Η ΠΡΟΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ

Transcript

1 Η ΠΡΟΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ Το κείμενο Οι θεολογικές έριδες Οι ερμηνευτές πατέρες Οι εκκλησιαστικές διαμάχες

2 Η ΠΡΟΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Oι πρώτες μαρτυρίες H θέση της προς Εβραίους στον κανόνα της Κ.Δ. Η αναζήτηση της πατρότητας και η τελική αποδοχή της επιστολής Η χρήση της προς Εβραίους από το Γνωστικισμό Η θέση της προς Εβραίους στις δογματικές διαμάχες των πρώτων αιώνων Η χρήση και η συμβολή της προς Εβραίους στη λατρεία

3 Η ΠΡΟΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ Oι πρώτες μαρτυρίες Ο Λούθηρος Η λατρευτική ορολογία γίνεται αντικείμενο διαμάχης Ρωμαιοκαθολικοί και Προτεστάντες ερμηνεύουν την ιεροσύνη του Χριστού και τη μοναδική του θυσία Οι αμφισβητήσεις που θα συζητηθούν στη νεότερη εποχή από τη βιβλική έρευνα

4 Oι πρώτες μαρτυρίες για την προς Εβραίους Ο πρώτος που γνωρίζει και παραθέτει το κείμενο της προς Εβραίους είναι ο Κλήμης Ρώμης. Έχουν διατυπωθεί ακόμη και υποθέσεις που κάνουν λόγο για κάποια λειτουργική πηγή την οποία χρησιμοποιούν από κοινού οι συγγραφείς των δύο επιστολών. Απηχήσεις της προς Εβραίους συναντάμε επίσης και στον Ποιμένα του Ερμά. Αυτή την περίοδο, ο συγγραφέας της προς Εβραίους, είναι ο μοναδικός που διδάσκει, πριν από τον Ερμά την εσχατολογική μοναδικότητα της μετάνοιας του βαπτίσματος και τη συγχώρηση με αυτόν τον τρόπο.

5 H θέση της επιστολής στον κανόνα της Κ.Δ. Η χειρόγραφη παράδοση εντάσσει την προς Εβραίους στη χειρόγραφη παράδοση των επιστολών του απ. Παύλου. O αρχαιότερος μάρτυρας είναι ο πάπυρος Chester Beatty, γνωστός ως P46, ο οποίος χρονολογείται γύρω στο 200 μ.χ. Η θέση της στον κανόνα των βιβλίων της Κ.Δ. δεν είναι σταθερή. Η επιστολή έχει παραδοθεί ανεπίγραφη. Πριν τον 6 ο αιώνα, η θέση της παγιώνεται τόσο στην Ανατολή, όσο και στη Δύση. Στη Δύση αντίθετα μέχρι τον 4 ο αιώνα δεν γινόταν δεκτή στον κανόνα της Κ.Δ. Ο Μ. Αθανάσιος είναι ο πρώτος που μας πληροφορεί για τη θέση της μετά τη Β Θεσσαλονικείς στη 39η Εορταστική Επιστολή του, το 367 μ.χ.

6 Η αναζήτηση της πατρότητας και η τελική αποδοχή της επιστολής Διαφορετικές απόψεις σχηματίσθηκαν στις εκκλησίες της Ρώμης και της Αλεξάνδρειας. Η επιστολή έγινε νωρίτερα γνωστή στη Ρώμη. Στην Ανατολή η πρώτη μαρτυρία προέρχεται από την εκκλησία της Αλεξάνδρειας. Στη Δύση η αρχαιότερη μαρτυρία των βιβλίων της Κ.Δ., ο κανόνας του Μουρατόρι (τέλη 2 ου αι.) δεν την αναφέρει. Οι Σύριοι πατέρες αμέσως την αναγνώρισαν ως κανονική και παύλεια, ενώ η Πεσιττά την εξέλαβε από την αρχή. Η γνησιότητα της προς Εβραίους στην Ανατολή παγιώνεται με τον νθ κανόνα της συνόδου της Λαοδικείας (πιθανώς το 360 μ.χ.).

7 Μπορούμε εδώ να κάνουμε δύο παρατηρήσεις: α) Γεγονός αποτελεί το ότι στην αρχαία Εκκλησία κανείς δεν γνώριζε ποιος έγραψε την προς Εβραίους. β) Παρατηρείται ένας αξιοσημείωτος δισταγμός για την αποστολική της προέλευση, ο οποίος οφειλόταν στην ανωνυμία της, εξαιτίας της οποίας θεωρήθηκε ύποπτη. Η σύνοδος της Ιππώνος (395) και η γ σύνοδος της Καρθαγένης (397) αριθμούν τις παύλειες επιστολές όχι ως δεκατέσσερις σύνολο, αλλά ως «δεκατρείς και μία την προς Εβραίους». Κατά το 12 ο αιώνα στη Δύση ο Πέτρος ο Λομβαρδός ήταν αυτός που ασχολήθηκε συστηματικότερα με την ερμηνεία της επιστολής και λίγο πριν τις αρχές του 13 ου αιώνα η μορφή που κυριαρχεί είναι αναμφισβήτητα εκείνη του σχολαστικού θεολόγου Θωμά του Ακινάτη.

8 Η χρήση της προς Εβραίους από το Γνωστικισμό Οι γνωστικοί και ιδιαίτερα οι Βαλεντινιανοί αναγνώριζαν την προς Εβραίους ως παύλεια εξαιτίας της ειδικής ορολογίας. Το κύριο θέμα της προς Εβραίους, η ανωτερότητα δηλαδή της διαθήκης του Χριστού απέναντι στη διαθήκη του Ισραήλ, παρουσιάζεται κατ αυτούς, ως ανάπτυξη της αντίθεσης μεταξύ της ψυχικής και πνευματικής σχέσης με το Θεό. Ένα άλλο θέμα, ιδιαίτερα αγαπητό στη Γνώση, ήταν ο διπολισμός ανάμεσα στα γήινα και τα ουράνια. Για τους γνωστικούς η εξωτερική σκηνή συμβολίζει τον τόπο όπου οι ψυχικοί λατρεύουν τη δημιουργία. Τα Άγια των Αγίων από την άλλη, συμβολίζουν τον τόπο των πνευματικών.

9 Η θέση της προς Εβραίους στις δογματικές διαμάχες των πρώτων αιώνων Η ερμηνευτική μέθοδος που ακολουθήθηκε από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς αυτής της περιόδου κυριαρχείται από δύο κύρια ρεύματα: Την αλληγορική ερμηνευτική μέθοδο, η οποία υιοθετήθηκε από την αλεξανδρινή σχολή και την τυπολογική και ιστορικο-φιλολογική που χρησιμοποιούσε η αντιοχειανή σχολή. Τα πρώτα χρόνια η αρχαία εκκλησιαστική παράδοση και γραμματεία ελάχιστα χρησιμοποιούσε το κείμενο της επιστολής. Η κατάσταση αυτή άλλαξε από τα χρόνια του Ωριγένη. Ο Ωριγένης αποτελεί τον πρώτο σταθμό στην ιστορία της έρευνας της προς Εβραίους, επειδή χρησιμοποιεί εκτεταμένα το κείμενο της στα συγγράμματα του.

10 Τα τρία πρώτα κεφάλαια της επιστολής περιέχουν μια φανερή δογματική βαρύτητα. Χρησιμοποιήθηκαν από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς για τη διαμόρφωση των δογμάτων της Εκκλησίας και τον καθορισμό εννοιών όπως: υπόστασις, ομοούσιο, υιότητα, θεότητα, πρωτότοκος, κ.α. Η αίρεση του Αρείου αποτέλεσε την αφορμή για να αναπτύξουν ο Αθανάσιος και οι Καππαδόκες πατέρες την τριαδική θεολογία στηριζόμενοι σε πολλά χωρία από το κείμενο της προς Εβραίους. Ο Iωάννης ο Χρυσόστομος αφιέρωσε 34 ομιλίες για την ερμηνεία της προς Εβραίους. Από την άλλη, ο Νεστόριος χρησιμοποίησε κυρίως τα 3:1 και 5:7-9 για να αποδείξει την ανθρωπότητα του Χριστού και να περιγράψει τη φύση της.

11 Ο Κύριλλος δίνει έμφαση στο σωτηριολογικό στοιχείο της επιστολής και τη διδασκαλία της για τη σωτηριώδη ενέργεια του Θεού. Οι αιρέσεις του Αρείου, του Απολλιναρίου και του Νεστορίου ήταν καθοριστικές για την ερμηνεία του κειμένου της προς Εβραίους. Η κατάσταση μετά το τέλος των αιρέσεων δεν θα αλλάξει ούτε θα μεταβάλλει την ερμηνεία της επιστολής μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα. Η στασιμότητα αυτή παρατηρείται σε όλη την ερμηνευτική παραγωγή της Αγίας Γραφής λόγω του 19 ου κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου, ο οποίος απαγόρευε να διατυπωθούν άλλες ερμηνείες πέρα από αυτές που παρουσίασαν οι πατέρες για λόγους άμυνας κατά των αιρέσεων. Η ερμηνευτική προσέγγιση του Χρυσοστόμου θα αποτελέσει τον κύριο οδηγό ερμηνείας της Αγίας Γραφής.

12 Η χρήση και η συμβολή της προς Εβραίους στη λατρεία Η προς Εβραίους πολύ νωρίς επηρέασε κάποιους πρώιμους λειτουργικούς τύπους της Εκκλησίας της Ρώμης. Χρήση της λατρευτικής ορολογίας της προς Εβραίους συναντάται στο κείμενο της Θ. Λειτουργίας του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου. Το κείμενο της επιστολής εκτός της περικοπής 12:14-24 έχει συμπεριληφθεί στα αποστολικά αναγνώσματα της Ορθόδοξης λατρείας. Συνολικά στις 83 από τις 365 ημέρες του έτους το κείμενο της προς Εβραίους χρησιμοποιείται στα αποστολικά αναγνώσματα. Στην παραπάνω συχνότητα δεν περιλαμβάνονται οι αναφορές στις έκτακτες ακολουθίες.

13 Όσοι κατά καιρούς ήταν υπεύθυνοι για την επιλογή των εκκλησιαστικών αναγνωσμάτων επηρεάστηκαν από τη θεματολογία της προς Εβραίους και μάλιστα την κυρίαρχη ιδέα της για τον Υιό-Αρχιερέα. Αν αναλογιστούμε ότι το κεντρικό σημείο της θεολογίας της είναι η θυσία του Χριστού, κατανοούμε απόλυτα γιατί η επιστολή έχει την τιμητική της σε όλη τη διάρκεια της Μ. Τεσσαρακοστής και ειδικά μέσα στη Μ. Εβδομάδα, κατά την ακολουθία των Ωρών της Μ. Παρασκευής. Επιπλέον στις γιορτές των Χριστουγέννων, των Εισοδίων της Θεοτόκου, των Αρχαγγέλων, των Προεορτίων των Θεοφανείων, της Υπαπαντής, των Τριών Ιεραρχών, του Ευαγγελισμού, όπως και στις ακολουθίες των Εγκαινίων Ναού, του Μικρού Αγιασμού, στις Ευχές για φόβο σεισμού, αλλά και στην ευχή ευλογίας οχήματος.

14 Η ΠΡΟΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ Τον 13 ο αι. ο πάπας Ιννοκέντιος Γ βρήκε στο πρόσωπο του Μελχισεδέκ ένα πρότυπο για να ενισχύσει την παπική εξουσία και ο διάδοχός του, Γρηγόριος Θ, εφάρμοσε το Εβρ. 7:12 με παπικές διατάξεις, οι οποίες καταργούσαν τις αρχαιότερες. Από την άλλη, η προς Εβραίους χρησιμοποιήθηκε και από τους επικριτές της εκκλησιαστικής πρακτικής. Το Εβρ. 13:14 χρησιμοποιούνταν ως κλασικός τόπος για να αντικρουστεί η παπική και μοναστηριακή περιουσία. Η περίοδος της Μεταρρύθμισης που ακολούθησε εγκαινίασε μία νέα φάση στην έρευνα της προς Εβραίους.

15 Οι σημαντικές θεολογικές αλλαγές του 16 ου αι. στην Ευρώπη άλλαξαν δυναμικά τον τρόπο ανάγνωσης και ερμηνείας της προς Εβραίους. Ο προτεσταντικός κόσμος με κυρίαρχη μορφή τον Μαρτίνο Λούθηρο διαμόρφωσε νέα πλαίσια κατανόησης για βασικές θεολογικές έννοιες της Κ.Δ. και κυρίως απέρριψε την παραδοσιακή σύνδεση της ιεροσύνης και της θυσίας του Χριστού με την ιεροσύνη της εκκλησίας και την ευχαριστία, όπως είχε νωρίτερα διακηρυχτεί από τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία, η οποία είχε χρησιμοποιήσει τη γλώσσα της προς Εβραίους. Μετά την αποδοχή της προς Εβραίους στον κανόνα, αμφιβολίες για την παύλεια συγγραφή της εκφράστηκαν για πρώτη φορά από τον Έρασμο. Η μη αποδοχή της παύλειας συγγραφής της προς Εβραίους εμφανίζεται αρχικά στον πρόλογο της μετάφρασης του Λουθήρου το Η προς Εβραίους χρησιμοποιήθηκε τώρα κυρίως για πολεμική στη μεσιτική ιεροσύνη της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και της εξουσίας της με όλες τις συνέπειες που συνεπάγονταν.

16 Η ευχαριστία δεν θεωρούνταν πια ως θυσία από τους μεταρρυθμιστές Ζβίγκλιο και Καλβίνο, αφού η εφάπαξ θυσία του Χριστού δεν άφηνε περιθώρια για καμιά άλλη προσφορά. Η λατρευτική γλώσσα της επιστολής και το ιερατικό λειτούργημα έτσι, αποτέλεσαν, όπως ήταν αναμενόμενο, αφορμή διαμάχης. Οι Προτεστάντες στηριζόμενοι στο κείμενο της επιστολής που απέρριπτε οποιαδήποτε λατρευτική πράξη της παλιάς κατάστασης και του Νόμου, θεωρούσαν ότι η ιεροκρατία και τα μυστήρια δεν έχουν καμία θέση στην εκκλησία. Κατά τη Μεταρρύθμιση, πολύ περισσότερο από το Μεσαίωνα, η προς Εβραίους χρησιμοποιήθηκε για να καταγγείλει την εκτροπή της θεολογίας της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και όλες τις πρακτικές συνέπειες που είχε στη στάση της απέναντι στους λαϊκούς. Η αγωνιώδης αναζήτηση του συγγραφέα της επιστολής, η οποία παρατηρείται στη Δύση από τη Μεταρρύθμιση και έπειτα, επηρέασε και την έρευνα της επιστολής στον ελληνικό χώρο από τον 18 ο αι. και έπειτα.