ΧΡΙΣΤΙΝΑ Π. ΒΡΑΚΑ Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Π. ΒΡΑΚΑ Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τη λήψη του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης Σύμβουλος Καθηγητής: Συμεών Α. Πασχαλίδης, Αν. Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Π. ΒΡΑΚΑ Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τη λήψη του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης Σύμβουλος Καθηγητής: Συμεών Α. Πασχαλίδης, Αν. Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

4 Στους γονείς μου

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το ενδιαφέρον μου για τις θεομητορικές εορτές προκλήθηκε όταν στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών σπουδών μου παρακολούθησα τις παραδόσεις των μαθημάτων της Αγιολογίας και της Εορτολογίας. Μελετώντας το πηγαίο υλικό και τη δευτερεύουσα βιβλιογραφία που αφορά στις θεομητορικές εορτές, γεννήθηκε η επιθυμία να ασχοληθώ με μία από αυτές. Η μελέτη δε των περί την Κοίμηση της Θεοτόκου εγκωμιαστικών Λόγων και Ομιλιών, συνετέλεσε αποφασιστικά, ώστε, με τη συγκατάθεση του επιβλέποντος καθηγητή μου, να επικεντρώσω την προσοχή μου στην εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Αποτέλεσμα του ενδιαφέροντος που μου προξένησε η εν λόγω Θεομητορική εορτή, συνιστά η παρούσα εργασία, που κατατίθεται στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης. Την ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη μου εκφράζω προς τον καθηγητή μου, κ. Συμεών Πασχαλίδη, ο οποίος με υποδεχόταν πάντα με αγάπη και διάθεση να ξεπεράσω τα όποια προβλήματα προέκυπταν στην πορεία σύνθεσης της εργασίας μου. Οι υποδείξεις και οι συμβουλές του ήταν για μένα ένας ασφαλής οδηγός προς την ο- λοκλήρωσή της.

6 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 5 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ 8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ Η ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Α. Η εισαγωγή της τιμής της Θεοτόκου στην εκκλησιαστική λα- 27 τρεία και η καθιέρωση των Θεομητορικών εορτών Εισαγωγικά Η εορτή της Συλλήψεως της Θεοτόκου Η εορτή του Γενεσίου της Θεοτόκου Η εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου Η εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου 32 Β. Η παράδοση για την ταφή της Θεοτόκου 35 Γ. Από τη δημιουργία έως την καθιέρωση της εορτής της Κοιμήσεως 39 της Θεοτόκου Δ. Η καθιέρωση νηστεία για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου 45

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Α. Η απόκρυφη χριστιανική γραμματεία 49 Εισαγωγικά Τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Λόγος εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς 51 Ἁγίας Θεοτόκου 2. Τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου καὶ Εὐαγγελιστοῦ, Διήγησις 54 εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Παναγίας Θεοτόκου καὶ τὸ πῶς Μετέθη ἡ Ἄ- χραντος Μήτηρ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Β. Λόγοι και Ομιλίες Πατέρων και Εκκλησιαστικών συγγραφέων 57 για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου 1. Το Εγκώμιο του Θεοτέκνου Λιβιάδος Το Εγκώμιο του Μοδέστου Ιεροσολύμων Η Ομιλία του Ιωάννου Α αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Τα Εγκώμια του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού Οι Ομιλίες του αγίου Ανδρέα αρχιεπισκόπου Κρήτης Οι Ομιλίες του αγίου Γερμανού Α πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Το Εγκώμιο του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου Η Ομιλία του αυτοκράτορος Λέοντος Στ του Σοφού Το Εγκώμιο του μοναχού Θεογνώστου Η Ομιλία του Θεοφάνους Κεραμέως Το Εγκώμιο του Ιωάννη του Γεωμέτρη Ο Λόγος του Ιωάννη Ευχαΐτων Ο Λόγος του αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου Το Θέσπισμα του Νικηφόρου Χούμνου για την εορτή της Κοιμήσεως 110 της Θεοτόκου

8 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Η Ομιλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά 16. Η Ομιλία του Ισιδώρου Θεσσαλονίκης Οι Λόγοι του Αντωνίου αρχιεπισκόπου Λαρίσης Η Ομιλία του Καλλίστου Α πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ο Λόγος του αγίου Νικολάου Καβάσιλα Ο Λόγος του αγίου Φιλοθέου Κοκκίνου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ο Λόγος του αυτοκράτορος Μανουήλ Β του Παλαιολόγου Η Ομιλία του Γενναδίου Σχολαρίου 131 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 133

9 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΑΒ ΕΕΘΣΘ ΕΕΦΣΠΘ ΕΦ Ἀνάλεκτα Βλατάδων Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ἐκκλησιαστικός Φάρος ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 1-12, Α- θήνα 1962 εξ. ΠΘΣΤΜΝΚ Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εἰς τιμήν καὶ μνήμην τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιοτάτου καὶ τοῦ ἀγιοτάτου ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικαλάου Καβάσιλα τοῦ καὶ Χαμαετού, Θεσσαλονίκη BHG F. Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca, τ. Ι-ΙΙΙ, [SH 8 a ], Bruxelles CANT Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, Brepols Turnhout ΕΟ Échos d Orient ODB The Oxford Dictionary of Byzantium, A. KAZHDAN, τ. I-III, New York-Oxford 1991.

10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 9 PG PO PMBZ PLP REB J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Graeca. Patrologia Orientalis Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, R.-J. LILIE - CLAUDIA LUDWING - THOMAS PRATSCH - ILSE ROCHOW, 1-6, Berlin-New York Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, E. TRAPP unter Mitarbeit von R. WALTHER, Wien Revue des Études Byzantines

11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α. ΠΗΓΕΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Λόγος ιβ εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 97, AΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν IΙ: Λόγος ιγ εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 97, AΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ: Λόγος ιδ εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 97, ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΛΑΡΙΣΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Ἀντωνίου τοῦ ἁγιωτάτου καὶ σοφωτάτου ἀρχιεπισκόπου Λαρίσης, ὑπερτίμου καὶ ἐξάρχου Δευτέρας Θετταλίας καὶ πάσης Ἑλλάδος, Λόγος καὶ Ἐγκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν Κοίμησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, έκδ. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αντωνίου Λαρίσσης Λόγοι, σ ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ μακαρίου Γερμανοῦ ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως εἰς τὴν κοίμησιν τῆς παναγίας Θεοτόκου, λόγος α, έκδ. Α. WΕΝGER, «Un nouveau témoin de l assomption: Une ho-mélie attribuée à Saint Germain de Constantinople», REB 16 (1958), σ ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Γερμανοῦ ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, εἰς

12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 11 τὴν πάνσεπτον κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου λόγος α, PG 98, ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν IΙ: Τοῦ αὐτοῦ, εἰς τὴν ἁγίαν κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας λόγος β, PG 98, ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙIΙ: Τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Γερμανοῦ ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ἐγκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν καὶ σεβάσμιον κοίμησιν τῆς ὑπερενδόξου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀει-παρθένου Μαρίας, PG 98, ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν: Ὁμιλία ἐπί τῆς ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, έκδ. M. JUGIE, «Homelies mariales byzantines», PO 16 (3), 1921, σ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Ὁμιλία ΛΖ, Εἰς τὴν πάνσεπτον Κοίμησιν τῆς πανυπεράγνου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, PG 151, ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, Λόγος περί τοῦ βίου τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ τῶν τῆς αὐτῆς χρόνων, PG 120, ΘΕΟΓΝΩΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Θεόγνωστου Μοναχού Ἐγκώμιον εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, έκδ. M. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 16 (3), 1921, σ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΒΑΛΣΑΜΩΝΟΣ, Ἐπιστολή χάριν τῶν ὀφειλουσῶν τελεῖσθαι νηστειῶν ἑκάστου ἔτους, PG 137, ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΒΑΛΣΑΜΩΝΟΣ, Ἐρωτήσεις κανινικαί καὶ ἀποκρίσεις ἐπ αὐταῖς, PG 138, ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ, Διδασκαλία χρονική τῆς μονῆς τοῦ Στουδίου, PG 99,

13 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 12 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Ἐγκώμιον εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, PG 99, ΘΕΟΤΕΚΝΟΣ ΛΙΒΙΑΔΟΣ, Εἰς τὴν ἀνάλημψιν: Θεοτέκνου ἐπισκόπου Λιβιάδος ἐγκώμιον εἰς τὴν ἀνάλημψιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου, έκδ. WEN- GER, Assomption, σ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΚΕΡΑΜΕΥΣ, Ὁμιλία Ξ : Εἰς τὸ εἰσῆλθεν ὁ Ἰησοῦς εἰς κώμην τινά. Ἐλέχθη ἐν τῃ ἑορτῃ τῆς Κοιμήσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, PG 99, ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Λόγος Δ. Εἰς τὴν πάνσεπτον κοίμησιν τῆς παναχράντου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, PG 139, IΩΑΝΝΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΗΣ, Ἐξόδιος: Ἐξόδιος ἤ προπεμπτήριος εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ὑπερενδόξου δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου. Τοῦ μακαρίου Ἰωάννου τοῦ Γεωμέτρου, έκδ. WENGER, Assomption, σ ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Ἰωάννου, ταπεινοῦ καὶ ἁμαρτωλοῦ μοναχοῦ, δούλου τῶν δούλων τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τῆς παλαιᾶς λαύρας, εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας θεοτόκου λόγος πρῶτος, έκδ. KΟΤΤΕR, Johannes von Damaskos, τ. V, σ ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙ: Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου, μοναχοῦ Δαμασκηνοῦ τοῦ Μανσούρ, εἰς τὴν ἁγίαν καὶ ὑπερένδοξον κοίμησιν καὶ μετάστασιν τῆς δεσποίνης ἡμῶν θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, έκδ. KOTTER, Johannes von Damaskos, τ. V, σ ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙΙ: Ἰωάννου, τοῦ Δαμασκηνοῦ μοναχοῦ καὶ πρεσβυτέρου, λόγος εἰς τὴν κοίμησιν τῆς δεσποίνης ἡμῶν θεοτόκου, έκδ. KOTTER, Johannes von Damaskos, τ. V, σ

14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 13 ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΥΧΑΪΤΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου Εὐχαΐτων Λόγος εἰς τὴν πάνσεπτον Κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου, PG 120, ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι: Τοῡ ἁγίου Ἰωάννου τοῡ θεολόγου λόγος εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου, έκδ. TIS- CHENDORF, Apocrypha, σ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν ΙΙ: Τοῡ ἁγίου Ἰωάννου τοῡ θεολόγου καὶ εὐαγγελιστοῦ διήγησις εἰς τὴν κοίμησιν τῆς παναγίας θεοτόκου καὶ τὸ πῶς μετετέθη ἡ ἄχραντος μήτηρ τοῦ Κυρίου ἡ- μῶν. Κύριε εὐλόγησον, έκδ. WENGER, Assomption, σ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Κοίμησις: Κοίμησις τῆς Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας συγγραφεῑσα ὑπό Ἰωάννου Ἁρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, έκδ. M. JUJIE, «Homélies mariales byzantines», PO 19 (2), 1926, σ ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου Κων/πόλεως κυροῦ Καλλίστου Ὁμιλία εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, έκδ. ΕΥΣΤΡΑ- ΤΙΑΔΗΣ, «Πατριάρχης Κάλλιστος», σ ΛΕΩΝ ΣΤ ΣΟΦΟΣ, Εἰς τὴν μετάστασιν: Λέοντος ἐν Χριστῷ βασιλεῖ αἰωνίῳ βασιλέως λόγος εἰς τήν ἐν ταῖς φαεινοτάταις καί ἀκηράτοις λήξεσιν μετάβασιν τῆς δι ἧς ὁ ἀμαυρός καταπέποται θάνατος, ἐξ ἀκηράτου γαστρός ἀνασχούσης τόν ἂδυτον ἥλιον, έκδ. T. ANTONOPOULOU, Homiliae, σ ΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Λόγος εἰς τὴν πάνσεπτον κοίμησιν τῆς ὕπεραγίας Θεοτόκου, έκδ. M. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 16 (3), 1921, σ ΜΟΔΕΣΤΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Μοδέστου ἀρχιεπισκόπου Ἱεροσολύμων, Ἐγκώμιον εἰς τὴν Κοί-

15 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 14 μησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, PG 86, ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ αὐτοῦ Νεοφύτου μοναχοῦ καὶ ἐγκλείστου Λόγος εἰς τὴν πάνσεπτον κοίμησιν τῆς πανάγνου δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, έκδ. ΚΑΤΣΑΡΟΣ, στο: Ἁγίου Νεοφύτου συγγράμματα, σ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΧΟΥΜΝΟΣ, Θέσπισμα: Θέσπισμα ἐπὶ τῆ μεγάλῃ καὶ τελευταίᾳ ἑορτῇ τοῦ κατὰ Χριστὸν παντὸς μυστηρίου, PG 140, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Λόγος Τοῦ αὐτοῦ εἰς τὴν πάνσεπτον καὶ Ὑπερὲνδοξον Κοίμησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν καὶ παναχράντου Θεοτόκου, έκδ. M. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 19(2), 1926, σ Συναξάριον Ἐκκλ. Κων/πόλεως: Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, έκδ. H. DELEHAYE, Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris. Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Bruxellis ΦΙΛΟΘΕΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν: Τοῦ ἁγιωτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Ὁμιλία εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς παναγίας δεσποίνης ἡμῶν τῆς Θεοτόκου, έκδ. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Φιλοθέου Κοκκίνου», σ

16 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 15 Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ 1. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, «Νικόλαος Καβάσιλας ο Χαμαετός», Α. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥ- ΛΟΣ, «Νικόλαος Καβάσιλας ο Χαμαετός. Βιογραφικά Προβλήματα», ΠΘΣΤΜΝΚ (1984), σ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια: Ι. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου. Ἡ Ἱστορία, ἡ Εἰκονογραφία καὶ ἡ Ὑμνογραφία τῆς ἑορτῆς, ἐν Θεσσαλονίκῃ ΑΝΤΩΝΟΥΔΗ, Ισίδωρος Θεσσαλονίκης: Ε. ΑΝΤΩΝΟΥΔΗ, Ισίδωρος Θεσσαλονίκης. Βίος και Έργο, (διδακτ. διατριβή), Θεσσαλονίκη BECK H.-G, «Ἡ Ρητορικὴ τῶν βυζαντινῶν ὡς ἔκφρασις τοῦ βυζαντινοῦ πνεύματος», ΕΕΦΣΘ 9 (1965) σ ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Θεομητορική λατρεία»: Γ. ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Ἡ Θεομητορική λατρεία καί τά Ἀπόκρυφα», ΓΠ 80 (1997) σ ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., Νίκων ὁ Μαυρορείτης. Βίος, Ἔργο, Κανονική διδασκαλία, Θεσσαλονίκη ΓΙΑΓΚΟΥ, «Ἡ νηστεία»: ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., «Ἡ νηστεὶα τοῦ Αὐγούστου», Πνευματικὴ Διακονία 3, τευχ. 8 (2000), σ ΓΛΑΒΙΝΑΣ, Ιστορία της Εκκλησίας: ΑΠ. ΓΛΑΒΙΝΑΣ, Ιστορία της Εκκλησίας, Θεσσαλονίκῃ ΓΟΝΗΣ, Συγγραφικὸν ἔργον Καλλίστου: Δ. ΓΟΝΗΣ, Τὸ συγγραφικὸν ἔργον τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου Καλλίστου Α, Ἀθῆναι ΔΑΦΝΗ Ε., «Περὶ τῶν προτυπώσεων τῆς Θεοτόκου στὴν Παλαιὰ Διαθήκη», Πνευματικὴ Διακονία 3, τευχ. 8 (2000), σ ΔΕΤΟΡΑΚΗ, «Ομιλητικό έργο Ανδρέα Κρήτης»: Μ. ΔΕΤΟΡΑΚΗ «Το Ομιλητικό έργο του Αγίου Ανδρέα Κρήτης και ο κώδικας Bodleianus

17 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 16 Laudensis gr.81», Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (1-4 Ιουλίου 2003), Μυτιλήνη 2005, σ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θ., Κοσμᾶς ὁ Μελωδός. Βίος καὶ ἔργο, [ΑΒ 28], Θεσσαλονίκη ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία: Θ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Φιλολογία. Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Α, Ἡράκλειο ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Φ.- ΣΠΙΓΓΟΥ Φ., «Οἱ Χαιρετισμοὶ τῆς Πανηγυρικῆς Α τοῦ ἁγ. Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου», ΕΕΦΣΠΑ 38 ( ), σσ ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, «Πατριάρχης Κάλλιστος»: Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, «Ὁ οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Κάλλιστος ὡς ἐκκλησιαστικὸς ρήτωρ», ΕΦ 8 (1911) σ ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἁγιολόγιον: Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Ἀθῆναι ΖΗΣΗΣ Θ., Γεννάδιος Β Σχολάριος. Βίος - Συγγράμματα - Διδασκαλία, [ΑΒ 30], Θεσσαλονίκη ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου: Π. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου στην Ορθόδοξη Παράδοση (La Dormition de St. Marie a la Tradition grec-orthodoxe), (διδακτ. διατριβή), Θεσσαλονίκη ΖΩΓΡΑΦΟΣ Α.-Α., Ὁ Γαβριὴλ Θεσσαλονίκης καὶ τὸ ἀποδιδόμενο εἰς αὐτὸν ἀνέκδοτο Ὁμιλιάριο. Γραμματολογική, φιλολογικὴ καὶ θεολογικὴ μελέτη, [ΒΚΜ 44], Θεσσαλονίκη ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ, «Μαρία»: Ι. ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ, «Μαρία», ΘΗΕ 8 (1965), 663. ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια: Ι. ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Ἀπόκρυφα Χριστιανικά Κείμενα Α - Ἁπόκρυφα Εὐαγγέλια, Θεσσαλονίκη 1999.

18 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 17 ΚΟΥΚΟΥΡΑ Δ., Οἱ ὑφολογικὲς ἐπιλογὲς τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ στὶς Ὁμιλίες του, ΕΕΘΣΠΘ Παράρτημα ἀρ. 56, τ. 29, (Διδ. Διατριβή), Θεσσαλονίκη ΚΥΡΙΑΤΖΗ, Ιωάννης Α Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης: Α. ΚΥΡΙΑΤΖΗ, Ιωάννης Α Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Ιστορική θεολογική προσέγγιση, Θεσσαλονίκη ΜΩΡΑΪΤΗΣ, «Θεομητορικαὶ ἑορταί»: Δ. ΜΩΡΑΪΤΗΣ, «Θεομητορικαὶ ἑορταί», ΘΗΕ 6 (1965), ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, Ἑορτοδρόμιον ἤτοι ἐρμηνεία εἰς τούς ἀσματικούς κανόνας τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν, εν Βενετία ΝΕΛΛΑΣ, Θεομήτωρ: Π. ΝΕΛΛΑΣ, Ἡ Θεομήτωρ (τρεῖς θεομητορικὲς ὁμιλίες), Ἀθῆναι ΝΕΛΛΑΣ, «Νικόλαος Καβάσιλας», Π. ΝΕΛΛΑΣ, «Εισαγωγικά στη μελέτη του Αγίου Νικολάου Καβάσιλα», ΠΘΣΤΜΝΚ (1984), σ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΥΣ., Περὶ τοῦ τόπου Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. (Ἱστορικὸν σημείωμα), ἐν Ἱεροσολύμοις ΠΑΠΑΝΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ἡ χειρόγραφη παράδοση: ΠΑΠΑΝΤΡΙ- ΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ Ν., Ἡ χειρόγραφη παράδοση τῶν ἔργων τοῦ Νικηφόρου Χούμνου (1250/ ), [ΕΕΦΣΠΘ, Παράρτημα ἀρ. 52], Θεσσαλονίκη ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ-ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ Ν. ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου Συγγράμματα, τ. Γ : Πανηγυρικὴ Α, Πάφος ΡΑΛΛΗΣ Γ. - ΠΟΤΛΗΣ Μ., Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, τ. 4-5, Αθήνα ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα: Ι. ΡΑΜΦΟΣ, Ἁγιολογικὰ Μελετήματα, Ἀθῆναι 1987.

19 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 18 ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου: Μ.Δ. ΣΙΩΤΗΣ, Ἡ ἐμφάνισις τῆς λατρείας τῆς Θεοτόκου καὶ ἡ ἐπὶ τῆς ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως ἐκκλησιαστικὴ παράδοσις, Θεσσαλονίκη ΣΠΟΥΡΛΑΚΟΥ-ΕΥΤΥΧΙΑΔΟΥ, Παναγία Θεοτόκος: Α. ΣΠΟΥΡΛΑΚΟΥ-Ε ΕΥΤΥΧΙ- ΑΔΟΥ, Ἡ Παναγία Θεοτόκος τύπος χριστιανικῆς ἁγιότητος, Ἀθῆναι ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ, Ἱστορία: Β.Κ. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ, Ἑκκλησιαστική Ἱστορία. Ἀπ ἀρχῆς μέχρι σήμερον, Αθήνα ΤΑΤΑΓΙΑ, «Λόγος»: Μ. ΤΑΤΑΓΙΑ, «Ἀντωνίου Ἀρχιεπισκόπου Λαρίσης, Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν Κοίμησιν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου», Βυζαντινὰ 20 (1999) ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητορική Εικονογραφία: Α. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητορική Εικονογραφία Η Παιδική Ηλικία, Θεσσαλονίκη ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία: Δ. ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, Θεσσαλονίκη ΤΣΑΜΗΣ, Θεομητορικόν: Δ. ΤΣΑΜΗΣ, Θεομητορικόν, ανθολόγια εκκλησιαστικών κειμένων και εικόνων προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου Μαρίας, Θεσσαλονίκη ΤΣΕΝΤΙΚΟΠΟΥΛΟΣ, Φιλόθεος Κόκκινος: Δ. ΤΣΕΝΤΙΚΟΠΟΥΛΟΣ, Φιλόθεος Κόκκινος. Βίος καὶ Ἔργο, (διδακτ. διατριβή), Θεσσα-λονίκη Tusculum: Tusculum- Λεξικόν Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, τ. Α, Αθήνα ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές: Γ. ΦΙΛΙΑΣ, Οἱ Θεομητορικὲς ἑορτὲς στὴ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, Ἀθήνα ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Εὐαγγελισμός»: Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Εὐαγγελισμός τῆς Θεοτόκου ἑορτή», ΘΗΕ 5 (1964),

20 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 19 ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Κοίμησις»: Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου ἑορτή», ΘΗΕ 7 (1965), ΧΡΗΣΤΟΥ, Πατρολογία: Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, Ἑλληνικὴ Πατρολογία, τ. Α -Ε, Θεσσαλονίκη ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗΣ B., «Ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ισίδωρος Γλαβάς και τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής του», ΕΕΘΣΠΘ 29 ( ), σ ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αντωνίου Λαρίσης Λόγοι: Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, Αντωνίου Αρχιεπισκόπου Λαρίσης Λόγοι Θεομητορικοί Δεσποτικοί Αγιολογικοί, Θεσσαλονίκη ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Φιλοθέου Κοκκίνου»: Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Φιλοθέου Κοκκίνου Πατριάρχη Κων/πόλεως εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου», ΕΕΘΣΘ 27 (1982) σ ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Ἀνάσταση»: Β. ΨΕΥΤΟΓΚΑΣ, «Ἀνάσταση Μετάσταση τῆς Θεοτόκου κατά την ὁμιλία τοῦ Ἁγίου Φιλοθέου Κοκκίνου Εἰς την Κοίμησιν και τις ἀπόκρυφες πηγές του», στο: Προσφορά Παντελεήμονι Β τῳ Παναγιωτάτῳ Μητροπολίτῃ Θεσσαλονίκης ἐπί, τῃ εἰκοσιπενταετηρίδι τῆς ἀρχιερατείας αὐτοῦ, Θεσσαλονίκη 1991, σ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ AΝTONOPOULOU, The Homilies of Leo: T. AΝTONOPOULOU, The Homilies of the emperor Leo VI, Leiden-New York-Koln ANTONOPOULOU, Leonis Homiliae: ANTONOPOULOU T., Leonis VI sapientis imperatoris byzantini Homiliae, [CCSG 63], Turnhout-Brepols 2008.

21 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 20 BALLERNI, Sylloge: A. BALLERNI, Sylloge monumentorum ad mysterium conceptionis immaculatae virginis Deiparae illustrandum. I-II. Romae CHEVALIER, «Les Trilogies»: CHEVALIER C., «Les Trilogies homiletiques dans l elaboration des fetes Mariales», Gregorianum 17 (1937), σ CUNNINGHAM - ALLEN, Preacher: M. CUNNINGHAM - P. ALLEN, Preacher and Audience. Studies in Early Christian and Byzantine Homiletics, Leiden-Boston-Köln CUNNINGHAM, «Andrew of Crete»: M. CUNNINGHAM, «Andrew of Crete: a high-style preacher of the eighth century», στο: M. CUNNINGHAM - P. ALLEN, Preacher, σ DALEY, Dormition: B. DALEY, On the dormition of Mary early patristic homilies, New York DALEY B., «At the Hour of our Death : Mary s Dormition and Christian dying in late patristic and early byzantine literature», DOP 55 (2001) σ ESBROECK, «Les Textes»: ESBROECK VAN M., «Les Textes littérerais sur l Assomption avant le Xe siècle», στο: ESBROECK, Aux origins de la Dormition, σ ESBROECK, Aux origins de la Dormition: ESBROECK VAN M, Aux origins de la Dormition de la Vierge: Etudes historiques sur les traditions orientales, Variorum : London GARTON C. WESTERINK L., Germanos on predestined terms of life. Greek text and English translation, New York JUJIE, «La fête»: M. JUJIE, «La fête de la Dormition et de l Assomption de la Sainte Vierge en Orient et en Occident», L Annee Theologique 4 (1943), σ

22 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 21 JUJIE, La mort: M. JUJIE, La mort et l assomption de la Sainte Vierge, [Studi e Testi 114], Roma LOUTH, «John Damascene»: A. LOUTH, «John Damascene: Preacher and Poet», στο: M. CUNNINGHAM - P. ALLEN, Preacher, σ LOENERTZ R., «Isidore Glabas. Métropolite de Thessalonique ( )», REB 6 (1948), MIMOUNI, Dormition et assomption: S. MIMOUNI, Dormition et assοmption de Marie : histoire des tradition ancennes, Paris RAES, «Assomption»: A. RAES, «Aux origins de la fête de l Assomption en Orient», OCP 12 (1946), σ SHOEMAKER, Ancient Traditions: S. SHOEMAKER, Ancient Traditions of the Virgin Mary s Dormition and Assumption, Oxford SINKEWICZ R., «Gregory Palamas», στο: La Theologie byzantine et sa tradition (13-19 siècle), Turnhout 2002, σ TISCHENDORF, Apocrypha: C. TISCHENDORF, Apocalypses Apocryphae Mosis, Esdrae, Pauli, Ioannis, item Mariae Dormitio, addits evangeliorum et actuum apocryphorum supplementis, Lipsiae VAILHE, «Présentation»: S. VAILHE, «La fête de Présentation de Marie au Temple», EO 5 ( ), σ VAILHE, «Annonciation»: S. VAILHE, «Origines de la fête de l An nonciation», EO 9 (1906), σ VOULET, Homélies: P. VOULET, Homélies sur la nativité et la dormition, Paris WENGER, Assomption: A. WENGER, L Assomption de la T. S. Vierge dans la tradition byzantine du Ve au Xe siècle. Etudes et documents, Paris 1955.

23 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24 Η ενασχόληση με μία χριστιανική εορτή φέρνει το μελετητή της αντιμέτωπο με μία σειρά προβλημάτων και ερωτημάτων στα οποία καλείται να απαντήσει. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι εκείνα που σχετίζονται με την ιστορική εξέλιξη της εορτής, τη διαμόρφωσή της και κυρίως το θέμα των πηγών. Παρόμοια προβλήματα τίθενται και στη μελέτη των Θεομητορικών εορτών και εν προκειμένω στη μελέτη της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που αποτελεί και το αντικείμενο της παρούσας εργασίας. Οφείλουμε αρχικά να σημειώσουμε ότι το πηγαίο υλικό που αφορά στην εν λόγω εορτή είναι μεγάλο τόσο σε αριθμό όσο και σε περιεχόμενο το γεγονός της Κοίμησης και της Μετάστασης της Θεοτόκου πέρασε από τις σελίδες των πατέρων της Εκκλησίας και των εκκλησιαστικών ρητόρων, οι οποίοι συνέθεσαν πληθώρα εγκωμιαστικών-πανηγυρικών Λόγων και Ομιλιών, ενώ εξίσου μεγάλος είναι και ο αριθμός των Ακολουθιών και των ύμνων γενικότερα που συνετέθησαν για αυτή τη θεομητορική εορτή 1. Καθόλου ευκαταφρόνητος δεν είναι και ο αριθμός των μελετών που έχουν γραφεί για την εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου. Μελέτες για τις πηγές, τις διαφορετικές παραδόσεις περί της ταφής της Θεοτόκου, την ιστορία της εορτής, την εγκωμιαστική γραμματεία, την υμνολογία και τη θεολογία της εορτής έχουν κάνει ήδη από τον περασμένο αιώνα την εμφάνισή τους. 1. Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό, ότι στην εργασία μας δεν συμπεριλάβαμε μία ενότητα που θα αφορούσε στην Υμνολογία της εορτής. Ο όγκος του υμνογραφικού υλικού είναι τέτοιος, που η ενασχόληση και με αυτά τα κείμενα θα ξεπερνούσε τα όρια της ανά χείρας εργασίας.

25 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 24 Με βάση λοιπόν το πηγαίο υλικό και τη δευτερεύουσα Βιβλιογραφία προχωρήσαμε στη σύνθεση της παρούσας εργασίας, την οποία χωρίσαμε σε δύο Κεφάλαια. Το πρώτο Κεφάλαιο, που τιτλοφορείται Η ιστορική εξέλιξη και καθιέρωση της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου υποδιαιρείται σε τέσσερις επιμέρους ενότητες. Η πρώτη από αυτές αφορά γενικότερα στην είσοδο της Θεοτόκου στη λατρεία και ειδικότερα στις Θεομητορικές εορτές, δηλαδή την εορτή της Συλλήψεως, του Γενεσίου, των Εισοδίων και του Ευαγγελισμού. Για κάθε μία από τις παραπάνω εορτές παρουσιάζεται εν συντομία η εξέλιξη και η καθιέρωσή της, ενώ αναφέρονται και οι Ομιλίες ή οι Πανηγυρικοί Λόγοι που συνετέθησαν για αυτές. Αντικείμενο της δεύτερης ενότητας αποτελεί το θέμα των παραδόσεων γύρω από την ταφή της Θεοτόκου, ενώ στην τρίτη ενότητα εξετάζουμε το πρόβλημα της πορείας της εορτής έως την καθιέρωσή της. Στην τέταρτη και τελευταία ενότητα του πρώτου Κεφαλαίου αναφερόμαστε στο ζήτημα της νηστείας της εορτής. Το δεύτερο Κεφάλαιο, που λόγω του όγκου του πηγαίου υ- λικού που παρουσιάζουμε είναι το μεγαλύτερο, φέρει τον τίτλο Η σχετική προς την εορτή της Κοίμησεως της Θεοτόκου χριστιανική γραμματεία. Το Κεφάλαιο αυτό απαρτίζεται από δύο ενότητες. Στην πρώτη, το θέμα που μας απασχολεί είναι αυτό των απόκρυφων κειμένων που σχετίζονται με το τέλος της Θεοτόκου. Μετά από μία εισαγωγική παράγραφο για το θέμα των αποκρύφων κειμένων γενικότερα, παρουσιάζουμε το περιέχομενο των δύο βασικών αποκρύφων Διηγήσεων που σχετίζονται με την Κοίμηση της Θεομήτορος, προκειμένου να καταδειχθούν στη συνέχεια οι επιδράσεις αυτών των κειμένων στη μεταγενέστερη θεομητορική γραμματεία. Στη δεύτερη ενότητα του Κεφαλαίου παρουσιάζονται κατά χρονολογική σειρά οι εγκωμιαστικοί Λόγοι και οι Ομιλίες

26 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 που συντάχθηκαν για την υπό εξέταση εορτή. Για κάθε κείμενο προτάσσεται μία υποενότητα που αφορά στο συγγραφέα του Εγκωμίου ή της Ομιλίας, όπου δίνονται εν συντομία κάποια στοιχεία για το βίο και το συγγραφικό του έργο, με έμφαση πάντα στο αγιολογικά-ομιλητικά έργα του. Ακολουθεί, ανάλυση του εξεταζόμενου κάθε φορά κειμένου, όπου μελετώνται ζητήματα περιστατικών συγγραφής του, δομής και περιεχομένου του, ενώ καταβάλλεται προσπάθεια να εντοπιστούν οι πηγές που ο εκάστοτε συγγραφέας έλαβε υπόψη του για τη σύνθεση του Εγκωμίου ή της Ομιλίας του. Η εργασία μας ολοκληρώνεται με τη σύνοψη των συμπερασμάτων μας.

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ KAI H ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

28 Α. Η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΩΝ ΕΟΡΤΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Το θέμα της εισαγωγής της τιμής της Θεομήτορος στη λατρεία της Εκκλησίας είναι συνυφασμένο με το θέμα της δογματικής κατοχύρωσης της περί Θεοτόκου πίστης. Παρόλο που τα πρώτα ίχνη της λατρευτικής τιμής της Θεοτόκου ανιχνεύονται ήδη στα πρώτα χριστιανικά χρόνια και μάλιστα αμέσως μετά την Κοίμησή της 1, οι εορτές προς τιμή της Θεοτόκου λαμβάνουν ιδιαίτερη θέση στη χριστιανική λατρεία μετά την Γ Οικουμενική Σύνοδο, οπότε αναπτύσσεται και η περί Θεοτόκου διδασκαλία της Εκκλησίας 2. Επιπλέον, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι μέχρι την εποχή αυτή, δηλαδή έως τον 4 ο αιώνα, δεν είχε καθιερωθεί καμία ιδιαίτερη εορτή προς τιμή της Θεοτόκου. Η πιό πρώιμη εκδήλωση τιμής προς την Παναγία ανάγεται γύρω στο έτος 400 και συγκεκριμένα στα Ιεροσόλυμα, στο Κάθισμα της Γεθσημανή 3. Από τα Ιεροσόλυμα η τιμή της Θεοτόκου διαδόθηκε στον υπόλοιπο χριστιανικό κόσμο και από τον 6 ο αιώνα και εξής καθιερώθηκαν οι 1. Βλ. ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Θεομητορική λατρεία», σ Βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ Βλ. ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Θεομητορική λατρεία», σ. 198.

29 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 28 επιμέρους Θεομητορικές εορτές, στις οποίες εν συντομία θα αναφερθούμε στη συνέχεια. 1. Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΗΨΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Στις 9 Δεκεμβρίου εορτάζεται η Σύλληψη της Θεοτόκου 4. Ο καθορισμός της εν λόγω ημέρας ως ημέρας τέλεσης της εορτής της Συλλήψεως της Θεοτόκου σχετίζεται, όπως σημειώνει ο καθηγητής Γ. Φίλιας, με την ημέρα τέλεσης της εορτής του Γενεσίου της Θεοτόκου, από την οποία καθορίστηκε η κατά εννέα μήνες νωρίτερα ημερομηνία της 9 ης Δεκεμβρίου 5. Δεδομένου ότι οι αρχαιότεροι εγκωμιαστικοί Λόγοι για αυτή την εορτή ανάγονται στον 8 ο αιώνα, θα μπορούσαμε να εικάσουμε ότι έως εκέινη την εποχή η εορτή της Συλλήψεως δεν είχε επίσημο χαρακτήρα. Ωστόσο, το 12 ο αιώνα, με μέριμνα του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού καθιερώνεται ως επίσημη κρατική εορτή 6. Εγκωμιαστικούς Λόγους και Ομιλίες 7 για την εορτή της Συλλήψεως έγραψαν ο Ιωάννης Ευβοίας 8, ο Γεώργιος Νικομηδεί- 4. Για την εορτή της Συλλήψεως βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 130 ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητορική Εἰκονογραφία, σ ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 28. Βλ. επίσης ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ. 63 ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ Για το περιεχόμενο των εγκωμιαστικών Λόγων της εορτής βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ Αναφορά σ αυτούς βλ. ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ. 63 ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ PG 96, 1459C-1500B.

30 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 29 ας 9, ο Ευθύμιος Κωνσταντινουπόλεως 10 και ο Ιάκωβος Κοκκινοβαφίτης Η ΕΟΡΤΗ ΤΟΥ ΓΕΝΕΣΙΟΥ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Η δεύτερη κατά τη φυσική σειρά των θεομητορικών εορτών είναι αυτή του Γενεσίου της Θεοτόκου 12, για το εορτολογικό περιεχόμενο της οποίας πληροφορούμαστε από το Πρωτευαγγέλιον τοῦ Ἰακώβου 13, ένα απόκρυφο κείμενο που αποδίδεται από τη χειρόγραφη παράδοση στον αδελφόθεο Ιάκωβο. Η πατρότητά του έχει αμφισβητηθεί και εκτιμάται ότι ανάγεται στο 2 ο αιώνα 14. Για την ιστορία της εορτής δεν διατίθενται πολλές πληροφορίες. Κατά την παράδοση η εορτή δημιουργήθηκε στα Ιεροσόλυμα τον 6 ο αιώνα σε ένα ναό, ο οποίος βρισκόταν κοντά στην προβατική κολυμβήθρα της Βηθεσδά πλησίον της οικίας της Παναγίας 15. Από τα Ιεροσόλυμα η εορτή διαδόθηκε στην Κωνσταντι- 9. PG 100, 1336Α-1353B, 1353Β-1375Β, 1375C-1399Β. 10. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», ΡΟ 16 (19121), σ , ΡΟ 19 (1926), σ PG 127, 544Α-568Α. 12. Για την εορτή του Γενεσίου της Θεοτόκου βλ. ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, Η, σ. 3-8 ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ , όπου μελετάται η ιστορική εξέλιξη της εορτής και παρουσιάζεται το περιεχόμενο των σχετικών εγκωμιαστικών Λόγων και Ομιλιών. Βλ. επίσης ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία, σ. 64 ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ Το κείμενο εκδόθηκε από τον TISCHENDORF, Apocrypha, σ Για το κείμενο αυτό βλ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια, σ Βλ. επίσης ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητορική Εἰκονογραφία, σ Βλ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια, σ Πρβλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 15 ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ Βλ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια, σ. 44. Πρβλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 45.

31 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 30 νούπολη κατά τον 7 ο αιώνα, ενώ υποστηρίζεται ότι εισηγητής της εορτής στην Κωνσταντινούπολη υπήρξε ο εξ Ιεροσολύμων ορμώμενος άγιος Ανδρέας Κρήτης 16. Ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α ο Κομνηνός δε με σχετικό διάταγμά του ορίζει την ημέρα της εορτής ως μία από τις επίσημες αργίες του κράτους 17. Η ομιλητική και εγκωμιαστική παραγωγή γύρω από την εορτή της γέννησης της Θεοτόκου είναι ιδαίτερα πλούσια και ως επί το πλείστον βασίστηκε στις περιεχόμενες στο Πρωτευαγγέλιον τοῦ Ἰακώβου πληροφορίες 18. Ειδικότερα, εγκωμιαστικούς Λόγους και Ομιλίες για την εορτή αυτή συνέθεσαν ο άγιος Ανδρέας Κρήτης 19, ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός 20, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος 21, ο Νικήτας Δαβίδ Παφλαγόνος 22, ο Ιάκωβος Κοκκινοβαφίτης 23, ο Ισίδωρος Θεσσαλονίκης 24, ο Νεόφυτος ο Έγκλειστος 25 και ο Νικόλαος Καβάσιλας ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΜΑΝΟΥΗΛ ΚΟΜΝΗΝΟΣ, Περὶ τῶν ἡμερῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, PG 133, 756D. Πρβλ. ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗ, Θεομητορική Εἰκονογραφία, σ ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ PG 97, 805A-820C (Εγκώμιο Α ), 820D-844B (Εγκώμιο Β ), 844B- 861B (Εγκώμιο Γ ), 861B-881B (Εγκώμιο Δ ). 20. VOULET, Homélies, σ και PG B-680C (Λόγος Α ), PG 96, 680C-697A (Λόγος Β ). 21. PG 102, 548A-561D. 22. PG 105, 16A-28B. 23. PG 127, 568A-600A. 24. PG 139, 12A-40B. 25. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 16 (3), σ JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 19 (2), σ

32 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ Η ΕΟΡΤΗ ΤΩΝ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Στις 21 Νοεμβρίου η Εκκλησία εορτάζει τα Εισόδια της Θεοτόκου στο ναό 27. Το γεγονός της εισόδου της Παναγίας στο ναό δεν μνημονεύεται στα Ευαγγέλια αναφέρεται όμως στο Πρωτευαγγέλιον τοῦ Ἰακώβου 28, για το οποίο έγινε ήδη λόγος. Το λίκνο της δημιουργίας της εορτής των Εισοδίων της Θεοτόκου ήταν τα Ιεροσόλυμα, οπότε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έ- κτισε μία βασιλική, η οποία επονομάστηκε Νέα Εκκλησία ή Αγία Μαρία η Νέα 29. Η Εκκλησία αυτή εγκαινιάστηκε στις 21 Νοεμβρίου του έτους 543. Από τα Ιεροσόλυμα τον 8 ο αιώνα η εορτή διαδόθηκε ως την Κωνσταντινούπολη και, όπως και για την εορτή του Γενεσίου, υποστηρίχθηκε ότι την εορτή εισήγαγε στην Κωνσταντινούπολη ο άγιος Ανδρέας Κρήτης 30. Κατά το Τυπικό δε της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, η εορτή στην Κωνστατινούπολη είχε επίσημο χαρακτήρα ετελείτο στο ναό της Παναγίας Χαλκοπατρείων παρουσία του αυτοκράτορα 31. Η εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου απασχόλησε τους εκκλησιαστικούς ρήτορες, καθώς ένας μεγάλος αριθμός εγκωμιαστικών Λόγων και Πανηγυρικών είναι αφιερωμένοι και σ αυτή τη θεομητορική εορτή. Συγκεκριμένα, για την εν λόγω εορτή Εγκώμια 27. Για την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου βλ. την κλασική μελέτη του καθηγητή ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εισόδια. Βλ. επίσης ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, Η, σ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Εἰσόδια», στ και ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ TISCHENDORF, Apocrypha, σ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Εἰσόδια, σ. 44 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Εἰσόδια», στ. 452 ΦΙΛΙ- ΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 59 ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 61. Βλ. και ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, «Εἰσόδια», στ ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 117.

33 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 32 συνέθεσαν ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γερμανός ο Α 32, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ταράσιος 33, ο Γεώργιος Νικομηδείας 34, ο αυτοκράτορας Λέων Στ ο Σοφός 35, o Iάκωβος Κοκκινοβαφίτης 36, ο Θεοφύλακτος Βουλγαρίας 37, o άγιος Nεόφυτος ο Έγκλειστος 38, ο Ισίδωρος Θεσσαλονίκης 39 και ο Γεώργιος Σχολάριος Η ΕΟΡΤΗ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Στις 25 Μαρτίου η Εκκλησία εορτάζει τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου 41. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες θεομητορικές εορτές, το περιεχόμενο της εορτής του Ευαγγελισμού αντλείται από την Καινή Διαθήκη και συγκεκριμένα από το κατά Λουκά Ευαγγέλιο 42. Η εορτή του Ευαγγελισμού καθιερώθηκε το 431, οπότε και ορίστηκε να τελείται την πρώτη ή τη δεύτερη Κυριακή προ των Χριστουγέννων 43. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός καθόρισε το 560, 32. PG 98, 292C-309B (Εγκώμιο Α ), 309B-319B (Εγκώμιο Β ). 33. PG 98, 1481A-1500B. 34. PG 100, 1401B-1420B (Εγκώμιο Α ), 1420B-1440C (Εγκώμιο Β ), 1440C-1456D (Εγκώμιο Γ ). 35. ANTONOPOULOU, Homiliae, σ και PG 107, 12D-21A. 36. PG 127, 600A-631A. 37. PG 126, 129B-144C. 38. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 16 (3), σ PG 139, 40C-69D. 40. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 19 (2), σ Για την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου βλ. ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, Η, σ CABROL, «Anonciation», στ ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Εὐαγγελισμός», στ Λουκ. 1, Βλ. ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ. 118.

34 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 33 με βάση την ημερομηνία των Χριστουγέννων, την 25 η Μαρτίου ως ημέρα τέλεσης της εορτής του Ευαγγελισμού 44. Το εορτολογικό περιεχόμενο της εορτής μπορεί να αναζητήσει κανείς στην πληθώρα των εγκωμιαστικών Λόγων και Ομιλιών που συντάχθηκαν από τους Πατέρες και τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Εγκώμια και Ομιλίες για τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου έγραψαν ο Γρηγόριος Νεοκαισαρείας 45, ο Χρύσιππος Ιεροσλύμων 46, ο Θεόδοτος Αγκύρας 47, ο Βασίλειος Σελευκείας 48, ο Αντίπατρος Βόστρων 49, ο Αβράμιος Εφέσου 50, ο Αναστάσιος Αντιοχείας 51, o Ησύχιος Ιεροσολύμων 52, ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός 53, ο άγιος Ανδρέας Κρήτης 54, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γερμανός ο Α 55, ο Ιωάννης Γεωμέτρης 56, ο αυτοκράτορας Λέων Στ ο Σοφός 57, ο Μιχαήλ Ψελλός 58, ο Ιάκωβος Κοκκινοβαφίτης 59, ο Ισίδωρος Θεσσαλονίκης 60, ο πατριάρχης Κωνσταν- 44. Βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 98, όπου εξετάζονται και οι διάφορες παραδόσεις σε σχέση με τον ημερολογιακό προσδιορισμό της εορτής. 45. PG 10, 1472A-1477B. 46. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 19 (2), σ JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 16 (3), σ PG 85, 425C-452B. 49. PG 85, 1776D-1792C. 50. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 16 (3), σ PG 89, 1385C-1389B. 52. AUBINEAU, Les Homélies festales d Hésychius de Jérusalem, [SH 59], Bruxelles 1978, τ. Ι, σ και PG 93, 1453A-1460D (Λόγος Α ), σ και PG 93, 1460D-1468A (Λόγος Β ). 53. PG 96, 648B-661A. 54. PG 97, 881B-913A. 55. PG 98, 320C-340A. 56. PG 106, 812Α-847A 57. ANTONOPOULOU, Homiliae, σ και PG 107, 21Β-28Β. 58. JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 16 (3), σ PG 127, 632Α-660A. 60. PG 139, 72Α-117Α.

35 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 34 τινουπόλεως Γερμανός Β 61, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς 62 και ο Νικόλαος Καβάσιλας PG 140, 677Α-735C. 62. ΕΠΕ 72, σ JUGIE, «Homélies mariales byzantines», PO 19 (2), σ

36 Β. Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΦΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Κατά τον 4 ο και 5 ο αιώνα συναντούμε δύο παραδόσεις σχετικά με τον τόπο του θανάτου και της ταφής της Θεοτόκου, την Ιεροσολυμιτική και την παράδοση της Εφέσου 1. Σύμφωνα με την πρώτη παράδοση που είναι και η αρχαιότερη, η Θεοτόκος, μετά την Ανάληψη του Χριστού, έζησε κάποια χρόνια κοντά στους μαθητές του Ιησού και συγκεκριμένα υπό την φροντίδα και την προστασία του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Η παράδοση αυτή που κάνει την εμφάνισή της τον 5 ο αιώνα, υποστηρίζει ότι τα γεγονότα γύρω από την Κοίμηση και την ταφή της Θεοτόκου συνέβησαν στην Ιερουσαλήμ. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από μαρτυρίες «Οδοιπορικών» του 6 ου αιώνα, όπως του προσκυνητή Θεοδοσίου (530), ο οποίος αναφέρει την ύπαρξη ενός ναού προς τιμή της Θεοτόκου στη Γεθσημανή. Ο Αντώνιος Πλακεντίας (570) επισημαίνει ότι στο εσωτερικό του ναού αυτού υπήρχε και ο τάφος της Θεοτόκου. Αναφορά σε αυτό τον τάφο γίνεται και τον 7 ο αιώνα στην Ἀνακρεόντιο ποίηση του Σωφρονίου Ιεροσολύμων (638), ο οποίος τιμά τη Θεοτόκο στη συγκεκριμένη τοποθεσία 2. Η παράδοση για την Κοίμηση της Θεοτόκου στην οικία της στα Ιεροσόλυμα και την ταφή της στην ίδια πόλη, φαίνεται να κατέχει την αίγλη της ιστορικότητας, καθώς προς αυτήν προσανα- 1. ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου, σ ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 122.

37 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 36 τολίζονται σημαντικές έρευνες σχετικά με τον τάφο της Θεοτόκου 3. Σύμφωνα με τη δεύτερη παράδοση, η οποία προέκυψε από την απόκρυφη παράδοση 4 και κυρίως από το γεγονός ότι η Γ Οικουμενική Σύνοδος συγκλήθηκε στο ναό της «αγίας Μαρίας» στην Έφεσο, αν και δεν υπάρχει βεβαιότητα ότι ο ναός αυτός είχε αφιερωθεί στην Θεοτόκο ή σε ομώνυμη αγία 5, ο Ευαγγελιστής Ιωάννης ήρθε στην Έφεσο μαζί με την Μητέρα του Χριστού, που είχε λάβει υπό την προστασία του ύστερα από τους λόγους του Χριστού επάνω στο Σταυρό. Εκεί, στην Έφεσο, πέθανε και τάφηκε η Θεοτόκος 6. Ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος σε σχετική μελέτη του 7, αντικρούοντας την παραπάνω άποψη απέδειξε, ότι ο Ευαγγελιστής Ιωάννης δεν πήγε στην Έφεσο πριν από το 64 μ.χ, καθώς την εποχή αυτή η Θεοτόκος ήταν πάνω από ογδόντα ετών και δεν θα μπορούσε να ακολουθήσει τον Ευαγγελιστή Ιωάννη σε μια τέτοια μακρινή αποστολική πορεία. Ο Ιωάννης πήγε στην Έφεσο μετά την Κοίμηση της Παναγίας. Οι φράσεις από τα πρακτικά της Γ Οικουμενικής Συνόδου, «ὅθεν ὁ Νεστόριος ὁ τῆς δυσεβοῦς αἱρέσεως ἀνακαινιστὴς φθάσας ἐν τῇ Ἐφεσίων, ἔνθα ὁ θεολόγος Ἰωάννης καὶ ἡ Παρθένος, ἡ Ἁγία Μαρία», φανερώνουν ότι στην Έφεσο υπήρχαν ναοί οι οποίοι ήταν αφιερωμένοι στη Θεοτόκο και στον Ιωάννη και δεν δηλώνουν ότι η Θεοτόκος έμεινε στην Έφεσο και μετατέστη από εκεί προς τον Κύριο. Τέλος, από τις σχετικές μαρτυρίες πολλών πατέρων και διδασκάλων, ιδιαίτερα των εκκλη- 3. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 123, σημ. 23, ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου, σ Πρβλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 124, σημ SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Χ., Περὶ τοῦ τόπου Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. (Ἱστορικὸν σημείωμα), ἐν Ἱεροσολύμοις 1896, σ. 5 κ.εξ.

38 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 37 σιών της Μικράς Ασίας, αποδεικνύεται ότι η Θεοτόκος δεν πήγε στην Έφεσο, αλλά παρέμεινε στα Ιεροσόλυμα μέχρι την μετάστασή της στον Κύριο 8. Η παραπάνω άποψη, ότι δηλαδή η Παναγία πέθανε και τάφηκε στην Έφεσο, αφού είχε μεταβεί εκεί με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, επανεμφανίστηκε και το 1891, σύμφωνα με κάποιο ρωμαιοκαθολικό μύθο όπου η Anna Catherine Emmerich, μια αυγουστινιανή μοναχή του αβαείου Agnetenberg της Βεστφαλίας (1824), είχε μια «οραματική αποκάλυψη», η οποία σχετίζεται με το γεγονός της Κοίμησεως της Θεοτόκου, την οποία τοποθετούν στην Έφεσο και μάλιστα στην οικία που είχε οικοδομήσει ο Ιωάννης. Η περιοχή της Εφέσου «Παναγία-Καπούλη», θεωρήθηκε ως η τοποθεσία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου 9. Σήμερα όμως σοβαροί ρωμαιοκαθολικοί μελετητές βεβαιώνουν ότι κανένα σχετικό ίχνος δεν βρέθηκε στην περιοχή αυτή. Ο C. Kopp μάλιστα υποστηρίζει ότι ο Ευαγγελιστής Ιωάννης πήγε στην Έφεσο, αλλά μόνος του, μετά το θάνατο της Παναγίας, όπως το βεβαιώνει και η αρχαια εκκλησιαστική παράδοση 10. Σχετικά, τέλος, με την ηλικία στην οποία βρισκόταν η Παναγία κατά το θάνατό της διατυπώθηκαν διαφορετικές γνώμες 11. Ο χρονογράφος Ιππόλυτος ο Θηβαίος (7 ος αιώνας) υποστηρίζει ότι η Θεοτόκος έζησε ακόμη 11 χρόνια μετά την Ανάληψη του Χριστού και ότι πέθανε σε ηλικία 59 ετών 12. Ο Ανδρέας Κρήτης στην Ομιλία του για την Κοίμηση σημειώνει για την ηλικία της Παναγίας 8. ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, σ ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ, «Μαρία», σ ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, σ ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 13.

39 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 38 «πρὸς ἔσχατον καταστήσασα γῆρας, μεταστῆναι τῶν τῆδε» 13. Ο μοναχός Επιφάνιος σε Λόγο του σχετικό με το βίο της Παναγίας κάνοντας μια συνολική απαρίθμηση των χρόνων της Θεοτόκου μέχρι το θάνατό της λέει: «ἀριθμοῦνται δέ τά ἕτη αὐτῆς οὕτως ἑπτά ἐτῶν προσέφερον οἱ γονεῖς τῷ Κυρίῳ εἰς Ἱεροσόλυμα, καὶ ἐν τῷ ναῷ ἕξ ἥμισυ, καὶ εἰς τόν οἶκον Ἰωσήφ μῆνας ἕξ καὶ εὐηγγελίσθη τήν παγκόσμιον χαράν, καὶ τῷ πεντεκαιδεκάτῷ ἔτει ἔτεικεν καὶ σὺν τῷ Υἱῷ ἔτη λγ ὁμοῦ γίνονται ἔτη μη. Καὶ μετά τοῦ Υἱοῦ τήν ἀνάληψην εἰς τόν οἶκον Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου εἰς ἁγίαν Σιών σύν αὐτῷ καὶ τοῖς σύν αὐτοῖς ἔτη κδ ὁμοῦ ἔτη οβ» 14. Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, τέλος, σημειώνει ότι «ὅλοι οἱ χρόνοι τῆς ἁγίας ζωῆς τῆς συμποσοῦνται πεντήκοντα ἐννέα» ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Ι, 1060Β. Πρβλ. ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου, σ ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ, Λόγος περί τοῦ βίου τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ τῶν τῆς αὐτῆς χρόνων, 216Α. 15. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ, Ἑορτοδρόμιον ἤτοι ἐρμηνεία εἰς τούς ἀσματικούς κανόνας τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν, σ. 648.

40 Γ. ΑΠΟ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΩΣ ΤΗΝ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Στην παράδοση της χριστιανικής Εκκλησίας των Ιεροσολύμων, το γεγονός το οποίο κυριαρχούσε στις συνειδήσεις όσον αφορά στη Θεοτόκο ήταν ότι η Θεοτόκος έγινε μητέρα του Θεού. Η Γέννηση του Κυρίου από την Παναγία αποτελούσε το εορτολογικό περιεχόμενο κάθε πρωτογενούς Θεομητορικής εορτής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εμφάνιση οποιασδήποτε εορτής σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο δε σήμαινε απαραίτητα και την ταύτισή της με τη δημιουργία του εορτολογικού της περιεχομένου. Το γεγονός, δηλαδή, ότι τιμούσαν τη Θεοτόκο -στη συγκεκριμένη περίπτωση για την Γέννηση του Κυρίου- είναι προγενέστερο από τον ημερολογιακό προσδιορισμό αντίστοιχης εορτής 1. Η πρώτη εορτή προς τιμή της Θεοτόκου στα Ιεροσόλυμα συνδέεται με μια τοποθεσία τρία μίλια μετά τα Ιεροσόλυμα, στο δρόμο προς τη Βηθλεέμ, η οποία ονομάζεται «Κάθισμα» 2. Κατά την απόκρυφη παράδοση του Πρωτευαγγελίου τοῦ Ἰακώβου (17, 2-3) η Θεοτόκος πηγαίνοντας προς τη Βηθλεέμ και ενώ ήταν έγκυος στον Ιησού, ζήτησε από τον Ιωσήφ να σταματήσουν για να ξεκουραστεί. Την παράδοση αυτή επιβεβαιώνει ο προσκυνητής Θεοδόσιος το 530, αναιρώντας έτσι μια άλλη παράδοση, σύμφωνα 1. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Κοίμησις», στ. 705 ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 125 ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Θεομητορικὴ λατρεία», σ. 198.

41 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 40 με την οποία, η Θεοτόκος παρέμεινε στο συγκεκριμένο τόπο κατά την φυγή προς την Αίγυπτο 3. Ο Κύριλλος Σκυθοπολίτης υποστηρίζει ότι στο «Κάθισμα» ανοικοδομήθηκε ναός προς τιμήν της Θεοτόκου από μια Ρωμαία προσκυνήτρια, την Ικελία (ή Ικηλία), κατά την περίοδο πατριαρχίας του Ιουβεναλίου Ιεροσολύμων ( ). Ο Θεόδωρος Πέτρας, βιογράφος του Θεοδοσίου Κοινοβιάρχου, αποκαλεί το ναό αυτό «Παλαιό Κάθισμα», επιβεβαιώνοντας την παράδοση που θέλει την Ικελία να έχει οικοδομήσει το ναό και αναιρώντας μια άλλη παράδοση, όπου υποστηρίζει ότι ο ναός αυτός αντικατέστησε κάποιον παλαιότερο. Το εν λόγω «Κάθισμα» απετέλεσε τον πρώτο συγκεκριμένο τόπο τιμής προς τη Θεοτόκο στις αρχές του 5 ου αιώνα και κατά συνέπεια το πρώτο τόπο επιτελέσεως μιας εορτής 4. Ο καθηγητής Γ. Φίλιας δέχεται τις απόψεις των Baumstark και Ι. Φουντούλη σχετικά με την ημερομηνία της εορτής του «Καθίσματος» ως αυτή της Αυγούστου, αλλά διαφωνεί με την άποψη του Baumstark, ο οποίος υποστηρίζει ότι το περιεχόμενο της εορτής έχει σχέση με τα εγκαίνια του ναού της Ικελίας κατά τη συγκεκριμένη ημερομηνία. Ο Φίλιας πιστεύει ότι ο Baumstark: «στερεῖται συγκεκριμένης ἱστορικῆς κατοχυρώσεως περί πιθανοῦ ἐγκαινιασμοῦ τοῦ ναοῦ τῆς Ἱκελίας στις 13 Αὐγούστου κάποιου ἔτους, ἀλλά και παρακάμπτει τη συνάφεια τοῦ «Καθίσματος» μέ τὴν τῆς Θεοτόκου ὡς Μητέρας του Κυρίου» SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ.83 ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ SHOEMAKER, Ancient Traditions, σ ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 127 ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, «Κοίμησις», στ. 705.

42 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 41 Η εορτή του «Καθίσματος» της Θεοτόκου μπορεί να προετοιμάζει ημερολογιακώς την εορτή της Κοιμήσεως, το περιεχόμενό της όμως είναι διαφορετικό από το γεγονός της Κοιμήσεως. Λαμβάνοντας υπόψη το ἀρμενικό λεξιονάριο ή ἐκλογάδιο, συμπεραίνουμε ότι κατά τον 6 ο αιώνα ισχύει ακόμα η εορτή με το γενικό θεομητορικό περιεχόμενο, δηλαδή η εορτή του «Καθίσματος» 6. Η ειορτή της Κοίμησης καθιερώθηκε την εποχή του Ιουστινιανού. Ο 5 ος και 6 ος αιώνας χαρακτηρίζονται από τις προσπάθειες της Εκκλησίας να κατοχυρώσει τα ορθά δόγματα και να προβληθεί λειτουργικά η ιστορία των χριστιανικών κοινοτήτων 7. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι εορτολογικές εξελίξεις να κάνουν την εμφάνιση τους από τα μέσα του 5 ου αιώνα, όταν ο αυτοκράτορας Μαρκιανός ( ) έκτισε ένα ναό προς τιμή της Θεοτόκου στη Γεθσημανή 8. Τρία χρόνια μετά το θάνατο του αυτοκράτορα, το 460, εμφανίζεται για πρώτη φορά εορτασμός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου και στον συγκεκριμένο ναό 9, εκτοπίζοντας την παλιά θεομητορική εορτή του «Καθίσματος» 10. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του «Γεωργιανοῦ Κανοναρίου», ενός κειμένου που αντικατοπτρίζει την ιεροσολυμιτική λατρεία μεταξύ , στις 15 Αυγούστου «τιμᾶται ἡ μνήμη τῆς Θεο- 6. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΖΗΣΙΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου, σ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ, Ιστορία, σ. 317 ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 128 ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, σ ΣΙΩΤΗΣ, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 11 ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΣΠΟΥΡΛΑΚΟΥ-ΕΥΤΥΧΙΑΔΟΥ, Παναγία Θεοτόκος, σ. 64 ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ Πρβλ. WENGER, Assomption, σ. 102 ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 129.

43 Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ 42 τόκου στή Γεθσημανή στὸ ναὸ τοῦ αὐτοκράτορα Μαρκιανοῦ» 12. Είναι πλέον ξεκάθαρο ότι η παλιά θεομητορική εορτή του ναού της Ικελίας έχει εκτοπισθεί και στη θέση της τοποθετήθηκε η εορτή της Κοιμήσεως στις 15 Αυγούστου 13. Σύμφωνα όμως με κάποια άλλη παράδοση, η Κοίμηση της Θεοτόκου εορταζόταν στην Κωνσταντινούπολη, λίγο πριν κτίσει ο Μαρκιανός το ναό στον τάφο της Παναγίας στη Γεθσημανή. Είναι γνωστό ότι η Πουλχερία είχε κτίσει τρεις ναούς αφιερωμένους στην Παναγία 14. Ο αυτοκράτορας Μαρκιανός και η Πουλχερία, σύμφωνα με την παράδοση, που, όπως θα δούμε στο Β Εγκώμιο του Ιωάννη Δαμασκηνού 15, ζήτησαν από τον αρχιεπίσκοπο Ιεροσολύμων Ιουβανάλιο να τους στείλει στην Κωνσταντινούπολη τα εντάφια σπάργανα της Θεομήτορος, τα οποία, αφού παρέλαβαν, τοποθέτησαν στο ναό, που είχε κτίσει η Πουλχερία στις Βλαχέρνες προς τιμήν της Θεοτόκου στις αρχές της βασιλείας του Μαρκιανού. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω μπορούμε να υποθέσουμε ότι, λίγο πριν από τον εορτασμό της Κοιμήσεως στα Ιεροσόλυμα, πιθανώς να εορταζόταν η Κοίμηση στο ναό των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη. Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου οριστικοποιείται πια στα Ιεροσόλυμα τον 6 ο αιώνα, αφού δέχτηκε μακροχρόνια επίδραση από όλες τις απόκρυφες διηγήσεις της εποχής, οι οποίες αναφέρονται στο θάνατο της Παναγίας και οι οποίες μάλιστα είχαν όλες σχέση με τον τάφο της Θεοτόκου που υπήρχε στη Γεθσημανή. Έτσι λοιπόν η εορτή της Κοιμήσεως γεννιέται και ανα ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 129, σημ ΝΕΛΛΑΣ, Θεομήτωρ, σ. 27, σημ. 1 ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 14. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, 14, PG D-44A. 15. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Εἰς τὴν Κοίμησιν Β, 18, σ

44 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ 43 πτύσσεται μέσα σε ένα εορτολογικό πλαίσιο που από τη μία προϋπάρχει, και από την άλλη εξελίσσεται μέσα στην Ιεροσολυμιτική αντίληψη για την τιμή στο πρόσωπο της Παναγίας, η οποία στηρίζεται στην ανάμνηση των ιστορικών γεγονότων, αλλά παράλληλα και στην τήρηση της τοπικής παραδόσεως. Από τα μέσα του 5 ου αιώνα η εορτολογική εξέλιξη της Κοιμήσεως της Θεοτόκου συνδέεται με την διατύπωση του ορθόδοξου δόγματος περί της Θεοτόκου κατά την Γ Οικουμενική Σύνοδο. Η εορτολογική παράδοση για την Κοίμηση της Θεοτόκου συμπορεύεται με το ορθόδοξο δόγμα για την Θεοτόκο, γεγονός το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την εδραίωση και διάδοση της Κοιμήσεως 16. Η επισημοποίησή της συμβαίνει περίπου στα τέλη του 6 ου αιώνα, όταν ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος ( ), σύμφωνα με τη μαρτυρία του Νικηφόρου Καλλίστου Ξανθόπουλου 17, καθορίζει μέσω διατάγματος την επιτέλεση της εορτής στις 15 Αυγούστου 18. Ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος λοιπόν κατέστησε πανηγυρικότερη την εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου, η οποία υπήρχε ήδη από τα χρόνια του Μαρκιανού, και το σημαντικότερο, καθόρισε να εορτάζεται σε όλη την αυτοκρατορία στις 15 Αυγούστου, σεβόμενος την καθολική ευλάβεια προς το μνήμα της Θεοτόκου στη Γεθσημανή 19. Τον 13 ο αιώνα εμφανίζεται ένα θέσπισμα για την γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου από τον Νικηφόρο Χούμνο, ο οποίος το έγραψε με την ιδιότητα του ως αξιωματούχου του κράτους μετά από εντολή του Ανδρονίκου Β Παλαιολόγου. Αφορμή για την 16. Βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, 17,18, PG Α- Β. Πρβλ. ΡΑΜΦΟΣ, Μελετήματα, σ Βλ. ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ ΦΙΛΙΑΣ, Θεομητορικὲς ἑορτές, σ. 131.