγωγής το 1907, 1914, 1920, 1929, 1937,

154 Άνεργοι στη Νέα Υόρκη το 1933 (κρίση του1029 στις ΗΠΑ /Εικόνα από Κάθε οικονομική κρίση διαρκεί για ορισμένο χρονικό διάστημα και χαρακτηρίζεται από τον οικονομικό κύκλο (η περίοδος που μεσολαβεί από τη μια κρίση μέχρι την άλλη). Κάθε οικονομικός κύκλος έχει 4 φάσεις: 1) Η κρίση: Είναι η κύρια φάση του κύκλου όπου εκδηλώνονται βίαια οι παραβιασμένες αναλογίες της αναπαραγωγής. Τα πρώτα συμπτώματα της κρίσης παρουσιάζονται στη σφαίρα της ανταλλαγής. Η πώληση των εμπορευμάτων γίνεται δύσκολη. - Οι επιχειρηματίες που δεν πωλούν εμπορεύματά, δεν μπορούν να αγοράσουν μέσα παραγωγής. Απευθύνονται στις τράπεζες για δάνεια. Η ζήτηση χρημάτων μεγαλώνει και τα επιτόκια αυξάνονται. Οι τράπεζες που δεν έχουν αρκετή ποσότητα δικών τους κεφαλαίων, χρεοκοπούν. Οι επιχειρήσεις κλείνουν η μία μετά την άλλη. Η ανεργία μεγαλώνει. Η παραγωγή σε άλλες επιχειρήσεις σταματάει και σε άλλες μειώνεται. - Η πτώση της παραγωγής συνεχίζεται μέχρι τη στιγμή που αποκαθίσταται η αντιστοιχία ανάμεσα στην παραγωγή και στην κατανάλωση. 2. Η ύφεση (στασιμότητα): - Η παραγωγή παύει να μειώνεται, αλλά και δεν αυξάνεται. Ο αριθμός των χρεοκοπημένων επιχειρήσεων και τραπεζών ελαττώνεται. Τα αποθέματα εμπορευμάτων βαθμιαία απορροφώνται. Ένα μέρος των εμπορευμάτων καταστρέφεται για να συγκρατηθεί η πτώση των τιμών. Το άλλο μέρος των εμπορευμάτων πουλιέται βαθμιαία, γιατί η κατανάλωση δεν μπορεί να σταματήσει τελείως. 154

155 - Οι επιχειρηματίες που έχουν χρηματικά κεφάλαια, όταν πειστούν ότι η κρίση τελείωσε, αρχίζουν να αναζητούν τρόπους τοποθέτησης των κεφαλαίων τους. Τώρα η προσφορά χρήματος μεγαλώνει. - Οι βιομήχανοι για να πάρουν το μέσο κέρδος δυναμώνουν την εκμετάλλευση και αρχίζουν να εισάγουν νέες τεχνολογικές εξελίξεις (εφευρέσεις), να ανανεώνουν το πάγιο κεφάλαιό τους (το μέρος του κεφαλαίου που έχει ξοδευτεί για την οικοδόμηση των κτιρίων και των εγκαταστάσεων, για την αγορά των μηχανών και του τεχνικού εξοπλισμού). Έτσι, συντελείται το πέρασμα από τη στασιμότητα στην αναζωογόνηση. 3. Η αναζωογόνηση (σταθεροποίηση): - Χάρη στον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και επανεξοπλισμό της παραγωγής μεγαλώνει η ζήτηση μηχανών και τεχνολογικών εφαρμογών. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στους επιχειρηματίες της παραγωγής μέσων παραγωγής (της λεγόμενης 1ης υποδιαίρεσης) να διευρύνουν την παραγωγή τους και να αρχίζουν την πρόσληψη επιπλέον εργατών. Η ανεργία μειώνεται. - Αυξάνεται η ζήτηση των ειδών κατανάλωσης, που σπρώχνει στη διεύρυνση της παραγωγής των ειδών κατανάλωσης (της λεγόμενης ΙΙης υποδιαίρεσης). Ύστερα από όλα αυτά, η οικονομία φτάνει στο επίπεδο που βρισκόταν πριν από την κρίση και η αναζωογόνηση περνάει σε άνοδο. 4. Η άνοδος (ανάκαμψη) - Η παραγωγή αυξάνεται με υψηλούς ρυθμούς. Δημιουργούνται νέες βιομηχανίες, εργοστάσια κλπ. - Μεγαλώνει η εισροή εμπορευμάτων στην αγορά. Αρχίζουν και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις της υπερπαραγωγής σε λανθάνουσα μορφή. - Αυτή η πορεία συνεχίζεται μέχρι τη στιγμή που οι διαστάσεις της παραγωγής αρχίζουν να ξεπερνούν σημαντικά την απορροφητική ικανότητα της αγοράς, οπότε και ξεσπάει νέα κρίση. 155

156 Πολύ σημαντικό στοιχείο είναι η υπάρχουσα φάση του οικονομικού κύκλου (κρίση, ύφεση, σταθεροποίηση, ανάκαμψη) Τα προηγούμενα χρόνια η διεθνής οικονομία βίωσε μια κρίση, με χαρακτηριστικό τον εκτεταμένο συγχρονισμό της. Όπως προαναφέρθηκε η εκδήλωσή της ξεκίνησε το 2007 στις ΗΠΑ, στον κλάδο κατασκευών, με τη μορφή απαξίωσης κεφαλαίου σε χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις, λόγω εκτεταμένης κίνησης επενδυτικών παραγώγων σε τιτλοποιημένα επισφαλή στεγαστικά δάνεια. Ο κίνδυνος κατάρρευσης αμερικάνικων χρηματοπιστωτικών κολοσσών με ισχυρές θέσεις στη διεθνή αγορά του χρηματικού κεφαλαίου προκάλεσε μια σταδιακή και γενικευμένη μεγάλη πτώση των τιμών στα σημαντικότερα χρηματιστήρια του κόσμου. Επρόκειτο για την «κορυφή του παγόβουνου» στην εκδήλωση μιας γενικευμένης κρίσης υπερπαραγωγής, υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου. Το 2008 έκλεισε με επιβράδυνση της διευρυμένης αναπαραγωγής στα πιο ισχυρά κέντρα, με ρυθμό μεταβολής του Ακαθάριστου Προϊόντος 0,9% για το σύνολο των κρατών-μελών του ΟΟΣΑ, ενώ το Παγκόσμιο Ακαθάριστο Προϊόν σημείωσε σημαντική επιβράδυνση με μεταβολή 3,2% έναντι 5,2% το Η Παγκόσμια Τράπεζα εκτίμησε συρρίκνωση της οικονομίας Τη λεγόμενη "Μαύρη Παρασκευή", στις 24 Οκτωβρίου 2008, σημειώθηκαν απώλειες $ 3,2 τρις στην Ευρασία, ενώ ξένοι επενδυτές έσπευσαν σε μαζικές ρευστοποιήσεις στην Ελλάδα. Ο Γενικός Χρηματιστηριακός Δείκτης των Αθηνών έπεσε κάτω από τις μονάδες, στα χαμηλότερα επίπεδα από το 1989, παρά τα πραγματικά κέρδη που εμφάνιζαν οι ελληνικές τράπεζες και επιχειρήσεις. Στην Ελλάδα σημειώθηκαν απώλειες 24 δισ. ευρώ στο δεύτερο εξάμηνο του 2008, μέσα σε 24 μέρες. στη βιβλιογραφία έχουν δημοσιευθεί συζητήσεις και αναλύσεις (μαρξιστικές και μη μαρξιστικές) για το ρόλο της επιστήμης και της τεχνολογίας στις οικονομικές δραστηριότητες, στην οικονομική ανάπτυξη και στην οικονομική κρίση. Η χρήση της τεχνολογίας δρα (μεταξύ άλλων) και με τις ακόλουθες δύο τάσεις: (α) αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας 156

157 (β) αυξάνει το κόστος των επενδύσεων (σε υψηλή τεχνολογία), δηλαδή αυξάνεται το κόστος σε σταθερό κεφάλαιο C (τεχνολογία, μηχανήματα, εγκαταστάσεις κλπ). Μια σχέση που παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί συνδέει τα σχετικά οικονομικά μεγέθη είναι η ακόλουθη: S S / V R C V C / V 1 Όπου R είναι το μέσο ποσοστό οικονομικού κέρδους, που είναι ευθέως ανάλογο με την υπεραξία S (δηλαδή την πρόσθετη παραγόμενη αξία, που δημιουργείται σε μια παραγωγική διαδικασία και η οποία οδηγεί στο οικονομικό κέρδος). Επίσης το R είναι αντιστρόφως ανάλογο με το σταθερό κεφάλαιο C (επενδύσεις σε τεχνολογία κλπ) και με το μεταβλητό κεφάλαιο V (κεφάλαιο που αντιστοιχεί στην αγορά ανθρώπινης εργασιακής ικανότητας) και ανάλογο με τη σχετική υπεραξία S/V (δηλαδή η πρόσθετη αξία που δημιουργείται από μια εργασία σε σχέση με το κεφάλαιο που δαπανάται για την αγορά αυτής της εργασίας / π.χ. οι μισθοί που πληρώνει ο επιχειρηματίας). Για να παραμείνει σταθερό το μέσο ποσοστό κέρδους R, όταν αυξάνεται το C, θα πρέπει να συμπιεσθεί ο ρόλος του μεταβλητού κεφαλαίου V. Όμως το μεταβλητό κεφάλαιο (η ανθρώπινη εργασία) είναι αυτό που παράγει την υπεραξία S, που με τη σειρά της δημιουργεί το κέρδος. Το πηλίκο C/V, που έχει ονομασθεί οργανική σύνθεση κεφαλαίου, είναι αντιστρόφως ανάλογο με το μέσο ποσοστό κέρδους. Όταν γίνονται επενδύσεις σε τεχνολογία αυξάνεται το πηλίκο C/V και τότε αυτό δρα ως παράγων ελάττωσης του μέσου ποσοστού κέρδους R. Για να αντισταθμισθεί αυτή η τάση ελάττωσης θα πρέπει να αυξηθεί το πηλίκο S/V (δηλαδή αυξημένη υπεραξία σε σχέση με το μεταβλητό κεφάλαιο). Αυτό επιτυγχάνεται με αύξηση της υπεραξίας S και μείωση του V (μεταβλητό κεφάλαιο που αφορά σε μισθούς εργαζομένων) Βιβλιογραφικές αναφορές Δημήτριος Κατσίκας, Οικονομικές Κρίσεις και Διεθνές Σύστημα

158 Å ÌðÝëëïõ. Åêôßìçóç ôçò åîåëéóóüìåíçò äéåèíïýò ïéêïíïìéêþò êñßóçò. ÊÏÌÅÐ, 3, 2009 Ιστορικά στοιχεία για την Τεχνολογία της Υγείας (Το κείμενο που ακολουθεί βασίζεται σε κεφάλαιο από το βιβλίο John Enderle, Joseph Bronzino, Susan M. Blanchard. Introduction to Biomedical Engineering. Elsevier Academic Press, pp 2-29, San Diego, 2005) Η σύγχρονη πρακτική στην άσκηση της Ιατρικής και στην προσφορά των υπηρεσιών Υγείας έχει τις ρίζες της στις αρχές του 20 ου αιώνα. Πριν τον 20 ο αιώνα ο αριθμός των ιατρών ήταν μικρός, ο εξοπλισμός σε ιατρικά όργανα, μηχανήματα και βοηθήματα ήταν ανύπαρκτος και ο συνήθης χώρος παροχής υπηρεσιών ήταν ο χώρος διαμονής του ασθενούς. Πολύ συχνά τα άτομα που παρείχαν υπηρεσίες Υγείας ήταν έμπειροι ερασιτέχνες καθώς και συγγενείς και γείτονες των ασθενών. Τα παιδία γεννιόντουσαν στα σπίτια και πολλές φορές, αν παρουσίαζαν κάποιο πρόβλημα Υγείας το οποίο δεν ήταν επιτόπου επιλύσιμο, αφήνονταν στην τύχη τους. (J Bronzino, Introduction to Biomedical Engineering, 2005/Enderle). Βασικό χαρακτηριστικό των αρχών του 20 ου αιώνα, σε σχέση με τις θετικές επιστήμες, ήταν η συνεχιζόμενη εξέλιξη των μεγάλων θεωριών της Θερμοδυναμικής και του Ηλεκτρομαγνητισμού, αλλά και η ηχηρή είσοδος στο επιστημονικό πεδίο, των ανατρεπτικών θεωριών της Κβαντομηχανικής, της Θεωρίας της Σχετικότητας κλπ Στις βιομηχανικές χώρες, η τεχνολογική καινοτομία έχει προχωρήσει με επιταχυνόμενο ρυθμό σε μια τέτοια εξέλιξη που έχει διαπεράσει σχεδόν κάθε πτυχή της ζωής μας. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα και για την Ιατρική και την παροχή υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης. Αν και η τέχνη της ιατρικής έχει μακρά ιστορία, η εξέλιξη ενός τεχνολογικά εξελιγμένου συστήματος υγειονομικής περίθαλψης που μπορεί να προσφέρει ένα ευρύ φάσμα αποτελεσματικών διαγνωστικών και θεραπευτικών μεθόδων είναι ένα σχετικά νέο φαινόμενο. Ιδιαίτερη σημαντική σε αυτή την εξελικτική διαδικασία ήταν η ίδρυση του σύγχρονου νοσοκομείου ως κέντρου ενός τεχνολογικά εξελιγμένου συστήματος υγειονομικής περίθαλψης. Δεδομένου ότι η τεχνολογία είχε τόσο δραματικό αντίκτυπο στην ιατρική περίθαλψη, οι επαγγελματίες μηχανικοί έχουν εμπλακεί στενά σε πολλές ιατρικές διαδικασίες. Ως αποτέλεσμα, η επιστήμη (ειδικότητα) της Βιοϊατρικής Μηχανικής έχει εξελιχθεί ως ένα μέσο ενσωμάτωσης δύο δυναμικών επαγγελμάτων, του ιατρού και του μηχανικού και έχει βοηθήσει στον αγώνα ενάντια στις παρέχοντας εργαλεία (όπως βιοαισθητήρες, βιοϋλικά, επεξεργασία 158

159 εικόνας και τεχνητή νοημοσύνη) που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για έρευνα, διάγνωση και θεραπεία από τους επαγγελματίες της υγείας. Στον εικοστό αιώνα, η πρόοδος στις βασικές επιστήμες (Φυσική, Χημεία, Φυσιολογία, Φαρμακολογία κ.ο.κ.) επήλθε πολύ πιο γρήγορα από τις προηγούμενες περιόδους. Ήταν μια περίοδο έντονης διεπιστημονική διασταύρωσης. Οι έρευνες και οι ανακαλύψεις στις φυσικές επιστήμες επέτρεψαν στους ερευνητές της Ιατρικής και των Βιοεπιστημών να προχωρήσουν με γιγαντιαία βήματα. Για παράδειγμα, το 1903 ο William Einthoven σχεδίασε το πρώτο ηλεκτροκαρδιογράφημα και μέτρησε τις ηλεκτρικές μεταβολές που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια των καρδιακών παλμών. Η μέθοδος του Einthoven ξεκίνησε μια νέα εποχή τόσο για την καρδιαγγειακή ιατρική όσο και για τις τεχνικές ηλεκτρικών μετρήσεων. Από όλες τις νέες ανακαλύψεις που ακολουθούσαν, η μία μετά την άλλη σαν ενδιάμεσα στάδια μιας αλυσίδας, η πιο σημαντική για την κλινική ιατρική ήταν η ανάπτυξη των ακτίνων Χ. Από τότε που ο W.K. Ο Roentgen (8 Νοεμβρίου 1895) περιέγραψε τα «νέα είδη ακτίνων» του, το ανθρώπινο σώμα ανοίχθηκε στον ιατρικό έλεγχο. Αρχικά αυτές οι ακτίνες Χ χρησιμοποιήθηκαν στη διάγνωση καταγμάτων οστών και εξαρθρώσεων. Τα (ακτινολογικά) μηχανήματα ακτίνων Χ εισήχθησαν στα περισσότερα αστικά νοσοκομεία της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών Εικόνα από τα αρχικά μηχανήματα Ηλεκτροκαρδιογραφίας Στην εξελικτική πορεία δημιουργήθηκαν ξεχωριστά τμήματα Ακτινολογίας και η επίδρασή τους εξαπλώθηκε σε σχεδόν κάθε τομέα της Ιατρικής, πέραν της ορθοπεδικής (χειρουργική επέμβαση, γυναικολογία, γαστρεντερολογία, νευρολογία κλπ). Μέχρι τη δεκαετία του 1930, η απεικόνιση με ακτίνες Χ κάλυπτε σχεδόν όλα τα συστήματα οργάνων του σώματος με τη συνεισφορά και σκιαγραφικών ουσιών (αλάτων βαρίου) και της ευρείας ποικιλίας υλικών ακτινοπροστασίας. 159

160 Η ισχύς που αυτή η τεχνολογική καινοτομία έδωσε στους ιατρούς ήταν τεράστια. Η ακτινογραφία τους επέτρεψε να εντοπίζουν με ακρίβεια μια μεγάλη ποικιλία ασθενειών και τραυματισμών. Επιπλέον, ευρισκόμενη στο νοσοκομείο, βοήθησε στη μεταμόρφωση του ίδιου του νοσοκομείου, από έναν χώρο παθητικής υποδοχής των ασθενών σε ένα ενεργό θεραπευτικό ίδρυμα για όλους τους πολίτες. Απεικόνιση (ακτινογράφηση) με μηχάνημα ακτίνων Χ και ακτινογραφική εικόνα Η εισαγωγή σουλφανιλαμίδης στα μέσα της δεκαετίας του 1930 και της πενικιλίνης, στις αρχές της δεκαετίας του 1940, μείωσαν σημαντικά τον βασικό κίνδυνο της νοσηλείας που ήταν οι λοιμώξεις σε ασθενείς. Έκτοτε, οι χειρουργοί μπορούσαν να επιτελούν το τους έργο χωρίς την απαγορευτική νοσηρότητα και θνησιμότητα λόγω λοίμωξης. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι, αν και οι διαφορετικές ομάδες αίματος και η ασυμβατότητά τους ήταν γνωστές από το 1900 και το κιτρικό νάτριο χρησιμοποιήθηκε το 1913 για την πρόληψη της θρόμβωσης, η πλήρης η ανάπτυξη των τραπεζών αίματος δεν ήταν πρακτικά εφαρμόσιμη πριν τη δεκαετία του 1930, δηλαδή πριν εξελιχθεί η κατάλληλη τεχνολογία για επαρκή ψύξη. Μέχρι εκείνη την εποχή, το αίμα μεταγγιζόταν ενώ ήταν ακόμη θερμό (από «φρέσκους» δότες). 160

161 Εικόνα που δείχνει την εξέλιξη των χειρουργικών θαλάμων από το 1920 έως σήμερα Η χρήση της διαθέσιμης τεχνολογίας συνέβαλε στην προώθηση της ανάπτυξης σύνθετων χειρουργικών επεμβάσεων (σχήμα 1.4). Το 1927 εισήχθη ο αναπνευστήρας Drinker και η πρώτη παράκαμψη (by pass) καρδιάςπνεύμονα έγινε το Στη δεκαετία του 1940, ο Καρδιακός Καθετηριασμός και η Αγγειογραφία (δηλ. η χρήση ενός σωληνίσκου με σπείρωμα μέσω μιας φλέβας του βραχίονα στην και στην καρδιά με την έγχυση ήμιακτινοδιαπερατής χρωστικής (σκιαγραφικής ουσίας) για την απεικόνιση, μέσω ακτινοβολίας Χ, πνευμονικών και καρδιακών αγγείων και βαλβίδων. Κατέστησαν έτσι δυνατές ακριβείς διαγνώσεις συγγενούς και επίκτητης καρδιακής νόσου (κυρίως βαλβιδικές διαταραχές λόγω του ρευματικού πυρετού) και έτσι ξεκίνησε μια νέα εποχή καρδιακής και Αγγειακής Χειρουργικής. 161

162 Αγγειογραφική εικόνα με ακτίνες Χ και χρήση σκιαγραφικής ουσίας και μηχάνημα Αγγειογραφίας Ένα άλλο παιδί αυτής της σύγχρονης τεχνολογίας, το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, μπήκε στην ιατρική σκηνή τη δεκαετία του 1950 και παρείχε σημαντική πρόοδο στην απεικόνιση σχετικά μικρών κυττάρων. Ηλεκτρονικό μικροσκόπιο Κατά την ίδια δεκαετία άρχισαν να αναπτύσσονται απεικονιστικά συστήματα (σαρωτές σώματος) για την ανίχνευση όγκων, βασισμένα στην Πυρηνική Επιστήμη (που έφερε τις κοινωνίες μάλλον απρόθυμα στην ατομική εποχή). Αυτοί οι «ανιχνευτές όγκων» (που εξελίχθηκαν στα σημερινά SPECT και PET) χρησιμοποιούσαν ραδιενεργές ουσίες που χορηγούνταν στο ανθρώπινο σώμα, που έγιναν κοινός τόπος στα νεοσυσταθέντα τμήματα Πυρηνικής Ιατρικής σε όλα τα νοσοκομεία. 162

163 Μηχάνημα Πυρηνικής Ιατρικής (SPECT) Ο αντίκτυπος αυτών των ανακαλύψεων και πολλών άλλων ήταν βαθύς. Η υγειονομική περίθαλψη που αποτελούνταν κυρίως από τον παραδοσιακό γιατρό με την τσάντα έφυγε για πάντα και αντικαταστάθηκε από τον γιατρό που υποστηρίζεται και επικεντρώθηκε γύρω από το νοσοκομείο, καθώς ξεκίνησε η ιατρική να αλλάζει και να φιλοξενεί τη νέα τεχνολογία. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η εξέλιξη της ολοκληρωμένης φροντίδας επιταχύνθηκε σημαντικά. Η προηγμένη τεχνολογία που αναπτύχθηκε για την επιδίωξη στρατιωτικών στόχων έγινε διαθέσιμη για ειρηνικές εφαρμογές και η Ιατρική επωφελήθηκε πολύ από αυτό το γρήγορο κύμα τεχνολογικών ευρημάτων. Τέτοια παραδείγματα είναι η επανάσταση της Ηλεκτρονικής. Οι τεχνικές για την παρακολούθηση εχθρικών πλοίων και αεροπλάνων, καθώς επίσης και οι τεχνικές παροχής πληροφοριών στους αερομεταφορείς σχετικά με το υψόμετρο, την ταχύτητα του αέρα κλπ, χρησιμοποιήθηκαν τώρα εκτενώς στην ιατρική για να παρακολουθήσουν την ανεπαίσθητη ηλεκτρική συμπεριφορά της θεμελιώδους μονάδας του κεντρικού νευρικού συστήματος, του νευρώνα ή την παρακολούθηση των καρδιακών παλμών ενός ασθενούς. Η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν περάσει το παρελθόν συνδεδεμένες μεταξύ τους καθ 'όλη τη διάρκεια της καταγραφής της ιστορίας Οποιοσδήποτε αναζητούσε μια αιτιώδη σχέση μεταξύ των δύο ήταν εξίσου πιθανό να βρει είτε την επιστήμη ως αιτία και την τεχνολογία ως αποτέλεσμα, είτε την τεχνολογία ως αιτία και την επιστήμη ως αποτέλεσμα, π.χ. η πυροτεχνία οδήγησε στη Βαλλιστική (Βλητική), η ατμομηχανή στη Θερμοδυναμική και η πτήση με κινητήρα οδήγησε στην Αεροδυναμική. Ωστόσο, με την έλευση της ηλεκτρονικής (ως αιτίας) η σχέση μεταξύ τεχνολογίας και επιστήμης μεταβλήθηκε. Η εκμετάλλευση επιστημονικών γνώσεων στην έρευνα για νέες τεχνολογίες καθώς και η επιδίωξη της νέας επιστημονικής γνώσης ως αποτέλεσμα τεχνικών λύσεων, έγινε πιο συστηματική. 163

164 Ο κατάλογος των συμφύσεων επιστήμης και τεχνολογίας γίνεται ατελείωτος όταν στις παραγόμενες συσκευές αρχίζει να αντικατοπτρίζεται η τεχνολογία που επέτρεψε στους ανθρώπους να σταθούν στη Σελήνη. Ότι, κατά τις δεκαετίες του 1930 και του 1940, είχε θεωρηθεί επιστημονική φαντασία γινόταν τώρα πραγματικότητα. Οι συσκευές τροποποιούνται συνεχώς για να ενσωματώσουν τις τελευταίες καινοτομίες, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις ξεπεράσθηκαν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Συσκευές τηλεμετρίας που χρησιμοποιούνται για την παρακολούθηση της δραστηριότητας της καρδιάς του ασθενούς απελευθέρωσαν τόσο τους γιατρούς όσο και τον ασθενή από τα καλώδια που είχαν προηγουμένως. Η δραστηριότητα των γιατρών περιορίστηκε στους τέσσερις τοίχους του νοσοκομειακού χώρου. Υπολογιστές, παρόμοιοι με αυτούς που χρησιμοποιήθηκαν για τον έλεγχο των διαστημικών οχημάτων, άρχισαν να κατακλύζουν πλήρως την κοινωνία. Από τη δεκαετία του '70, οι ερευνητές των Επιστημών της Υγείας έχουν θέσει σε λειτουργία αυτούς τους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους για την εκτέλεση σύνθετων υπολογισμών, την τήρηση αρχείων (μέσω τεχνητής νοημοσύνης), ακόμη και για τον έλεγχο οργάνων που διατηρούν τη ζωή. Η ανάπτυξη νέων τεχνικών ιατρικής απεικόνισης (Εικόνα 1.5) όπως η Υπολογιστική Τομογραφία Τομογραφία (CT) και η Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού (MRI) βασίσθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό στη συνεχή πρόοδο της τεχνολογίας υπολογιστών (σε συνδυασμό με την εδραίωση της Σύγχρονης Φυσικής). Συστήματα Υπολογιστικής Τομογραφίας και Απεικόνισης Μαγνητικού Συντονισμού Είναι άξιο μνείας ότι οι περισσότερες (άνω των 80) ερευνητικές προσπάθειες που τελικά βραβεύθηκαν με Nobel έγιναν δυνατές χάρη στη χρήση της τεχνολογίας. Η χειρουργική επέμβαση με χρήση «ανταλλακτικών» είναι πλέον ρουτίνα. Μετά την πρώτη επιτυχημένη μεταμόσχευση νεφρού, το 1954, η έννοια των τεχνητών οργάνων απέκτησε ευρεία αποδοχή και επίσημα ήρθε στο προσκήνιο της Ιατρικής (Εικόνα 1.6). Αναπτύχθηκε τεχνολογία για την παροχή προσθετικών συσκευών, όπως οι τεχνητές καρδιακές βαλβίδες και τα τεχνητά αγγεία. Ακόμη ξεκίνησε και ένα τεχνητό πρόγραμμα καρδιάς για να αναπτύξει δυνατότητες αντικατάστασης μιας ελαττωματικής ή νοσούσας ανθρώπινης καρδιάς. Παρόλο που, μέχρι σήμερα, τα αποτελέσματα δεν ήταν ικανοποιητικά, το πρόγραμμα αυτό δημιουργεί προϋποθέσεις «κοιλιακής βοήθειας» για εκείνους που την χρειάζονται. 164

165 Αυτές οι τεχνολογικές καινοτομίες τροποποιούν ριζικά τη χειρουργική οργάνωση και εφαρμογή. Η σύγκριση ενός νοσοκομείου στο οποίο η χειρουργική επέμβαση ήταν μια σχετικά μικρή δραστηριότητα, όπως ήταν πριν από έναν αιώνα, με το σύγχρονο νοσοκομείο στο οποίο η χειρουργική επέμβαση παίζει σημαντικό ρόλο, υποδηλώνει δραματικά τον τρόπο με τον οποίο αυτή η τεχνολογική προσπάθεια έχει φέρει επανάσταση στα επαγγέλματα του τομέα της υγείας και στο ίδρυμα του νοσοκομείου. Εικόνα από σύγχρονο χειρουργείο («Υγεία») Μέσα από αυτή την εξελικτική διαδικασία, το νοσοκομείο έγινε ο κεντρικός θεσμός παροχής ιατρικής περίθαλψης. Οι αιτίες για αυτό συνδέονται με τη δαπανηρή υψηλή τεχνολογία, που μόνο στο νοσοκομείο μπορεί να εγκατασταθεί, με την εκπαιδευτική διαδικασία των γιατρών και άλλων επιστημόνων της Υγείας που μόνο σε νοσοκομείο μπορεί να επιτελεστεί και με την επιστημονική έρευνα που επίσης μπορεί να εξελιχθεί σχεδόν αποκλειστικά μέσα σε ένα νοσοκομείο (λόγω του εγκατεστημένου εξοπλισμού και του πλήθους των ειδικών). Οι γιατροί κατευθύνονται ακόμα πιο κοντά σε αυτό το κέντρο έλξης. Αυτό επιτείνεται και από τις ανισομέρειες και τις τυχόν ελλείψεις στην κατανομή των γιατρών σε διάφορες περιοχές. Τα τμήματα έκτακτης ανάγκης αντιμετωπίζουν σήμερα όχι μόνο έναν συνεχώς αυξανόμενο αριθμό ατυχημάτων (που σε μεγάλο βαθμό σχετίζονται με το αλκοόλ και το αυτοκίνητο) και σωματικών κρίσεων, όπως οι καρδιακές προσβολές και τα εγκεφαλικά επεισόδια, αλλά και προβλήματα που προκύπτουν από το κοινωνικό περιβάλλον που περιβάλλει το τοπικό νοσοκομείο. Αναπνευστικά προβλήματα, καψίματα, προσκρούσεις και ελάσσονα τραύματα συνιστούν ένα σημαντικό αριθμό περιπτώσεων που μπορεί να παρατηρηθούν μέσα σε μια ημέρα. Προστίθενται σε αυτά τα άτομα και εκείνοι που ζουν στη γειτονιά του νοσοκομείου και απλά δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν 165

166 οικονομικά σε μια επίσκεψη σε ιδιώτη γιατρό. Συχνά τέτοια άτομα μπαίνουν στον θάλαμο έκτακτης ανάγκης για την τακτική φροντίδα των κρυολογημάτων, τις απολύσεις, ακόμα και τα οικογενειακά προβλήματα. Λόγω αυτών των εξελίξεων, το νοσοκομείο έχει εξελιχθεί ως το επίκεντρο του σημερινού συστήματος παροχής υγειονομικής περίθαλψης. Το νοσοκομείο, όπως είναι σήμερα οργανωμένο, ειδικεύεται σε εξαιρετικά πολύπλοκες τεχνικές διαδικασίες που υλοποιούνται στην Ιατρική. Αυτή η εξελικτική διαδικασία έγινε αναπόφευκτη καθώς παράχθηκε τεχνολογία με όλο και πιο εξελιγμένο εξοπλισμό που δεν μπορούν να προσφέρουν ιδιώτες επαγγελματίες ή ακόμα και μεγάλοι όμιλοι, λόγω οικονομικής ανεπάρκειας για την αγορά και τη συντήρηση του..μόνο το νοσοκομείο θα μπορούσε να προσφέρει αυτό το είδος υπηρεσίας. Η σταθερή επέκταση των επιστημονικών και τεχνολογικών καινοτομιών όχι μόνο απαιτούσε εξειδίκευση για όλους τους επαγγελματίες υγείας (γιατροί, νοσηλευτές και τεχνικοί), αλλά έχει επίσης απαιτήσει τη στέγαση των προχωρημένων τεχνολογικά μέσων μέσα στα τείχη του σύγχρονου νοσοκομείου.. Τα τελευταία χρόνια, η τεχνολογία έπληξε την Ιατρική ως κεραυνός. Το «Πρόγραμμα του Ανθρώπινου Γονιδιώματος» (Human Genome Project) ήταν ίσως η πιο εξέχουσα επιστημονική και τεχνολογική προσπάθεια τη δεκαετία του Ορισμένα από τα προϊόντα της Μηχανικής ήταν ζωτικής σημασίας για την προσπάθεια στην οποία περιλαμβάνονται αυτόματες συσκευές αλληλούχησης, ρομποτικές συσκευές χειρισμού υγρών και λογισμικό για τη δημιουργία βάσεων δεδομένων και τη συγκρότηση αλληλουχίας. Ως αποτέλεσμα, σημειώθηκε μια σημαντική μετακίνηση της Βιοϊατρικής Μηχανικής έτσι ώστε να εστιάζει στο κυτταρικό και στο μοριακό επίπεδο και όχι αποκλειστικά στο επίπεδο ενός συστήματος ανατομικών οργάνων. Με την επιτυχία του προγράμματος του γονιδιώματος, άνοιξαν νέες διέξοδοι (π.χ. είναι τώρα δυνατόν να δημιουργηθούν προσωποποιημένα -μεμονωμένα φάρμακα με βάση το DNA του ατόμου) (Εικ. 1.7). Οι προηγμένες τεχνικές στη νανοτεχνολογία, τη μηχανική των ιστών και τα τεχνητά όργανα είναι σαφείς ενδείξεις ότι η επιστημονική φαντασία θα συνεχίσει να γίνεται πραγματικότητα. Ωστόσο, οι κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες αυτής της τεράστιας έκτασης της πληροφόρησης και της καινοτομίας πρέπει να είναι πλήρως κατανοητές, αν η τεχνολογία αυτή πρέπει να αξιοποιηθεί αποτελεσματικά και αποδοτικά. Η τεχνολογία προσφέρει μεγάλες δυνατότητες για να επηρεάσει και τις πρακτικές υγειονομικής περίθαλψης (Σχήμα 1.8). Μπορεί να παρέχει υγειονομική περίθαλψη για άτομα σε απομακρυσμένες περιοχές, αγροτικές περιοχές με κλινικές υγείας κλειστού κυκλώματος με πλήρη επικοινωνία μέσω συνδέσεων με ένα περιφερειακό κέντρο υγείας. Η ανάπτυξη συστημάτων πολυφασικού προσυμπτωματικού ελέγχου μπορεί να παρέχει προληπτική ιατρική στη μεγάλη πλειονότητα του πληθυσμού και να περιορίσει την προσέλευση και εισαγωγή στο νοσοκομείο μόνον σε όσους χρειάζονται τη διάγνωση και τη θεραπεία μέσω των εγκαταστάσεων που στεγάζονται εκεί. 166

167 Η αυτοματοποίηση των αρχείων των ασθενών και των αρχείων νοσηλείας μπορεί να ενημερώσει τους γιατρούς για την κατάσταση των ασθενών κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο νοσοκομείο, αλλά και όταν βρίσκονται στα σπίτια τους, με τη δημιουργία ενός κεντρικού συστήματος ιατρικών αρχείων. Για όποιον αλλάξει κατοικία ή μπορεί να αρρωστήσει μακριά από το σπίτι του, μπορεί να υπάρχουν διαθέσιμα αρχεία που τίθενται στη διάθεση του θεράποντος ιατρού εύκολα και γρήγορα. Η Μηχανική των Ιστών (δηλαδή η εφαρμογή βιολογικών, χημικών, και τεχνικών αρχών για την επισκευή, την αποκατάσταση και την αναγέννηση ζωντανών ιστών και η οποία χρησιμοποιεί βιοϋλικά, κύτταρα και συνδυασμούς παραγόντων) έχει προσελκύσει μεγάλη προσοχή και αναμένεται να αυξηθεί εκθετικά κατά το πρώτο τέταρτο του εικοστού πρώτου αιώνα. Αυτές είναι μόνο μερικές από τις περιπτώσεις που απεικονίζουν τις δυνατότητες της τεχνολογίας στη δημιουργία ενός είδους συστήματος ιατρικής περίθαλψης που θα είναι πράγματι προσπελάσιμο, υψηλής ποιότητας και με λογικές τιμές για όλους. [Σημείωση: για μια εκτεταμένη ανασκόπηση των μεγάλων γεγονότων στην εξέλιξη της Βιοϊατρικής Μηχανικής βλέπε Nebekar, 2002.] Στη διεθνή βιβλιογραφία (J D Howell, Technology in the Hospital, John Hopkins University Press, 1996) αναφέρεται το παράδειγμα δύο ασθενών με σπασμένο πόδι που εισήχθησαν στο ίδιο νοσοκομείο (Pensylvania ΗΠΑ) με χρονική διαφορά 25 ετών. Στην πρώτη περίπτωση ο ασθενής ήταν 31 ετών και εισήχθη στο νοσοκομείο τον Απρίλιο του Το νοσοκομείο απείχε λίγα τετράγωνα από το σημείο στο οποίο έγινε το ατύχημα και ο ασθενής πήγε εκεί κυρίως γιατί δεν μπορούσε να βαδίσει και επίσης δεν είχε κάποιον άλλον να τον βοηθήσει στο σπίτι. Για τη διάγνωση (κάταγμα και στα δύο πόδια) οι γιατροί βασίσθηκαν στην περιγραφή του ιστορικού του ατυχήματος και σε μια απλή φυσική εξέταση. Κάποιος από αυτούς, για μια μόνο φορά, κοίταξε και τα ούρα του ασθενούς, χωρίς να καταγράψει κάποια σημείωση. Δεν έγινε λήψη κάποιας ακτινογραφίας, ούτε κάποια εξέταση αίματος. Ο ασθενής πήρε εξιτήριο από το νοσοκομείο 51 ημέρες μετά την εισαγωγή, όταν θεωρήθηκε ότι είχε θεραπευτεί. Οι πληροφορίες και τα στοιχεία που καταγράφηκαν στα αρχεία του νοσοκομείου περιλαμβάνονται σε 4 σελίδες. Στη δεύτερη περίπτωση ο ασθενής εισήχθη στο νοσοκομείο το Νοέμβριο του 1925, όπου έγινε διάγνωση για κάταγμα στο πόδι. Την ίδια ημέρα υπεβλήθη σε ακτινογραφική εξέταση, για επιβεβαίωση της διάγνωσης. Εξέταση ούρων έγινε τέσσερεις φορές κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο νοσοκομείο, ενώ και οι πληροφορίες, τα στοιχεία κλπ, καταγράφηκαν σε 8 σελίδες που περιλάμβαναν πίνακες και γραφήματα. Η συνολική παραμονή του στο νοσοκομείο είχε διάρκεια 21 ημερών. Η εξαγωγή από το νοσοκομείο έγινε με την ένδειξη «βελτίωση». Στην πρώτη από τις δύο περιπτώσεις (1900) που προαναφέρθηκαν οι γιατροί περιορίσθηκαν στην κλινική εξέταση η οποία παρείχε όλα τα διαγνωστικά στοιχεία για τη διάγνωση και τη θεραπεία. Έδειξαν ότι δεν είχαν ανάγκη 167

168 πρόσθετης διαγνωστικής πληροφορίας, ούτε σκέφτηκαν να βασισθούν σε μετρήσεις επιστημονικού χαρακτήρα για να πάρουν αποφάσεις. Αντίθετα το 1925, οι ακτινογραφίες, οι εξετάσεις αίματος καθώς και άλλες εργαστηριακές εξετάσεις αποτελούσαν πρακτική ρουτίνας. Ημέρα και νύχτα υπήρχε έμπειρο προσωπικό στα εργαστήρια και οι επιστημονικές μετρήσεις εθεωρούντο ότι παρέχουν χρήσιμες, αξιόπιστες και αντικειμενικές πληροφορίες. Όχι μόνο τα εργαστήρια, αλλά ολόκληρη η υγειονομική λειτουργία του νοσοκομείου βασιζόταν ενεργά στις επιστημονικές μετρήσεις και θεωρήσεις. Όχι μόνο οι διαδικασίες παροχής υπηρεσιών Υγείας, αλλά ολόκληρη η διοικητική οργάνωση και δομή του νοσοκομείου είχαν μορφοποιηθεί με βάση τη λογική της «απόδοσης» ακλουθώντας αντίστοιχες επιστημονικές αρχές και κατευθύνσεις των οικονομικών και διοικητικών επιστημών. Η εξέλιξη των Βιοϊατρικών Μηχανικών Οι μηχανικοί ενθαρρύνθηκαν να εισέλθουν στην κλινική σκηνή κατά τα τέλη της δεκαετίας του '60, ως απάντηση στις ανησυχίες σχετικά με την ηλεκτρική ασφάλεια των νοσοκομειακών ασθενών. Αυτή η ανησυχία για την ασφάλεια έφτασε στο αποκορύφωμά της όταν ξεκίνησαν κινήματα διαμαρτυρίας και οι ακτιβιστές των καταναλωτών, και κυρίως ο Ralph Nader, ισχυρίστηκαν ότι «τουλάχιστον Αμερικανοί υποφέρουν από ηλεκτροπληξία ετησίως κατά τη διάρκεια της διαγνωστικής ρουτίνας και των θεραπευτικών διαδικασιών στα νοσοκομεία» [Ο. Ralph Nader είναι πολιτικός ακτιβιστής που ασχολείται με δικαιώματα καταναλωτών και περιβαλλοντικά και κοινωνικά ζητήματα στις ΗΠΑ Παρά την έλλειψη στατιστικής, υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία που τεκμηριώνουν αυτούς τους ισχυρισμούς. Αυτή η κατακραυγή συνέβαλε στην αύξηση του επιπέδου συνείδησης των επαγγελματιών της υγειονομικής περίθαλψης όσον αφορά την ασφαλή χρήση των ιατροτεχνολογικών προϊόντων. Πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι επαγγελματίες υγείας είναι εξαιρετικής σημασίας για τους Μηχανικούς. Αυτό συμβαίνει γιατί τα προβλήματα αυτά περιλαμβάνουν κατ αρχήν τις θεμελιώδεις πτυχές της ανάλυσης, της σχεδίασης και της πρακτικής εφαρμογής των ιατρικών συσκευών και συστημάτων, που βρίσκονται στην καρδιά της πρακτικής των Μηχανικών. Τα προβλήματα σχεδίασης μπορεί να κυμαίνονται από αρκετά πολύπλοκες κατασκευές μεγάλης κλίμακας, όπως ο σχεδιασμός και υλοποίηση αυτοματοποιημένων κλινικών εργαστηρίων, οι εγκαταστάσεις πολυφασικού ελέγχου (δηλαδή κέντρα που επιτρέπουν τη διενέργεια πολλών εξετάσεων), τα πληροφοριακά συστήματα νοσοκομείου, η δημιουργία σχετικά μικρών και απλών συσκευών, όπως π.χ. ηλεκτροδίων καταγραφής και μετατροπέων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παρακολούθηση της δραστηριότητας συγκεκριμένων φυσιολογικών διεργασιών είτε σε ερευνητικό είτε σε κλινικό περιβάλλον. Περιλαμβάνουν την πολυπλοκότητα της απομακρυσμένης 168

169 παρακολούθησης και της τηλεμετρίας, τις απαιτήσεις των οχημάτων έκτακτης ανάγκης, των χώρων χειρισμού και των μονάδων εντατικής θεραπείας. Δεδομένου ότι η Βιοϊατρική Μηχανική περιλαμβάνει την εφαρμογή των εννοιών και προσεγγίσεων σχεδόν όλων των κλάδων της Μηχανικής (π.χ. ηλεκτρολογικές, μηχανολογικές, χημικές κλπ) για την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων που σχετίζονται με την υγειονομική περίθαλψη, οι δυνατότητες αλληλεπίδρασης μεταξύ μηχανικών και επαγγελματιών υγείας είναι πολλές και ποικίλες. Οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί μπορεί να εμπλακούν, για παράδειγμα, στο σχεδιασμό ενός νέου συστήματος ιατρικής απεικόνισης ή στην ανάπτυξη νέων ιατρικών προσθετικών συσκευών για βοήθεια σε ανθρώπους με αναπηρίες. Οι Βιοϊατρικοί Μηχανικοί που εργάζονται στα νοσοκομεία ή σε κλινικές είναι περισσότερο γνωστοί ως Κλινικοί Μηχανικοί, αλλά αυτή η θεωρητική διάκριση δεν τηρείται πάντοτε. Το εύρος δραστηριότητας των Βιοϊατρικών Μηχανικών είναι σημαντικό. Το πεδίο έχει επεκταθεί, πέραν της ενασχόλησης πρωτίστως με την ανάπτυξη των ιατρικών συσκευών, τη δεκαετία του 1950 και τη δεκαετία του 1960, και συμπεριλαμβάνει πλέον ένα ευρύτερο σύνολο δραστηριοτήτων. Όπως απεικονίζεται στο Σχήμα 1.9, το πεδίο της Βιοϊατρικής Μηχανικής περιλαμβάνει πλέον πολλές δυνατότητες σταδιοδρομίας σε νέες περιοχές. Αυτές οι περιοχές περιλαμβάνουν: & Εφαρμογή ανάλυσης μηχανικού συστήματος (φυσιολογικά μοντέλα, προσομοιώσεις, έλεγχο σε βιολογικά προβλήματα) & Ανίχνευση, μέτρηση και παρακολούθηση φυσιολογικών σημάτων (δηλ. Βιοαισθητήρες και βιοϊατρικά όργανα) & Διαγνωστική ερμηνεία μέσω τεχνικών επεξεργασίας σημάτων βιοηλεκτρικών δεδομένων & Θεραπευτικές και αποκαταστατικές διαδικασίες και συσκευές (μηχανική αποκατάσταση) & Συσκευές για την αντικατάσταση ή την ενίσχυση σωματικών λειτουργιών (τεχνητά όργανα) & Ανάλυση σε υπολογιστή των δεδομένων που σχετίζονται με τον ασθενή και τη λήψη κλινικών αποφάσεων (δηλ. ιατρική πληροφορική και τεχνητή νοημοσύνη) & Ιατρική απεικόνιση; Δηλαδή απεικόνιση των ανατομικών λεπτομερειών ή της φυσιολογικής λειτουργίας Τυπικές επιδιώξεις Βιοϊατρικών Μηχανικών περιλαμβάνουν & Έρευνα σε νέα υλικά για εμφυτευμένα τεχνητά όργανα & Ανάπτυξη νέων διαγνωστικών οργάνων για ανάλυση αίματος & Εγγραφή λογισμικού για ανάλυση δεδομένων ιατρικής έρευνας & Ανάλυση κινδύνων ιατρικών συσκευών για ασφάλεια και αποτελεσματικότητα & Ανάπτυξη νέων διαγνωστικών συστημάτων απεικόνισης & Σχεδιασμός συστημάτων τηλεμετρίας για παρακολούθηση ασθενών 169

170 & Σχεδιασμός βιοϊατρικών αισθητήρων & Ανάπτυξη συστημάτων εμπειρογνωμόνων για τη διάγνωση και τη θεραπεία ασθενειών & Σχεδιασμός συστημάτων ελέγχου κλειστού βρόχου για τη χορήγηση φαρμάκων & Μοντελοποίηση των φυσιολογικών συστημάτων του ανθρώπινου σώματος & Σχεδιασμός οργάνων για την αθλητική ιατρική & Ανάπτυξη νέων οδοντικών υλικών & Σχεδιασμός βοηθημάτων επικοινωνίας για άτομα με αναπηρίες & Μελέτη της δυναμικής του πνευμονικού υγρού & Μελέτη της εμβιομηχανικής του ανθρώπινου σώματος & Ανάπτυξη υλικού για αντικατάσταση του ανθρώπινου δέρματος Ρομποτική και σύγχρονη χειρουργική 170

171 Τα στοιχεία που ακολουθούν προέρχονται από το Med Tech Europe: Ορισμοί που αναφέρονται στο Med Tech Europe για την Ιατρική Τεχνολογία (που υποδιαιρείται σε Ιατρικές Συσκευές και σε Διαγνωστικά in vitro) Ιατρικές συσκευές (medical devices): 171

172 Οποιοδήποτε όργανο, διάταξη, συσκευή, λογισμικό, υλικό ή άλλο αντικείμενο, είτε χρησιμοποιείται μόνο του είτε σε συνδυασμό με άλλα, συμπεριλαμβανομένου του λογισμικού (που προορίζεται από τον κατασκευαστή του για να χρησιμοποιηθεί ειδικά για διαγνωστικούς και / ή θεραπευτικούς σκοπούς και που είναι αναγκαίο για την ορθή εφαρμογή του) που προορίζονται από τον κατασκευαστή τους για χρήση σε ανθρώπους με σκοπούς: διάγνωση, πρόληψη, παρακολούθηση, θεραπεία ή ανακούφιση ασθενειών. διάγνωση, παρακολούθηση, θεραπεία, ανακούφιση ή αποζημίωση για τραυματισμό ή σωματικό μειονέκτημα. έρευνα, αντικατάσταση ή τροποποίηση της ανατομίας ή μιας φυσιολογικής διαδικασίας. έλεγχος της σύλληψης. και το οποίο (όργανο, συσκευή κλπ) δεν επιτυγχάνει την κύρια επιδιωκόμενη δράση του μέσα στο (ή επάνω στο) στο ανθρώπινο σώμα από φαρμακολογικά, ανοσολογικά ή μεταβολικά μέσα, αλλά το οποίο μπορεί να βοηθηθεί στη λειτουργία του με τέτοια μέσα. Διαγνωστικά in vitro (in vitro diagnostics-ivd) Κάθε ιατρική συσκευή που είναι αντιδραστήριο, προϊόν αντιδραστηρίου, βαθμονομητής, υλικό ελέγχου, κιτ, όργανο, συσκευή, εξοπλισμός ή σύστημα, που χρησιμοποιούνται μεμονωμένα ή σε συνδυασμό, και προορίζονται από τον παρασκευαστή να χρησιμοποιείται in vitro για την εξέταση των δειγμάτων, συμπεριλαμβανομένου του αίματος και δειγμάτων ιστών, που προέρχονται από το ανθρώπινο σώμα, αποκλειστικά ή κυρίως για την παροχή πληροφοριών: σχετικά με μια φυσιολογική ή παθολογική κατάσταση. ή σχετικά με μια συγγενή ανωμαλία. ή να προσδιορίσετε την ασφάλεια και τη συμβατότητα με τους πιθανούς αποδέκτες. ή για την παρακολούθηση των θεραπευτικών μέτρων (διαδικασιών). 172

173 Αριθμός ευρεσιτεχνιών (πατέντες) που υποβλήθηκαν κατά το Ο τομέας της Ιατρικής Τεχνολογίας είναι πρώτος υπερβαίνοντας τον αντίστοιχο αριθμό για τις ψηφιακές επικοινωνίες, των ηλεκτρολογικών διατάξεων, μηχανών και ενέργειας, των μεταφορές, της Οργανικής Χημείας, της Βιοτεχνολογίας, των Φαρμακευτικών προϊόντων κλπ Γράφημα για την εξέλιξη των ευρεσιτεχνιών για τα τελευταία 10 έτη που δείχνει την υπεροχή της ΙΑΤΡΙΚΉς Τεχνολογίας 173

174 Οι 6 χώρες με το μεγαλύτερο αριθμό εργαζομένων στη Βιομηχανία Ιατρικής Τεχνολογίας στην Ευρώπη. Ο συνολικός αριθμός των εργαζομένων είναι πάνω από (σύμφωνα με στοιχεία Μερίδια στην αγορά Ιατρικής Τεχνολογίας 174

175 ΜΕΡΟΣ Β Οργάνωση, Διοίκηση 175

176 ΕΝΟΤΗΤΑ: Οργάνωση, Διοίκηση, Επιχειρησιακό σχέδιο, Στρατηγική ανάλυση Οργάνωση: ο όρος οργάνωση (ενός οργανισμού) περικλείει έννοιες και στοιχεία όπως: Η Δομή του οργανισμού Οι Λειτουργίες και η κατανομή αρμοδιοτήτων και καθηκόντων Η Απόδοση Τρόπος συμπεριφοράς και η κουλτούρα Οι διαδικασίες ελέγχου Το αποτέλεσμα του τρόπου διοίκησης (δηλαδή η οργάνωση συνδέεται με τη διοίκηση) Στο σχήμα που ακολουθεί ( παρουσιάζεται ένα διάγραμμα οργανωτικής δομής μιας επιχείρησης: 176

177 Διοίκηση: Ο ορισμός της διοίκησης έχει αλλάξει ιστορικά. Κατά κύριο λόγο περικλείει τα ακόλουθα: Άσκηση ελέγχου, εκτέλεση σύμφωνα με προκαθορισμένο πρόγραμμα, άσκηση εξουσίας, εκπαίδευση τρίτων μέσα από την υπόδειξη και εξάσκηση, διαχείριση, ηγεσία, χειρισμός καταστάσεων (αυταρχικότερες έννοιες) Προγραμματισμός, οργάνωση, συντονισμός, έλεγχος (ηπιότερα καθήκοντα) Ρόλος δασκάλου (Συμβουλεύω, καθοδηγώ, ενθαρρύνω, εκπαιδεύω, αλλά και προγραμματίζω, οργανώνω, συντονίζω, ελέγχω) Διοίκηση είναι ο συντονισμός και η επίβλεψη της λειτουργίας μιας επιχείρησης, ενός ιδρύματος, ενός οργανισμού ή εν γένει, ενός φορέα οργάνωσης ατόμων. 177

178 Είναι ένα είδος διαχείρισης, («μάνατζμεντ» (management)), δηλαδή προσπάθειας οργάνωσης των διαθέσιμων πόρων (οικονομικών πόρων, ανθρώπινου δυναμικού, τεχνολογικών εργαλείων) για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων και με σκοπό την καλύτερη δυνατή λειτουργία του φορέα. Τα άτομα που ασκούν τη διοίκηση είναι επιφορτισμένα με τη λήψη αποφάσεων απαραίτητων για τη λειτουργία του φορέα. Τα καθήκοντά τους ποικίλλουν ανάλογα με την φύση του φορέα τον οποίο διοικούν. Μεγάλες κατηγορίες στις οποίες διακρίνεται η Διοίκηση είναι η Δημόσια Διοίκηση, η Διοίκηση του Στρατού, η Διοίκηση Επιχειρήσεων και η Διοίκηση των Πανεπιστημίων (τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα στην Ελλάδα αλλά και σε πολλά άλλα κράτη είναι ιδρύματα «αυτοδιοικούμενα»). Διοίκηση σε έναν φορέα μπορούν να ασκούν ένα ή περισσότερα πρόσωπα. Υπάρχουν αρκετές βαθμίδες στη διοίκηση. Τα πρόσωπα τα οποία κατέχουν την υψηλότερη θέση της διοίκησης φέρουν διάφορες ονομασίες, ανάλογα με την φύση του φορέα τον οποίο διοικούν: Διοικητές ονομάζονται συνήθως στους μεγάλους φορείς του Δημοσίου, όπως σε τράπεζες, δημόσια νοσοκομεία ή σε στρατιωτικές μονάδες. Διευθυντές ονομάζονται στις σχολικές μονάδες και στις εμπορικές επιχειρήσεις. Ειδικά στις ανώνυμες εταιρείες χαρακτηρίζονται Διευθύνοντες Σύμβουλοι. Πρυτάνεις ονομάζονται στα Πανεπιστήμια. Πρόεδροι ονομάζονται στους Οργανισμούς, τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και τους Συλλόγους. Τα άτομα που έχουν επιφορτιστεί με διοικητικά καθήκοντα, φέρουν και «διοικητικές ευθύνες», το οποίο σημαίνει ότι μπορεί να κατηγορηθούν για λήψη λανθασμένων αποφάσεων, οι οποίες ήταν επιβλαβείς για τον φορέα τον οποίο διοικούν ή διοικούσαν. Η διοίκηση μιας επιχείρησης ή ενός οργανισμού που συνδέεται με την τεχνολογία, πρέπει να μπορεί να βασίζεται στην επιστημονική επάρκεια και τις καινοτόμες ιδέες μηχανικών. Χρειάζεται να περιλαμβάνει τεχνοκράτες στα μέλη της με σημαντικό ρόλο Η διοίκηση απαιτεί συνδυασμό γνώσεων (Οικονομία, οργάνωση, τεχνική και επιστημονική υποδομή) Συχνά ένας μηχανικός εκπαιδεύεται ευκολότερα στις αρχές διοίκησης παρά ένας πτυχιούχος διοίκησης σε θέματα που αφορούν στη μηχανική και την τεχνολογία 178

179 Συχνά οι μηχανικοί έχουν μια θέση παράπλευρη ή δορυφορική ως προς την τυπική διοικητική ιεραρχία: (α) ο ρόλος τους ασαφοποιεί την αυστηρή διαχωριστική γραμμή μεταξύ πνευματικής και χειρονακτικής εργασίας (π.χ. μεταξύ διευθυντικών στελεχών και εργατών) και (β) αμφισβητεί τη διχοτόμηση μεταξύ κάθετης ιεραρχικής δομής και οριζόντιας δομής στην οργάνωση της εργασίας Δημόσια Διοίκηση Αφορά στην οργάνωση και διοίκηση κρατικών υπηρεσιών και φορέων Δημοσίου (Υπουργεία, Δημόσιοι Οργανισμοί). Από το 1983 λειτουργεί στην Ελλάδα Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης Διοίκηση στην Ανώτατη Εκπαίδευση- ΑΕΙ (Πανεπιστήμια και ΤΕΙ) Τα Α.Ε.Ι. έχουν ως αποστολή να παράγουν και να μεταδίδουν τη γνώση με την έρευνα και τη διδασκαλία, να προετοιμάζουν τους φοιτητές για την εφαρμογή της και να καλλιεργούν τις τέχνες και τον πολιτισμό. Στην Ελλάδα, τα Πανεπιστήμια διοικούνται από το Πρυτανικό Συμβούλιο, τις Συγκλήτους (ευρύτερο όργανο από το Πρυτανικό συμβούλιο), επικεφαλής των οποίων είναι οι Πρυτάνεις. Τα ΑΕΙ είναι αυτοδιοικούμενα ιδρύματα. Οι διοικήσεις τους εκλέγονται από τους Καθηγητές, δηλαδή τα μέλη ΔΕΠ (Διδακτικό Ερευνητικό Προσωπικό), τους λοιπούς διδάσκοντες, το διοικητικό προσωπικό και τους φοιτητές. Στη διοίκηση των ιδρυμάτων συμμετέχουν και εκπρόσωποι των φοιτητών. Τα διοικητικά όργανα και οι διοικητικές δομές των Πανεπιστημίων είναι οι εξής: Σχολές: περιλαμβάνουν ένα ή περισσότερα Τμήματα, διοικούνται από τον Κοσμήτορα και την Κοσμητεία. Η Σχολή καλύπτει μία ενότητα συγγενών επιστημονικών κλάδων και εξασφαλίζει τη διεπιστημονική προσέγγιση, τη μεταξύ τους επικοινωνία και τον αναγκαίο για τη διδασκαλία και την έρευνα συντονισμό τους. Η Σχολή εποπτεύει και συντονίζει τη λειτουργία των Τμημάτων, σύμφωνα με τον Κανονισμό Σπουδών τους.. Τμήματα: βασική διοικητική μονάδα ενός πανεπιστημιακού ιδρύματος. Ο επικεφαλής του ονομάζεται Πρόεδρος. Το Τμήμα προάγει την επιστήμη, την τεχνολογία ή τις τέχνες στο αντίστοιχο επιστημονικό πεδίο, οργανώνει τη διδασκαλία στο πλαίσιο των προγραμμάτων σπουδών και εξασφαλίζει τη συνεχή βελτίωση της μάθησης σε αυτά. 179

180 Τομείς: Τα Τμήματα διαιρούνται σε Τομείς, οι οποίοι συντονίζουν τη διδασκαλία μέρους του γνωστικού αντικειμένου του Τμήματος που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο πεδίο ή πεδία της επιστήμης. Εργαστήρια: Τα εργαστήρια είναι η μικρότερη οργανωτική μονάδα ενός ΑΕΙ και είναι υπεύθυνα για την οργάνωση συγκεκριμένων μαθημάτων, τη διδασκαλία υπό τη μορφή διαλέξεων ή εργαστηριακών ασκήσεων καθώς και για την ερευνητική δραστηριότητα σε αντικείμενα που αφορούν στο περιεχόμενο των μαθημάτων. Η διοίκηση των εργαστηρίων ασκείται από τον Διευθυντή του εργαστηρίου. Διοίκηση στο Στρατό Η διοίκηση του στρατεύματος είναι βασισμένη σε μία ιεραρχική οργάνωση. Υπάρχουν αρκετές διοικητικές μονάδες, οι οποίες ονομάζονται «κλιμάκια οργάνωσης». Καθένα από αυτά έχει και από έναν διοικητή, αξιωματικό ή υπαξιωματικό. Πολλοί στρατιωτικοί βαθμοί παίρνουν το όνομά τους από το κλιμάκιο το οποίο συνήθως διοικούν («άγουν»): ο λόχος διοικείται από τον λοχαγό, το τάγμα από τον ταγματάρχη, το σύνταγμα από τον συνταγματάρχη και η ταξιαρχία από τον ταξίαρχο. Η Ομάδα, η Διμοιρία και ο Λόχος είναι «υπομονάδες» και διοικούνται κατά κανόνα από κατώτερο αξιωματικό. Το Τάγμα είναι η κύρια «μονάδα» και διοικείται από ανώτερο αξιωματικό (συνήθως αντισυνταγματάρχη, αν πρόκειται για ανεξάρτητο τάγμα ή από ταγματάρχη, αν πρόκειται για τάγμα ενταγμένο σε κάποιο σύνταγμα, το αμέσως μεγαλύτερο κλιμάκιο. Ο μικρότερος «στρατιωτικός σχηματισμός» είναι η Ταξιαρχία. Διοικείται κατά κανόνα από 180

181 Ταξίαρχο. Οι ταξιαρχίες αποτελούν τα κύρια τμήματα μιας Μεραρχίας. Μεγαλύτερος σχηματισμός είναι το Σώμα Στρατού, ενώ ο μεγαλύτερος σχηματισμός εν καιρώ ειρήνης είναι η Στρατιά. Διοίκηση Επιχειρήσεων Η σωστή διοίκηση είναι καθοριστική για τις επιχειρήσεις και οργανισμούς. Σε αρκετά Πανεπιστήμια και ΤΕΙ της Ελλάδας διδάσκεται η Διοίκηση Επιχειρήσεων ως αντικείμενο Προπτυχιακών Προγραμμάτων Σπουδών. Ειδικότερα, υπάρχουν Τμήματα Διοίκησης Επιχειρήσεων στα Πανεπιστήμια Πατρών, Αιγαίου και Θράκης καθώς και στα Τ.Ε.Ι. Κεντρικής Μακεδονίας, Αθήνας και Θεσσαλίας. Μέθοδοι διοίκησης Συχνά πολλές εταιρείες, ιδρύματα και οργανισμοί δεν χρησιμοποιούν κανένα μοντέλο διοίκησης, βασίζονται σε ένστικτο ή εμπειρία αγοράς και έχουν επιτυχία. Η επιτυχία όμως είναι περιορισμένης διάρκειας ή διαρκεί όσο και ο ιδρυτής της εταιρείας Το ένστικτο δεν είναι αρκετό όταν: Όταν η εταιρεία μεγαλώνει πολύ Όταν τα στρώματα διοίκησης αυξάνουν Όταν το περιβάλλον (κοινωνικό/οικονομικό/πολιτικό) αλλάζει σημαντικά 181

182 Στη διοίκηση υπάρχουν διάφορα ρεύματα, πρότυπα και τεχνικές διοίκησης στα οποία γίνεται απλή αναφορά παρακάτω: Αυταρχισμός Στενός Έλεγχος Συμμετοχικό στυλ Μακροχρόνιος προγραμματισμός (long range planning) Διοίκηση με αντικειμενικούς στόχους (management by objectives MBO) Έγκαιρος προγραμματισμός (just in time management) Επιχειρησιακή έρευνα (operational research) Επιστημονική διαχείριση (scientific management) Οργανωσιακή συμπεριφορά (organizational behavior) Six sigma Διοίκηση ολικής ποιότητας (Total quality management TQM) Αναδιάρθρωση των επιχειρηματικών διαδικασιών (Business Process Reengineering) Στρατηγική διοίκηση (strategic management) Παλιές και νέες μέθοδοι διοίκησης Παλιές Αυταρχική Συγκεντρωτική Έμφαση στην ποσότητα παραγωγής, στις λειτουργίες, στους μετόχους Μέτρηση οικονομικών αποτελεσμάτων (κέρδος) Τεχνοκρατική αντίληψη Νέες Δημοκρατική & συναινετική Αποκεντρωμένη Έμφαση στη ποιότητα και την ποσότητα, τη στρατηγική διοίκηση, τους κοινωνικούς εταίρους Μέτρηση κέρδους αλλά και κοινωνικών επιδράσεων 182

183 Προβλέψεις οικονομικών παραμέτρων Μειωμένος ανταγωνισμός Βραχυχρόνιος προγραμματισμός Κοινωνική θέση δευτερεύουσα Σχέση με πολιτική εξουσία: χαλαρή ή ρουσφετολογική Τεχνοπολιτική αντίληψη Προβλέψεις κοινωνικών και πολιτικών παραμέτρων Αυξημένος ανταγωνισμός Μακροχρόνιος προγραμματισμός Κοινωνική θέση μία από τις προτεραιότητες Σχέσεις συνεργασίας με την πολιτική εξουσία Επιχειρησιακό-επιχειρηματικό σχέδιο Είναι ένα βασικό εργαλείο για το σχεδιασμό και την έναρξη λειτουργίας επιχειρήσεων, οργανισμών κλπ και τη δημιουργία μακροπρόθεσμων σχεδίων λειτουργίας Εμπεριέχει τις βασικές πληροφορίες για το τι είναι αναγκαίο σε πρώτη φάση να προγραμματιστεί αλλά και τι πρέπει να ληφθεί υπόψη σε μεταγενέστερες φάσεις (μακροχρόνιο). Προγραμματίζει λήψη αποφάσεων σχετικά με: Τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν Το πώς πρέπει να γίνουν Το πότε πρέπει να γίνουν Με το επιχειρηματικό σχέδιο γίνεται ένα είδος «μοντελοποίησης» της επιχείρησης, οργανισμού κλπ. Οικοδομείται ο οργανισμός «στα χαρτιά». Προσδιορίζεται η τωρινή θέση (σημερινή κατάσταση), η επιθυμητή θέση και ο τρόπος μετάβασης. Στόχοι του επιχειρηματικού σχεδίου Να γραφεί ένα πλήρες κείμενο που θα αποτελέσει βάση συζητήσεων με εξωτερικούς συνεργάτες, οι οποίοι θα υποστηρίξουν ή θα επενδύσουν στη δραστηριότητα 183

184 Να βοηθηθεί ο διευθυντής, πρόεδρος, διοικητής, διοικητικό συμβούλιο, επιχειρηματίας κλπ στη εκτίμηση και διαπίστωση των δυνατοτήτων υλοποίησης της σχεδιαζόμενης δραστηριότητας, ώστε να αυξηθούν οι πιθανότητες επιτυχίας Να δημιουργηθεί ένα εργαλείο που θα επιτρέπει την συγκριτική διαχρονική ανάλυση και αξιολόγηση των πραγματικών δράσεων και αποτελεσμάτων σε σχέση με τα σχεδιαζόμενα, με σκοπό την παρακολούθηση, τον έλεγχο, τον απολογισμό, και την αξιολόγηση της δραστηριότητας κατά τη φάση της υλοποίησης Το επιχειρηματικό σχέδιο συμβάλλει: Στη διαμόρφωση της δομής και του τρόπου οργάνωσης του οργανισμού Στη λήψη αποφάσεων Στην καταγραφή, ανάλυση και κατανόηση του κοινωνικού και οικονομικού περιβάλλοντος (κοινωνικές συνθήκες, αγορά, καταναλωτές, συνεργάτες, ανταγωνιστές κλπ). Στην επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί Στη στήριξη χρηματοοικονομική κλπ Δομή επιχειρηματικού σχεδίου Executive summary (Περίληψη ή Διοικητική Σύνοψη ή Συνοπτική Παρουσίαση, περίληψη για τους λήπτες των αποφάσεων) Σύνοψη των βασικότερων μερών ενός επιχειρηματικού σχεδίου Συγκεκριμένο και περιεκτικό σε 2-3 σελίδες Αναλυτική περιγραφή της επιχείρησης Οργανόγραμμα, ανθρώπινο δυναμικό, ιστορική αναδρομή, προϊόντα, στόχοι και δραστηριότητες Πίνακας ανάλυσης εσωτερικού περιβάλλοντος Περιγραφή της αγοράς Καταναλωτής/χρήστης, ανταγωνισμός 184

185 Οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό περιβάλλον Πίνακας ανάλυσης εξωτερικού περιβάλλοντος Συνολικός πίνακας SWOT (Strength, Weakness, Opportunities, Threats) TOWS Επιλογή και περίληψη της στρατηγικής και του τρόπου εφαρμογής της Στρατηγική, marketing, πωλήσεις Χρηματοοικονομική ανάλυση Περίληψη εκτέλεσης-executive summary Αποτελεί περίληψη όλου του σχεδίου και συμβάλλει στη γρήγορη κατανόηση όλου του σχεδίου Είναι το πρώτο κείμενο που θα διαβάσει κάθε ενδιαφερόμενος και κάθε λήπτης αποφάσεων. Αντιστοιχεί στην περίληψη (abstract) μιας επιστημονικής δημοσίευσης Για να συνταχθεί θα πρέπει να μελετηθούν Το ιστορικό του κλάδου δραστηριοποίησης της επιχείρησης Οι γενικοί και συγκεκριμένοι στόχοι Η παρούσα κατάσταση της επιχείρησης Τα αγαθά που παράγει ή/και οι υπηρεσίες που προσφέρει Η αποδοχή από τους καταναλωτές ή το κοινό Η στρατηγική για την απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, τα περιθώρια ανάπτυξης Τρέχοντα χρηματοοικονομικά δεδομένα και μελλοντικές ανάγκες χρηματοδότησης Στοιχεία του Executive Summary Όραμα - Αποστολή - Στόχοι Συνοπτικές πληροφορίες για την παρούσα κατάσταση, περιγραφή δραστηριοτήτων, θέση στην «αγορά», χρηματοοικονομικά δεδομένα 185

186 Περιγραφή της στρατηγικής που θα εφαρμοστεί σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα Γιατί το Executive Summary είναι σημαντικό; Είναι το πρώτο και ίσως το μοναδικό κείμενο που θα διαβαστεί Είναι αυτό που θα τραβήξει το ενδιαφέρον στο υπόλοιπο σχέδιο Είναι η «πρώτη εντύπωση» Στρατηγική Ανάλυση Η στρατηγική ανάλυση είναι το πρώτο βήμα, μετά την περίληψη, με την οποία οι στρατηγικοί αναλυτές δίνουν μια εικόνα που πληροφορεί τους ενδιαφερόμενους για τη συνέχεια του επιχειρηματικού σχεδίου. Είναι μια αντίληψη σχεδιασμού της διοίκησης και οργάνωσης μιας επιχείρησης/οργανισμού που λαμβάνει υπόψη συνολικά τα ειδικά και γενικά προβλήματα του και τα συνδυάζει με τη γενικότερη οικονομική και κοινωνική κατάσταση του περιβάλλοντος με σκοπό την απόκτηση ενός σταθερά υπαρκτού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Η δημιουργία και εφαρμογή προγράμματος που βασίζεται σε στρατηγική ανάλυση οδηγεί στην στρατηγική διοίκηση 186

187 Γέννημα της αρχής του 20ου αιώνα, ενσωματώνει πολλά από τα άλλα μοντέλα διοίκησης Έχει δυσκολία στην εφαρμογή και πολλές αδυναμίες (κυρίως όσο αφορά την εφαρμογή του σε μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς) αλλά εμπεριέχει ιδέες και αρχές γενικού ενδιαφέροντος και μία καλά δομημένη διαδικασία σύνταξης/δημιουργίας που μπορεί να έχει γενικές εφαρμογές Ποιος χρειάζεται στρατηγική ανάλυση; Νέες επιχειρήσεις Οι περισσότερες μεγάλες διεθνείς εταιρείες Μεγάλοι εθνικοί η διεθνείς οργανισμοί Μικρές αλλά δυναμικές επιχειρήσεις Μικρές, υγιείς επιχειρήσεις που θα ήθελαν να παραμείνουν τέτοιες! Δημόσιες υπηρεσίες Εκπαιδευτικά ιδρύματα σε όλες τις βαθμίδες Πολιτική - Κυβερνητικές δραστηριότητες Που συνδυάζουν τους μακροχρόνιους στόχους ανάπτυξης με την εισοδηματική Πολιτική Που ετοιμάζουν την τουριστική πολιτική μιας χώρας για την επόμενη χρονιά Που συγκλίνουν την οικονομία της χώρας με αυτή των άλλων ευρωπαϊκών χωρών Γιατί χρειάζεται η στρατηγική ανάλυση; Παγκοσμιοποίηση Πράξη από απόσταση Μετασχηματισμός του χώρου και του χρόνου Τηλεπικοινωνίες, μαζικές μεταφορές 187

188 Παράδοση Μετα-παραδοσιακή κοινωνική τάξη Η παράδοση αλλάζει Κάθε περίοδος ξεπερνιέται από κάποιαν άλλη Κοινωνική αναστοχαστικότητα Φιλτράρισμα πληροφοριών Πληροφορημένοι, «έξυπνοι» πολίτες Ευέλικτα συστήματα παραγωγής ΜΕΡΟΣ Γ Διαχείριση έργων 188

189 ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Έργο, διαχείριση έργου, οργάνωση και διαχείριση εργασίας Έργο είναι εργασία (δέσμη συντονισμένων δραστηριοτήτων) που είναι καινούργια και μοναδική και συμβαίνει μία φορά (δηλ. είναι κάθε μη επαναλαμβανόμενη δραστηριότητα) Έχει σαφώς προσδιορισμένη αρχή και τέλος (καθορισμένη ημερομηνία περάτωσης). Μπορεί να διαρκέσει μερικές ημέρες έως και αρκετά χρόνια. Σαφώς καθορισμένο φυσικό αντικείμενο, προϋπολογισμό και αποτελέσματα με παραδοτέα (εντός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος, με συγκεκριμένο κόστος και συγκεκριμένη απόδοση). 189

190 Σκοπεύει στη δημιουργία ενός μοναδικού προϊόντος ή στην παραγωγή νέας γνώσης Μπορεί να γίνεται από ένα άτομο ή από πολλά συνεργαζόμενα άτομα (έχοντας και έναν υπεύθυνο του έργου). Μπορεί να είναι πολύ απλό ή εξαιρετικά σύνθετο και πολύπλοκο Δεν είναι εργασία ρουτίνας /λειτουργίας/ συντήρησης κλπ Έργο είναι ένα εγχείρημα κατά το οποίο ανθρώπινοι πόροι, μηχανές, οικονομικοί πόροι και πρώτες ύλες οργανώνονται κατά καινοφανή τρόπο, με στόχο την ανάληψη συγκεκριμένου αντικειμένου εργασιών που έχουν συγκεκριμένες προδιαγραφές και υπόκεινται σε δεδομένους κοστολογικούς και χρονικούς περιορισμούς, ώστε να παραχθεί μια επωφελής μεταβολή η οποία ορίζεται μέσω ποσοτικών και ποιοτικών στόχων. Διαχείριση Έργου 190

191 Διαχείριση ενός έργου είναι η εφαρμογή γνώσεων, ικανοτήτων, εργαλείων, και τεχνικών για να επιτευχθούν οι στόχοι του έργου και τα παραδοτέα Ο υπεύθυνος ή ο διαχειριστής ή συντονιστής του έργου διαχειρίζεται τις λεπτομέρειες σε καθημερινή βάση και λύνει προβλήματα σχετικά με: Τους διαθέσιμους πόρους και τα διαθέσιμα μέσα Διαφορετικές προτεραιότητες των «μετόχων» Διαφορές μεταξύ αναγκών και στόχων Ποιότητα και ποσότητα Το επιστημονικό αντικείμενο της διαχείρισης έργων θεωρείται ότι το ξεκίνησε ο Χένρι Γκαντ (Gannt / κάτω αριστερή εικόνα), Αμερικανός μηχανικός και κοινωνικός επιστήμονας, που εισήγαγε τις αρχές του προγραμματισμού και ελέγχου στη διαχείριση έργων. Το γνωστό Διάγραμμα Γκαντ, το οποίο είναι ένα ραβδόγραμμα που παρουσιάζει τις δραστηριότητες του έργου, έχει πάρει την ονομασία του από αυτόν. Ο Γκαντ μαζί με τον Φρέντερικ Τέιλορ (Taylor) έθεσαν τις θεμέλιες αρχές της διαχείρισης έργων. Ο Tέιλορ έθεσε τις αρχές της επιστημονικής διαχείρισης (scientific management). Χένρι Γκαντ και Φρέντερικ Τάϊλορ 191

192 Διάγραμμα Γκαντ (Gannt) Πρόκειται για ένα διάγραμμα (ή πίνακα) που περιγράφει τα επιμέρους τμήματα ενός έργου (πακέτα,) και τη χρονική περίοδο (τα μαύρα τετράγωνα) που θα πραγματοποιηθούν Απόψεις του Γκαντ Ο Γκαντ υποστήριζε ότι η έλλειψη αποδοτικότητας στην παραγωγή οφειλόταν, σε μεγάλο βαθμό, στην αδυναμία της διαχείρισης να διαμορφώνει ρεαλιστικά πρότυπα. Θεώρησε ότι οι εργάτες θα αυξήσουν την παραγωγικότητα τους αν υπάρχει κάποιο πραγματικό κίνητρο για την υπέρβαση του κανονικού επιπέδου παραγωγής, το οποίο να έχει καθοριστεί επιστημονικά. Καθιέρωσε την παροχή ενός επιδόματος παραγωγής. Με τον τρόπο αυτόν, ο Γκαντ διαφοροποιήθηκε σημαντικά από τον Τέιλορ, που είχε εισάγει το σύστημα αμοιβής με το κομμάτι. Ο Γκαντ προσέφερε όχι μόνο την αμοιβή με το κομμάτι αλλά και ένα πρόσθετο επίδομα για παραγωγή μεγαλύτερη από το αναμενόμενο ημερήσιο όριο. Ο Τέιλορ επικεντρώθηκε σχεδόν στην εργασία του εργαζόμενου, ενώ ο Γκαντ έστρεψε την προσοχή στην υποκίνηση του εργαζόμενου. Τεϊλορισμός Ο Τεϊλορισμός είναι σύστημα οργάνωσης της εργασίας και της διεύθυνσης της παραγωγής. Εμφανίστηκε μεταξύ 192

193 του 19ου και 20ού αι. και ονομάστηκε έτσι από το όνομα του Αμερικανού μηχανικού Φρέντερικ Ουίνσλοου Τέιλορ. Είναι ένα σύνολο μεθόδων οργάνωσης και μέτρησης της εργασίας, του έλεγχου των παραγωγικών διαδικασιών, της επιλογής, τοποθέτησης και πληρωμής της εργατικής δύναμης που επινοήθηκαν από τον Τέιλορ και τους κατοπινούς οπαδούς του και αποσκοπούσαν στην αύξηση της παραγωγικότητας και την εντατικοποίηση της εργασίας. Βασικό του χαρακτηριστικό είναι η κατανομή της εργασίας στα μικρότερα δυνατά μετρήσιμα τμήματα. Από πολλούς πάντως έχει καταγραφεί ως σύστημα αποειδίκευσης των εργατών (εργάτης βίδα) και καταπίεσης Επιστάτης ελέγχει εργαζόμενο (εικόνα από το κινηματογραφικό έργο «Μοντέρνοι καιροί») Κατανομή της εργασίας σε μικρότερα τμήματα Φορντισμός Ο Φορντισμός είναι ένα σύστημα οργάνωσης της διαχείρισης της εργασίας που έχει ως χαρακτηριστικά την καθετοποιημένη μαζική παραγωγή, τη σταθερότητα στα κέρδη της επιχείρησης, τη συνεχή λειτουργία των χώρων εργασίας. 193