ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ

Transcript

1 ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΝΤΟΚΟΥ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ Η ΜΥΣΤΗΡΙΑΚΗ ΖΩΗ ΩΣ ΑΞΟΝΑΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟ ΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ ιδακτορικὴ διατριβὴ ὑποβληθείσα στὸ Τµῆµα Θεολογίας τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 Η ΜΥΣΤΗΡΙΑΚΗ ΖΩΗ ΩΣ ΑΞΟΝΑΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟ ΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ: Καθηγητὴς Ἀνέστης Κεσελόπουλος ΜΕΛΗ: Καθηγητὴς Πρωτοπρεσβύτερος Βασίλειος Καλλιακµάνης Ἀναπληρωτὴς Καθηγητὴς Παναγιώτης Σκαλτσῆς

3 ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΝΤΟΚΟΥ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ Η ΜΥΣΤΗΡΙΑΚΗ ΖΩΗ ΩΣ ΑΞΟΝΑΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟ ΗΜΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ ιδακτορικὴ διατριβὴ ὑποβληθείσα στὸ Τµῆµα Θεολογίας τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

4 Τῷ Μητροπολίτῃ Ντένβερ κ. Η Σ Α Ϊ Α ι «Ὡς ὡραῖοι ἐπὶ τῶν ὀρέων οἱ πόδες τοῦ εὐαγγελιζοµένου ἀκοὴν εἰρήνης, ὡς εὐαγγελιζόµενος ἀγαθὰ καὶ σωτηρίαν, λέγων, Σιὼν βασιλεύσει σου ὁ Θεός». Ἡσ. νβ 7

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...6 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ...9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΩΣ ΤΟΠΟΣ-ΤΡΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΖΩΗ...36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΑΓΙΟ ΒΑΠΤΙΣΜΑ ΤΟ ΑΓΙΟ ΒΑΠΤΙΣΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Ο ΠΡΟΠΤΩΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ Η ΒΑΠΤΙΣΜΑΤΙΚΗ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ...69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΑΓΙΟ ΧΡΙΣΜΑ Η ΒΙΒΛΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙᾺ Τ`Η ΜΕΤΑ ΟΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΧΡΙΣΜΑΤΟΣ Η ΩΡΕΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΘΕΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟ ΗΜΟΥ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΥΝΕΧΟΥΣ ΘΕΙΑΣ ΜΕΤΑΛΗΨΕΩΣ Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΙΑ ΜΕΤΑΛΗΨΗ ΤΑ ΩΦΕΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΙΕΡΑ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΟΙΑ Η ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΩΣ ΕΥΤΕΡΟ ΒΑΠΤΙΣΜΑ ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΟΙΑΣ ΤΑ ΕΥΕΡΓΕΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΕΩΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...224

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ἀναµφισβητήτως κατὰ τὴ διάρκεια τῶν προσφάτων χρόνων ἔχει ὑπάρξει µεγάλο ἐνδιαφέρον στὸ πρόσωπο τοῦ ἁγίου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου καὶ στὰ ἄφθονα συγγράµµατά του, ὄχι µόνο µεταξὺ τῶν λογίων καὶ θεολόγων, ἀλλὰ ἐπίσης µεταξὺ τοῦ γενικοῦ Χριστιανικοῦ πληθυσµοῦ. Εἶναι, βεβαίως, πιὸ καλὰ γνωστὸς γιὰ τὴν ἀνάµιξή του στὴ δηµοσιότητα τῆς Φιλοκαλίας τὸ 1793 καὶ γιὰ τὴ συλλογὴ καὶ τὰ ἑρµηνευτικὰ σχόλιά του ἐπὶ τῶν ἱερῶν Κανόνων τῆς Ἁγίας Ὁρθοδόξου Ἐκκλησίας δηµοσιευθέντων ὡς τὸ Πηδάλιον τὸ Βεβαίως γνωριζόµενος ὡς ἀληθινὸς ἡσυχαστὴς καὶ ἕνας ὁ ὁποῖος ἔπραξε τὴ νοερὰ προσευχὴ ἀκαταπαύστως, ὁ ἅγιος Νικόδηµος ἧταν ἐπίσης ἄνθρωπος τῆς Ἐκκλησίας ὁ ὁποῖος ζοῦσε γιὰ τὴ λειτουργία καὶ ἀφοσίωσε τὸν ἑαυτόν του στὴ µυστηριακή της ζωή. Αὐτὸ εἶναι ἐµφανὲς ἀπὸ τὶς ὁλοκληρωτικὲς ἐργασίες ποὺ ἀφιέρωσε στὰ Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως τὸ Περὶ τῆς συνεχοῦς µεταλήψεως τῶν ἀχράντων τοῦ Χριστοῦ µυστηρίων, καὶ τὸ Ἐξοµολογητάριον, καὶ ἐπίσης ἀπὸ τὶς πολυάριθµες παραποµπές του σὲ ὅλα τὰ ἅγια Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας τὰ ὁποῖα ἀναφέρει σχεδὸν σὲ κάθε σύγγραµµά του. Αὐτὸ τὸ ἀνανεωµένο καὶ σύγχρονο ἐνδιαφέρον στὸν Ἅγιο, καθὼς καὶ ἡ ἔµφασίς του στὴν ἄκρα σπουδαιότητα τῆς µυστηριακῆς ζωῆς γιὰ τὸ Χρισιτιανό, καθόρισε τὸ θέµα τῆς παρούσης ἔρευνας. Θέλω νὰ ἐκφράσω τὶς θερµὲς εὐχαριστίες µου στὸν σύµβουλο καθηγητή µου κ. Ἀνέστη Κεσελόπουλο, καθηγητὴ τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, ὁ ὁποῖος µὲ κατεύθηνε στὴν ἐκλογὴ τοῦ παρόντος θέµατος. Ἐπὶ πλέον τὸν εὐχαριστῶ γιὰ τὴν πολύτιµη καθοδήγηση καὶ συµβουλή του, καὶ γιὰ τὶς ἀξιόλογες ὑποδείξεις του. Ἡ συνεισφορὰ τοῦ Καθηγητοῦ ὑπῆρξε ἀποφασιστικὴ γιὰ τὴν ἀποπεράτωση τῆς ἐργασίας. Ἐκφράζω ἐπίσης τὴν µεγάλη εὐγνωµοσύνη µου πρὸς τὰ ὑπόλοιπα µέλη τῆς τριµελοῦς συµβουλευτικῆς ἐπιτροπῆς, τὸν καθηγητὴ αἰδεσιµολογιότατο πρωτοπρεσβύτερο Βασίλειο Καλλιακµάνη, καὶ τὸν ἀναπληρωτὴ καθηγητὴ κ. Παναγιώτη Σκαλτσῆ, τῶν ὁποίων ἡ συνεισφορὰ ἦταν θετικὴ γιὰ τὴν οὐσιαστικὴ καλυτέρευση τῆς ἐργασίας µου. Ἐπὶ πλέον εὐχαριστῶ καὶ εὐγνωµονῶ τὸν ἐπίκουρο καθηγητὴ πανοσιολογιώτατο ἀρχιµανδρίτη Νικόδηµο Σκρέττα, τὸν ἐπίκουρο καθηγητὴ αἰδεσιµολογιότατο πρωτοπρεσβύτερο Ἀθανάσιο Γκίκα, τὸν καθηγητὴ κ. Θεόδωρο Γιάγκου καὶ τὸν αἰδεσιµολογιότατο πρεσβύτερο Χρυσόστοµο Νάσση, ρ. Θ., γιὰ τὸ εἰλικρινὲς ἐνδιαφέρον ποὺ µοῦ ἔδειξαν, καὶ γιὰ τὶς ἀξιόλογες παρατηρήσεις τους. 6

7 Κατὰ τὴν διάρκεια τῆς παρούσης ἐργασίας µου ἡ σύζυγός µου Χρήστα Ντόκου παρέµεινε ἕνα ἀληθινὸ στήριγµα. Ἡ συµπαράσταση καὶ ὑποµονή της ἦταν τὰ θεµέλια τῆς ὁλοκληρώσεως τῆς µελέτης µου. Ἐπίσης εὐχαριστῶ τὴν κόρη µας Παρασκευή, ἡ ὁποία µοῦ ἔδωσε µεγάλη χαρὰ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν σπουδῶν µου στὴν Ἑλλάδα, καὶ τὰ νεοφερµένα τέκνα µας Νικοδήµη καὶ ηµήτριο. Εὐχαριστῶ τοὺς ηµήτριο καὶ Παρασκευὴ Ντόκο ἀλλὰ καὶ τοὺς Γεώργιο καὶ Πρίσκιλλα Γκογκόπουλο γιὰ τὴν ὑποστήριξή τους καὶ γιὰ τὴ γονική τους φροντίδα καὶ στοργή. Εἶµαι εἰδικὰ ὑποχρεωµένος καὶ εὐγνώµων στὸν πατέρα µου γιὰ τὶς πολλὲς ὧρες ποὺ δαπάνησε βοηθώντας µε νὰ γράψω αὐτὴ τὴ διατριβὴ στὴν Ἑλληνικὴ γλῶσσα. Θέλω ἐπίσης νὰ ἐκφράσω τὶς εὐχαριστίες µου στὸν Σεβασµιώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Ἀµερικῆς κ. ηµήτριο, γιὰ τὴ γενναιόδωρη οἰκονοµικὴ βοήθεια ποὺ µοῦ παρεῖχε µέσῳ τοῦ ταµείου Taylor Scholarship Fund τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀµερικῆς. Εἶµαι βαθέως εὐγνώµων στὸν πρωτοπρεσβύτερο Νικόλαο Τριανταφύλου, πρόεδρο τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Τιµίου Σταυροῦ καὶ ὁλοκλήρου τοῦ καθηγητικοῦ σώµατος καὶ προσωπικοῦ τῆς Σχολῆς ποὺ µοῦ πρόσφεραν τὴν εὐκαιρία νὰ µελετήσω ἐκεῖ γιὰ ἕνα χρόνο ὡς ὑπότροφος. Ἦταν κατὰ τὴ διάρκεια αὐτοῦ τοῦ ἔτους ποὺ µπόρεσα νὰ ἔχω τὸν χρόνο καὶ τὰ µέσα νὰ γράψω τὴ διατριβή µου. Ἐπίσης εὐχαριστῶ τὸν Παναγιώτατο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης κ. Ἄνθηµο, ὁ ὁποῖος µὲ δέχθηκε στὴν Ἱερὰ Μητρόπολή του καὶ µοῦ ἐπέτρεψε, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς παραµονῆς µου στὴ Θεσσαλονίκη, νὰ ὑπηρετῶ, ὡς πρεσβύτερος, τὸ ἅγιο θυσιαστήριο. Εἶµαι βαθέως εὐγνώµων νὰ ἔχω ὑπηρετήσει στὸν ἱερὸ ναὸ τοῦ ἁγίου Γεωργίου Πανοράµατος ὑπὸ τῶν ἐξαιρετικῶν ἱερέων πρωτοπρεσβυτέρων Ἀλεξίου Παπαστεργίου καὶ Παναγιώτου Κουργιαντάκη καὶ Οἰκονόµου Νικολάου Παπαγεωργίου. Ἡ ὑποστήριξη, ἐνθάρρυνση καὶ φιλία τους δὲν θὰ ξεχασθεῖ ποτέ. Εὐχαριστῶ ἀπὸ τὰ βάθη τῆς καρδιᾶς µου καὶ ἀφιερώνω αὐτὴν τὴ ταπεινὴ ἐργασία στὸν Σεβασµιώτατο Μητροπολίτη Ἡσαΐα τοῦ Ντένβερ, ἕνας ἀληθινὸς πατέρας καὶ ποιµενάρχης, ὁ ὁποῖος ἵσταται µετὰ παρρησίας στὸ ἱερὸ θυσιαστήριο ὡς Ἀρχιερέας τοῦ Ὑψίστου, ἀκαταπαύστως µεσολαβὼν γιὰ τοὺς ἐµπιστευοµένους στὴ φροντίδα του. Χωρὶς τῆς ἀρχιερατικῆς του εὐλογίας νὰ ἀπουσιάσω ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Μητρόπολή του γιὰ τρία χρόνια καὶ χωρὶς τὶς συνεχὲς προσευχὲς καὶ ἐνθάρρυνσή του, ἡ ἀποπεράτωση αὐτῆς τῆς ἐργασίας, καὶ οἱ µεταφράσεις ποὺ ἤµουν ἰκανὸς νὰ ἀποτελειώσω παράλληλα µὲ τὴν ἐργασία τῆς διατριβῆς µου, δὲν θὰ ἦταν δυνατόν. Ζητῶ τὶς συνεχὲς εὐλογίες καὶ προσευχές του νὰ εἶναι µαζί µου καθὼς ὑπηρετῶ ὡς ἕνας ἄχρειος ἱερεὺς ὑπὸ τοῦ ἁγίου ὠµοφορίου του. 7

8 Τελικῶς, ἐπιθυµῶ νὰ ἐκφράσω τὴ βαθειά µου ἀγάπη γιὰ τὸν ὅσιο καὶ θεοφόρο Πατέρα ἡµῶν Νικόδηµο τὸν Ἁγιορείτη, ποὺ µὲ τὶς εὐχὲς καὶ τὴ σιωπηλή του βοήθεια αὐτὴ ἡ ἐργασία ἔχει ἀποπερατωθεῖ. Ἂν καὶ εἶµαι ἀνάξιος νὰ ἐρµηνεύσω καὶ µεταφράσω τὰ ἅγια συγγράµµατα τέτοιου Ἁγίου τῆς Ἁγίας ἡµῶν Ὁρθοδόξου Ἑκκλησίας, ὁ Θεός, µὲ τὸ ἔλεός Του, ἔχει ἐπιτρέψει αὐτὸ γιὰ τὴν πνευµατικὴ ὠφέλεια τῆς ψυχῆς µου καὶ νὰ µὲ βοηθήσει στὸ δρόµο πρὸς τὴ σωτηρία καὶ τὴ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. Ἐπίσης, µαζὶ µὲ τὸν ὅσιο Πατέρα, εἶµαι εὐγνώµων στὸν Ἅγιο µεγαλοµάρτυρα ηµήτριο, τοῦ ὁποίου τὴ προστασία καὶ δυνατὴ παρουσία αἰσθανθήκαµε κατὰ τὴν παραµονή µας στὴν πόλη του Θεσσαλονίκη. Μπόλντερ, Κολοράντο, Η.Π.Α., 7/6/2009 πρεσβ. Γ. Ν. Ἡ ἁγία Πεντηκοστὴ Ἡ µνήµη τῶν ἑκατὸν πεντήκοντα Ἁγίων καὶ θεοφόρων Πατέρων ἡµῶν τῶν καὶ συνελθόντων ἐν τῇ δευτέρᾳ Οἰκουµενικῇ Ἁγίᾳ Συνόδῳ 8

9 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ CCSL Corpus Christianorum: Series Latina, Turnholti, 1953 ἑξ. CSCO CSEL Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Louvain-Paris 1903 ἑξ. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Βιέννη 1866 ἑξ. ΕΠΕ Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, Θεσσαλονίκη 1972 ἑξ. GOTR Greek Orthodox Theological Review, Brookline 1954 ἑξ. PG PL SC Migne, J.-P., Patrologiae cursus completus, series Graeca, τ (σὲ 166 µέρη), Παρίσι Migne, J.-P., Patrologiae cursus completus, series Latina, τ , Παρίσι Sources Chrétiennes, ὑπὸ τὴ διεύθυνση τῶν Η. De Lubac, J. Daniélou, C. Modesert, κ.ἄ., Παρίσι 1942 ἑξ. 9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ὁ ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης Νικόλαος ὡς πρὸς τὸ βαπτιστικό του γεννήθηκε στὸ νησὶ τῆς Νάξου τὸ 1749 ἀπὸ εὐσεβεῖς καὶ ἐνάρετους γονεῖς, τοὺς Ἀντώνιο καὶ Ἀναστασία Καλλιβούρτση 1. Τὴ στοιχειώδη µόρφωση τὴν {ελαβε [απὸ τὸν Ἀρχιµανδρίτη Χρύσανθο τὸν Αἰτωλὸ (+1785), ἀδελφὸ τοῦ Ἱεροµάρτυρος καὶ Ἰσαποστόλου Κοσµᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ (+1779) 2. Εἶναι πολὺ πιθανὸν ὅτι, µέσω τοῦ Χρύσανθου, ὁ ἅγιος Κοσµᾶς ἐπηρέασε τὸν ἅγιο Νικόδηµο ἀπὸ µικρὴ ἡλικία 3. Α[υτὴ ἡ ἐπιρροὴ ἀντανακλᾶται σὲ ζητήµατα ὅπως τὸ βαθὺ καὶ ἰσόβιο ἐνδιαφέρον τοῦ Νικοδήµου νὰ διεγείρει τοὺς Χριστιανοὺς ἠθικῶς καὶ πνευµατικῶς, ἡ χρησιµοποίηση ἁπλῆς γλώσσας στὰ συγγράµµατά του, ὥστε νὰ µποροῦν ὅλοι νὰ τὰ κατανοήσουν, καὶ ἡ καλλιέργεια προτρεπτικοῦ ὕφους στὴ γραφή του, τὸ ὁποῖο χαρακτηρίζεται ἀπὸ σαφήνεια, ἁπλότητα, εὐθύτητα καὶ ἐνδιαφέρον. Ἐπίσης {εχουµε πληροφορίες ἀπὸ τὸν παραδελφὸ το~υ ]αγίου Νικοδήµου καὶ πρῶτο βιογράφο του, Ἱεροµόναχο Εὐθύµιο, ὅτι συµµετε~ιχε µ`ε ζ~ηλο στὴ λατρευτικὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ µικρὴ ἡλικία. Ὁ τοπικὸς ἱερέας ἔπερνε µαζί του στὶς καθηµερινὲς λειτουργίες τὸ νεαρὸ Νικόλαο, ὁ ὁπο~ιος τὸν βοηθoῦσε µὲ ζῆλο καὶ εὐλάβεια 4. Σὲ ἡλικία δεκαέξι χρονῶν ὁ Νικόλαος µετέβη γιὰ περαιτέρω σπουδὲς στὴ φηµισµένη Εὐαγγελικὴ Σχολὴ τῆς Σµύρνης. Κάτω ἀπὸ τὴν πνευµατικὴ καθοδήγηση τοῦ τότε φηµισµένου διδασκάλου Ἱεροθέου ενδρινοῦ 5, ὁ ἅγιος Νικόδηµος 1 Ὁ ἀείµνηστος ὑµνογράφος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, Γεράσιµος Μικραγιαννανίτης, γράφει στὴ βιογραφία τοῦ ἁγίου Νικοδήµου, ὅτι ἐµφανἠς ἀπόδειξη τῆς ἔνθερµης εὐσέβειας τῶν γονέων τοῦ Ἁγίου, καὶ κυρίως τῆς µητέρας του, εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι ἀργότερα ἔγινε µοναχή. Ἔλαβε τὸ µοναχικ`ο σχ~ηµα, καὶ µετονοµάσθηκε σὲ Ἀγαθή. Βλ. Ἀκολουθία τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου ἡµῶν πατρὸς καὶ διδασκάλου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου, Ἅγιον Ὁρος, Βλ. Ἰωάννου Κ. Τουµπακάρη, «Ὁ Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης καὶ ὁ Χρύσανθος ὁ Αἰτωλός», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν (Πρακτικὰ συµποσίου «Νικοδήµου Ἁγιορείτου τοῦ Ναξίου πνευµατικὴ µαρτυρία»), τ. 16, Ἀθήνα, 2000, σσ Τὸ κήρυγµα τοῦ ἁγίου Κοσµᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ἁγίου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου {εχουν πολλὲς ὁµοιότητες µεταξύ τους, ποὺ ]εστιάζονται κυρίως στὰ ρυθµικά-γλωσσικά φαινόµενα, στὶς θεµατικὲς ]ενότητες, στὴ θεολογία καὶ τὴν ἠθική. 4 Βλ. Μοναχοῦ Νικοδήµου Μπιλάλη, «Ὁ πρωτότυπος βίος τοῦ Ἁγίου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου», Πρακτικὰ Α ἐπιστηµονικοῦ συνεδρίου, Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης: Ἡ ζωὴ καὶ ἡ διδασκαλία του, τ. Α, ἐκδ. Ἱ.Κ. Ὁσίου Νικοδήµου, Γουµένισσα, 2006, σ Καὶ ὄχι Ἱερόθεος Βουλισµᾶς \οπως ἀναγράφεται. Βλ. Χρίστου Θ. Κρικώνη, Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης. Βίος καὶ συγγραφικὸν ἔργον, ἐκδ. Ἀποστολικὴ ιακονία, Ἀθήνα, 2001, σ

11 µορφώθηκε καὶ στὶς κοσµικὲς ἐπιστῆµες καὶ στὰ θρησκευτικὰ ζητήµατα. Πολὺ πιθανὸ στὴ Σχολὴ σ`ε συνάντηση µὲ τὴ σκέψη τῆς υτικῆς Εὐρώπης καὶ τὸν ιαφωτισµό. Σύµφωνα µὲ τὸν ἁγιορείτη µοναχὸ Μωϋσῆ, ὁ Ἱερόθεος ενδρινὸς ἐπηρέασε τὸ Νικόδηµο «στὴν ἀντιπαλότητά του µὲ τὸν ιαφωτισµό, στὴ θέση του κατὰ τῶν Λατίνων καὶ γενικὰ τοῦ ἐνέπνευσε ἀντιδυτικὸ πνεῦµα» 6. Μετὰ ἀπὸ πέντε χρόνια στὴ Σµύρνη ( ) ἐπέστρεψε στὴ Νάξο. Τὰ ἑπόµενα πέντε χρόνια τῆς ζωῆς του ἀποδείχθηκαν πολὺ σηµαντικά, διότι ἦλθε σὲ ἐπαφὴ µὲ ]ορισµένους Ἀθωνίτες µοναχούς τὸν Σίλβεστρο τὸν Καισαρέα, τὸν Γρηγόριο, τὸν Νήφωνα καὶ τὸν Ἀρσένιο οἱ ὁποῖοι ἦταν Κολλυβάδες, ἐξόριστοι ἀπὸ τὸ Ἅγιο Ὄρος, λόγω τῆς αὐστηρῆς προσκολλήσεώς τους στὴν Ὀρθόδοξη παράδοση. Κατὰ τὴ διάρκεια α[υτ~ης τῆς περιόδου ὁ ἅγιος Νικόδηµος συνάντησε τὸν ἅγιο Μακάριο Νοταρᾶ, µὲ τὸν ]οπο~ιο διαµόρφωσε µία σχέση, ἡ ὁποία θὰ ἀποδειχθεῖ µακρόβια καὶ ἄκρως καρποφόρα καὶ ὠφέλιµη γιὰ ὁλόκληρη τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Στὴν {ιδια α[υτ`η χρονικὴ περίοδο ὁ ἅγιος Νικόδηµος ἦλθε σὲ στενὴ ἐπαφὴ µὲ τὴν ἡσυχαστικὴ παράδοση καὶ [ωρίµασε µέσα του ]η [επιθυµία νὰ γίνει µοναχὸς στὸ Ἅγιο Ὄρος. Σὲ ἡλικία εἴκοσι ἕξι χρονῶν, τὸ ἔτος 1775, ὁ Νικόλαος Καλλιβούρτσης ἔφυγε γιὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος. Προσ~ηλθε στὴ Μονὴ τοῦ ιονυσίου, ὅπου ἔλαβε τὸ ἀγγελικὸ σχῆµα καὶ τὸ µοναστικὸ ὄνοµα Νικόδηµος. Μετὰ ἀπὸ δύο χρόνια ἦλθε στὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ ὁ ἅγιος Μακάριος Νοταρᾶς γιὰ νὰ συναντήσει τὸν ἅγιο Νικόδηµο καὶ νὰ τοῦ [αναθέσει τὸ πρ~ωτο του ἔργο. ὲν πρέπει νὰ προκαλε~ι ἔκπληξη τὸ γεγονὸς ὅτι τὰ πρῶτα βιβλία µ`ε τὰ ὁποῖα καταπιάστηκε ὁ ἅγιος Νικόδηµος ἡ Φιλοκαλία, ὁ Εὐεργετινὸς καὶ τὸ Περὶ συνεχοῦς µεταλήψεως καθορίζουν, µέχρι ἑνὸς σηµείου, τὸν προσωπικὸ πνευµατικὸ τρόπο ζωῆς του, ὁ ὁποῖος ἦταν ἡσυχαστικός, ἀσκητικὸς καὶ λειτουργικός. Α[υτὰ τὰ στοιχεῖα τῆς προσωπικῆς του πνευµατικῆς ζωῆς ἀντανακλῶνται καὶ στὰ ὑπόλοιπα συγγράµµατά του, τὰ ὁποῖα σκοπεύουν στὴν πνευµατικὴ καὶ λατρευτικὴ [ανακαίνιση τοῦ Χριστιανικοῦ λαοῦ. 6 «Ὁ ὅσιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ κολλυβαδικὸ κίνηµα» στὸ Πρακτικὰ Α ἐπιστηµονικοῦ συνεδρίου, Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης, τ. Α, σ

12 Ἀπὸ τὸ 1777 µέχρι τῆς κοιµήσεώς του τὸ 1809, ὁ ἅγιος Νικόδηµος ποτὲ δὲν ἔπαυσε τὴν πνευµατικὴ ἐργασία πρὸς ὄφελος τοῦ πληρώµατος τῆς Ἐκκλησίας, γράφοντας πολλὰ ψυχωφελῆ βιβλία, ἀκολουθίες καὶ ὕµνους γιὰ «νὰ µεταδώσει µὲ τὰ πνευµατικὰ συγγράµµατά του στὸ πλήρωµα τῆς Ἐκκλησίας τοὺς θησαυροὺς τῆς πατερικῆς σοφίας καὶ διδασκαλίας καὶ νὰ ἐµπνεύσει στοὺς συγχρόνους του τὸν πόθο γιὰ γνήσια, βαθιά, σοβαρὴ καὶ ὑπεύθυνη πνευµατικὴ ζωή» 7. Τὸ πλ~ηθος τῶν ἐργασιῶν του [αποτελο~υν µία ὁλόκληρη βιβλιοθήκη καὶ ἀντιπροσωπεύουν ποικίλα θεολογικὰ πεδία. Ὁ V. Grumel περιγράφει τὸν ἅγιο Νικόδηµο ὡς «κανονιολόγο, λειτουργιολόγο, συντάκτη βίων ἁγίων, ἀσκητικὸ συγγραφέα, ἐκδότη, ἕναν ἀπὸ τοὺς πλέον γόνιµους συγγραφεῖς, καὶ βέβαια τὸν πιὸ ἐργατικὸ µοναχό, χάρη στὸν ὁποῖο, ὕστερα ἀπὸ πολλοὺς αἰῶνες δοξάζεται ἡ ἑλληνικὴ Ἐκκλησία» 8. Σὲ ὅλα τ`α {εργα του, ἀποδεικνύεται ]η βαθειὰ του ἀγάπη γιὰ τὸ Χριστὸ καὶ τὴν Ἐκκλησία Του. Ἡ ἀγάπη του γιὰ τὴ θεία λατρεία καὶ γιὰ τὰ µυστήρια φαίνεται ξεκάθαρα στὰ συγγράµµατά του καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι συνέθεσε περισσότερες ἀπὸ ἑκατὸ ἀκολουθίες γιὰ διαφόρους ἁγίους καὶ συνέγραψε ἑρµηνεῖες ἐπὶ τῶν λειτουργικῶν ἀκολουθιῶν. Ἡ ἀγάπη του καὶ ἡ ἐπιθυµία του γιὰ τὰ ἄχραντα µυστήρια τοῦ Χριστοῦ εἶναι ἐµφανὴς ἀπὸ τὰ τελευταῖα λόγια τ~ης [επίγειας ζω~ης του. Καθ ὅν ξαπλωµένος στὸ κρεββάτι του κάλεσε τοὺς πατέρες καὶ τοὺς εἶπε: «Παρακαλῶ σας, µεταλάβετέ µε». Μετὰ ἀπὸ λίγο ἔχοντας µεταλάβει, οἱ πατέρες ἐπέστρεψαν καὶ βρ~ηκαν τὸ νοητὸ αὐτὸ ἥλιο τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ ξαπλωµένο εἰρηνικὰ στὸ κρεββάτι του µὲ τὰ χέρια σταυρωµένα καὶ τὰ πόδια ἁπλωτά. Τὸν ρώτησαν: «ιδάσκαλε, τί κάνεις; ἡσυχάζεις;». Ἡ ἀπόκρισή χαρακτηριστική: «Τὸν Χριστὸν ἔβαλα µέσα µου καὶ πῶς νὰ µὴν ἡσυχάσω;» 9. 7 Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, «Ὁ ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης, ὑµνητὴς τῶν Ἁγίων καὶ ὑµνογράφος», Ἐµπειρίες λειτουργικῆς ζωῆς, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1999, σσ «Canoniste, liturgiste, hagiographe, auteur ascétique, éditeur, un de plus féconds auteurs, et certainement le moine le plus laborieux dont ait à se glorifier l Église grecque depuis plusieurs siécles». «Nicodème l Hagiorite», Dictionnaire de Théologie Catholique, τ. 11, ἐκδ. Naasséniens Ordalies, Paris 1931, σ Μοναχοῦ Νικοδήµου Μπιλάλη, «Ὁ πρωτότυπος βίος τοῦ Ἁγίου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου», σ

13 Εἶναι φανερὸ ὅτι κατὰ τὰ τελευταῖα χρόνια ὑπάρχει αὐξηµένο ἐνδιαφέρον γιὰ τὸ πρόσωπο καὶ τὰ ἔργα τοῦ ἁγίου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου, κυρίως µετὰ τὴν ἐπίσηµη ἁγιοκατάταξή του ἀπὸ τὸ Οἰκουµενικὸ Πατριαρχεῖο στὶς 31 Μαΐου τοῦ Ἔχουν γραφε~ι πολυάριθµες µελέτες ἀπὸ ἀκαδηµαϊκοὺς σ`ε διάφορα πεδία σπουδῶν. { Εγιναν συνέδρια πρὸς τιµή του, [εν~ω τὰ συγγράµµατά του ἔχουν [επανεκδοθε~ι καὶ συνεχίζουν νὰ [επανεκδίδονται συνεχῶς τόσο στὴ γλώσσα τ~ης γραφίδας το~υ ]αγίου Νικοδήµου \οσο καὶ σ`ε µετάφραση. Πολλὲς ἀπὸ τὶς µελέτες γιὰ τὸν \αγιο Νικόδηµο ἔχουν [επικεντρωθε~ι στὴν ἀνάµιξη το~υ Ἁγίου µὲ τὸ κίνηµα τῶν Κολλυβάδων, ἢ ἔχουν [ασχοληθε~ι µὲ τὴν πιθανότητα τῆς ἐπιδράσεως τ~ης υτικῆς θεολογίας ἐπὶ τῶν συγγραµµάτων καὶ τ~ης θεολογίας του. Μικρὴ προσοχὴ ἔχει \οµως δοθεῖ στὸ πῶς τὰ ἔργα α[υτο~υ τοῦ µεγάλου διδασκάλου τῆς Ἐκκλησίας συµβάλλουν στὴν προαγωγὴ τῆς καθηµερινῆς πνευµατικῆς ζωῆς το~υ πιστο~υ τόσο στὴν προσωπικὴ ζω`η το~υ καθενὸς \οσο καὶ στὴν ἐκκλησιαστική. Κατ ἀρχὴν αὐτὴ ἦταν ἡ ἀρχικὴ πρόθεση [αλλὰ καὶ ὁ τελικὸς σκοπὸς γιὰ τὴ συγγραφὴ τ~ων {εργων του 10, τ`α ]οπο~ια ἀπευθύνονται «τοῖς ἀπανταχοῦ ὀρθοδόξοις», ἰδιαιτέρως \οµως στοὺς ἁπλοὺς πιστούς. Εἰδικότερα καµία µελέτη δὲν ἔχει [αποτιµήσει τὴ διδασκαλία του γιὰ τὴ ζωὴ τῆς λατρείας καὶ τὸ ρόλο τῶν µυστηρίων στὴ ζωὴ τοῦ Χριστιανοῦ, θέσεις ποὺ [αποτελο~υν καὶ τὸ [επίκεντρο τῆς παρούσας διατριβῆς. Ἐπιπρόσθετα µερικοὶ [ακόµη παράγοντες ἔχουν συµβάλλει στὴν ἐκλογὴ τοῦ θέµατος α[υτ~ης τῆς διατριβῆς. 1) ὲν εἶναι ἀσυνήθιστο νὰ ἀποδίδεται στὸν ἅγιο Νικόδηµο ἡ µοµφὴ ὅτι δὲν ἀναφέρεται σὲ θέµατα θεολογίας καὶ ἀνάγκης τῆς λατρείας, ὅπως ἄλλωστε τὸ ἴδιο συµβαίνει καὶ µὲ ἄλλους ἀσκητικοὺς ἤ, ὅπως συνήθως λέγονται, νηπτικοὺς Πατέρες. Ο]ι βασικ`ες κατηγορίες ]εστιάζονται στὸ ὅτι δὲν ἔχει τίποτα ]ο \αγιος Νικόδηµος νὰ πε~ι περὶ τῆς µυστηριακῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας, λ`ες καὶ ἡ λειτουργικὴ ζωὴ καὶ τὰ µυστήρια δὲν ἦταν πραγµατικὰ στὸ [επίκεντρο τῆς ζωῆς του. Τὰ 10 Βλ. Vasilije Grolimund, «La Vita Spirituale Secondo l Insegnamento di Nicodemo l Aghiorita», Nicodemo l Aghiorita e la Filocalia, ἐπιµ. O. Clément, K. Karaisaridis, A. Rigo, A.-E. Tachiaos, ἐκδ. Edizioni Qiqajon, Communità di Bose 2001, σ

14 συγγράµµατα \οµως τοῦ ἁγίου Νικοδήµου «εἶναι ὅλα θησαυρὸς πολύτιµος καὶ ἀκριβὴς συµπύκνωση ὅλης τῆς προηγουµένης πατερικῆς σοφίας» 11 καὶ ἀνακεφαλαιώνουν ὁλόκληρη τὴν πατερικὴ παράδοση, κυρίως τὴν ἐρηµιτικὴ καὶ νηπτική. Ο[υσιαστικ`α σὲ ὅλα τὰ συγγράµµατά του, ὁ ἀπλανὴς φωστὴρ καὶ διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας, ἐνθαρρύνει τὸν καθένα κληρικό, µοναχὸ καὶ λαϊκό νὰ συµµετέχει συχνὰ καὶ ἐνεργητικὰ στὴ λατρευτικὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίαςµ`ε κάθε τρόπο ψάλλοντας, ἀκούγοντας προσεκτικά, παρατηρώντας τὴν [οµορφιὰ καὶ τὸ συµβολισµὸ τοῦ ναοῦ καὶ κυρίως συµµετέχοντας στὰ µυστήρια. Εἶναι ἐµφανές, σύµφωνα µὲ τὸν καθηγητὴ Ἰωάννη Φουντούλη, ὅτι ]ο ἅγιος Νικόδηµος ἀγαποῦσε τὶς ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὶς γνώριζε ὑπερβολικὰ καλά. Τὰ «ἐντελῶς πρωτότυπα λειτουργικὰ Ὑποµνήµατά του» 12, τὰ ὁποῖα παροτρύνουν τὸν πιστὸ Χριστιανὸ νὰ συµµετέχει στὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας, προέρχονται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν προσωπική του ἀγάπη γιὰ τὶς θεῖες ἀκολουθίες καὶ γιὰ τὴ λατρευτικὴ ζωὴ τὴς Ἐκκλησίας 13. 2) Ὑπῆρχε πάντοτε µὶα τάση γιὰ ]υποτίµηση τ~ων µυστηρίων καὶ [αναγωγή τους σ`ε ρουτίνα τ~ης ζω~ης τοῦ Χριστιανοῦ, µέχρι το~υ σηµείου ποὺ εἴτε χάνουν τὸ πραγµατικὸ νόηµά τους ε{ιτε λαµβάνουν µαγικὸ χαρακτήρα. Ἡ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Νικοδήµου ἀποφεύγει α[υτοὺς τοὺς κινδύνους µὲ τὸ νὰ ἐπεξηγεῖ [επακριβ~ως τί εἶναι τὰ µυστήρια, γιατὶ εἶναι ἀπαραίτητα γιὰ τὴν ἐν Χριστῷ ζωὴ καὶ πῶς ὁ Χριστιανὸς πρέπει µετέχει σ`ε α[υτά. Ὁ ἅγιος Νικόδηµος πρωτοστάτησε στὴ λειτουργικὴ καὶ 11 Μητροπολίτου Θήρας, Ἀµοργοῦ καὶ νήσων, Παντελεήµονος (Ρίζου), «Τὸ συγγραφικὸ ἔργο τοῦ ἁγίου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου ὡς βοήθηµα τοῦ κηρυγµατικοῦ λόγου», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Κυκλαδικῶν Μελετῶν (Πρακτικὰ Συµποσίου «Νικοδήµου Ἁγιορείτου τοῦ Ναξίου Πνευµατικὴ Μαρτυρία»), τ. 16, Ἀθήνα 2000, σ Πρωτ. Γεωργίου Μεταλληνοῦ, «Τὸ Ἐξοµολογητάριον τοῦ Ἁγίου Νικοδήµου», Πρακτικὰ Α ἐπιστηµονικοῦ συνεδρίου, Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης, τ. Β, σσ Πρβλ. Χρήστου Γιανναρᾶ, Ὀρθοδοξία καὶ ύση στὴ νεώτερη Ἑλλάδα, ἐκδ. όµος, Ἀθήνα 1992, σ. 199: «Στοὺς ὑποµνηµατισµοὺς αὐτοὺς (στὰ λειτουργικὰ κείµενα τῆς Ἐκκλησίας, δηλ.) πραγµατικὰ ἀναδείχνεται ἡ θεολογικὴ δηµιουργία τοῦ ἁγίου Νικοδήµου. Θὰ µποροῦσε νὰ χαρακτηρίσει κανεὶς τὸν Νικόδηµο ὡς τὸν θεολόγο τῆς ἐκκλησιαστικῆς λατρείας: Ἀπὸ αὐτὴν ἀντλεῖ καὶ µὲ αὐτὴν συνδέει τὶς κυρίως θεολογικές του ἀναλύσεις». 13 Βλ. Ioannis M. Phountoulis, «Nicodemo l Aghiorita e la Teologia Liturgica», Nicodemo l Aghiorita e la Filocalia, σσ Βλ. ἐπίσης Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, «Ὁ Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης ὡς λειτουργιολόγος», Πρακτικὰ Α ἐπιστηµονικοῦ συνεδρίου, Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης, τ. Β, σσ

15 µυστηριακὴ [αναβίωση [εντὸς τ~ης Ἐκκλησίας καὶ «συµµετεῖχε ἐνεργὰ στὴν ἐπιστροφὴ σὲ µιὰ Εὐχαριστιακή-κεντροθετηµένη πνευµατικότητα» 14. Ὁ λόγος του συνεχίζει νὰ διαδραµατίζει σηµαντικὸ ρόλο καὶ µπορεῖ νὰ συµβάλλει στὴν πνευµατικὴ [αναγέννηση τοῦ πιστοῦ δι`α µέσου τ~ης λατρείας. 3) Ὁ συγγραφέας τῆς παρούσης διατριβῆς εἶναι πρεσβύτερος τῆς Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ἀρχιεπισκοπῆς τῆς Ἀµερικῆς. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία στὶς Ἡνωµένες Πολιτεῖες τῆς Ἀµερικῆς [αποτελε~ι µία θρησκευτικὴ µειονότητα καὶ ἀντιµετωπίζει πολλὲς προκλήσεις. Μία [απὸ α[υτ`ες τὶς προκλήσεις εἶναι τὰ περιβάλλοντα, \οπως ἀποκαλοῦνται, χριστιανικὰ θρησκευτικὰ δόγµατα, ποὺ χιλιάδες ]ως πρὸς τὸν [αριθµό. Ἡ πλειοψηφία αὐτῶν τῶν θρησκευτικῶν ]οµάδων εἶναι καταφανῶς ἀντι- µυστηριακή, ἀντι-ἱεραρχικὴ καὶ {εχει θρησκόληπτο χαρακτήρα, ἐπιδεικνύοντας ἕναν ἐπικίνδυνο νέο-μεσσαλιανισµό. Μία ἄλλη [επίσης πρόκληση σχετίζεται µ`ε \ολα [εκεῖνα τὰ εἴδη τῶν ψευδο-πνευµατικοτήτων, τὰ ]οπο~ια δὲν ἔχουν καµία σχέση µὲ τὴ λειτουργία το~υ ]Ἁγίου Πνεύµατος. Ὁ Ὀρθόδοξος πιστὸς στὶς Ἡνωµένες Πολιτεῖες τῆς Ἀµερικῆς βοµβαρδίζεται συνεχῶς ἀπὸ α[υτὲς τὶς ἀπατηλὲς ἰδεολογίες καὶ ἐκκλησιολογίες µ`ε [αµείωτη {ενταση. Καὶ στὸ σηµε~ιο α[υτὸ ἡ περὶ τ~ης λατρείας διδασκαλία τοῦ ἁγίου Νικοδήµου, ]ενὸς σχετικὰ σύγχρονου Πατέρα καὶ διδάσκαλου τῆς Ἐκκλησίας, κατόχου τ~ης σκέψης τῆς Μεταρρύθµισης καὶ τοῦ οὐµανιστικοῦ ιαφωτισµοῦ, µπορεῖ νὰ προσφέρει µεγάλη βοήθεια στοὺς Ὀρθοδόξους το~υ σήµερα, [επαναπροσδιορίζοντας µ`ε \ενα [αµιγὴ [ορθόδοξο τρόπο τὰ δεδοµένα τ~ης λατρευτικ~ης ζω~ης τ~ης [ Εκκλησίας. [ Επιπρόσθετα ]η διδασκαλία τοῦ ἁγίου Νικοδήµου γιὰ τὰ µυστήρια καὶ τὴ λειτουργικὴ ζω`η µπορε~ι νὰ προµηθεύσει τοὺς Ὀρθοδόξους µὲ τὴν ἀπαραίτητη [εκείνη γνώση, οὕτως ὥστε νὰ εἶναι πάντοτε ἕτοιµοι νὰ ἀνταποκριθοῦν στὶς [απαιτήσεις τ~ης σύγχρονης ζω~ης «The entire Hesychastic tradition places immense importance on the Eucharist. The champions of Hesychasm on Mt. Athos in the late eighteenth and early nineteenth centuries (among them, St. Nicodemos the Hagiorite) were actively involved in a return to a Eucharistic-centered spirituality and the precepts preached by the Hesychasts in the fourteenth century.» Archbishop Chrysostomos, A Guide to Orthodox Psychotherapy, ἐκδ. University Press of America, Inc., Lanham 2007, σ Κατὰ τὸν Πρωτ. Κ. Καραϊσαρίδη, «ὁ ἅγιος Νικόδηµος εἶχε συνειδητοποιήσει πλήρως τὴ σηµασία τῆς Ὀρθόδοξης λειτουργικῆς ζωῆς ὡς κεφαλαιώδους παράγοντος διδασκαλίας τῆς Ὀρθοδόξου 15

16 4) ] Ο ἅγιος Νικόδηµος χρησιµοποιεῖ στὰ ἔργα του διδακτικὸ καὶ κηρυγµατικὸ ὕφος. Α[υτὸ τὸ \υφος µεταχειρίζεται καὶ ὅταν ὁµιλεῖ περὶ τῆς µυστηριακῆς ζωῆς. Α[υτ`ος ὁ τρόπος γραφῆς καὶ ὁµιλίας εἶναι [ιδιαίτερα σηµαντικὸς γιὰ τὸν ἱεροκήρυκα καὶ ὁποιονδήποτε ἐκκλησιαστικὸ διδάσκαλο ποὺ ἐµπλέκεται στὴν κατήχηση τ~ων ]υποψηφίων νέων µελ~ων τ~ης Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας 16. ] Η διατριβὴ α[υτ`η θὰ προσπαθήσει νὰ ]υπηρετήσει τὸν πρακτικὸ α[υτὸ σκοπὸ [αναδεικνύοντας τὰ συγγράµµατα τοῦ ἁγίου Νικοδήµου, ποὺ ἀφοροῦν στὴ ζωὴ τῆς λατρείας µ`ε τέτοιο τρόπο, \ωστε νὰ ε@ιναι προσιτὰ σ`ε κηρυγµατικοὺς καὶ κατηχητικοὺς σκοπούς. Ἡ διατριβὴ δὲν [αποτελε~ι µία ἐξαντλητικὴ ἐκτίµηση τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Νικοδήµου γιὰ τὴν πνευµατικὴ ζωή, ἂν καὶ ὅλα τὰ ἔργα τοῦ ἱεροῦ Πατέρα ἐκτὸς [απὸ τὶς ὑµνογραφικές του συνθέσεις ἔχουν διερευνηθεῖ καὶ συµπεριλαµβάνονται σὲ α[υτὴ τὴ µελέτη. Ἔχουµε στρέψει τὴν προσοχή µας κυρίως σὲ αὐτὰ τὰ ὁποῖα ὁ Ἅγιος ἔχει νὰ πεῖ γιὰ τὴ ζωὴ τῆς λατρείας γενικῶς, καθὼς ἐπίσης καὶ τὴ διδασκαλία του γιὰ τὰ τρία µυστήρια τῆς µυήσεως τὸ βάπτισµα, τὸ χρίσµα καὶ τὴ θεία Εὐχαριστία καὶ τὴν ἐξοµολόγηση. ιαιρέσαµε τὴ µελέτη µας σὲ πέντε κεφάλαια καὶ χρησιµοποιο~υµε τὴ µέθοδο, ]η ]οποία ἐπιτρέπει στὸν Ἅγιο νὰ «µιλᾶ γιὰ τὸν ἑαυτό του» παραθέτοντας πολυάριθµες παραποµπ`ες ἀπὸ τὰ βιβλία του. Ἔχουµε ἐπίσης προσπαθήσει νὰ συνδυάσουµε τ`α λεγόµενα το~υ ]αγίου Νικοδήµου µὲ προγενέστερες πατερικὲς µαρτυρίες, ὅσο αὐτὸ ε@ιναι δυνατόν. Τὸ πρῶτο κεφάλαιο καταγράφει γενικὲς παρατηρήσεις περὶ τῆς Ὀρθοδόξου πνευµατικῆς ζωῆς, ἰδιαιτέρως τὸ γεγονὸς \οτι ἡ αὐθεντικὴ πνευµατικὴ ζωὴ εἶναι ριζωµένη στὴ λατρευτικὴ καὶ µυστηριακὴ ζωὴ τοῦ σώµατος τοῦ Χριστοῦ. Ἐπίσης περιέχει ]υλικὸ ἀπὸ τὰ ἔργα τοῦ ἁγίου Νικοδήµου, ποὺ [αναφέρονται στὴν κοινὴ ζωὴ τῆς λατρείας τοῦ πιστοῦ στὸ ναό. Τὸ δεύτερο κεφάλαιο ἀφορᾶ τὸ µυστήριο το~υ βαπτίσµατος, καθὼς τὸ µυστήριο α[υτὸ ε[ισάγει τ`ον πιστὸ [εντὸς τ~ης Ἐκκλησίας καὶ πίστεως καὶ ὡς ἀσφαλοῦς ὁδηγοῦ πρὸς τὴν Ὀρθόδοξη πνευµατικότητα». «Ὁ Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης ὡς λειτουργιολόγος», σ Βλ. Μητροπολίτου Θήρας, Ἀµοργοῦ καὶ νήσων, Παντελεήµονος (Ρίζου), «Τὸ συγγραφικὸ ἔργο τοῦ ]αγίου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου ὡς βοήθηµα τοῦ κηρυγµατικοῦ λόγου», σσ

17 δηµιουργε~ι τὶς [απαραίτητες [οντολογικὲς προϋποθέσεις γιὰ τὴ σωτηρία. Στὸ ]επόµενο κεφάλαιο [αναφερόµαστε στὸ ἅγιο χρίσµα καὶ στὰ χαρίσµατα τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος, ποὺ δίδονται σὲ κάθε Χριστιανὸ προσωπικ`α µέσω τῆς χρίσεως µὲ τὸ ἅγιο µύρο. Στὸ τέταρτο κεφάλαιο καταπιανόµαστε µὲ τὴ θεολογία τοῦ ἁγίου Νικοδήµου, ποὺ ἀφορ~α τὴ Θεία Εὐχαριστία. Τὸ πέµπτο καὶ τελευταῖο κεφάλαιο καταγίνεται µ`ε τὴ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Νικοδήµου περὶ τοῦ µυστηρίου τῆς ἐξοµολογήσεως καὶ µετανοίας καὶ τὴν ἀνεκτίµητη σπουδαιότητά του στὴν πνευµατικὴ ζωὴ το~υ κάθε Χριστιανοῦ. Ἐλπίζεται ἡ παροῦσα διατριβὴ νὰ ἀποδείξει τὴ σπουδαιότητα καἰ τὴ σηµασία τῆς µυσταγωγικῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Νικοδήµου ὅπως σχετίζεται µὲ τὴν καθηµερινὴ πνευµατικὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ θεολογία του εἷναι σταθερὰ ριζωµένη στὴ βιβλική πατερικὴ παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησὶας καὶ πάντοτε προϋποθέτει ἐκκλησιαστικὴ συνείδηση. Σωτηρία κατορθώνεται, ὄχι σὰν ἕνα ἄτοµο, ἀλλὰ µέσω τῆς ἐνσωµατώσεως τοῦ ἀνθρώπου στὸ σῶµα τοῦ Χριστοῦ καὶ µέσω τῆς συµµετοχῆς του στὴν κοινὴ λατρεία καὶ µυστηριακὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας σὲ στοργικὴ κοινωνία µὲ τοὺς συνανθρώπους του. 17

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Αʹ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΩΣ ΤΟΠΟΣ-ΤΡΟΠΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ Κατὰ τὸν ἅγιο Νικόδηµο τὸν Ἁγιορείτη, ὅλος ὁ σκοπὸς τῆς πνευµατικῆς ζωῆς [επικεντρώνεται στ`ο γεγονὸς \οτι ]ο {ανθρωπος καλε~ιται «νὰ πλησιάσῃ εἰς τὸν Θεόν, καὶ νὰ ἑνωθῇ µὲ Αὐτόν» 17. Ἡ ἕνωση αὐτὴ χαρακτηρίζεται ]ως ἡ «ἀκρότης» τῆς πνευµατικ~ης ζωῆς καὶ τῆς χριστιανικῆς τελειότητος. ] Η πραγµάτωση \οµως τ~ης \ενωσης Θεο~υ καὶ [ανθρώπου δὲν [αποτελε~ι \ενα φιλοσοφικὸ θεωρητικὸ [επίτευµα ο{υτε διαδραµατίζεται σὲ ἕνα µὴ ]υπαρκτὸ χ~ωρο. Πολλ~?ω δ`ε µ~αλλον ὡς πνευµατικὴ ζωὴ δ`ε θὰ µπορο~υσε νὰ χαρακτηρισθε~ι κάποια ἀτοµικὴ προσπάθεια ἐγκλεισµένη καὶ περιορισµένη στὸν προσωπικὸ κόσµο το~υ [ανθρώπου ἢ µία [αποσπασµατικὴ καὶ [αποκοµµένη [απὸ τὸ σ~ωµα τ~ης [ Εκκλησίας ἐσωτερικὴ [ασκητικ`η προσπάθεια 18. `ε θὰ µπορο~υσε φυσικὰ ]η πνευµατικ`η ζω`η νὰ χαρακτηρισθε~ι ]ως µία µορφὴ «πελαγιαν~ης» ἠθικολογίας, κατὰ τὴν ὁποία τὸ ἄτοµο ἀγωνίζεται γιὰ τὴν ἠθική του τελειότητα περιορισµένος στὶς δικές του ἔµφυτες ἱκανότητες. Παράλληλα στ`ην πνευµατικὴ ζωὴ δ`εν ]υφίσταται κάποια «µαγικὴ» ἢ «µηχανικὴ» θέωση, ὅπου ὁ ἄνθρωπος τὴν [αποδέχεται παθητικά. [ Αντίθετα, ]η πνευµατικὴ ζωή εἶναι µία συνεχὴς ἀλληλεπίδραση µεταξὺ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς ἐνεργητικ~ης µετοχ~ης τοῦ ἀνθρώπου σ α[υτὴν 19. Ὁ 17 Ἀόρατος Πόλεµος, ἐκδ. Ν. Παναγόπουλος, Ἀθήνα , σ Ἄν καὶ ἡ προσωπικὴ ἄσκηση εἶναι ἀναπόσπαστο µέρος τῆς πνευµατικῆς ζωῆς, θὰ πρέπει νὰ σηµειώσουµε ὅτι ὡς µέλος τῆς Ἐκκλησίας ὁ ἄνθρωπος δὲν θεωρε~ιται ]ως µία α[υτόνοµη [εξατοµικευµένη [οντότητα [αλλὰ εἶναι ἐν κοινωνίᾳ µὲ τὰ ὑπόλοιπα µέλη τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτὸ συµβαίνει κυρίως µέσω τῆς συµµετοχῆς του στὴν µυστηριακὴ καὶ λατρευτικὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας, ἀκόµη κα`ι [εὰν [εφησυχάζει στὴν πιὸ ἀποµακρυσµένη ἔρηµο. Σὲ αὐτὰ τὰ πλαίσια λαµβάνει χώρα ἡ πνευµατικὴ ζωή: «Στὰ µυστήρια, καὶ ἰδιαίτερα στὴ θεία Εὐχαριστία, προσφέρεται ἡ καταπληκτικὴ δυνατότητα γιὰ µοναδικὴ καὶ ἀληθινὴ ἑνότητα τῶν ἀνθρώπων». Ἀνέστη Κεσελόπουλου, «Ἡ µοναξιὰ ὡς ὑπαρξιακὸ καὶ ποιµαντικὸ πρόβληµα», Προτάσεις ποιµαντικῆς θεολογίας, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 2003, σ ] Ο Πρωτ. Γεώργιος Φλορόφσκυ λέγει: «There is an essential duality in Christian existence. Christianity stands by personal faith and commitment, and yet Christian existence is intrinsically corporate: to be Christian means to be in the Community, in the Church and of the Church The two aspects of Christian existence personal and corporate are linked together inseparably. One is saved only in the Community, and yet salvation is mediated always through personal faith and obedience». «The Worshipping Church», The Festal Menaion, ἐπιµ. Mother Mary καὶ Archimandrite K. Ware, ἐκδ. Faber & Faber, London 1977, σσ «ίχως τὴ Χάρη τοῦ Θεοῦ ἡ ἀνθρώπινη βούληση µένει ἀνίσχυρη. Ἡ ἐνέργεια ὅµως τῆς θείας Χάριτος καὶ τοῦ θείου ἐλέους προϋποθέτει τὴν ἀνθρώπινη συναίνεση καὶ τὴ διαρκὴ ἄσκηση τοῦ Χριστιανοῦ, ποὺ δὲν µπορεῖ νὰ αὐτονοµεῖται ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία καὶ τὰ µυστήριά της». Πρωτ. 18

19 {ανθρωπος [ανταποκρίνεται στὴ χάρη τοῦ Θεοῦ, γνωρίζοντας \οτι δίχως α[υτὴν τίποτα δ`εν µπορε~ι νὰ πραγµατοποιηθε~ι 20, γεγονὸς ποὺ ]οριοθετε~ι τ`α ε[ιδικ`α πλαίσια λειτουργίας της, δηλαδὴ ]υφίσταται µία [αµφίρροπη σχέση [ανάµεσα στὴν [αγάπη το~υ Θεο~υ πρὸς τὸ δηµιούργηµά Του καὶ τὴν [ανθρώπινη [ελευθερία τ~ης βούλησης. Αὐτὸ τὸ πλαίσιο [αποτελε~ι τὴ νέα ζωὴ καθιερωµένη ἀπὸ τὸν Ἰησοῦ Χριστὸ µέσα εἰς «τὴν νέαν πραγµατικότητα» 21, τὴν «καινὴν κτίσιν» 22, ἡ ὁποία εἶναι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, καὶ κυρίως διαφαίνεται µέσα [απὸ τὰ ἱερά Της µυστήρια. Ὁ ἅγιος Νικόδηµος παρότι ὁµιλεῖ ἐκτενῶς γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα τῆς ἀσκήσεως, τῆς προσευχῆς, τῆς ὑπακοῆς στὶς ἐντολές, τῆς ἀναγνώσεως τῆς Ἁγίας Γραφῆς, τῆς καλλιέργειας τῶν ἀρετῶν καὶ \ολων \οσων [αναγκαῖα γιὰ τὴν πνευµατικὴ [ανάπτυξη το~υ [ανθρώπου, τονίζει \οτι ὁ κύριος σκοπὸς ὅλων αὐτῶν εἶναι ἡ ἕνωση το~υ [ανθρώπου µὲ τὸν Θεό, ἡ διατήρηση [επαύξηση τῆς χάριτος ποὺ λάβαµε κατὰ τὸ βάπτισµα καὶ ἡ καλλιέργεια τ~ων δωρε~ων τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος, τὰ ]οποῖα µᾶς δόθηκαν µὲ τὸ ἅγιο χρίσµα. Παρόµοια στὴν περίπτωση τῆς µετανοίας καὶ τῆς ἐξοµολογήσεως σκοπὸς εἶναι ]η ἐπανεύρεση τ~ης χαµένης χάρης τοῦ βαπτίσµατος. Σαφῶς, λοιπόν, δὲν ὑπάρχει καµία [ατοµοκρατικ`η θεώρηση στὴν \ενωση το~υ [ανθρώπου µὲ τὸ Θεὸ ἢ µὲ τοὺς ἐν Χριστῷ ἀδελφούς, καθὼς δ`εν µπορε~ι, κατὰ τὸν \αγιο Νικόδηµο τὸν ]Ἁγιορείτη, νὰ ]υπάρξει πραγµατικὴ \ενωση Θεο~υ καὶ [ανθρώπου ἔξω ἀπὸ τὴ συµµετοχὴ στὸν ἄχραντο σῶµα καὶ τὸ ζωηφόρο αἷµα τοῦ Χριστοῦ, µὲ τὴν πρέπουσα φυσικὰ προετοιµασία 23. Ἐπιπλέον, τὰ ἱερὰ µυστήρια βοηθοῦν καὶ Βασιλείου Ἰ. Καλλιακµάνη, Μεθοδολογικὰ πρότερα τῆς ποιµαντικῆς, ἐκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000, σ «Ὁ Θεὸς εἶναι ὅπου ἀρχινᾷ καὶ ὁ Θεὸς εἶναι ὅπου τελειώνῃ κάθε καλόν». Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Πνευµατικὰ Γυµνάσµατα, ἐκδ. Β. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη , σ [Ἀλλοῦ ὁ Ἅγιος σηµειώνει: «Καὶ διὰ νὰ εἰπῶ καθολικῶς, ὅσα καλὰ ἔργα κάµῃς, ἀδελφέ, καὶ ὅσα καλὰ λόγια εἶπῃς, νὰ πιστεύῃς ὅτι µὲ τὴν δύναµιν καὶ χάριν τοῦ Χριστοῦ ταῦτα καὶ ἐποίησας καὶ ἐλάλησας... Πλὴν ταῦτα λέγοντες, καὶ τοῦτο συνοµολογοῦµεν, ὅτι δὲν ἀρκεῖ εἰς ἡµᾶς πρὸς σωτηρίαν µόνη ἡ τοῦ Θεοῦ βοήθεια, ἀλλὰ πρέπει νὰ ᾗναι ἑνωµένη µὲ αὐτὴν καὶ ἡ ἐδική µας προθυµία οὔτε γὰρ τὸ ἕνα µόνον δύναται νὰ µᾶς σώσῃ οὔτε τὸ ἄλλο, ἀλλὰ καὶ τὰ δύο ὁµοῦ». Νέα Κλῖµαξ, ἐκδ. Β. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1976, σ Πρβλ. ἐπίσης Ἰωάν. 15,15 καὶ Φιλιπ. 2,13 καὶ 1,6. 21 Πρωτ. Γεωργίου Φλορόφσκυ, Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία, Παράδοσις, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1976, σ Β Κορ. 5, Ἡ διατριβὴ α[υτὴ ]εστιάζει τ`ο [ενδιαφέρον της, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, στὰ µυστήρια τοῦ βαπτίσµατος, τοῦ χρίσµατος, τῆς θείας Εὐχαριστίας καὶ τῆς ἐξοµολογήσεως. Εἶναι τὰ µυστήρια στὰ ὁποῖα ὁ ἅγιος 19

20 Νικόδηµος κάνει τὶς περισσότερες [αναφορές. [ Αρκετὲς ε@ιναι καὶ ο]ι [αναφορὲς γιὰ τὴν ἱερωσύνη. Τὸ γεγον`ος ὅτι ὁ ἅγιος Νικόδηµος γράφει κυρίως γιὰ τὰ προαναφερθέντα τέσσερα µυστήρια ἴσως δὲν εἶναι τυχαῖο, καθ`ως εἶναι ἀπαραίτητα γιὰ τὴ σωτηρία. [ Απὸ τὴν {άλλη ἡ συµµετοχὴ στὰ µυστήρια τοῦ ἱεροῦ εὐχελαίου, τοῦ γάµου καὶ τῆς ἱερωσύνης δὲν εἶναι [αναγκαστικὴ ἀλλὰ προαιρετική (ἐξυπακούεται βέβαια ὅτι χωρὶς τὴν ἱερωσύνη εἶναι ἀδύνατον νὰ τελεσθοῦν τὰ ἅγια µυστήρια [βλ. Συµεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου, Ἐπιστολὴ 3, , παρὰ Ἀρχιεπ. Basil Krivocheine, In the Light of Christ, ἐκδ. St. Vladimir Seminary Press, Crestwood1986, σσ ). Ὁ καθηγούµενος τῆς Ἱ.Μ. τοῦ Ὁσίου Γρηγορίου Ἁγίου Ὄρους Ἀρχιµ. Γεώργιος (Καψάνης), τονίζει τὴ σπουδαιότητα τῶν τεσσάρων τούτων µυστήριων. Στὸ βιβλίο του, Ἡ θέωσις ὡς σκοπὸς τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου (ἐκδ. Ἱ.Μ. Ὁσίου Γρηγορίου, Ἁγίου Ὄρους, ), ἀπαριθµεῖ συχνά αὐτὰ τὰ τέσσερα µυστήρια µαζί: «Ὁ Χριστὸς ἐγκαθίσταται στὴν καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου µὲ τὰ ἅγια Μυστήρια. Μὲ τὸ ἅγιο Βάπτισµα, τὸ Χρῖσµα, τὴν ἱερὰ ἐξοµολόγησι, τὴν Θεία Εὐχαριστία». σ. 48. Σὲ [άλλο σηµε~ιο τονίζει: «Στοὺς Ὀρθοδόξους Χριστιανοὺς ποὺ εἶναι ἐν κοινωνίᾳ Χριστοῦ, ὁ Θεός, ἡ Χάρις Του, εἶναι µέσα τους, στὴν καρδιά τους, διότι εἶναι βαπτισµένοι, χρισµένοι, ἐξοµολογηµένοι, κοινωνηµένοι». σσ [ Άλλο~υ διαβάζουµε: «Ἔτσι λοιπὸν βαπτισµένοι, χρισµένοι, ἐξοµολογούµενοι, κοινωνοῦµε τὸ Σῶµα καὶ τὸ Αἷµα τοῦ Κυρίου καὶ γινόµαστε καὶ ἐµεῖς θεοὶ κατὰ Χάριν, ἑνωνόµαστε µὲ τὸν Θεό». σ. 30. [ Απὸ τὴν πλευρά του ]ο καθηγητὴς Μᾶρκος Σιώτης σηµειώνει: «Τὰ µυστήρια τοῦ βαπτίσµατος, τοῦ χρίσµατος καὶ τῆς θείας εὐχαριστίας παρουσιάζονται εἰς τὰ βιβλία τῆς Καινῆς ιαθήκης ὡς τὰ τρία ἐκεῖνα βασικὰ µέσα τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, δι ὧν συντελεῖται ἡ προσωπικὴ οἰκείωσις τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας ὑπὸ ἑνὸς ἑκάστου τῶν πιστῶν,» καὶ διὰ τοῦ µυστηρίου τῆς µετανοίας «ἡ διαταραχθεῖσα διὰ τῶν µετὰ τὸ βάπτισµα προσωπικῶν ἑκάστου ἁµαρτιῶν ἐν Χριστῶ ζωὴ ἀποκαθίσταται χάριτι θείᾳ». «Ἡ Καινὴ ιαθήκη περὶ τῆς σχέσεως τῶν µυστηρίων βαπτίσµατος, χρίσµατος καὶ θείας εὐχαριστίας», Ἐκκλησία, ἀριθ. 12, 1969, σ Τὰ µυστήρια τοῦ εὐχελαίου καὶ τοῦ γάµου [αναλύονται [εν συντοµία ἀπὸ τὸν ἅγιο Νικόδηµο στὰ κείµενά του. Περισσότερο ὁµιλεῖ περὶ τῆς ἱεροσύνης. Καὶ ἐνῶ ὁ ἅγιος Νικόδηµος συχνὰ ἀναφέρει τὰ «ἑπτὰ» µυστήρια, ὅπως κάνει ὁ ἅγιος Συµεὼν Θεσσαλονίκης (βλ. Περὶ τῶν ἱερῶν τελετῶν 33, PG 155, 177B) καὶ ἄλλοι, α[υτὸ \οµως δὲ σηµαίνει \οτι παραβλέπει τὴ σπουδαιότητα τῶν ]υπολοίπων ἱερῶν ἀκολουθιῶν καὶ ἁγιασµάτων τῆς Ἐκκλησίας. [ Αντιθέτως τονίζει τὴ σπουδαιότητά τους. Α) Περὶ εὐχελαίου, βλ. Νικοδήµου Ἁγιορείτου καὶ Ἀγαπίου Ἱεροµ., Πηδάλιον, ἐκδ. Παπαδηµητρίου, Ἀθήνα. 2003, σ. 470 Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Ἑορτοδρόµιον, Τόµος Α, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη, 1987, σσ Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Ἑρµηνεία εἰς τὰς ἑπτὰ καθολικὰς ἐπιστολὰς τῶν ἁγίων ἀποστόλων, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1986, σσ Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Κῆπος Χαρίτων, ἐκδ. Β. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη , σ. 52 Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Ἐξοµολογητάριον, ἐκδ. Ν. Παναγόπουλος, Ἀθήνα , σ. 92. Β) Περὶ γάµου, βλ. Πηδάλιον, σσ. 6-7, 58-62, 88-89, 94-95, , 615, 629, κ. [αλ. Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Χρηστοήθεια τῶν Χριστιανῶν, ἐκδ. Β. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1999, σσ Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Ἑρµηνεία εἰς τὰς Ι ἐπιστολὰς τοῦ ἀποστόλου Παύλου, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, τ. Α, Θεσσαλονίκη 1989, σσ , τ. Β, 1990, σσ , τ. Γ, 1990, σσ Πνευµατικὰ Γυµνάσµατα, σ. 122 Ἐξοµολογητάριον, σσ , , , Νέα Κλῖµαξ, σσ , 338 Κῆπος Χαρίτων, σ. 91. Γ) Περὶ ἱερωσύνης, βλ. Ἑορτοδρόµιον, τ. Α, σσ. 61, , , 191, τ. Β, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 125, τ. Γ, ἐκδ. Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 54, 60, 207 Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου, «Λόγος ἐγκωµιαστικὸς περὶ ἀρχιερωσύνης», Τρεῖς ἐγκωµιαστικοὶ λόγοι, ἐκδ. Ἱ.Μ. Σταυρονικίτα, Ἅγιον Ὁρος 1991, σσ Πηδάλιον, σσ. ις -ιζ, 8, 16-18, 24, 27-29, 40, 43-44, 47-51, 73-75, 90, , , , , , , , , , 627, 631, , 727, κ. ἄλ. Ἐξοµολογητάριον, σσ , 17-22, 64-67, 78-80, 85-87, , , 125, , , Νέα Κλῖµαξ, σσ. 96, 140, , 155, , Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Περὶ τῆς συνεχοῦς µεταλήψεως τῶν ἀχράντων τοῦ Χριστοῦ µυστηρίων, ἐκδ. Ν. Παναγόπουλος, Ἀθήνα 2001, σσ , 113, , , Χρηστοήθεια τῶν Χριστιανῶν, σσ. 237, 242, , 315 Ἑρµηνεία εἰς τὰς ἑπτὰ καθολικὰς ἐπιστολὰς τῶν ἁγίων ἀποστόλων, σσ Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Συµβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, 20

21 συναρµόζουν ὅλες τὶς [επιµέρους πλευρ`ες τῆς πνευµατικῆς ζωῆς το~υ [ανθρώπου [ανακαινίζοντάς τον ]ως ]ενιαία ψυχοσωµατικὴ \υπαρξη. Ἐπὶ παραδείγµατι, σύµφωνα µὲ τὸν ἅγιο Νικόδηµο, τὸ ἱερὸ µυστήριο τῆς ἐξοµολογήσεως δὲν εἶναι µόνο ἡ διὰ στόµατος [αποκάλυψη τῶν ἁµαρτιῶν καὶ ἡ α{ιτηση συγχώρεσης, ἂν καὶ αὐτὰ εἶναι ἀπαιτούµενα στοιχεῖα τοῦ µυστηρίου τὸ µυστήριο τοῦτο καθιστᾶ ἱκανὸ τὸν µετανοοῦντα νὰ πολεµήσει [ενάντια στὴν ἁµαρτία, δίνοντάς του τὴν χάρη νὰ τηρεῖ τὶς ἐντολὲς καὶ νὰ µεταµορφώνει τὰ πάθη του σὲ ἀρετές. Ὁ Ἅγιος ἐπίσης συνδέει τὴν προσευχὴ µὲ τὸ βάπτισµα καὶ τὸ χρίσµα σὲ πολλὰ σηµεῖα τῶν ἔργων του, τονίζοντας ὅτι µέσ?ω τῆς προσευχῆς, καὶ κυρίως τῆς νοερᾶς, [ανάπτει ἐκ νέου ἡ σπίθα τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος, ποὺ εἶναι [εµφυτευµένη στὴν καρδιά, καὶ ποὺ ἔχει [αδυνατήσει (ὄχι σβησθεῖ) ἀπὸ τὰ πὰθη καὶ τὶς ἁµαρτίες 24. Γιὰ τὸν ἅγιο Νικόδηµο, ἡ µυστηριακὴ ζωὴ εἶναι ὁ ἄξονας τῆς πνευµατικῆς ζωῆς διότι κάθε πνευµατικὴ δραστηριότητα, εἴτε µπορε~ι νὰ χαρακτηρισθε~ι ]ως «πρᾶξις» ἢ ]ως «θεωρία», περιστρέφεται πάντοτε γύρω ἀπὸ τὸν µυστηριακὸ ἄξονα καὶ µ`ε τὸν τρόπο α[υτὸ ἐνεργοποιεῖται καὶ ἐνισχύεται ἀπὸ τὴ θεία χάρη 25. Τὰ θεῖα µυστήρια «ἦτο καὶ εἶναι πάντοτε αἱ θεῖαι πηγαί, ἐξ ὧν προέρχεται καὶ δι ὧν τρέφεται ἡ ἀληθινὴ πνευµατικότης, ἡ ὄντως πνευµατικὴ ζωή» 26. Πράγµατι, α[υτὰ τ`α λόγια [αποτέλεσαν βίωµα το~υ ]αγίου Νικοδήµου, γι α[υτὸ µέσ?ω τοῦ πνευµατικοῦ του ἔργου «ἤθελε νὰ προαγάγει τὴν πνευµατικὴ ζωὴ µέσω τῶν µυστηρίων» 27. Πράγµατι ]η µυστηριακὴ ζωὴ εἶναι τὸ κύριο µέσο διὰ τοῦ ὁποίου ]ο {ανθρωπος [επιτυγχάνει τὸν ἐπιδιωκόµενο ἐκδ. Ν. Παναγόπουλος, Ἀθήνα , σσ , 67-68, 80-82, 87-91, 97-99, , , , , , , , Γιὰ τὴν σχέση [ανάµεσα στὴν προσευχὴ καὶ τὰ µυστήρια, βλ. Italo Citterio, «Preghiera e Sacramenti», L Orientamento Ascetico-Spirituale di Nicodemo Aghiorita, εκδ. Pontificia Studiorum Universitas A S. Thoma Aq. in urbe, Alessandria 1987, σσ Σχετικὰ µὲ τὸν ρόλο τῶν µυστηρίων στὴν πνευµατικὴ ζωὴ κατὰ τὸν ἅγιο Νικόδηµο, βλ. Πρωτ. Κ. Καραϊσαρίδη, Ὁ ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης καὶ τὸ λειτουργικό του ἔργο, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1998, σσ κα`ι Νικολάου Ζαχαροπούλου, «Ὁ ἅγιος Νικόδηµος ὡς διδάσκαλος τῆς πνευµτικῆς ζωῆς», Θεολογικὸν συµπόσιον: Χαριστήριον εἰς τὸν καθηγητὴν Παναγιώτην Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1967, σσ Ἱεροµ. Ἀθανασίου Γιέφτιτς, «Λειτουργία καὶ πνευµατικότης», Ἵδρυµα Γουλανδρῆ-Χόρν: Ἡ ἰδιοπροσωπία τοῦ νέου Ἑλληνισµοῦ - Συλλογὴ Κειµένων, Ἀθήνα 1983, σ Πρωτ. Ἀθανασίου Γκίκα, «Ἡ µετάνοια κατὰ τὸν Ἅγιο Νικόδηµο τὸν Ἁγιορείτη», Πρακτικὰ Α ἐπιστηµονικοῦ συνεδρίου, Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης: Ἡ ζωὴ καὶ ἡ διδασκαλία του, Τόµος Β, ἐκδ. Ἱ.Κ. Ὁσίου Νικοδήµου, Γουµένισσα 2006, σ

22 σκοπό, τ`ην \ενωση µὲ τὸν Θεό. Πρὶν \οµως προχωρήσουµε στὴν λεπτοµερειακὴ [ανάλυση τῆς περὶ Ἐκκλησίας διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Πατρός, δηλαδή πρὶν νὰ [αναφερθο~υµε ε[ις «τὸν µοναδικὸ χῶρο τῆς θεώσεως» 28, κρίνουµε ἀπαραίτητο νὰ ἐξετάσουµε τὸ νόηµα τ~ης πνευµατικ~ης ζω~ης. 1. Πνευµατικὴ ζωὴ Ἡ πνευµατικὴ ζωὴ δὲν εἶναι κάποια ἀφηρηµένη ἔννοια, µία θεωρητικὴ ἰδεολογία ἢ ἔστω ἰδέα ἑνὸς ἀπροσδιορίστου σπιριτουαλισµοῦ 29. [Ἀντιθέτως θ`α τὴν περιγράφαµε ]ως τ`η «χειροπιαστὴ» ἐκκλησιαστικὴ χριστιανικὴ ζωὴ ἐµποτισµένη ἀπὸ τὴ χάρη το~υ ]Ἁγίου Πνεύµατος «τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόµενον καὶ ἐν Υἱῷ ἀναπαυόµενον» 30. Εἶναι πράγµατι τριαδικὸς ]ο τρόπος βιώσεως τ~ης {ιδιας µας τ~ης \υπαρξης, τ~ης πνευµατικ~ης ζω~ης καὶ το~υ µυστηρίου τ~ης [Ἐκκλησίας, διότι ο]ι ]υπαρξιακ`ες [αναφορ`ες τ~ης ζω~ης µας \οπως καὶ ἡ Ἐκκλησία εἶναι βαθιὰ ριζωµένα καὶ συνδέονται µὲ τὸ µυστήριο τῆς Ἁγίας Τριάδος «ἐν ᾗ βεβαπτίσµεθα, δι ἧς καὶ ζῶµεν καὶ γινώσκοµεν καὶ νοοῦµεν, ὑφ ἣν καὶ ἐσµέν καὶ εἰς αἰῶνας αἰώνων ἐσόµεθα, ὡς 28 Ἀρχιµ. Γεωργίου, Ἡ θέωσις ὡς σκοπὸς τῆς ζωῆς, σ Βλ. Γεωργίου Μαντζαρίδη, Ὀρθόδοξος πνευµατικὴ ζωή, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίνη 1994, σσ , καὶ Stanley Harakas, Spirituality: East and West, στὸ The Legacy of St. Vladimir: Byzantium, Russia, America. Papers presented at a Symposium commemorating the Fifteenth Anniversary of St. Vladimir's Orthodox Theological Seminary, ἐκδ. St. Vladimir Seminary Press, Crestwood 1990, σσ Ἀµφότεροι οἱ συγγραφεὶς δὲν συµφωνο~υν [εὰν δὲν [απορρίπτουν τὸ δυτικὸ ἀφηρηµένο ὅρο «πνευµατικότης». Ἐντούτοις, κάποιος θὰ µπορο~υσε νὰ βρε~ι µία µᾶλλον «ὀρθόδοξη» καὶ µυστηριακὴ κατανόηση αὐτοῦ τοῦ ὅρου, ἀκόµη καὶ µεταξὺ τ~ων υτικῶν θεολόγων, \οπως στὴν περίπτωση τ~ης Sandra Schneiders, ἡ ὁποία καθορίζει τὴ χριστιανικὴ πνευµατικότητα ὡς «personal participation in the mystery of Christ begun in faith, sealed by baptism into the death and resurrection of Jesus Christ, nourished by the sharing of the Lord's Supper, which the community celebrated regularly in memory of Him who was truly present wherever his followers gathered, and was experienced by a simple life of universal love that bore witness to life in the Spirit and attracted others to the faith». «Scripture and Spirituality», Christian Spirituality: Origins to the Twelfth Century, ἐπιµ. B. McGinn καὶ J. Meyendorff, ἐκδ. Crossroad, New York 1988, σ. 2. ] Ο Γέροντας Σωφρόνιος λέγει: «Κάποτε ἡ "πνευµατικότητα" εἶναι περιττὴ γιὰ τοὺς ἀνθρώπους». Ἀγώνας θεογνωσίας, ἐκδ. Ἱ.Μ. Τιµίου Προδρόµου, Ἔσσεξ Ἀγγλίας 2004, σ Παρόµοια ὁ Μητροπολίτης Ἰωάννης Ζηζιούλας τονίζει ὅτι «no "spirituality" is healthy and truly Christian unless it is constantly dependent on the event of ecclesial communion». Being as Communion, ἐκδ. St. Vladimir's Seminary Press, Crestwood 1993, σ Τὰ ἀνοιξαντάρια, Συλλειτουργικόν, ἐκδ. Ἱ.Μ. Σίµωνος Πέτρας, Ἅγιον Ὄρος , σ

23 ἐξ αὐτῆς ἐσχηκότες τὸ εἶναι καὶ τὸ εὖ εἶναι» 31. ] Η πνευµατικ`η ζωὴ {αρχεται τὴ στιγµὴ τ~ης βάπτισης εἰς τὸ ὄνοµα τῆς Ἁγίας Τριάδος 32 καὶ «συνεχίζεται καὶ τελειώνεται ὡς ἔργο καὶ ἐνέργηµα τῆς παναγίας Τριάδος» 33, ἐπειδὴ πάντα τὰ µυστήρια τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἁγιάσµατα τῆς Τριάδος 34. Παρόµοια στ`η δυναµικὴ κατάσταση πρὸς τὴν πραγµάτωση το~υ σκοπο~υ τῆς πνευµατικῆς ζωῆς, ]ο σκοπὸς α[υτός, ὅπως [αναφέραµε, δὲν ταυτίζεται µ`ε τίποτε ἄλλο παρὰ µ`ε τὴν ἕνωση το~υ [ανθρώπου µὲ τὸ Θεὸ, ποὺ εἶναι θέωση, δηλαδὴ ]ο {ανθρωπος καθίσταται οἴκηµα ὅλης τ~ης Ἁγίας Τριάδας ἑνωµένος µὲ ὅλη του τὴν ψυχή 35. Αὐτὸ ἦταν καὶ εἶναι ἡ προαιώνια θέληση τοῡ Θεοῦ γιὰ τὸν ἄνθρωπο, ὅπως πιστοποιεῖται καὶ ἀπὸ τὸν ἅγιο Νικόδηµο στὸ Προοίµιον, ποὺ συνέταξε γιὰ τὴν ἔκδοση τῆς Φιλοκαλίας: «Θεός, ἡ µακαρία Φύσις ἡ ὑπερτελὴς τελειότης ἡ πάντων τῶν ἀγαθῶν καὶ καλῶν Ποιητικὴ Ἀρχὴ ὑπεράγαθος καὶ ὑπέρκαλλος ἐξ ἀϊδίου προορίσας κατὰ τὴν θεαρχικὴν αὐτοῦ ἰδέαν θεῶσαι τὸν ἄνθρωπον, καὶ τοῦτον περὶ αὐτοῦ ἀπ ἀρχῆς ἐν ἑαυτῷ προηγουµένως θεὶς τὸν σκοπόν, ἐν χρόνῳ καθ ὃν ηὐδόκησε τοῦτον δηµιουργεῖ» Συµεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου, Θεολογικὸς Α, SC 122, σ Βλ. Ματθ. 28,19, καὶ Νικοδήµου Ἁγιορείτου, Ἑορτοδρόµιον, τ. Β, σσ Πρωτ. Μιχαὴλ Καρδαµάκη, Ὀρθόδοξη πνευµατικότητα, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ν. Σµύρνη , σ Βλ. Πηδάλιον, σ [ Αλλοῦ ὁ ὅσιος Νικόδηµος λέγει: «Ὅλη ἡ Ἁγία Τριὰς συντρέχει εἰς τὴν τελεσιουργίαν τῶν ἐν τῇ Ἐκκλησία γινοµένων φοβερῶν µυστηρίων». Χρηστοήθεια τῶν Χριστιανῶν, σ Βλ. Συµβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον, σ Πρβλ. Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Λόγος 16,9, PG 35, 945C. 36 Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν, Βενετία, 1782, σ. 1. Βλ. καὶ Ἑορτοδρόµιον, τ. Α, σ ] Ο ἅγιος Μάξιµος ὁ Ὁµολογητὴς τονίζει: «Εἰς τοῦτο ἡµᾶς πεποίηκεν ὁ Θεός, ἵνα γενώµεθα θείας κοινωνοὶ φύσεως καὶ τῆς αὐτοῦ ἀϊδιότητος µέτοχοι, καὶ φανῶµεν αὐτῷ ὅµοιοι κατὰ τὴν ἐκ χάριτος θέωσιν, δι ἣν πᾶσά τε τῶν ὄντων ἡ σύσαστίς ἐστι καὶ διαµονή, καὶ ἡ τῶν µὴ ὄντων παραγωγὴ καὶ γένεσις». Γ Ἑκαντοντὰς τῶν θεολογικῶν 42, Φιλοκαλία, σ Πρέπει νὰ σηµειωθε~ι ὅτι τὸ ἀπάνθισµα γιὰ τὴ σύνταξη τῆς Φιλοκαλίας ἦταν τὸ πι`ο σηµαντικ`ο ἀπὸ τὰ πολλὰ καθήκοντα ποὺ [ανατέθηκαν στὸν ἅγιο Νικόδηµο ἀπὸ τὸν ἅγιο Μακάριο Νοταρᾶ τῆς Κορίνθου. Τὸ Προοίµιον στὸ βιβλίο α[υτ`ο εἶναι ἡ πρώτη ἐργασία ποὺ ποτὲ γράφτηκε καὶ δηµοσιεύθηκε ἀπὸ τὸν ἅγιο Νικόδηµο. Τὸ [επληκτικὸ εἶναι ὅτι ἔγραψε α[υτὴ τὴν θεολογικὴ πραγµατεία ὅταν ἦταν µόνο εἴκοσι ὀκτὼ ἐτῶν καὶ µόλις στὸ δεύτερο ἢ τρίτο ἔτος ὡς µοναχὸς στὸ Ἅγιον { Ορος, τὸ ἔτος 1777, λὲς καὶ ὁ νεαρὸς Νικόδηµος εἶχε ἀναπτύξει, µὲ τὴν χάρη τοῦ Θεοῦ, µία «ὥριµη δογµατικὴ συνείδηση» (νὰ δανεισθῶ µία φράση ἀπὸ τὸν Γέροντα Σωφρόνιο), νωρὶς στὴν µοναστική του ζωή. Γράφει ὁ παραδελφός του Εὐθύµιος στὸν Πρωτότυπο βίο τοῦ Ἁγίου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου ( ), [ανάµεσα στὸ : «Καὶ µὲ τοῦτον τὸν τρόπον ἄρχισεν ὁ εὐλογηµένος... ἄρχισε, λέγω, ἀπὸ τὴν Φιλοκαλίαν. Καὶ αὐτοῦ βλέποµεν τὸ ὡραιότατον Προοίµιον, τοὺς ἐν συνόψει µελισταγεῖς Βίους τῶν θεσπεσίων Πατέρων». Νικοδήµου Μπιλάλη, «Ὁ πρωτότυπος βίος τοῦ Ἁγίου Νικοδήµου τοῦ Ἁγιορείτου», Πρακτικὰ Α ἐπιστηµονικοῦ 23

24 Αὐτὸ εἶναι ]ολοφάνερο στὸν κάθε ἄνθρωπο, διότι ποθεῖ νὰ ἑνωθε~ι µὲ τὸ ηµιουργό του, διότι ὁ ἄνθρωπος πλάσθηκε ἀπὸ τὸ Θεὸ νὰ βρίσκεται µ`ε τὸ Θεὸ καὶ νὰ ἀπολαµβάνει αἰωνίως τὸν Θεό 37. γνωστὲς ο]ι τραγωδίες, ποὺ ἔχει ὑποφέρει ἡ ἀνθρωπότητα στὴν προσπάθειά της νὰ ἐκπληρώσει τὸν πόθο της νὰ προσεγγίσει τὸν ἀληθινὸ Θεό, µέσω τ~ης λατρείας εἰδώλων καὶ τ~ης [εφαρµογ~ης νόµων ποὺ στὴν βάση [ενάντια στὸ θέληµα το~υ Θεο~υ. Μόνο ὁ [αληθινὸς Θεὸς, ὁ ὁποῖος εἶναι τὸ τέλος γιὰ τὸ ὁποῖο δηµιουργηθήκαµε, µπορεῖ νὰ γεµίσει τὸν ἄνθρωπο, καὶ µόνον στὸν Θεὸ θὰ βρεῖ τὴν ἀληθινὴ ἀνάπαυση 38, ὅπως χαρακτηριστικὰ τονίζει ὁ ἅγιος Αὐγουστῖνος: «Ἐποίησας ἡµᾶς Κυριε διὰ σέ. Καὶ οὐδέποτε ἡ καρδία ἡµῶν ἀναπαύεται, µέχρις ὅτου εὕρῃ ἐν σοὶ τὴν ἑαυτῆς ἀνάπαυσιν» 39. Ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ γιὰ τὸν {ανθρωπο 40 εἶναι τόσο µεγάλη πού, ἐὰν ἦταν δυνατόν, θὰ µᾶς ἔκανε ἀκόµη καὶ θεοὺς «κατὰ φύσιν» 41. [ Επειδὴ \οµως αὐτὸ ε@ιναι [αδύνατο, ὁ Θεὸς [αποζητε~ι τὴ θέωσή µας 42 µέσω τῆς χάριτός Του, «κατὰ χάριν διὰ µετοχῆς» στὶς {ακτιστες συνεδρίου, Ἅγιος Νικόδηµος ὁ Ἁγιορείτης: Ἡ ζωὴ καὶ ἡ διδασκαλία του, τ. Α, ἐκδ. Ἱ.Κ. Ὁσίου Νικοδήµου, Γουµένισσα 2006, σ Βλ. Πνευµατικὰ Γυµνάσµατα, σ Βλ. Πνευµατικὰ Γυµνάσµατα, σ. 23. Σὲ πλήρη συµφωνία µὲ τοὺς Πατέρες ὅπως ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης (Περὶ τοῦ βίου Μωϋσέως, SC 1 bis, ἰδία Θεωρία, , σσ ) καὶ ὁ ἅγιος Συµεὼν ὁ Νέος Θεολόγος (Κεφάλαια πρακτικὰ καὶ θεολογικά 1,7, SC 51 bis, σ. 44), ὁ ἅγιος Νικόδηµος λέγει ὅτι ἀκόµη καὶ ἐὰν κάποιος βρίσκει ἀνάπαυση στὸν Θεό, παραδόξως, ὁ πόθος καὶ ἡ ἀγάπη το~υ [ανθρώπου γιὰ τὸν ἄπειρο Θεὸ εἶναι ἄπειρη καὶ δὲν ]υφίσταται κορεσµός: «Ὁ Θεὸς εἶναι ὅλος γλυκασµός, ὅλος εὐφροσύνη, ὅλος ἐπιθυµία καὶ ὅλος ἀχόρταστος χορτασµός». Ἐξοµολογητάριον, σ Καὶ πάλι: «Ἐπειδὴ λοιπὸν ὁ Θεὸς εἶναι ἄπειρος κατὰ φύσιν καὶ ἄφθαστος, διὰ τοῦτο καὶ ὁ πρὸς τὸν Θεὸν πόθος τῶν ἐρηµιτῶν δὲν στέκεταί ποτε ἀλλ εἶναι πάντοτε ἄπαυστος καὶ ἀεικίνητος, πάντοτε λαµβάνων αὔξησιν καὶ πάντοτε τρέχων εἰς τὸ ἀνώτερον». Νέα Κλῖµαξ, σ «Tu excitas, ut laudare Τe delectet, quia fecisti nos ad Τe et inquietum est cor nostrum, donec requiescat in Τe». Confessionum I, I, 1, στὸ Saint Augustin: Confessions, Livres I-VIII, Tome I, ἐκδ. Les Belles Lettres, Paris 1966, σ Ἀναπολώντας µὲ τὴ γλῶσσα τοῦ Ἀρεοπαγίτου (ὁ ὁποῖος ἐπηρέασε παρὰ πολὺ τὸν ἅγιο Νικόδηµο, ]υπάρχουν πάνω [απ`ο 150 [αναφορὲς στὰ κείµενα το~υ ] Αγιορείτη), στὸ ἔργο του, Εὐχαὶ κατ ἀλφάβητον εἰς τὸν Κύριον ἡµῶν Ἰησοῦν Χριστόν, προσεύχεται µὲ τ`ον [εξ~ης τρόπο: «Ἰησοῦ, ὁ ἔρως ὁ µανικός τε καὶ παντεπόθητος». Ἀόρατος Πόλεµος, σ Σὲ {άλλο σηµε~ιο περιγράφοντας τὴν ἀπέραντη ἀγάπη τοῦ Θεοῦ γιὰ µᾶς λέγει ὅτι ὁ Θεὸς «ἀνάρχως καὶ αἰωνίως εἰς τὴν θεαρχικήν του ἰδέαν ἠγάπησε καὶ ἐσένα, καὶ ἐπεθύµησεν ἀπὸ τοῦ αἰῶνος νὰ σὲ κάµῃ κοινωνὸν καὶ µέτοχον τοῦ ἰδίου του ἀγαθοῦ καὶ τῆς µακαριότητος». Πνευµατικὰ Γυµνάσµατα, σ \ Ο.π., σ \ Όπως τὸ λέγει ὁ Χριστός: «Πόµα καινὸν ὑπὲρ λόγον, ἐγὼ φηµι ἐν τῇ Βασιλείᾳ µου, Χριστὲ τοῖς φίλοις πίοµαι, ὥστε γὰρ θεοῖς, Θεὸς ὑµῖν, συνέσοµαι εἴπας». ] Ωδὴ δ τοῦ Κανόνος τοῦ Ὄρθρου τῆς Μεγάλης καὶ Ἁγίας Πέµπτης, Τριώδιον. Βλ. Ἰωάν. 10,34 (Ψαλ. 81,6). Ὁ ἅγιος Νικόλαος Καβάσιλας 24

25 [ενέργειές Του 43. Στὸ σηµε~ιο α[υτὸ πρέπει νὰ σηµειώσουµε ὅτι ὁ ἅγιος Νικόδηµος περιγράφει µ`ε κάθε λεπτοµέρεια τὴν πραγµατικότητα τ~ης θέωσης ]ως τ`ην ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος, ποὺ δρ~α [εντός µας 44. τὸ \ Αγιο Πνε~υµα τὸ ὁποῖο καθοδηγε~ι τὸν {ανθρωπο διὰ µέσου το~υ [ανακαινιστικο~υ {εργου το~υ Χριστο~υ νὰ µετάσχει στὴν {ακτιστη θεοποιὸ [ενέργεια τ~ης ] Αγίας Τριάδας 45. ὲν ὑπάρχει ἄλλη ]οδὸς ἑνώσεως µὲ τὸ Θεὸ παρ`α µόνο διὰ [ Ιησο~υ Χριστοῦ ἐν Ἁγίῳ Πνεύµατι. Α[υτὸ [οφείλεται στὸ γεγονὸς «\οτι δι αὐτοῦ ([ενν. [ Ιησο~υ Χριστο~υ) ἔχοµεν τὴν προσαγωγὴν οἱ ἀµφότεροι ἐν ἑνὶ Πνεύµατι πρὸς τὸν Πατέρα» 46. Γι αὐτὸ τὸν λόγο οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἀντὶ νὰ χρησιµοποιοῦν ὅρους ὅπως «µυστικισµὸς» 47 καὶ ἑρµηνεύει τὸ στίχο τῆς Ἁγίας Γραφῆς, «ἐγὼ εἶπα θεοί ἐστε.», ἀπὸ τὴν ἄποψη τῶν θείων µυστηρίων. Βλ. Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζω~ης 1, PG 150, 505B. 43 Πνευµατικὰ Γυµνάσµατα, σ Ὁ ἅγιος Νικόδηµος σὲ ὅλα τὰ ἔργα του τονίζει ὅτι θεοποιούµαστε ἀπὸ τὴ χάρη τοῦ Θεοῦ διὰ τῆς συµµετοχῆς στὶς ἄκτιστες ἐνέργειες καὶ µὲ κανένα τρόπο δὲ συµµετέχουµε στὴ θεία οὐσία. Ἑρµηνεύοντας Β Πέτ. 1,4, λέγει χαρακτηριστικά: «Κανένας δὲ ἀκούοντας τὸν κορυφαῖον νὰ λέγῃ ὅτι ἐχαρίσθη εἰς τοὺς Χριστιανοὺς τὸ νὰ γένουν κοινωνοὶ θείας φύσεως, ἄς µὴν ἀπατηθῇ καὶ νοµίσῃ πὼς λέγει ὅτι ἔχει νὰ µεθέξῃ τινὰς ἀπὸ τὴν φύσιν καὶ οῦσίαν τοῦ Θεοῦ. Ἄπαγε! Τοῦτο γάρ εἶναι ἀδύνατον εἰς κάθε λογικὸν κτῖσµα, τόσον ἀγγέλους ὅσον καὶ ἀνθρώπους. Καὶ τοῦτο εἶναι φρόνηµα τῶν αἱρετικῶν Μασσαλιανῶν πρότερον καὶ τῶν Βαρλααµιτῶν καὶ Ἀκινδυνιαστῶν ὕστερον καὶ τῶν ἀκολούθων αὐτοῖς, ἐπειδὴ ἡ ὑπερούσιος ἐκείνη καὶ ἄπειρος οὐσία καὶ φύσις τοῦ Θεοῦ, ὄχι µόνον εἶναι ἀµέθεκτος ἀπὸ τὰ κτίσµατα, ἀλλὰ καὶ ἀόρατος καὶ ὄχι µόνον ἀόρατος, ἀλλὰ καὶ ἀκατάληπτος καὶ πάντῃ ἀνεπινόητος καὶ ἀνεξιχνίαστος. Τὸ γὰρ πεπερασµένον δὲν ἠµπορεῖ νὰ χωρήσῃ τὸ ἄπειρον. Ἡ κοινωνία λοιπὸν τῆς θείας φύσεως ὁποῦ λέγει ἐδῶ ὁ κορυφαῖος εἶναι τὸ νὰ κοινωνήσουν καὶ νὰ µεθέξουν οἱ διὰ πίστεως καὶ ἐναρέτου βίου καυαρθέντες καὶ τελειωθέντες Χριστιανοὶ ἀπὸ τὰς τοῦ Θεοῦ τελειότητας καὶ ἐνεργείας καὶ δυνάµεις καὶ χάριτας καὶ ἀπλῶς ἀπὸ τὰ προσόντα τοῦ Θεοῦ, τὰ ὁποῖα ὠνόµασε φύσιν Θεοῦ ὁ κορυφαῖος. ιατὶ εἶναι ἡνωµένα µὲ τὴν τοῦ Θεοῦ φύσιν καὶ ἀπὸ αὐτὴν εἶναι ἀχώριστα, καὶ ἀκολούθως διατὶ εἶναι οὐσιώδη καὶ φυσικὰ τοῦ Θεοῦ. Φύσις γὰρ λέγονται καὶ τὰ φυσικά. Καὶ καθὼς ἡ θεία φύσις εἶναι ἀΐδιος καὶ ἄκτιστος, ἔτσι καὶ αὐτὰ εἶναι συναΐδια τῷ Θεῷ καὶ ἄκτιστα. Τούτων λοιπὸν τῶν φυσικῶν τελειοτήτων τοῦ Θεοῦ οἱ κεκαθαρµένοι κοινωνοῦντες θεοῦνται καὶ θεοὶ γίνονται κατὰ χάριν». Ἑρµηνεία εἰς τὰς ἑπτὰ καθολικὰς ἐπιστολὰς τῶν ἁγίων ἀποστόλων, σ Βλ. Νέα Κλῖµαξ, σ «Μὲ τὸ Ἅγιο Πνεῦµα, λοιπὸν, πραγµατοποιεῖται οὐσιαστικὰ καὶ ὀντολογικά, δηλαδὴ σωτηριολογικά, ἡ ἱστορικὴ καὶ ἡ ἐσχατολογικὴ θέωση τοῦ ἀνθρώπου». Γεωργίου Π. Πατρώνου, Ἡ θέωση τοῦ ἀνθρώπου, ἐκδ. όµος, Ἀθήνα , σ Βλ. Ἑορτοδρόµιον, τ. Α, σ Ἐφεσ. 2, Ἀκόµα καὶ ἂν ὁ π. Andrew Louth χρησιµοποιεῖ τὸν ὅρο «µυστικισµός», τὸν χαρακτηρίζει ὅµως ὡς «χριστιανικὸ µυστικισµ`ο» καὶ τὸν διαχωρίζει ἀπὸ ]οποιονδήποτε ἄλλο λέγοντας ὅτι µόνο ὁ χριστιανικὸς µυστικισµὸς εἶναι χριστοκεντρικὸς καὶ ἐκκλησιαστικός: «It is preceisely here, as we perceive that contemplation and action are held together in Christian love, that we begin to discern what is truly distinctive in Christian mysticism, what it is that distinguishes it from Platonic mysticism and, indeed, from any non-christian mysticism. For Christian love is the love of Christ which unites us to him and through him to one another. And so Christian theology, and in particular Christian mystical theology, is ecclesial, it is the fruit of participation in the mystery of Christ, which is inseparable from the mystery of the Church... For the Christian the mystical life is the flowering of the baptismal life, 25