ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΗ ΓΙΑΣΡΙΒΗ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΗ ΓΙΑΣΡΙΒΗ ΣΙΣΛΟ: ΔΠΙΒΛΔΠΟΤΑ ΚΑΘΗΓΗΣΡΙΑ: κ. Μανοσηλίδοσ Υριστίνα (Λέκτορας Γλωσσολογίας) Παπαναγιώηοσ Άρηεμις Αριθμός Μηηρώοσ (Α.Μ.Μ.Φ.):95 Ειδίκεσζη Γλωζζολογίας Ακαδ. Έηος: ΠΑΣΡΑ, ΙΟΤΝΙΟ 2013

2 Πανεπιςτήμιο Πατρϊν χολή Ανθρωπιςτικϊν και Κοινωνικϊν Επιςτημϊν Σμήμα Φιλολογίασ- Ειδίκευςη Γλωςςολογίασ Π.Μ.. : «φγχρονεσ προςεγγίςεισ ςτη γλϊςςα και ςτα κείμενα» Τίτλοσ μεταπτυχιακισ διατριβισ: «ΟΙ ΕΝΝΟΙΕ ΣΟΤ ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΤ ΚΑΙ ΣΟΤ ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΤ ΣΗ ΗΜΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΟΙΑ_ΜΙΑ ΠΕΡΙΠΣΩΗ ΜΕΛΕΣΗ» Τριμελισ Συμβουλευτικι Επιτροπι: Χριςτίνα Μανουηλίδου, Λζκτορασ ταυροφλα ταυρακάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Άννα Ροφςςου, Καθηγήτρια ΙΟΤΝΙΟ 2013 ΠΑΣΡΑ Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 1

3 «Κι αν είσαι στο σκαλί το πρώτο, πρέπει νάσαι υπερήφανος κ' ευτυχισμένος. Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα. Κι αυτό ακόμη το σκαλί το πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει. Εις το σκαλί για να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου νάσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλι. Και δύσκολο στην πόλι εκείνην είναι και σπάνιο να σε πολιτογραφήσουν. Στην αγορά της βρίσκεις Νομοθέτας που δεν γελά κανένας τυχοδιώκτης. Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα». Κ.Π. Καβάφης (Το πρώτο σκαλί) Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 2

4 Ευχαριςτίεσ Για τθν ολοκλιρωςθ τθσ παροφςασ μεταπτυχιακισ διατριβισ ςυντζλεςαν αρκετοί άνκρωποι, για τουσ οποίουσ το λιγότερο που μπορϊ να κάνω ϊςτε να ανταποδϊςω τθ βοικεια είναι να τουσ ευχαριςτιςω. Κατ αρχάσ, το πιο κερμό μου ευχαριςτϊ για τθ ςθμαντικι βοικεια, τθν εμπιςτοςφνθ, τισ πολφτιμεσ ςυμβουλζσ, τθ βιμα προσ βιμα παρακολοφκθςθ τθσ πορείασ τθσ εργαςίασ, τθν θκικι και ουςιαςτικι υποςτιριξθ για τθν εκπόνθςθ τθσ μεταπτυχιακισ μου διατριβισ και τθ διεξαγωγι του γλωςςικοφ πειράματοσ ςτθν κυρία Μανουθλίδου Χριςτίνα, Λζκτορα Γλωςςολογίασ του τμιματοσ Φιλολογίασ του Ρανεπιςτθμίου Ρατρϊν. Ταυτόχρονα, ευχαριςτϊ και τουσ κακθγθτζσ μου από το Ρανεπιςτιμιο Ρατρϊν και τθν ειδίκευςθ τθσ Γλωςςολογίασ για τθν εξαετι τουσ προςφορά γνϊςεων και αναγκαίων εφοδίων για τθν μεταπτυχιακι μου εξζλιξθ. Επίςθσ, ευχαριςτϊ τθν κυρία Σταυροφλα Σταυρακάκθ, Επίκουρθ Κακθγιτρια, για τισ εφςτοχεσ παρατθριςεισ και διορκϊςεισ και τθ Μαρίνα Λαλιϊτθ για τθ βοικεια ςτθν πραγματοποίθςθ του πειράματοσ, από το τμιμα Λταλικισ Γλϊςςασ και Φιλολογίασ του Αριςτοτελείου Ρανεπιςτθμίου Κεςςαλονίκθσ. Ζνα ιδιαίτερο ευχαριςτϊ ςτουσ δφο κυρίουσ (για λόγουσ επιςτθμονικισ δεοντολογίασ παραμζνουν ανϊνυμοι) που δζχτθκαν να πραγματοποιιςουν το γλωςςικό πείραμα και ζτςι ςυμμετείχαν ουςιαςτικά ςτθν ερευνθτικι διαδικαςία χάρθ ςε αυτοφσ μπόρεςε το πείραμα που ςχεδίαςα να ζχει αποτελζςματα. Δε κα μποροφςα να μθν ευχαριςτιςω τθν οικογζνειά μου, όχι μόνο για τθ ςυμπαράςταςθ που μου προςζφερε όλο αυτό το διάςτθμα αλλά και για το ότι κατάφερα να φτάςω ωσ εδϊ χάρθ ςτθν υλικι και θκικι ςτιριξι τουσ. Τζλοσ, κα ικελα να ευχαριςτιςω τα φιλικά και κοντινά μου πρόςωπα που ςτάκθκαν δίπλα μου και με βοικθςαν με το δικό τουσ τρόπο, τθ Δ.Ρ., τθν Ε.Β. για τισ μεταφραςτικζσ υποδείξεισ αλλά και ζναν αγαπθμζνο και ξεχωριςτό άνκρωπο, τον Α.Γ. για τθν κατανόθςθ, τθν ενκάρρυνςθ και τθν υπομονι του τα τελευταία τρία χρόνια. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 3

5 ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΤΧΑΡΙΣΙΕ... 3 ΠΡΟΛΟΓΟ ΕΙΑΓΩΓΗ ΣΘΜΑΣΛΟΛΟΓΛΚΘ ΆΝΟΛΑ Γενικά Ιςτορικό πλαίςιο ΧΑΑΚΤΘΛΣΤΛΚΑ ΤΘΣ ΝΟΣΟΥ- ΓΛΩΣΣΛΚΟ ΡΟΦΛΛ Ανομία & Κατανόθςθ Παραγωγι Λεξιλόγιο Αυκόρμθτοσ Λόγοσ Οριςμοί Αντιλθπτικζσ (perceptional) vs Λειτουργικζσ (functional) πλθροφορίεσ Αόριςτοσ Ομαλών Ανωμάλων ρθμάτων Τι διατθρείται Μθ ςθμαςιολογικά ελλείμματα Γενικά Δθμογραφικά Χαρακτθριςτικά Αςκενών ΑΦΗΡΗΜΕΝΕ & ΤΓΚΕΚΡΙΜΕΝΕ ΛΕΞΕΙ ΓΕΝΛΚΕΣ ΡΛΘΟΦΟΛΕΣ Η επεξεργαςία των ςυγκεκριμζνων και αφθρθμζνων λζξεων (ςε φυςιολογικοφσ πλθκυςμοφσ) ΡΑΛΑΛΟΤΕΕΣ ΖΕΥΝΕΣ Breedin et al Macoir Bonner et al Papagno et al Jefferies et al Hoffmann & Lambon Ralph., 2011 & Hoffmann et al., ΖΗΣΟΤΜΕΝΟ ΛΕΞΙΚΗ ΑΠΟΦΑΗ PRIMING ΓΕΝΛΚΑ ΓΛΑ ΤΟ PRIMING ΕΡΑΝΑΛΘΡΤΛΚΘ ΡΟΕΓΕΣΘ Θεωρίεσ για τθν επαναλθπτικι προζγερςθ (Wagner & Koutstaal, 2002) ΣΘΜΑΣΛΟΛΟΓΛΚΘ ΡΟΕΓΕΣΘ ΡΟΕΓΕΣΘ ΝΕΑΣ ΣΥΝΔΕΣΘΣ ΛΚΑΝΟΤΘΤΑ ΕΚΜΑΚΘΣΘΣ ΕΦΑΜΟΓΕΣ ΡΟΕΓΕΣΘΣ ΛΕΛΤΟΥΓΛΚΘ ΝΕΥΟΑΡΕΛΚΟΝΛΣΘ (FUNCTIONAL NEUROIMAGE) Γενικά Εννοιολογικι Προζγερςθ και Νευρικι Δραςτθριοποίθςθ Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 4

6 Επαναλθπτικι Προζγερςθ και Νευρικι Δραςτθριοποίθςθ ΤΠΟΘΕΕΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΔΟΚΛΜΑΣΛΑ ΡΕΛΑΜΑΤΛΚΟ ΥΛΛΚΟ ΔΛΑΔΛΚΑΣΛΑ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙ ΕΡΑΝΑΛΘΡΤΛΚΘ ΡΟΕΓΕΣΘ ΣΘΜΑΣΛΟΛΟΓΛΚΘ ΡΟΕΓΕΣΘ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΑ ΑΡΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΥΓΛΟΥΣ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΑ ΑΡΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΣΚΕΝΟΥΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 5

7 Πρόλογοσ Θ παροφςα ζρευνα ζχει ωσ ςτόχο να ανακαλφψει τι ζχει υποςτεί θ ςθμαςιολογικι γνϊςθ ατόμων που νοςοφν με Σθμαςιολογικι Άνοια. Συγκεκριμζνα, το γλωςςικό κομμάτι που εξετάηεται είναι θ κατανόθςθ και θ επεξεργαςία ςυγκεκριμζνων και αφθρθμζνων ουςιαςτικϊν ςε αςκενι θλικίασ 66 ετϊν, ςτο ιπιο ςτάδιο τθσ διαταραχισ 1. Το ερϊτθμα αυτό τζκθκε λόγω τθσ διαφωνίασ που επικρατεί ςτθ βιβλιογραφία ςχετικά με το προβάδιςμα που ζχει θ επεξεργαςία ςυγκεκριμζνων εννοιϊν ςτουσ υγιείσ και το εάν αυτό αντιςτρζφεται ι όχι ςε μια τζτοια νευρολογικι αςκζνεια, που βαςικό χαρακτθριςτικό τθσ είναι θ οριοκετθμζνθ ατροφία καίριων για τθ γλϊςςα ςθμείων του εγκεφάλου. Θ εργαςία βαςίηεται ςτο ςχεδιαςμό και τθν πραγματοποίθςθ πειράματοσ λεξικισ απόφαςθσ με προζγερςθ (διευκόλυνςθ), όπου αξιολογείται μζςω τθσ ςχζςθσ ομοιότθτασ (ςυνωνυμία) που χαρακτθρίηει τα γλωςςικά δεδομζνα/ερεκίςματα θ ικανότθτα του αςκενοφσ να αναγνωρίηει ςυγκεκριμζνεσ και αφθρθμζνεσ λζξεισ. Οι επιδόςεισ ςε αυτι τθ δοκιμαςία διαμορφϊνονται από το διάςτθμα που περνά ζωσ ότου ο ςυμμετζχοντασ πραγματοποιιςει μια απόφαςθ για κάκε λζξθ που βλζπει. Ζτςι, οι πιο κακυςτερθμζνεσ λεξικζσ αποφάςεισ αναδεικνφουν τισ πιο διαταραγμζνεσ ζννοιεσ και αντικατοπτρίηουν το μεγαλφτερο κόπο επεξεργαςίασ ςτθ ςθμαςιολογικι μνιμθ. Βζβαια, ςτθ ςυγκεκριμζνθ δοκιμαςία το αποτζλεςμα κακορίηει θ διευκόλυνςθ που προκφπτει ζπειτα από τθν εμφάνιςθ του ςυνϊνυμου ερεκίςματοσ κάκε λζξθσ και διαμορφϊνεται από τθ διαφορά ςτουσ χρόνουσ αντίδραςθσ μεταξφ πρϊτθσ και δεφτερθσ εμφάνιςθσ τθσ λζξθσ (με το ςθμαςιολογικά ςχετικό και μθ ςχετικό ερζκιςμα). Υποκζτουμε για τθν ζρευνα ότι κα αναδείξει για τον αςκενι το πλεονζκτθμα επεξεργαςίασ που ζχουν οι ςυγκεκριμζνεσ ζννοιεσ ςε υγιείσ πλθκυςμοφσ και μάλιςτα ςε πιο ζντονο βακμό. Δεδομζνθσ τθσ δυςκολίασ που χαρακτθρίηει τισ αφθρθμζνεσ ζννοιεσ, αναμζνουμε ότι ο αςκενισ, εξαιτίασ τθσ εξαςκζνιςθσ τθσ ςθμαςιολογικισ μνιμθσ, κα ζχει μεγαλφτερο πρόβλθμα ςε αυτιν τθν κατθγορία (βλ. αναλυτικότερα ενότθτα 6. Υποκζςεισ). Θ μελζτθ διαρκρϊνεται ςε 11 ενότθτεσ ςτθν πρϊτθ παρουςιάηονται τα γενικά χαρακτθριςτικά τθσ νόςου, το ιςτορικό τθσ πλαίςιο, κακϊσ και το γλωςςικό προφίλ που τθ χαρακτθρίηει. Αποτελεί ζνα ειςαγωγικό κεφάλαιο, το οποίο βοθκά τον αναγνϊςτθ να ενταχκεί ςτθν εργαςία και ςτο κλίμα ςτο οποίο αυτι κα κινθκεί. 1 Το ςτάδιο τθσ διαταραχισ παίηει ςθμαντικό ρόλο, διότι, όπωσ είναι προφανζσ ςε πολφ προχωρθμζνο ςτάδιο το ςθμαςιολογικό ςφςτθμα ζχει υποςτεί κατάρρευςθ ςε τζτοιο βακμό που δεν μποροφν να αναδειχκοφν διαφορζσ αναφορικά με τθ γλωςςικι κατανόθςθ (βλ. αναλυτικότερα και παρακάτω). Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 6

8 Θ δεφτερθ ενότθτα περιλαμβάνει τον προςδιοριςμό των αφθρθμζνων και ςυγκεκριμζνων λζξεων, όπωσ ορίηονται ςε άλλεσ μελζτεσ κακϊσ και κεωρίεσ ςχετικά με τθν επεξεργαςία τουσ. Επίςθσ, περιγράφονται παλαιότερεσ μελζτεσ ςχετικά με το εν λόγω ηθτοφμενο και παρουςιάηονται τα ςυμπεράςματά τουσ. Στθν τρίτθ ενότθτα διατυπϊνεται το ερϊτθμα τθσ εργαςίασ, μαηί με το ςτόχο και πωσ αυτόσ πρόκειται να επιτευχκεί. Θ τζταρτθ και θ πζμπτθ ενότθτα επικεντρϊνονται ςτθν πειραματικι διαδικαςία. Εδϊ δίνονται πλθροφορίεσ ςχετικά με το κεωρθτικό υπόβακρο τθσ λεξικισ απόφαςθσ και τα είδθ προζγερςθσ. Επιπλζον, αναφζρεται θ λειτουργία τθσ προζγερςθσ ςτο πλαίςιο τθσ λειτουργικισ νευροαπεικόνιςθσ. Στθν ζκτθ ενότθτα αναπτφςςονται οι υποκζςεισ, με τισ βιβλιογραφικζσ αναφορζσ τουσ να παραπζμπουν ςε προθγοφμενεσ μελζτεσ και ευριματα. Θ ζβδομθ ενότθτα αποτελεί τθ μεκοδολογία του πειράματοσ ςυμπεριλαμβάνει πλθροφορίεσ για τουσ ςυμμετζχοντεσ ςτο πείραμα, αιτιολόγθςθ για τθν επιλογι τθσ δοκιμαςίασ και τι αναμζνεται να αποκαλφψει, αναφορά ςτο πειραματικό υλικό και ςτουσ τρόπουσ ςυλλογισ του και περιγραφι τθσ εκτζλεςθσ τθσ διαδικαςίασ. Στθν όγδοθ ενότθτα γίνεται λόγοσ για τα προβλεπόμενα αποτελζςματα του πειράματοσ τθσ λεξικισ απόφαςθσ με τα δφο είδθ προζγερςθσ, βάςει των υποκζςεων και των βιβλιογραφικϊν πθγϊν. Θ ζνατθ, θ δζκατθ και θ ενδζκατθ ενότθτα αφοροφν ςτθν παρουςίαςθ, τθν ερμθνεία των αποτελεςμάτων τθσ δοκιμαςίασ και τθν εξαγωγι ςυμπεραςμάτων. Ρεριγράφεται και ςχολιάηεται το γράφθμα που προζκυψε από τισ μετριςεισ των χρόνων αντίδραςθσ που είχαν οι ςυμμετζχοντεσ. Στο τελευταίο μζροσ παρατίκενται οι βιβλιογραφικζσ πθγζσ ςτισ οποίεσ βαςίςτθκα ςε όλα τα ςτάδια ςυγγραφισ τθσ εργαςίασ και ςτο παράρτθμα τα γλωςςικά δεδομζνα που ςυνζλεξα κατά το ςχεδιαςμό του πειράματοσ. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 7

9 1.Ειςαγωγή 1.1. Σθμαςιολογικι Άνοια Γενικά Θ Σθμαςιολογικι Άνοια (Semantic Dementia) είναι μια νευροεκφυλιςτικι διαταραχι που ςχετίηεται με τθν επιλεκτικι και οριοκετθμζνθ ατροφία των αριςτερϊν κατϊτερων και πλευρικϊν μερϊν του κροταφικοφ λοβοφ του εγκεφάλου (Lambon Ralph et al., 1999, Papagno et al., 2009) πρόκειται για βλάβθ ςε ζνα ενιαίο μθ τροπικό (amodal) ςθμαςιολογικό ςφςτθμα που αφορά ςτθ διμερι (δθλαδι και ςτα δφο θμιςφαίρια) ατροφία και όχι για βλάβθ ςε δφο ξεχωριςτά νευρογνωςτικά δίκτυα, (Adlam et al., 2006) και χαρακτθρίηεται από μια επιλεκτικι αποδιοργάνωςθ τθσ εννοιολογικισ γνϊςθσ (Caine et al., 2009). Ανικει ςτθν ομάδα μετωποκροταφικϊν ανοιϊν (Frontotemporal Dementias) 2 που είναι γενικά αποδεκτό ότι πρόκειται για προγεροντικζσ άνοιεσ με ιςχυρό το γενετικό παράγοντα (Chow et al., 1999 & Brun, 1993, όπωσ αναφζρεται ςτουσ Johnson et al, 2005). Θ Σθμαςιολογικι Άνοια ποικίλλει ςτθ ςοβαρότθτα, και μπορεί να επιδεικνφει διαφορετικά προφίλ ειδικά ςε αρχικά ςτάδια- ωσ αποτζλεςμα του εάν θ ατροφία που αφορά τυπικά το αριςτερό θμιςφαίριο του εγκεφάλου, αλλά ςταδιακά και αναπόφευκτα οδθγεί ςε αμφίπλευρθ βλάβθ- είναι πιο ζντονθ ςτο αριςτερό ι ςτο δεξί θμιςφαίριο (Lambon Ralph et al., 1998, 1999, 2001) 3. Οι περιοχζσ ςτισ οποίεσ εντοπίηεται το πρόβλθμα δεν είναι οι κακαρά γλωςςικζσ ζτςι, όπωσ αναφζρουν οι Adlam et al. (2006: 3078), θ γλωςςικι διαταραχι ςτθ Σθμαςιολογικι Άνοια δεν είναι πρωταρχικι, είναι, όμωσ, θ αναπόφευκτθ (αλλά ζμμεςθ) ςυνζπεια τθσ κατάρρευςθσ ενόσ κεντρικοφ, μθ τυπικοφ ςθμαςιολογικοφ ςυςτιματοσ. Αλλά, λόγω τθσ εξάρτθςισ τθσ από το ςθμαςιολογικό ςφςτθμα, θ γλϊςςα είναι πιο ευάλωτθ ςε αυτιν τθν κατάρρευςθ. Γι αυτό το λόγο προτάκθκε ο όροσ ςθμαςιολογικι άνοια, ο οποίοσ ειςιχκθ για να περιγράψει τθ διαταραχι τθσ μθ λεκτικισ εννοιολογικισ γνϊςθσ (δθλ. τθσ ςθμαςιολογικισ μνιμθσ), (Snowden et al., 1989, 1996, Hodges et al., 1992, Bozeat et al., 2000). 2 Σφμφωνα με τουσ Hodges et Patterson (2007: 1004), οι παραλλαγζσ των μετωποκροταφικϊν ανοιϊν, εκτόσ από τθ Σθμαςιολογικι Άνοια, είναι θ Ρροοδευτικι Αφαςία μθ-ρζοντοσ λόγου (Progressive non-fluent Aphasia), και μία ςυμπεριφορικι (Behavioural) ι μετωπικι (Frontal) παραλλαγι. Οι μετωποκροταφικζσ άνοιεσ κατατάςςονται ςτθ δεφτερθ πιο ςυχνι περίπτωςθ Άνοιασ (Johnson et al., 2005). 3 Οι Lambon Ralph et al. (1999: 311) κάνουν λόγο για διαφορετικότθτα ςτον τρόπο που εκδθλϊνονται τα γλωςςικά ςυμπτϊματα τθσ νόςου. Οι αςκενείσ με μεγαλφτερθ βλάβθ ςτον αριςτερό κροταφικό λοβό, παράγουν ςθμαντικά περιςςότερεσ πλθροφορίεσ όταν το ερζκιςμα είναι εικόνα παρά όταν είναι λζξθ, ενϊ το αντίςτροφο ςυμβαίνει για αςκενείσ με μεγαλφτερθ ατροφία ςτο δεξί κροταφικό λοβό. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 8

10 Εικόνα 1. Μαγνητική Νευροαπεικόνιςη αςθενή (διαμζςου του κροταφικοφ λοβοφ) με ημαςιολογική Άνοια με ζντονη αςφμμετρη ατροφία του κροταφικοφ λοβοφ (Hodges & Patterson, 2007). Οι Ober & Shenaut (1988: 273) βαςιςμζνοι ςτουσ Anderson & Bower, 1983, Schacter & Tulving, 1982, & Tulving, 1982, ορίηουν τθ ςθμαςιολογικι μνιμθ ωσ εξισ: «Θ ςθμαςιολογικι μνιμθ είναι το ςυνειρμικό δίκτυο τθσ μόνιμθσ γνϊςθσ για τον κόςμο θ οποία ζχει αποκτθκεί κακ όλθ τθ διάρκεια τθσ ηωισ ενόσ ατόμου, ςυμπεριλαμβανομζνθσ τθσ γνϊςθσ των κανόνων για τθ γλϊςςα και του λεξιλογίου τθσ». Εξθγοφν ότι θ πρόςβαςθ των πλθροφοριϊν ς αυτι ςυμβαίνει ςυνεχϊσ και για όλεσ τισ γνωςτικζσ διεργαςίεσ. Εάν, επομζνωσ, αυτζσ οι διεργαςίεσ πραγματοποιοφνται κανονικά, αυτό προχποκζτει ότι οι δομζσ και οι διεργαςίεσ τθσ ςθμαςιολογικισ μνιμθσ διατθροφνται ανεπθρζαςτεσ. Επίςθσ, οι Wagner & Koutstaal (2002), κεωροφν, αναφορικά με τθν οργάνωςθ τθσ μνιμθσ, ότι θ διαπίςτωςθ ότι θ κάκωςθ ι ο εκφυλιςμόσ ςυγκεκριμζνων μερϊν του εγκεφάλου μπορεί να οδθγιςει ςτθ διαταραχι μερϊν τθσ μακροπρόκεςμθσ μνιμθσ, αλλά δεν αποκλείει ότι άλλα μζρθ τθσ μποροφν να διατθρθκοφν ανζπαφα, αποτελεί τθ βαςικότερθ παρατιρθςθ για τθν κατανόθςθ τθσ δομισ τθσ Ιςτορικό πλαίςιο Θ Σθμαςιολογικι Άνοια αρχικά περιγράφθκε από τον Arnold Pick ςτισ αρχζσ του 20ου αιϊνα. Λόγω τθσ εντυπωςιακισ και ιδιαίτερθσ φφςθσ τθσ νόςου, οι πρϊτεσ μελζτεσ για αυτιν ζμειναν ςτο περικϊριο μζχρι το 1975, οπότε θ Warrington περιζγραψε τρεισ αςκενείσ με ςυμπτϊματα Σθμαςιολογικισ Άνοιασ. Τθν ίδια χρονικι περίοδο ο Tulving πρότεινε τθ διάκριςθ επειςοδιακισ και ςθμαςιολογικισ μνιμθσ ζτςι, θ Warrington βαςιηόμενθ ς αυτι τθ διάκριςθ οριοκζτθςε τθ διαταραχι των αςκενϊν τθσ ςτθ ςθμαςιολογικι μνιμθ (Hodges & Patterson, 2007). Ππωσ αναφζρεται ςτουσ Hodges & Patterson (2007), o Mesulam (1982) ανζφερε πζντε αςκενείσ με μία φπουλθ διαταραχι τθσ προφορικισ γλϊςςασ, χωρίσ όμωσ άλλα γνωςτικά ελλείμματα. Ζνα ακόλουκο άρκρο ειςιγαγε τον όρο Ρρωτοπακισ Ρροοδευτικι Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 9

11 Αφαςία (Primary Progressive Aphasia) ακολοφκθςε μια πλθκϊρα άρκρων, άλλα περιγράφοντασ αςκενείσ με δφςτοκο λόγο (ομιλία) ςυμπεριλαμβανομζνων φωνολογικϊν και ςυντακτικϊν λακϊν, και άλλα περιγράφοντασ αςκενείσ με ρζοντα αλλά ανομικό- λόγο και ελλείμματα ςτθ λεξικι κατανόθςθ. Ζπειτα, οι Snowden et al., 1989, επινόθςαν τον όρο Σθμαςιολογικι Άνοια αναφερόμενοι ςε τρεισ αςκενείσ με προοδευτικι αφαςία ρζοντοσ λόγου (fluent progressive aphasia) και ελλείψεισ ςτθ λεξικι κατανόθςθ και ςτθ γνϊςθ για τθν αναγνϊριςθ αντικειμζνων και ανκρϊπων. Μερικά χρόνια αργότερα, οι Hodges et al., (1992) κατζςτθςαν ςαφι τα χαρακτθριςτικά τθσ νόςου και τόνιςαν τθ ςτακερι και ςυνεπι πρόςκια, αμφίπλευρθ ςυχνά μθ ςυμμετρικι- ατροφία των κροταφικϊν λοβϊν. Σφμφωνα με τουσ Tyler & Moss (1998: 1313), επειδι οι αςκενείσ τείνουν να μιλοφν αβίαςτα και με ςχετικά ςωςτζσ γραμματικζσ δομζσ παρά το φτωχό ςε περιεχόμενο λεξιλόγιό τουσ- θ ςθμαςιολογικι άνοια ονομάηεται μερικζσ φορζσ ςτθ βιβλιογραφία προοδευτικι αφαςία ρζοντοσ λόγου (progressive fluent aphasia). Εικόνα 2.Πλάγια άποψη τησ ζντονησ ατροφίασ του πρόςθιου κροταφικοφ λοβοφ (Hodges & Patterson, 2007) 1.2. Χαρακτθριςτικά τθσ Νόςου- Γλωςςικό Ρροφίλ Ανομία & Κατανόηςη Θ διαταραχι χαρακτθρίηεται από προοδευτικι και τελικά ζντονθ ανομία (Patterson et al., 2001 & Lambon Ralph et al., 1998). Θ Warrington (1975) υποςτιριξε ότι θ προοδευτικι ανομία που χαρακτθρίηει αυτοφσ τουσ αςκενείσ δεν είναι απλά ζνα γλωςςικό ζλλειμμα, αλλά αντανακλά ζνα γενικό, κεντρικό πρόβλθμα, μια βαςικι απϊλεια τθσ ςθμαςιολογικισ μνιμθσ, θ οποία επθρεάηει τθ γνϊςθ και τθν αναγνϊριςθ των αντικειμζνων, τθν εφρεςθ λζξεων και τθν κατανόθςθ και θ οποία απϊλεια επιδεινϊνεται αναλογικά με τθν προοδευτικι ατροφία (Tyler & Moss, 1998, Adlam et al., 2006). Στο ίδιο Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 10

12 ςυμπζραςμα κατζλθξαν και οι Hodges & Patterson (2007:1005) μζςα από αξιολογιςεισ κατονομαςίασ ςκίτςων και εικόνων με αντικείμενα, όπου θ δυνατότθτα κατονομαςίασ βρζκθκε ςοβαρά και εξελικτικά διαταραγμζνθ. Ιδθ από τα πρϊτα ςτάδια τθσ νόςου, κατά τθν ιπια ςθμαςιολογικι διαταραχι, θ κατονομαςία είναι θ πιο ευαίςκθτθ ικανότθτα διότι θ επιτυχία ςε αυτι ςυνδζεται με πολλά ςυςτατικά τθσ εννοιολογικισ και γλωςςικισ επεξεργαςίασ (Woollams et al., 2008: 2503). Ππωσ αναφζρεται ςτουσ Hodges & Patterson (2007), θ διαταραχι ςτθν κατανόθςθ αφορά ςτισ λζξεισ περιεχομζνου, δθλαδι ριματα, ουςιαςτικά, επίκετα, και εξαρτάται ςε μεγάλο από βακμό από τθν εξοικείωςθ (όςο πιο οικείεσ λζξεισ ςυναντοφν, τόςο καλφτερθ και θ κατανόθςθ). Κατ αναλογία με τον αυκόρμθτο λόγο (βλ Αυκόρμθτοσ Λόγοσ), θ κατανόθςθ τουσ εμφανίηει τθν ίδια διάςταςθ μεταξφ των λακϊν ςτισ μεμονωμζνεσ λζξεισ περιεχομζνου από τθ μία και τθν ικανότθτα να κατανοοφν προτάςεισ ακόμα και περίπλοκεσ ςυντακτικά- από τθν άλλθ. Γενικϊσ, θ λεξικι κατανόθςθ είναι φτωχι ςε περιπτϊςεισ ςθμαςιολογικισ άνοιασ, ςε αντίκεςθ με τθν κατανόθςθ προτάςεων θ οποία εξαρτάται και από τθ ςυντακτικι ανάλυςθ (Breedin et al., 1994). Ριο ειδικά, θ κατανόθςθ λζξεων υςτερεί ςε ςχζςθ με τθν κατανόθςθ και επεξεργαςία εικόνων λόγω τθσ αυκαίρετθσ ςχζςθσ που υφίςταται μεταξφ τθσ μορφισ και τθσ ςθμαςίασ για τισ εικόνεσ υπάρχει ςε κάποιο βακμό ςυςτθματικότθτα ςτθν αντιςτοίχθςθ μορφισ και ςθμαςίασ 4. Ζτςι, θ ςθμαςιολογικι άνοια ςυνδζεται -ςε πρϊτο ςτάδιο- με τθν ελλιπι κατανόθςθ και με τισ ζντονεσ δυςκολίεσ ςτθν εφρεςθ των κατάλλθλων λζξεων (Lambon Ralph et al., 1999) Παραγωγή Πςο θ κατανόθςθ χειροτερεφει, μειϊνεται το ςυνολικό ποςό πλθροφοριϊν που παράγονται, είτε για ερεκίςματα που αφοροφν λζξεισ είτε για αυτά που αφοροφν τισ εικόνεσ (Breedin et al., 1994, Lambon Ralph et al., 1999). Θ ίδια αναλογία ιςχφει για το παραγόμενο ποςό λζξεων και κατά τθ μείωςθ τθσ εξοικείωςθσ των αςκενϊν με τισ ζννοιεσ (Lambon Ralph et al., 1999, βλ. Οριςμοί). Οι Hodges & Patterson (2007) αναφζρουν ότι είναι χαρακτθριςτικι θ μείωςθ τθσ ικανότθτασ παραγωγισ λζξεων ςτουσ αςκενείσ, είτε για ζνα δοςμζνο γράμμα (letter fluency), είτε για μια ςυγκεκριμζνθ κατθγορία λζξεων (category fluency). Θ ευχζρεια παραγωγισ ωσ προσ τθν κατθγορία μειϊνεται ςε αρκετά μεγαλφτερο βακμό ςυγκριτικά με τθν ευχζρεια παραγωγισ ωσ προσ το γράμμα, θ οποία είναι καλφτερα διατθρθμζνθ ςτο ιπιο ςτάδιο τθσ νόςου. 4 Θ πικανότθτα, όμωσ, που αναφζρουν οι Lambon Ralph et al., 1999, ότι είναι θ ιδιαίτερθ γνϊςθ των οπτικοαντιλθπτικϊν χαρακτθριςτικϊν που χάνεται ςτθ ΣΑ εμφανίηει ενδιαφζρον δεδομζνου ότι θ διαταραχι ςχετίηεται νευροανατομικά με τθν προοδευτικι ατροφία του κατϊτερου και πλευρικοφ λοβοφ (περιοχι που ςχετίηεται ςυνικωσ με τθν επεξεργαςία εικόνων και τθν αναγνϊριςθ αντικειμζνων). Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 11

13 Λεξιλόγιο Από τα πρϊτα ςτάδια τθσ νόςου, θ ςταδιακι απϊλεια τθσ γνϊςθσ των εννοιϊν οδθγεί ςτθν απϊλεια εκφραςτικοφ (expressive) και προςλθπτικοφ (receptive) λεξιλογίου (Tyler & Moss, 1998: 1313 & Woollams et al., 2008: 2503). Θ μείωςθ του εκφραςτικοφ λεξιλογίου, δθλαδι απϊλεια τθσ μνιμθσ για τισ λζξεισ, αποτελεί το πιο εμφανζσ και πρϊιμο χαρακτθριςτικό τθσ Σθμαςιολογικισ Άνοιασ. Δε κα μποροφςε να παραλλθλιςτεί με τθν αμνθςία παρ όλο που οι αςκενείσ μπορεί να μθν ζχουν ειδικι διαταραχι μνιμθσ. Θ απϊλεια του προςλθπτικοφ (ι δεκτικοφ) λεξιλογίου δεν είναι άμεςα εμφανισ κατά τθν επικοινωνία, κακϊσ ςτα αρχικά ςτάδια θ ζλλειψθ κατανόθςθσ αφορά κυρίωσ τισ λιγότερο ςυχνζσ λζξεισ ζτςι, λόγω του ότι θ κακθμερινι επικοινωνία δε βαςίηεται ςε όλεσ τισ λζξεισ, αυτι θ απϊλεια αργεί να ςυνειδθτοποιθκεί (Hodges & Patterson, 2007) Αυθόρμητοσ Λόγοσ Ο αυκόρμθτοσ λόγοσ των αςκενϊν ζχει ευφράδεια και καλι άρκρωςθ, αλλά ςτακερά χαρακτθρίηεται από ανομία, θ οποία είναι ιδιαίτερα εμφανισ από τθν ειςβολι τθσ ςτθ ςχετικά φυςιολογικι φωνολογία και γραμματικι δθμιουργοφνται παφςεισ με τισ δυςκολίεσ ανάκλθςθσ λζξεων και οι πιο ειδικζσ λζξεισ αντικακίςτανται από γενικζσ 5. Ραρ όλα αυτά, οι προτάςεισ τουσ είναι ορκά δομθμζνεσ. Ταυτόχρονα, πρόβλθμα ανάκλθςθσ παρουςιάηεται ςτο λόγο όταν καλοφνται να απαντιςουν ςε ςυγκεκριμζνεσ ερωτιςεισ (π.χ. να κατονομάςουν αντικείμενα ι να ορίςουν λζξεισ). Ακόμα και ςτον αυκόρμθτο λόγο, όμωσ προτιμοφν να χρθςιμοποιοφν καλά προετοιμαςμζνεσ και επαναλαμβανόμενεσ ιςτορίεσ όταν ςυηθτοφν με άλλουσ (Breedin et al., 1994, Hodges & Patterson, 2007). Με τθν εξζλιξθ τθσ νόςου, ςε πολλοφσ αςκενείσ παραμζνουν μόνο κάποιεσ ςτερεοτυπικζσ εκφράςεισ (Hodges & Patterson, 2007) Οριςμοί Οι επιδόςεισ των αςκενϊν ςτουσ οριςμοφσ εξαρτϊνται ςε μεγάλο βακμό από το πόςο οικείεσ τουσ είναι οι ζννοιεσ (Lambon Ralph et al., 1999: 318, Woollams et al., 2008) 6, πόςο ςυχνά τισ χρθςιμοποιοφν ι τισ ςυναντοφν ςτο λόγο (Lambom Ralph et al., 1998 & Jefferies et al., 2009), ςε ποια θλικία τισ κατζκτθςαν, εάν πρόκειται για ζμψυχα ι άψυχα 5 Οι αςκενείσ τείνουν να αντικακιςτοφν τισ λζξεισ για τα αντικείμενα με τθ λζξθ πράγμα, τισ τοποκεςίεσ με τθ λζξθ μζροσ και τα ενεργθτικά ριματα με τθ λζξθ κάνω (Hodges & Patterson, 2007:1005). 6 Στθ γλωςςικι δοκιμαςία που υπζβαλαν τουσ αςκενείσ τουσ, ο ςυνολικόσ αρικμόσ των χαρακτθριςτικϊν που παριγαγαν για κάκε λζξθ ι εικόνα μειωνόταν όςο οι ζννοιεσ γίνονταν ςχετικά λιγότερο οικείεσ. Το ποςοςτό εξοικείωςθσ κακορίηει και τθ ςωςτι χριςθ των αντικειμζνων ςτο πείραμα των Hodges & Patterson (2007), θ αποτυχία χριςθσ των αντικειμζνων ςτο πειραματικό περιβάλλον ερχόταν ςε αντίκεςθ με τθν επιτυχία χριςθσ των αντικειμζνων από τουσ αςκενείσ ςτο περιβάλλον του ςπιτιοφ τουσ. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 12

14 αντικείμενα και πόςο τυπικζσ 7 / αντιπροςωπευτικζσ είναι ςτο ςθμαςιολογικό πεδίο που ανικουν (Woollams et al., 2008). Ππωσ αναφζρουν οι Hodges & Patterson (2007:1005), οι οριςμοί των λζξεων που δίνουν είναι ιδιαίτερα γενικευμζνοι ι χωρίσ λεπτομζρειεσ και ςυχνά δεν καταφζρνουν οφτε να ορίςουν τθ λζξθ. Ραρουςιάηεται χαρακτθριςτικό ζλλειμμα όςον αφορά ςε οριςμοφσ εμψφχων. Οι οριςμοί που δίνουν για ζννοιεσ άψυχων αντικειμζνων είναι περιςςότερο εμπλουτιςμζνοι με χαρακτθριςτικά από τουσ οριςμοφσ που δίνουν για τα ζμψυχα 8 (Breedin et al., 1994, Lambon Ralph et al., 1999). Αυτι θ απϊλεια λεξιλογίου οφείλεται ςε ζνα υποβιβαςμζνο ςθμαςιολογικό ςφςτθμα που δεν μπορεί να παρζχει επαρκείσ και λεπτομερείσ πλθροφορίεσ ϊςτε να ενεργοποιθκοφν οι φωνολογικζσ αναπαραςτάςεισ για πιο ςυγκεκριμζνεσ και χαμθλισ ςυχνότθτασ λζξεισ. Αυτοί οι γενικευμζνοι όροι που προτιμϊνται κλίνονται ςωςτά (Patterson et al., 2001) Αντιληπτικζσ (perceptional) vs Λειτουργικζσ (functional) πληροφορίεσ Θ περιοχι του εγκεφάλου ςτθν οποία εντοπίηεται θ ςθμαςιολογικι άνοια ςυνδζεται με τθν οπτικι επεξεργαςία και τθν αναγνϊριςθ των αντικειμζνων. Ζτςι, θ απϊλεια τθσ γνϊςθσ των οπτικο- αντιλθπτικϊν χαρακτθριςτικϊν των εννοιϊν εντείνεται όςο εξελίςςεται θ ατροφία του κατϊτερου και πλευρικοφ κροταφικοφ λοβοφ (Lambon Ralph et al., 1999). Αυτό αποδεικνφεται ςε δοκιμαςίεσ παραγωγισ, όπου οι αςκενείσ δίνουν περιςςότερα λειτουργικά χαρακτθριςτικά απ ό, τι αντιλθπτικά (φυςικά). Επίςθσ, όπωσ αναφζρουν οι Tyler & Moss (1998) και οι Jefferies et al. (2009), οι λειτουργικζσ πλθροφορίεσ είναι λιγότερο ευαίςκθτεσ ςε αντιδιαςτολι με τισ αντιλθπτικζσ. Θ ςχετικι διατιρθςι τουσ ενϊ θ άνοια επιδεινϊνεται, είναι ενδεικτικι του ςθμαντικοφ ρόλου που διαδραματίηουν ςτισ ςθμαςιολογικζσ αναπαραςτάςεισ Αόριςτοσ Ομαλών Ανωμάλων ρημάτων Ππωσ αναφζρουν οι Patterson et al. (2001) λόγω τθσ άμεςθσ επικοινωνίασ ςθμαςιολογικϊν και φωνολογικϊν ςυςτατικϊν, κάκε φορά που μεταφζρεται ζνα ριμα από τον Ενεςτϊτα ςτον Αόριςτο χρθςιμοποιοφνται δεδομζνα από τθ ςθμαςιολογικι γνϊςθ. Ειδικότερα, τα χαμθλισ ςυχνότθτασ ριματα βαςίηονται ςτθ ςθμαςιολογικι αυτι πθγι. 7 Ζνα πολφ χαρακτθριςτικό γνϊριςμα ςτθ ΣΑ ςτο πλαίςιο ενόσ διαταραγμζνου ςθμαςιολογικοφ ςυςτιματοσ είναι θ τάςθ των αςκενϊν να ανταποκρίνονται ςωςτά μόνο ςε πράγματα τα οποία είναι τυπικά ςτθν κατθγορία που ανικουν και να κάνουν λάκθ «τυπικοποίθςθσ» (μετάφραςθ τθσ λζξθσ typicalisation ) ςε λζξεισ με μθ τυπικι δομι, ειδικά ςτισ λιγότερο οικείεσ ζννοιεσ (Hodges & Patterson, 2007). 8 Οι Breedin et al., 1994, και οι Lambon Ralph et al., 1999, αναφζρουν ότι όταν λαμβανόταν υπόψθ θ εξοικείωςθ, αυτι θ διαφοροποίθςθ ςτθ ςθμαςιολογικι κατθγορία δεν ζπαιηε ρόλο. Επομζνωσ, διαδραματίηει ςθμαντικότερο ρόλο το ποςό εξοικείωςθσ του αςκενι με τισ ζννοιεσ παρά θ διαφοροποίθςι τουσ ωσ προσ τθ ςθμαςιολογικι κατθγορία. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 13

15 Επομζνωσ, ςε αςκενείσ με ςθμαςιολογικι άνοια κεωροφν ότι θ ρθματικι παραγωγι αποκαλφπτει ζνα ζλλειμμα ςτα λιγότερο ςυχνά ριματα. Θ επιτυχία ςτα ανϊμαλα ριματα βαςίηεται ςτισ ςθμαςιολογικζσ αναπαραςτάςεισ. Μία εκτεταμζνθ βλάβθ ςτθ ςθμαςιολογία προκαλεί πτϊςθ τθσ παραγωγισ του αορίςτου και των ομαλϊν ρθμάτων, αλλά για τα ανϊμαλα οι ςυνζπειεσ είναι καταςτροφικζσ. Σχετικά με τον αόριςτο ομαλϊν και ανϊμαλων ρθμάτων, οι αςκενείσ με ςθμαςιολογικι άνοια εμφανίηουν καλφτερεσ επιδόςεισ ςτθν αναγνϊριςθ παρά ςτθν παραγωγι. Συγκεκριμζνα, για τθν αναγνϊριςθ ομαλϊν ρθμάτων ςτον αόριςτο (παρόμοια επίδοςθ ςτα υψθλισ και χαμθλισ ςυχνότθτασ ριματα) οι αςκενείσ εμφανίηουν φυςιολογικά ποςοςτά επιτυχίασ ςε αντίκεςθ με το τεςτ παραγωγισ, όπου κατά μζςο όρο οι επιδόςεισ τουσ είναι πολφ χαμθλότερεσ για τουσ ομαλοφσ τφπουσ, αλλά καλφτερεσ από αυτζσ για τουσ ανϊμαλουσ. Άρα, οι αςκενείσ με ςθμαςιολογικι άνοια διατθροφν τουσ ομαλοφσ τφπουσ αορίςτου το ζλλειμμα, όμωσ που παρουςιάηουν για τουσ ανϊμαλουσ τφπουσ είναι ιδιαίτερα ζντονο. Τζτοιου είδουσ αποτελζςματα καταδεικνφουν τον αντίκτυπο τθσ ςυχνότθτασ ςτθν παραγωγι των ανϊμαλων τφπων. Το πιο ςυχνό λάκοσ ςτθν παραγωγι είναι να προτιμοφν να ομαλοποιοφν τον αόριςτο των ανϊμαλων ρθμάτων (προςκζτοντασ το επίκθμα -ed 9,Patterson et al., 2001) Σι διατηρείται Λόγω τθσ εςτιακισ φφςθσ τθσ ατροφίασ και τθσ ζντονα επιλεκτικισ νευροψυχολογικισ εμφάνιςθσ τθσ νόςου, δεν επθρεάηονται οι γνωςτικζσ ικανότθτεσ που δε ςχετίηονται άμεςα με τθ ςθμαςιολογικι μνιμθ. Άλλεσ πλευρζσ τθσ αντιλθπτικισ και γνωςτικισ επεξεργαςίασ όπωσ θ μνιμθ μζρα με τθ μζρα, θ ςυντακτικι επεξεργαςία, θ φωνολογικι επεξεργαςία μεμονωμζνων λζξεων, ο χωρικόσ και χρονικόσ προςανατολιςμόσ, ο μθ λεκτικόσ ςυλλογιςμόσ και θ ακουςτικι μνιμθ εργαςίασ- διατθροφνται ςχετικά ανζπαφεσ και ςχεδόν ςτα φυςιολογικά επίπεδα για το πρϊτο χρονικό διάςτθμα (Tyler & Moss, 1998: 1313, Lambon Ralph et al., 1999, Hodges & Patterson, 2007, Hoffmann & Lambon Ralph, 2011). Επίςθσ, όπωσ αναφζρουν οι Hodges & Patterson (2007:1005), ςχεδόν άψογθ διατθρείται και θ ικανότθτα επανάλθψθσ λζξεων ακόμα και μικρισ εξοικείωςθσ (familiarity) με τουσ αςκενείσ. Σχετικά ανζπαφθ παραμζνει θ ικανότθτα απλϊν αρικμθτικϊν υπολογιςμϊν και θ ικανότθτα ςχεδίαςθσ (Hodges & Patterson, 2007:1006). 9 Λόγω τθσ μεγάλθσ πικανότθτασ ςχθματιςμοφ του αορίςτου με ed γενικϊσ- όταν είναι διαταραγμζνθ θ διαδικαςία που ςχετίηεται με τθ γνϊςθ των ανϊμαλων αόριςτων- εξθγείται θ μεγάλθ ςυχνότθτα αυτοφ του λάκουσ (Patterson et al., 2001). Σε δοκιμαςίεσ παραγωγισ ρθμάτων ςτον αόριςτο, τρεισ από τουσ αςκενείσ τουσ δεν μπόρεςαν να ςυμβαδίςουν κακόλου με αυτό που τουσ ηθτοφνταν να κάνουν. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 14

16 Μη ςημαςιολογικά ελλείμματα 10 Σφμφωνα με τουσ Caine et al. (2009), ζνασ αρικμόσ μελετϊν ζχει δείξει ότι οι αςκενείσ εμφανίηουν περιοριςμζνθ επίδοςθ ςε δοκιμαςίεσ που δε κεωροφνται ςυνικωσ ότι ζχουν μεγάλο ςθμαςιολογικό φορτίο αλλά, οι γνωςτικζσ διεργαςίεσ απαραίτθτεσ γι αυτζσ τισ δοκιμαςίεσ- που δε κεωροφνται ςθμαςιολογικζσ ςτισ απαιτιςεισ τουσ βαςίηονται, παρ όλα αυτά, ςτθν ακεραιότθτα τθσ ςθμαςιολογικισ γνϊςθσ για επιτυχθμζνθ εκτζλεςθ. Τζτοιεσ δοκιμαςίεσ είναι θ ορκογραφία και θ ανάγνωςθ. Θ ικανότθτα ανάγνωςθσ πλιττεται μόνο όςον αφορά τισ ανϊμαλεσ λζξεισ, γεγονόσ που χαρακτθρίηει και τθν περίπτωςθ τθσ δυςλεξίασ και επθρεάηεται ςε πιο προχωρθμζνο ςτάδιο από τθν ορκογραφία. Οι αςκενείσ εμφανίηουν ςυμπτϊματα δυςγραφίασ, δυςλεξίασ ςε μετζπειτα ςτάδιο τθσ ςθμαςιολογικισ ζκπτωςθσ, ςε τεςτ ανάγνωςθσ και ςυλλαβιςμοφ ςτθν ορκογραφία. Θ επιτυχία και ςτισ δφο εξαρτάται από τθν αλλθλεπίδραςθ τθσ ςυχνότθτασ με τθν τυπικότθτα (Patterson et al., 2001) Γενικά Δημογραφικά Χαρακτηριςτικά Αςθενών Θ θλικία εμφάνιςθσ τθσ Σθμαςιολογικισ Άνοιασ κατά μζςο όρο είναι τα 59,3 ζτθ, μικρότερθ δθλαδι από το μζςο όρο θλικίασ εμφάνιςθσ τθσ αφαςίασ μθ ρζοντοσ λόγου, που είναι τα 63 ζτθ. Επίςθσ, ςε αρκετά μεγάλο ποςοςτό (66,7 %) θ νόςοσ αφορά τουσ άνδρεσ και αυτό αποδίδεται ςε διαφορζσ ωσ προσ τθ βιολογικι ευπάκεια που εμφανίηουν ανατομικά ςυγκεκριμζνα, ανατομικζσ διαφορζσ μποροφν να αντανακλϊνται από τθ φλοιικι αςυμμετρία (Johnson et al., 2005). Ππωσ αναφζρουν οι Johnson et al. (2005: 926): «τα κριτιρια που τίκενται και πρζπει να πλθροφν οι αςκενείσ είναι τα εξισ: α) φπουλθ ζναρξθ και ςταδιακι εξζλιξθ, β) γλωςςικι διαταραχι που να περιλαμβάνει κενό αλλά ρζοντα λόγο, απϊλεια τθσ ςθμαςίασ των λζξεων και ςθμαςιολογικζσ παραφαςίεσ, γ) αντιλθπτικι διαταραχι που να περιλαμβάνει διαταραγμζνθ αναγνϊριςθ οικείων προςϊπων ι αντικειμζνων, δ) ςχετικά διατθρθμζνθ αντιλθπτικι αντιςτοίχθςθ και αναπαραγωγι ςχεδίου, ε) άκικτθ ικανότθτα επανάλθψθσ λζξεων, ςτ) διατθρθμζνθ ικανότθτα ανάγνωςθσ και ορκογραφίασ ομαλϊν λζξεων». Επιπλζον, ο μζςοσ όροσ εκπαίδευςθσ είναι δφςκολο να προςδιοριςτεί, διότι τα ζτθ εκπαίδευςθσ ποικίλλουν, αλλά 10 Ππωσ αναφζρουν οι Caine et al., 2009, θ Warrington (1975) εντόπιςε λάκθ ςτθν ορκογραφία και ςτθν ανάγνωςθ αςκενοφσ με Σθμαςιολογικι Άνοια. Από τότε δεν ζχει ξεκακαριςτεί εάν αυτι θ επίκτθτθ δυςλεξία ςυνδζεται με μια αιτιακι ςχζςθ με το ςθμαςιολογικό ζλλειμμα γι αυτό για τον τίτλο τθσ ενότθτασ χρθςιμοποιοφνται ειςαγωγικά ακολουκϊντασ τθν τακτικι των μελετθτϊν. Και οι Patterson et al., 2006, κατονομάηουν αυτζσ τισ δοκιμαςίεσ ωσ υποτικζμενεσ μθ ςθμαςιολογικζσ, διότι οι αςκενείσ εκδιλωναν τα ίδια ελλείμματα και κάκε δοκιμαςία ιταν επθρεαςμζνθ με παρόμοιο τρόπο. Κεωροφν ότι ο βακμόσ του ελλείμματοσ ς αυτζσ προβλζπεται από τθ ςοβαρότθτα τθσ διαταραχισ. Άρα, ο προςδιοριςμόσ των ελλειμμάτων ωσ μθ ςθμαςιολογικά είναι ανακριβισ. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 15

17 οι Johnson et al. (2005) τοποκετοφν ζνα όριο από οκτϊ ζωσ είκοςι δφο χρόνια, βάςει προφανϊσ του δείγματοσ των αςκενϊν τουσ και του κοινωνικοοικονομικοφ τουσ επιπζδου. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 16

18 2. Αφηρημζνεσ & υγκεκριμζνεσ λζξεισ 2.1 Γενικζσ Ρλθροφορίεσ Οι Pobric et al. (2009) ορίηουν τισ ςυγκεκριμζνεσ ζννοιεσ ωσ αυτζσ που ενςωματϊνουν τθ ςθμαςία των απτϊν πραγμάτων, τα οποία μποροφν να γίνουν αντιλθπτά μζςω των αιςκιςεων και άρα, τα υγιι άτομα ζχουν τθ δυνατότθτα να ςχθματίηουν άμεςα γι αυτά νοθτικζσ αναπαραςτάςεισ (π.χ. τραπζηι), δθλαδι διακζτουν υψθλό βακμό απεικονιςιμότθτασ (high-imageable concepts), όπωσ αναφζρει ο Macoir (2009). Επίςθσ, τα ςυγκεκριμζνα τεμάχια ζχουν περιςςότερα ςθμαςιολογικά χαρακτθριςτικά (περιςςότερεσ αιςκθτιριεσ αναφορζσ) και πλουςιότερεσ ςθμαςιολογικζσ αναπαραςτάςεισ. Αυτό εξθγεί και τουσ αποδίδει το φυςιολογικό πλεονζκτθμα επεξεργαςίασ ζναντι των αφθρθμζνων εννοιϊν (Pobric et al., 2009). Οι ςυγκεκριμζνεσ λζξεισ υπό φυςιολογικζσ ςυνκικεσ αναγνωρίηονται γρθγορότερα, οι υγιείσ πλθκυςμοί τισ κυμοφνται καλφτερα και είναι πιο ανκεκτικζσ ςε εγκεφαλικι βλάβθ (Binder et al., 2005). Αναφορικά με τθ Νευροβιολογία, τα ςυγκεκριμζνα ουςιαςτικά ζχουν πρόςβαςθ ςε επιπρόςκετουσ αιςκθτικοφσ κινθτικοφσ κϊδικεσ (εικόνεσ δθλαδι), οι οποίοι εντοπίηονται και ςτα δφο θμιςφαίρια του εγκεφάλου (Sabsevitz et al., 2005). Στθ κεωρία Dual coding (βλ. παρακάτω ), προτείνεται ότι αφοφ οι ςυγκεκριμζνεσ λζξεισ κωδικοποιοφνται διπλά ςτθ μνιμθ, ορίηονται ωσ λεκτικζσ αναπαραςτάςεισ από τθ μία και εικόνεσ από τθν άλλθ (Paivio, 1971, 1986, όπωσ αναφζρουν οι Sabsevitz et al., 2005). Ππωσ αναφζρει ο Macoir (2009), οι αφθρθμζνεσ λζξεισ αν και είναι μζροσ τθσ κακθμερινότθτάσ μασ και αποτελοφν τθν πλειοψθφία του λεξιλογίου, δεν είναι ξεκάκαρο πϊσ αναπαρίςτανται ςτθ ςθμαςιολογικι μνιμθ. Ορίηονται ωσ μθ ςυγκεκριμζνεσ διότι δεν μποροφν να γίνουν αντιλθπτζσ με τισ αιςκιςεισ και δεν είναι απεικονίςιμεσ (low-imageable concepts) λόγω τθσ δυςκολίασ ςτθν πλειοψθφία τουσ να οδθγιςουν ςε νοθτικζσ αναπαραςτάςεισ. Οι αφθρθμζνεσ ζννοιεσ δεν αναφζρονται ςε φυςικά αντικείμενα, αλλά ςε ιδζεσ ι πνευματικζσ καταςτάςεισ (π.χ. ςτεναχώρια) (Pobric et al., 2009, Jefferies et al., 2009). Κεωρείται ότι βαςίηονται ςε ζνα λεκτικό ςθμαςιολογικό ςφςτθμα, το οποίο βρίςκεται ςτο θμιςφαίριο που είναι γλωςςικά κυρίαρχο, από νευροβιολογικι ςκοπιά (Sabsevitz et al., 2005). Σφμφωνα με τθ κεωρία Dual Coding οι αφθρθμζνεσ ζννοιεσ αποκθκεφονται ςτθ μνιμθ και κωδικοποιοφνται ωσ ςυμβολικζσ (λεκτικζσ) αναπαραςτάςεισ (Paivio 1971, 1986, όπωσ αναφζρουν οι Sabsevitz et al., 2005). Οι Pobric et al. (2009) αναφζρουν ότι θ αναπαράςταςθ και θ επεξεργαςία τθσ ςθμαςίασ των ςυγκεκριμζνων και αφθρθμζνων λζξεων αποτελεί ζνα ςθμαντικό και Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 17

19 αμφιλεγόμενο κζμα. Οι δφο τφποι των εννοιϊν, δθλαδι, δε διαφζρουν μόνο ςτθν αναπαράςταςθ αλλά και ςτθ γνωςτικι επεξεργαςία. Θ επίδραςθ τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ (concreteness effect), θ οποία αναφζρεται ςτθν τυπικά καλφτερθ επίδοςθ ςτισ ςυγκεκριμζνεσ λζξεισ ςυγκριτικά με τισ αφθρθμζνεσ (ι το φυςιολογικό πλεονζκτθμα επεξεργαςίασ που αναφζρκθκε προθγουμζνωσ λόγω των πλουςιότερων ςθμαςιολογικϊν αναπαραςτάςεων), είναι ζνα φαινόμενο που ζχει παρατθρθκεί ςε διάφορα γνωςτικά πεδία (Macoir, 2009: 518). Για παράδειγμα, τα παιδιά κατακτοφν τισ αφθρθμζνεσ λζξεισ αργότερα από τισ ςυγκεκριμζνεσ, οι υγιείσ πετυχαίνουν καλφτερεσ επιδόςεισ για τισ ςυγκεκριμζνεσ λζξεισ ςε δοκιμαςίεσ λεξικισ απόφαςθσ. Πμωσ, θ ςχετικι διατιρθςθ τθσ γνϊςθσ των αφθρθμζνων λζξεων ςε αςκενείσ με Σθμαςιολογικι Άνοια ςε κάποιεσ περιπτϊςεισ μελετϊν οδιγθςε τουσ ερευνθτζσ να κεωροφν ότι θ αντίςτροφθ επίδραςθ τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ (reversal of the concreteness effect) είναι τυπικό χαρακτθριςτικό και ςφμπτωμα τθσ νόςου (Pobric et al, 2009), και ςυνδζεται με τθ δυςανάλογθ διαταραχι τθσ γνϊςθσ των οπτικϊν ιδιοτιτων και είναι καίρια για τθν κατανόθςθ των ςυγκεκριμζνων εννοιϊν (Hoffmann & Lambon Ralph, 2011). Οι Bonner et al. (2009) αναφερόμενοι ςτθν αντίςτροφθ επίδραςθ τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ εξθγοφν ότι πρόκειται για ζνα ζλλειμμα που αφορά τισ λζξεισ με ςυγκεκριμζνεσ αναφορζσ ςε ςχζςθ προσ τισ λζξεισ με αφθρθμζνεσ αναφορζσ και είναι θ αντίςτροφθ ςυμπεριφορά από αυτι που υπερβολικά παρατθρείται ςτουσ υγιείσ. Επίςθσ, ιςχυρίηονται ότι μπορεί να προζρχεται από εξαςκενθμζνεσ αναπαραςτάςεισ οπτικϊν χαρακτθριςτικϊν ςτον κροταφικό φλοιό, οι οποίεσ είναι αυτζσ που ςυνειςφζρουν ςτθ γνϊςθ για τισ ςυγκεκριμζνεσ ζννοιεσ. Στθ διεκνι βιβλιογραφία όςον αφορά ςτο γλωςςικό προφίλ των αςκενϊν με ςθμαςιολογικι άνοια, ςε ζνα μεγάλο αρικμό μελετϊν αναφζρεται θ καλφτερθ επίδοςθ των αςκενϊν ςτισ αφθρθμζνεσ και όχι ςτισ ςυγκεκριμζνεσ λζξεισ (Breedin et al., 1994, Macoir, 2009, Bonner et al.,2009) Η επεξεργαςία των ςυγκεκριμζνων και αφηρημζνων λζξεων (ςε φυςιολογικοφσ πληθυςμοφσ) Ζχουν αναπτυχκεί κάποιεσ κεωρίεσ για τθν επεξεργαςία γενικά των ςυγκεκριμζνων και αφθρθμζνων λζξεων, ωσ αποτζλεςμα των διαφορϊν που τισ διζπουν (όπωσ αυτζσ αναφζρκθκαν προθγουμζνωσ). Σφμφωνα με τθ κεωρία τθσ διπλισ κωδικοποίθςθσ (Dual Coding Theory) τίκενται δφο ξεχωριςτά ςυςτιματα ςτον εγκζφαλο για τθν επεξεργαςία τθσ ςθμαςίασ των λζξεων: ζνα αποτελοφμενο από λεκτικι γνϊςθ και ζνα δεφτερο από μθ λεκτικι γνϊςθ, βαςιςμζνο Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 18

20 ςε εικόνεσ. Οι ςυγκεκριμζνεσ ζννοιεσ κωδικοποιοφνται και από το λεκτικό-προταςιακό ςφςτθμα και από το οπτικό-αντιλθπτικό ςφςτθμα, ενϊ οι αφθρθμζνεσ μόνο από το λεκτικόπροταςιακό ςφςτθμα. Ανατομικά το λεκτικά αποτελοφμενο ςφςτθμα πλαγιϊνεται ςτο γλωςςικά κυρίαρχο θμιςφαίριο, ενϊ το βαςιςμζνο ςτισ εικόνεσ χρθςιμοποιεί και τα δφο θμιςφαίρια. Για αυτι τθ κεωρία οι αφθρθμζνεσ ζννοιεσ είναι πιο ευαίςκθτεσ και δεν μπορεί να εξθγθκεί θ αντιςτροφι τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ, κακϊσ το πλεονζκτθμα ζχουν οι ςυγκεκριμζνεσ οι οποίεσ ςτθρίηονται ςε δφο ςυςτιματα (Paivio, 1971, 1986, όπωσ αναφζρεται ςτουσ Binder et al., 2005, Sabsevitz et al., 2005 & Macoir 2009). Επιπλζον, υπάρχει θ κεωρία τθσ διακεςιμότθτασ των ςυμφραηομζνων (Context Availability Theory), θ οποία κζτει ζνα ενιαίο ςφςτθμα και για τισ δφο κατθγορίεσ λζξεων όςον αφορά ςτθν πρόςβαςθ ςτθ ςθμαςία τουσ. Οι ςθμαςίεσ των λζξεων είναι προςβάςιμεσ όντασ ςυςχετιςμζνεσ με ζνα δίκτυο κοντινισ/ςχετικισ γνϊςθσ, που αναφζρεται ωσ περικείμενο/ςυμφραηόμενα (context). Ζτςι, οι διαφορζσ ςτθν πρόςβαςθ μεταξφ των δφο κατθγοριϊν αποδίδονται ςτθν ποςότθτα και ςτθν ποιότθτα του διακζςιμου περικειμζνου, με τισ αφθρθμζνεσ να εξαρτϊνται από ζνα ευρφτερο ςφνολο ςυνειρμικισ γνϊςθσ (Schwanenflugel & Snoben, 1983, όπωσ αναφζρεται ςτουσ Binder et al., 2005, Papagno et al., 2009). Τζλοσ, για τθ κεωρία Hub- and- spoke, θ εννοιολογικι αναπαράςταςθ προκφπτει από τθν αλλθλεπίδραςθ των περιοχϊν εξειδικευμζνθσ τροπικότθτασ (modality) με ζναν κεντρικό κόμβο αμετάβλθτθσ τροπικότθτασ. Οι αναπαραςτάςεισ ςτον κόμβο είναι ευαίςκθτεσ ςτα διαφορετικά μοτίβα κατά μικοσ των πολλαπλϊν αιςκθτικϊν τροπικοτιτων, οι οποίεσ είναι απαραίτθτεσ για να κωδικοποιιςουν τισ πολφπλοκεσ μθ γραμμικζσ ςχζςεισ μεταξφ χαρακτθριςτικϊν και εννοιϊν. Βλάβθ ςτθ λειτουργία του κόμβου δικαιολογεί τθν επιλεκτικι ςθμαςιολογικι βλάβθ ςτθ Σθμαςιολογικι Άνοια (Patterson et al., 2007, Pobric et al., 2010, όπωσ αναφζρεται ςτουσ Hoffman & Lambon Ralph, 2011). Για τισ ςυγκεκριμζνεσ και τισ αφθρθμζνεσ ζννοιεσ προβλζπει ςτενι ςυςχζτιςθ αφοφ οι δφο τφποι λζξεων υποςτθρίηονται από ζνα κοινό ςφςτθμα. Ζτςι, οι ςυγκεκριμζνεσ λζξεισ με τισ πλουςιότερεσ ςθμαςιολογικζσ αναπαραςτάςεισ παρζχουν μια πιο ιςχυρι βάςθ ςτον κόμβο αμετάβλθτθσ τροπικότθτασ, επιτρζποντασ να είναι πιο ανκεκτικζσ ςτθ διαταραχι (Hoffman & Lambon Ralph, 2011). 2.2 Ραλαιότερεσ Ζρευνεσ Στθν ενότθτα αυτι του 2ου κεφαλαίου κα γίνει λόγοσ για τισ προθγοφμενεσ μελζτεσ ερευνθτϊν ςτθ Σθμαςιολογικι Άνοια αναφορικά με τθ διχογνωμία που επικρατεί ςτθ Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 19

21 βιβλιογραφία για τισ ςυγκεκριμζνεσ και τισ αφθρθμζνεσ λζξεισ κα αναφερκοφν απόψεισ και ςυμπεράςματα υπζρ τθσ επικράτθςθσ των ςυγκεκριμζνων ωσ πιο ανκεκτικϊν ςτθν εγκεφαλικι διαταραχι που χαρακτθρίηει τθ νόςο (κατ αναλογία με το πλεονζκτθμα αυτϊν ςε φυςιολογικζσ ςυνκικεσ), αλλά και το αντίςτροφο, δθλαδι θ επικράτθςθ των αφθρθμζνων ςυνοδευόμενθ από τθν αντιςτροφι τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ που οριςμζνοι κεωροφν ωσ τυπικό γνϊριςμα τθσ νόςου Breedin et al Ειδικότερα, ςφμφωνα με τουσ Breedin et al. (1994) θ αντίςτροφθ επίδραςθ τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ ςχετίηεται με τθν κατάκτθςθ τθσ γλϊςςασ. Οι διαφορζσ των αναπαραςτάςεων μεταξφ αφθρθμζνων και ςυγκεκριμζνων εννοιϊν αντανακλοφν τον τρόπο με τον οποίο κατακτϊνται και τον ρόλο που ζχουν ςτθ γλϊςςα. Επειδι μεγάλο μζροσ τθσ γνϊςθσ για τισ ςυγκεκριμζνεσ ζννοιεσ οφείλεται ςε δεδομζνα που λαμβάνονται από τισ αιςκιςεισ, όλα τα αντιλθπτικά/ φυςικά χαρακτθριςτικά αντιςτοιχοφν ςε οντότθτεσ του φυςικοφ κόςμου. Από τθν άλλθ, θ γνϊςθ για τισ αφθρθμζνεσ ζννοιεσ κατακτάται μζςω των ςυμφραηομζνων τθσ γλϊςςασ. Θ επίδραςθ αυτι, λοιπόν, τθσ αντίςτροφθσ επίδραςθσ τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ προκφπτει όταν υπάρχει εκτεταμζνθ απϊλεια των αντιλθπτικϊν ςυςτατικϊν ςε ςυνδυαςμό με διαταραχι και ςε άλλα ςυςτατικά των ςθμαςιολογικϊν αναπαραςτάςεων. Αυτό, φυςικά, δε ςθμαίνει ότι οι αςκενείσ δεν εμφανίηουν ζλλειμμα και ςτισ αφθρθμζνεσ λζξεισ, ςε μικρότερο όμωσ βακμό Macoir 2009 Ο 54τετράχρονοσ αςκενισ που χρθςιμοποίθςε για τθ διεξαγωγι των παραπάνω δοκιμαςιϊν ιταν μία τυπικι περίπτωςθ αςκενοφσ με Σθμαςιολογικι Άνοια (βάςει των γλωςςικϊν χαρακτθριςτικϊν που αναφζρκθκαν ςτθν ενότθτα 1.2.). Είχε ιςτορικό γνωςτικισ εξαςκζνιςθσ τεςςάρων ετϊν, με κφρια χαρακτθριςτικά τθν ανομία και τθ διαταραγμζνθ κατανόθςθ. Επίςθσ, ο λόγοσ του ιταν ρζων, ορκά δομθμζνοσ και γραμματικά ςωςτόσ, εκτόσ από κάποιεσ ελλιπείσ προτάςεισ και ςθμαςιολογικζσ παραφαςίεσ. Οι επιδόςεισ του ςε δοκιμαςίεσ ακουςτικισ και γραπτισ λεξικισ απόφαςθσ κυμαίνονταν ςε φυςιολογικά επίπεδα, όμωσ εμφανίςτθκαν διαταραγμζνεσ ςε όλεσ τισ δοκιμαςίεσ που απαιτοφςαν τθ ςυμβολι τθσ ςθμαςιολογικισ γνϊςθσ. Τζλοσ, από νευρολογικι ςκοπιά, θ φλοιικι ατροφία εντοπίςτθκε πιο ζντονθ ςτο αριςτερό μζροσ των πρόςκιων κροταφικϊν λοβϊν. Ο Macoir χρθςιμοποίθςε πζντε δοκιμαςίεσ για να διερευνιςει τισ διαφοροποιιςεισ ςυγκεκριμζνων λζξεων ςτθ Σθμαςιολογικι Άνοια. Οι τρεισ πρϊτεσ (κρίςθ ςθμαςιολογικισ ομοιότθτασ, αντιςτοίχθςθ λζξθσ-εικόνασ, παραγωγι οριςμϊν) αφοροφςαν τθ ςφγκριςθ Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 20

22 ςθμαςιολογικϊν αναπαραςτάςεων που προκαλοφν προφορικά, γραπτά και οπτικά ερεκίςματα. Οι επόμενεσ δφο (τεςτ ορκογραφίασ ςυγκεκριμζνων και αφθρθμζνων λζξεων, κατονομαςία μζςα από εικόνεσ και οριςμοφσ) αξιολογοφςαν τουσ μθχανιςμοφσ παραγωγισ προφορικοφ και γραπτοφ λόγου ζπειτα από τθν ενεργοποίθςθ των ςθμαςιολογικϊν εννοιϊν. Το αποτζλεςμα που ςτακερά βρικε ιταν θ υπεροχι των αφθρθμζνων ζναντι των ςυγκεκριμζνων λζξεων. Ειδικά ςτθν κρίςθ ςθμαςιολογικισ ομοιότθτασ και ςτθν παραγωγι οριςμϊν 11 θ διαφοροποίθςθ μεταξφ ςυγκεκριμζνων και αφθρθμζνων ιταν ιδιαίτερα εμφανισ. Ο Macoir κατανοϊντασ ότι δεν είναι εφκολα αποδεκτό να ιςχφει θ αντιςτροφι τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ, θ οποία ζρχεται ςε πλιρθ αντίκεςθ με ό, τι κεωρείται φυςιολογικό, αναφζρει: «αν και είναι δφςκολο να πιςτζψει κανείσ ότι μια εγκεφαλικι βλάβθ/ ατροφία κα οδθγοφςε ςε ζλλειμμα το οποίο κα είχε μεγαλφτερο αντίκτυπο ςτισ ζννοιεσ με περιςςότερεσ πλθροφορίεσ περιεχομζνου ςτθ μνιμθ, πλθροφορίεσ δθλαδι οι οποίεσ ςχετίηονται με περιςςότερα ςθμαςιολογικά χαρακτθριςτικά ι ζχουν διπλι κωδικοποίθςθ», ο αςκενισ του με ευκολία διαχειριηόταν κζματα ςχετικά με τθν πνευματικι του κατάςταςθ και τα ςυναιςκιματά του, αλλά αντιμετϊπιηε δυςκολίεσ όταν καλοφνταν να δϊςει ακριβείσ πλθροφορίεσ για τισ κακθμερινζσ του δραςτθριότθτεσ. Ρροςπακϊντασ να εξθγιςει αυτό το αντίκετο αποτζλεςμα, το πλεονζκτθμα των αφθρθμζνων λζξεων, κεωρεί ότι είναι δφςκολο να πραγματοποιθκεί χρθςιμοποιϊντασ κεωρθτικά μοντζλα ςχετιηόμενα με τθν επίδραςθ τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ (π.χ. Dual Coding Theory), διότι ςε αυτά το πλεονζκτθμα ζχουν οι λζξεισ ςυγκεκριμζνου περιεχομζνου. Ρικανι εξιγθςθ που δίνει είναι ότι λόγω του ότι ζχουν πλοφτο ςθμαςιολογικϊν αναπαραςτάςεων οι ςυγκεκριμζνεσ ζννοιεσ, επθρεάηονται περιςςότερο από τισ αφθρθμζνεσ οδθγϊντασ ςτθν αντιςτροφι τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ αν και αυτό, ςαν επιχείρθμα δεν είναι αρκετό, αφοφ κα μποροφςε κανείσ να ιςχυριςτεί όπωσ οι μελετθτζσ που διατείνονται ότι υπερτεροφν οι ςυγκεκριμζνεσ- ότι γι αυτό ακριβϊσ το λόγο οι ςυγκεκριμζνεσ διατθροφνται καλφτερα ςε περιπτϊςεισ ςθμαςιολογικισ άνοιασ, επειδι, δθλαδι, ο πλοφτοσ των ςθμαςιολογικϊν αναπαραςτάςεων τισ κακιςτά πιο εφρωςτεσ. Ραρακάτω αναφζρει πωσ όταν ςυμβαίνει το αντίκετο από αυτό που ιςχφει ςτουσ υγιείσ, είναι πικανό οι ςυνδζςεισ (connections) ωσ προσ τθν κατθγορία να αλλοιϊνονται, περιςςότερο από ό, τι οι ςυςχετιςτικζσ ςυνδζςεισ μεταξφ των αφθρθμζνων εννοιϊν. Αυτά, όμωσ, αποτελοφν πικανότθτεσ και ο ίδιοσ ο Macoir διαπιςτϊνει ότι καμιά από τισ 11 Για τθ δοκιμαςία παραγωγισ οριςμϊν, οι καλφτερεσ επιδόςεισ του αςκενι ςτισ αφθρθμζνεσ ζννοιεσ αφοροφςαν κατά βάςθ τθ ςφγκριςθ μεταξφ των λζξεων με υψθλι ςυχνότθτα. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 21

23 κεωρθτικζσ προτάςεισ δεν μπορεί να δικαιολογιςει το πλεονζκτθμα ςτθν επεξεργαςία των αφθρθμζνων εννοιϊν. Ραρακζτει κεωρθτικά μοντζλα που αφοροφν ςτθν οργάνωςθ τθσ ςθμαςιολογικισ μνιμθσ και χρθςιμοποιικθκαν ςε προθγοφμενεσ μελζτεσ, αλλά και εδϊ δεν αποδεικνφονται χριςιμα. Το ςυμπζραςμα ςτο οποίο καταλιγει το άρκρο και αποτελεί και τθν πρόταςθ του ίδιου είναι ότι θ αντιςτροφι τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ εξθγείται ανατομικά. Κατά τθ ςθμαςιολογικι άνοια θ βλάβθ εντοπίηεται ςε περιοχζσ που είναι δίκτυα ςυνδετικϊν περιοχϊν και είναι ιδιαίτερθσ ςθμαςίασ για τθν αποκικευςθ των ςθμαςιολογικϊν χαρακτθριςτικϊν των ςυγκεκριμζνων εννοιϊν. Για τισ αφθρθμζνεσ ζννοιεσ υπάρχουν διαφορετικζσ φλοιικζσ περιοχζσ που είναι υπεφκυνεσ για τθν επεξεργαςία τουσ (αριςτερι άνω κροταφικι ζλικα, αριςτερι κάτω μετωπικι περιοχι). Επομζνωσ, θ αντιςτροφι τθσ επίδραςθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ ςυμβαδίηει με τα ανατομικά δεδομζνα. Πςο εξελίςςεται, βζβαια θ νόςοσ, θ ατροφία εκτείνεται ςε γειτονικζσ περιοχζσ και παφει να παρατθρείται ο διαχωριςμόσ ςυγκεκριμζνων-αφθρθμζνων εννοιϊν όςον αφορά ςτισ επιδόςεισ των αςκενϊν, ςφμπτωμα το οποίο επεκτείνεται και αφορά κάκε γλωςςικι διαφοροποίθςθ Bonner et al Οι Bonner et al., 2009, εξζταςαν ζντεκα αςκενείσ ςτο ιπιο ςτάδιο τθσ Σθμαςιολογικισ Άνοιασ, με βαςικά χαρακτθριςτικά τα προβλιματα ςτθν κατονομαςία και ςτθν κατανόθςθ λζξεων και χριςθσ των αντικειμζνων. Θ δοκιμαςία ςτθν οποία υποβλικθςαν για τθν αξιολόγθςθ τθσ ςυνειρμικισ τουσ γνϊςθσ (και το πόςο αποτελεςματικά αυτι ανταπεξζρχεται ςτθν κρίςθ ςυνωνφμων ςυγκεκριμζνων και αφθρθμζνων ρθμάτων) ιταν το να επιλζξουν μεταξφ δφο ρθμάτων το κοντινότερο ςθμαςιολογικά με τθ λζξθ-ςτόχο. Θ μία επιλογι ιταν και θ (πιο) ςωςτι, με όλα τα ερεκίςματα να είναι αντιςτοιχιςμζνα ωσ προσ τθν εξοικείωςθ διζφεραν, όμωσ, ςτθν απεικονιςιμότθτα και ςτθν θλικία κατάκτθςθσ 12. Τα αποτελζςματα τθσ δοκιμαςίασ κατζδειξαν ςθμαντικά πιο διαταραγμζνθ επίδοςθ ςτα ςυγκεκριμζνα ριματα για τουσ αςκενείσ εκτόσ από ζναν (και ζναν ακόμθ που αποκλείςτθκε). Για τθν ομάδα ελζγχου, από τθν άλλθ, θ επίδοςθ ςτα ςυγκεκριμζνα ριματα ιταν ςαφϊσ καλφτερθ (πλεονζκτθμα επεξεργαςίασ των ςυγκεκριμζνων λζξεων υπό φυςιολογικζσ ςυνκικεσ). Επίςθσ, εντόπιςαν ωσ γενικό γνϊριςμα το φαινόμενο τθσ 12 Ππωσ αναφζρουν οι Bonner et al. (2009:571) οι ςυγκεκριμζνεσ λζξεισ κατακτϊνται νωρίτερα θλικιακά και είναι οι πιο απεικονίςιμεσ. Οι αφθρθμζνεσ είναι ςτο πιο χαμθλό ςθμείο ςτθν κλίμακα απεικονιςιμότθτασ. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 22

24 αντιςτροφισ τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ ςε όςουσ νοςοφςαν περιςςότερο διάςτθμα. Τζλοσ, οι διαφοροποιιςεισ αυτζσ μεταξφ των ςυγκεκριμζνων και των αφθρθμζνων λζξεων αφοροφςαν κατά βάςθ τισ λζξεισ υψθλισ ςυχνότθτασ 13. Οι Bonner et al. (2009) ςυνζδεςαν αυτό το αποτζλεςμα, τθσ φτωχισ επίδοςθσ ςτα ςυγκεκριμζνα ριματα ςυγκριτικά με τα αφθρθμζνα, και με τθ φλοιικι ατροφία του δεξιοφ πρόςκιου κροταφικοφ λοβοφ. Συμπζραναν, μάλιςτα, ότι ο βακμόσ τθσ φλοιικισ αραίωςθσ κακόριηε και το μζγεκοσ τθσ αντίςτροφθσ επίδραςθσ τθσ ςυγκεκριμζνθσ υπόςταςθσ. Ρροςκζτουν ακόμθ, ότι αυτά τα ευριματα οδθγοφν ςτο ςυμπζραςμα ότι το ζλλειμμα τθσ ςθμαςιολογικισ μνιμθσ ςτθ Σθμαςιολογικι Άνοια οφείλεται εν μζρει ςτθν εξαςκενθμζνθ αναπαράςταςθ των οπτικϊν χαρακτθριςτικϊν των εννοιϊν. Τυπικά, όμωσ, και ςτον οριςμό τθσ Σθμαςιολογικισ Άνοιασ θ ατροφία αφορά το κατϊτερο και πλευρικό μζροσ του πρόςκιου κροταφικοφ λοβοφ ςτο αριςτερό θμιςφαίριο του εγκεφάλου (Hoffman & Lambon Ralph, 2011) το δεξί τμιμα εμπλζκεται, αλλά ςυνικωσ όταν θ νόςοσ βρίςκεται ςε προχωρθμζνο ςτάδιο. Θ υπόκεςθ αυτι για τθ ςθμαςιολογικι βλάβθ που αποδίδεται ςτισ επθρεαςμζνεσ αναπαραςτάςεισ ςυνάδει με τθν αιςκθτικι κινθτικι κεωρία τθσ ςθμαςιολογικισ μνιμθσ, ςφμφωνα με τθν οποία θ ςχετικά μεγαλφτερθ εξαςκζνιςθ τθσ γνϊςθσ των ςυγκεκριμζνων εννοιϊν ςτθ Σθμαςιολογικι Άνοια προζρχεται από αςκζνεια ςτον οπτικό ςυνειρμικό φλοιό, θ οποία επθρεάηει τθν αναπαράςταςθ τθσ γνϊςθσ των οπτικο-αντιλθπτικϊν χαρακτθριςτικϊν θ οποία απαιτείται για τισ ςυγκεκριμζνεσ ζννοιεσ (Bonner et al., 2009: 573-4). Αλλά, ακόμα και κάτι τζτοιο να ιςχφει εξακολουκεί να υφίςταται θ γνϊςθ που ςτθρίηει και τισ αφθρθμζνεσ ζννοιεσ και είναι κοινι για τισ δφο κατθγορίεσ λζξεων. Ραρ όλα αυτά, και οι ίδιοι ςτθν ερμθνεία των αποτελεςμάτων τουσ αναφζρουν ότι «όςο θ αςκζνεια προχωράει, επιπρόςκετθ ςυμμετοχι του δεξιοφ κροταφικοφ λοβοφ ςυμβάλλει ςτθ δυςκολία με τισ ςυγκεκριμζνεσ ζννοιεσ». Αυτό ςυνάδει με το εφρθμα των Binder et al. (2005) ςτισ μελζτεσ νευροαπεικόνιςθσ ότι «ενϊ οι ςθμαςίεσ των αφθρθμζνων εννοιϊν επανδρϊνουν μόνο τον αριςτερό κροταφικό λοβό, οι ςθμαςίεσ των ςυγκεκριμζνων επανδρϊνουν αμφίπλευρα τουσ κροταφικοφσ φλοιοφσ» Papagno et al Οι Papagno et al. 2009, εξζταςαν μία αςκενι 72 ετϊν, πανεπιςτθμιακισ εκπαίδευςθσ, με προβλιματα ανομίασ ςε πρϊτο ςτάδιο, αλλά με φυςιολογικζσ νευρολογικζσ εξετάςεισ. Στθ ςυνζχεια, βζβαια, θ δυςκολία εφρεςθσ λζξεων αυξικθκε όπωσ 13 Ζχει παρατθρθκεί και ςε άλλεσ μελζτεσ (π.χ. Macoir, 2009) ότι όςο θ ςυχνότθτα των υπό διερεφνθςθ λζξεων μειϊνεται, τόςο εξαςκενοφν και οι διαφοροποιιςεισ μεταξφ ςυγκεκριμζνων-αφθρθμζνων λζξεων που εκδθλϊνουν οι αςκενείσ ςτισ δοκιμαςίεσ. Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 23

25 και θ δυςκολία αναγνϊριςθσ ατόμων και τοποκεςιϊν. Στον αυκόρμθτο λόγο και ςτθν παραγωγι οριςμϊν παρατθρικθκε μια ςχετικι διατιρθςθ των αφθρθμζνων ουςιαςτικϊν κακϊσ και πιο εφκολθ πρόςβαςθ ςε αυτζσ. Γενικά, είχε ςαφϊσ μεγαλφτερο πρόβλθμα ςε δοκιμαςίεσ που περιλάμβαναν ουςιαςτικά από ότι ςε αυτζσ με ριματα. Κζλοντασ να ερευνιςουν τθν ικανότθτα τθσ αςκενοφσ να επεξεργάηεται ςυγκεκριμζνα ουςιαςτικά που ανικουν ςε διαφορετικά εννοιολογικά πεδία και τθν κατάςταςθ τθσ γνϊςθσ τθσ ςε ςυγκεκριμζνεσ και αφθρθμζνεσ λζξεισ χρθςιμοποίθςαν μια ςειρά δοκιμαςιϊν. Για το πρϊτο ερϊτθμά τουσ αξιολόγθςαν αρχικά τθν εννοιολογικι γνϊςθ που διζκετε για διάςθμα πρόςωπα (κφρια ονόματα-ςυγκεκριμζνα ουςιαςτικά) μζςω τθσ λεξικισ απόφαςθσ ςε εικόνεσ, τθσ κατονομαςίασ και ηθτϊντασ βιογραφικζσ πλθροφορίεσ για όςα πρόςωπα είχε αναγνωρίςει (κάποιεσ και μζςω πολλαπλισ επιλογισ). Θ αςκενισ αναγνϊριςε ςωςτά αρκετά πρόςωπα, αλλά κατονόμαςε ελάχιςτα. Ζδωςε κάποιεσ βιογραφικζσ πλθροφορίεσ γι αυτά, αλλά δεν ιταν ςε κζςθ να απαντιςει ςε ςυγκεκριμζνεσ ερωτιςεισ. Χειρότερθ ιταν θ επίδοςι τθσ κατά τθν αναγνϊριςθ μνθμείων κατονόμαςε μόνο ζνα (από είκοςι) και δεν ιταν ςε κζςθ να δϊςει πλθροφορίεσ. Εξετάςτθκε, επίςθσ, ςε προςθγορικά ουςιαςτικά με δοκιμαςίεσ κρίςθσ πραγματικότθτασ, κατονομαςίασ εικόνων και με ερωτιςεισ αξιολόγθςθσ τθσ ςθμαςιολογικισ μνιμθσ. Στθν πρϊτθ δοκιμαςία θ επίδοςι τθσ ιταν απόλυτα φυςιολογικι, ςτθν κατονομαςία όμωσ φάνθκε θ διαταραχι (περίπου 60% ςωςτζσ απαντιςεισ) και προζκυψε μια ςτατιςτικά ςθμαντικι διαφοροποίθςθ ωσ προσ τισ επιδράςεισ τθσ ςθμαςιολογικισ κατθγορίασ: υπερτεροφςαν ςαφϊσ τα άψυχα αντικείμενα. Ωσ προσ τισ ςθμαςιολογικισ φφςθσ ερωτιςεισ ςχετικά με κάποιο ερζκιςμα πάλι θ επίδοςθ τθσ αςκενοφσ ςτα άψυχα αντικείμενα ιταν πολφ καλφτερθ (ςχεδόν φυςιολογικι) ςυγκριτικά με τα ζμψυχα. Πςον αφορά ςτο δεφτερο ςκζλοσ του ερωτιματόσ τουσ και τθ διάκριςθ αφθρθμζνων-ςυγκεκριμζνων ουςιαςτικϊν, οι δοκιμαςίεσ που πραγματοποίθςαν οι Papagno et al. 2009, ιταν τζςςερισ. Θ κατονομαςία (ςε οριςμοφσ) κατζδειξε ςθμαντικι διαφοροποίθςθ μεταξφ των δφο κατθγοριϊν, με 100% επιτυχία ςτισ αφθρθμζνεσ λζξεισ, αλλά 71% ςτισ ςυγκεκριμζνεσ. Στθν παραγωγι λζξεων από διάφορεσ ςθμαςιολογικζσ κατθγορίεσ, θ αςκενισ παριγαγε ζναν αρικμό ςυγκεκριμζνων ουςιαςτικϊν ςαφϊσ μικρότερο από τθν ομάδα ελζγχου, αλλά αρικμό μεγαλφτερο αφθρθμζνων ουςιαςτικϊν. Το τεςτ ςυνωνφμων (αποκλειςμόσ τθσ λιγότερο ςχετικισ λζξθσ μεταξφ τριϊν) ανζδειξε και αυτό τθν ξεκάκαρθ υπεροχι των αφθρθμζνων ουςιαςτικϊν (100%) ζναντι των Άρτεμις Παπαναγιώτου_ Μεταπτυχιακή Διατριβή Σελίδα 24