Σπουδαστές: ΜωυσΙδης Πέτρος - Κούτελος Νίκος. Υπεύθυνος Καθηγητής: Dr. Λάμπρος. Τσούργιαννης

Transcript

1 Σπουδαστές: ΜωυσΙδης Πέτρος - Κούτελος Νίκος Υπεύθυνος Καθηγητής: Dr. Λάμπρος Τσούργιαννης

2 1. Πρόλογος K A e Z T / i y. Χ Λ ο ΤΜΗΙ^ΛΑ ΛΟΓ«1ΕΤΙΚΗΣ I Api6 Πρωτ.. ^ / "S I ^Ιμερ......', \3 ^ 2. Τρόποι δημιουργίας - ανατταραγωγής με βιοτεχνολογία 3. Η στάση του καταναλωτή στην Ευρώπη οπτέναντι στα Δασικά Διαγονιδιακά Προϊόντα 4. Ηθική και κοινωνικό-οικονομική διάσταση 4.1. Κοινωνικά, νομικά και κανονιστικά θέματα που σχετίζονται με τα γενετικά τροποποιημένα δέντρα 4.2. Στάσεις απέναντι στα διαγονιδιακα δέντρα και τους κανονισμούς Δέντρο-εκτροφείς και κατασκευαστές Φύτευση δέντρων και στάση των καλλιεργητών Οι περιβαλλοντολόγοι 5. Έρευνα - Μέθοδος Έρευνας 5.1.7ο εννοιολογικό μοντέλο 5.2. Διαδικασία έρευνας 5.3. Σχέδιο ερωτηματολογίων 5.4. Στατιστική μεθοδολογία 6. Αποτελέσματα 7. Συμπεράσματα 8. Βιβλιογραφία

3 1. Πρόλογος Τα τελευταία χρόνια εκατομμύρια εκτάρια φυσικών δασών και υνροτόπων παγκοσμιως έχουν μετατραπεί σε φυτείες βιομηχανικής δομής, προκαλώντας ανησυχία μεταξύ των αγροτικών οικογενειών, των κυνηγών, επιστημόνων, ομάδων διατήρησης και ακόμα και στις μεγάλες επιχειρήσεις. Η ταχεία ανάπτυξη των φυτειών αυτών έχει αρνητικές επιπτώσεις για την διατήρηση της βιοποικιλότητας και των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων που συνδέονται με τις πλημμύρες, τα τοξικά χημικά λιπάσματα, τα ζιζανιοκτόνα στις κοινότητες, την αύξηση της φτώχειας, την ιδιοκτησία της γης και τέλος τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η εξάπλωση των φυτειών καθοδηγείται από μεγάλους παραγωγούς χαρτιού και προϊόντων ξύλου. Οι βιομηχανικές φυτείες δένδρων διαχειρίζονται με χημικά ζιζανιοκτόνα και λιπάσματα για την επιτάχυνση των ρυθμών ανάπτυξης τους και για την αποτελεσματικότητα της μέγιστης παραγωγής. Περαιτέρω, αυτή η διαδικασία έρευνας και ανάπτυξης των δένδρων γενετικής μηχανικής (GE) είναι σε εξέλιξη παρά τις αβεβαιότητες όσον αφορά τις επιπτώσεις σε όλους τους τομείς. Καθώς οι πρακτικές αυτές μπορεί να αυξήσουν τα κέρδη των προϊόντων ξύλου και χαρτιού στις επιχειρήσεις, οι οικολογικές αλλά και κοινωνικές συνέπειες που συνδέονται με τις βιομηχανίες φύτευσης δένδρων επηρεάζουν πάρα πολύ εκείνους που ζουν μέσα και γύρω από τις φυτείες μεγάλης κλίμακας. Ένα διαγονιδιακό φυτό περιέχει ένα γονίδιο ή γονίδια τα οποία έχουν εισαχθεί τεχνητά αντί το φυτό να τα αποκτήσει μέσω της επικονίασης. Η εισαχθείσα αλληλουχία γονιδίου (γνωστό ως το διαγονίδιο) μπορεί να προέρχεται από ένα άλλο άσχετο φυτό, ή από ένα τελείως διαφορετικό

4 είδος. Τα φυτά που περιέχουν διαγονίδια συχνά αποκαλούνται γενετικώς τροποποιημένα ή ΓΤ καλλιέργειες, αν και στην πραγματικότητα όλες οι καλλιέργειες έχουν γενετικά τροποποιηθεί από την αρχική άγρια κατάσταση τους με εξημέρωση, επιλογή και ελεγχόμενη αναπαραγωγή για μεγάλες χρονικές περιόδους. Οι βιομηχανικοί καταναλωτές των προϊόντων ξυλείας - ειδικά εκείνων για τους οποίους το ξύλο είναι συστατικό για την παραγωγή, όπως είναι οι εγκαταστάσεις πολτού - είναι γενικά ενθουσιασμένοι σχετικά με τα διαγονιδιακά δένδρα και με ορισμένα χαρακτηριστικά τους, για τον λόγο ότι αυξάνουν τα κέρδη της παραγωγής και την βελτίωση των προϊόντων. Δένδρα με περισσότερες ίνες και με λιγότερο WOOS (δηλαδή τα δέντρα που είναι χαμηλής κυτταρίνης) και εύκολα αφαιρούμενης λιγνίνης, θα μειώσουν το κόστος επεξεργασίας (Serdjo, 2004). Η στάση των καταναλωτών σε αυτά τα προϊόντα(χαρτί, ξυλεία) τα σποία γίνονται από ξύλο διαγονιδιακών δένδρων είναι προβληματική και επιφυλακτική. Αν και τα διαγονιδιακά προϊόντα από ξύλο είναι απίθανο να κυκλοφορούν στην αγορά για τα επόμενα 5-10 χρόνια, η αναμενόμενη στάση των καταναλωτών είναι εξαιρετικά σημαντική για τις εξελίξεις στην αγορά καθώς χωρίς την προσδοκία μιας βιώσιμης αγοράς, η ανάπτυξη και οι επενδύσεις σε αυτόν τον τομέα δεν θα είναι εφικτή (Serdjo, 2004). Σε αντίθεση με καλλιέργειες τροφίμων, τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα θα μπορούσαν να είναι καλύτερα σε ποιότητα ή χαμηλότερα σε κόστος ή ακόμη και τα δύο. Η δυνατότητα να μπορείς να μεταβάλλεις γενετικά τα δένδρα στα οποία θα μπορείς να διαλέγεις τα φυσικά χαρακτηριστικά τους π.χ.

5 όπως η αυξημένη ομοιομορφία ξυλείας, θα μπορούσε να αυξήσει την συνολική αξία της αγοράς των γενετικά τροποποιημένων προϊόντων ξυλείας (Μάθιους και Campbell 2000). Όσον αφορά στην αντοχή των παρασίτων, η χρήση των γενετικά τρσποποιημένων δέντρων μπορεί να προσφέρει διάφορα οικονομικά πλεονεκτήματα. Πέρα από την αύξηση της βιωσιμότητας των δένδρων και την μείωση των απωλειών για φυτοφάγα ζώα, μύκητες και βακτήρια, αυτοί οι τύποι τροποποιήσεων θα μπορούσαν επίσης να μειώσουν την ανάγκη για χρήση φυτοφάρμακων και να μειώσουν συνακόλουθα την είσοδο κόστους που συνδέεται με την δομή παραγωγής (Μάθιους και Campbell 2000). Αυξημένη αντίσταση των γενετικά τροποποιημένων δένδρων μπορεί να σημαίνει μια πιο αποτελεσματική ανάπτυξη και κατά συνέπεια, βελτίωση της παραγωγικότητας (Johnsan και Κίρμπι 2001). Ένα άλλο θετικό οικονομικό αντίκτυπο όσον αφορά τα γενετικώς τροποποιημένα δέντρα είναι το μειωμένο ποσό του χρόνου που απαιτείται για την ανάπτυξη των βελτιωμένων φαινότυπων (Μάθιους και Campbell 2000, Pena και Seguin 2001). Από την άλλη πλευρά, ο HaYnes (2001) υποστηρίζει ότι η χρήση των φυτειών υψηλής παραγωγικότητας θα μπορούσε να οδηγήσει σε μείωση της κοινωνικής και οικονομικής αξίας των μη τροποποιημένων δένδρων ή των φυσικών δασών καθώς τα οικονσμικά οφέλη από αυτούς τους τύπους των δασών δεν θα ήταν τόσο μεγάλα όσο αυτές που παρελήφθησαν από τα γενετικά τροποποιημένα δάση αλλά και από τις φυτείες. Μια περαιτέρω οικονομική ανησυχία που αφορά το γεγονός είναι ότι η κατώτερης ποιότητας παραγωγοί ξύλου δεν θα είναι σε θέση να έχουν πρόσβαση σε γενετικώς τροποποιημένα δέντρα λόγω του υψηλού κόστους τους

6 (Thomas 2000). Ως εκ τούτου, οι παραγωνοί οι οποίοι έχουν έλλειψη οικονομικών πόρων θα στερηθούν την πρόσβαση στις αγορές και στα νέα είδη δένδρων. Ο Thomas (2000), υποστήριξε ότι τα γενετικώς τροποποιημένα δέντρα ενδέχεται να δημιουργήσουν κέρδη για ορισμένους φορείς του ιδιωτικού τομέα ενώ θα περιθωριοποιήσουν ακόμα περισσότερο τις φτωχότερες κοινότητες. Επιτιλέον, η εφαρμογή των γενετικά τροποποιημένων τεχνολογιών στα δένδρα έθεσε ορισμένες πιθανές ανησυχίες στο ευρύ κοινό. Πολλές από αυτές τις ανησυχίες είναι: η πιθανότητα εξάπλωσης αντιβιοτικών ή γονιδίων αντοχής στα ζιζανιοκτόνα σε άλλα είδη δένδρων εκτός των ΓΤ δένδρων, η πιθανότητα εξάπλωσης γύρης από τα ΓΤ δένδρα στα άλλα δένδρα (Gartland et al 2003). Η γενετική μηχανική έχει ήδη μια τεράστια επίδραση σε παγκόσμιο επίπεδο στον τομέα της γεωργίας. Γενετική μηχανική είναι η χρήση του ανασυνδυασμένου DNA με αγενής μεθόδους μεταφοράς γονιδίων και τροποποίηση οργανισμών (Strauss et al., 2001) που παράγουν τους λεγάμενα γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς (ΓΤΟ) ή διαγονιδιακά. Αν και οι πρώτες εμπορικά γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες (τομάτες) φυτεύτηκαν το 1994, το 1996 ήταν το πρώτο έτος κατά το οποίο ένας σημαντικός τομέας (1,66 εκατομμύρια εκτάρια) των καλλιεργειών που περιέχουν γενετικά τροποποιημένα χαρακτηριστικά, φυτεύτηκε. Από τότε υπήρξε μια δραματική αύξηση των φυτεύσεων, καθώς και από το , η παγκόσμια φυτευμένη έκταση έφθασε σχεδόν 87,2 εκατομμύρια εκτάρια. Αυτό είναι ίσο με πέντε φορές την συνολική γεωργική έκταση, ή δεκαεννιά φορές συνολικά οι αροτριείς καλλιέργειες στην περιοχή του Ηνωμένου Βασιλείου. Σχεδόν το σύνολο της παγκόσμιας κατανομής γενετικά

7 τροποποιημένων καλλιεργειών που περιλαμβάνει τις τέσσερις κύριες καλλιέργειες στις οποίες υπάρχουν γενετικώς τροποποιημένα χαρακτηριστικά έχει εμπορευματοποιηθεί, δηλαδή σόγια, καλαμπόκι, βαμβάκι και ελαιοκράμβη. Το 2005, τα γενετικώς τροποποιημένα χαρακτηριστικά αντιπροσώπευαν το 29% των παγκόσμιων φυτεύσεων αυτών των τεσσάρων καλλιεργειών: γενετικά τροποποιημένων σπόρων σόγιας αντιπροσώπευαν το μεγαλύτερο μερίδιο (62%), ακολουθούμενη από καλαμπόκι (22%), βαμβάκι (11%) και ελαιοκράμβη (5%). Όσον αφορά το μερίδιο της συνολικής παγκόσμιας φυτεύσεις στις τέσσερις αυτές τις καλλιέργειες, τα γενετικώς τροποποιημένα χαρακτηριστικά αντιπροσωπεύουν την πλειοψηφία των φυτεύσεων σόγιας (59%) το Για τις άλλες τρεις κύριες καλλιέργειες, τα γενετικά τροποποιημένα σε συμμετοχές το 2005 ήταν 13% για τον αραβόσιτο, 27% για το βαμβάκι και 18% για την ελαιοκράμβη (ISAAA, 2006). Μεγάλο μέρος της βιοτεχνολογίας που έχει ήδη αναπτυχθεί για τη γεωργία που έχει άμεση εφαρμογή στον τομέα της δασοκομίας, και πολλές από τις βιοτεχνολογικές καινοτομίες είναι εισαγμένες στη δασοκομία οι οποίες προσαρμόζονται άμεσα από τη γεωργία. Καινοτομίες όπως η εισαγωγή του ζιζανιοανθεκτικού γονίδιου στο απόθεμα σπόρων δέντρων ακολουθήσαν άμεσα από την επιτυχία του ίδιου ζιζανιοανθεκτικού γονίδιου σε γεωργικές καλλιέργειες. Αναμένεται ότι αυτές οι καινοτομίες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε σημαντική μείωση του κόστους του ξύλου μέσω της αύξησης των αποδόσεων σε ξύλο, σε μείωση του κόστους εγκατάστασης φυτείας και μειώνονται οι απώλειες δέντρων μέσω του αυξανόμενου κύκλου. Επίσης, η βιοτεχνολογική έρευνα στον τομέα της δασοκομίας κινείται προς την κατεύθυνση την οποία η γενετική μεταβολή θα ενισχύσει το

8 ξύλο ποιότητας από την παραγωγή με επιθυμητές τροποποιήσεις στα χαρακτηριστικά των ινών, περιεχόμενο με λιγνίνη ή το πάχος των άκρων κατά τρόπο που θα μείωνε το κόστος επεξεργασίας. Όλα αυτές οι τροποποιήσεις έχουν τη δυνατότητα να παράγουν οικονομικά οφέλη μέσω της μειωμένου κόστους παραγωγής και την αύξηση της παραγωγικότητας. Επιπλέον, τα οφέλη της διατήρησης θα μπορούσαν να επιτευχθούν από την αποκατάσταση ορισμένων ειδών που έχουν καταστραφεί από την ασθένεια, όπως η αμερικανική καστανιά (Bailey, 1997). Αποτελεί λοιπόν γεγονός στις μέρες μας πως γίνεται μεγάλος λόγος για την δημιουργία των δασικών διαγονιδιακών φυτών και δέντρων και τα προϊόντα που μπορούν να παραχθούν από αυτά. Θα πρέπει λοιπόν να σημειωθεί σχετικά πως τα διαγονιαδιακά δέντρα και φυτά είναι οργανισμοί που έχουν υποστεί γενετική τροποποίηση με την εισαγωγή στο γενετικό τους υλικό (DNA), από άλλον οργανισμό (Μαρκόπσυλσς, 2009). Ο τρόπος που δημιουργούνται τα προϊόντα αυτά, αναφέρονται στις εξής κινήσεις: > Επιλογή γονιδίου > Κλωνοποίηση γονιδίου > Μεταφορά γονιδίων σε φυτικά κύτταρα

9 Bactena ^ ^ 3 - DNA Extraciion. and Isolation OOOC Εικόνα No.l - Κύκλος Ζωής και Δημιουργίας Διαγονιαδιακών Προϊόντων 2. Τρόποι δημιουργίας - αναπαραγωγής με βιοτεχνολογία Πολλαπλασιασμός Η κλωνοποίηση των φυτών έχει χρησιμοποιηθεί για πολλά χρόνια για την αναπαραγωγή και τον πολλαπλασιασμό δέντρων χρησιμοποιώντας μοσχεύματα. Το κινέζικο έλατο (Cunninghamia lanceolata) έχει πολλαπλασιαστεί με μοσχεύματα κλώνων της δασοκομίας στην Κίνα για περισσότερα από 800 χρόνια και ο ιαπωνικός κέδρος (Cryptomeria japonica) έχει πολλαπλασιαστεί με κλωνικά μοσχεύματα στην Ιαπωνία για τις φυτείες από τις αρχές του δέκατου πέμπτου αιώνα. Μερικά είδη δέντρων είναι πιο εύκολο από τα άλλα να διαδοθούν με μοσχεύματα. Είδη σκληρής ξυλείας, όπως λεύκες (Populus spp.), ιτιές (Salix spp.) και μερικοί ευκάλυπτοι (Eucalyptus) και είδη κωνοφόρων, όπως έλατα (Larix spp.), και μερικά πεύκα (Pinus spp.) έχουν ευρέως φυτευτεί ως μοσχεύματα στην οικογένεια ή στις φυτείες κλώνων. Στο μέλλον η I

10 χρήση των αγενών δέντρων στον πολλαπλασιασμό δέντρων για εντατικότερη διαχείριση υψηλής απόδοσης φυτειών αναμένεται να αυξηθεί σε όλες τις περιοχές του κόσμου. Ενώ η κύρια χρήση της διάδοσης τεχνολογιών υπήρξε καταλυτική για την καθιέρωση των δασών γενετικά βελτιωμένων κλώνων ή οικογενειών, υπάρχει επίσης η χρήση για την διατήρηση στα είδη που βρίσκονται σε κίνδυνο, σπάνια, απειλούμενα ή ιδιαίτερης πολιτιστικής, οικονομικής ή οικολογικής αξίας. Μ ικροπολλαπλασιασμός 0 μικροπολλαπλασιασμός αναφέρεται στον αγενής πολλαπλασιασμό των επιλεγμένων φυτών γονότυπου, χρησιμοποιώντας οργανογένεση ή και σωματική εμβρυογένεση. Περίπου το 34% του συνόλου των δραστηριοτήτων της βιοτεχνολογίας αναφέρθηκαν στην δασοκομία κατά τα τελευταία δέκα χρόνια που σχετίζονται με πολλαπλασιασμό. Ο μικροπολλαπλασιασμός χρησιμοποιείται για να πολλαπλασιάστει ή να δημιουργήσει μεγάλο αριθμό γενετικά πανομοιότυπων ατόμων-κλώνων ή ποικιλιών. Οι τεχνικές αυτές αποκτούν αυξημένη προσοχή από τους δασολόγους και κτηνοτρόφους δέντρων αγενούς πολλαπλασιασμού επειδή προσφέρουν μια μοναδική ευκαιρία για να παρακάμψουν το γενετικό στάδιο της ανάμιξης που σχετίζεται με την σεξουαλική αναπαραγωγή.

11 Ορνανονένεση Ενώ οι μέθοδοι μακροπολλαπλασιασμού, όπως μοσχεύματα, που περιλαμβάνουν μενάλα συγκριτικά κομμάτια του ιστού, ο μικροπολλαπλασιασμός από οργανογένεση περιλαμβάνει καλλιέργειες από πολύ μικρά μέρη των φυτών, τους ιστούς ή τα κύτταρα, ιδιαίτερα από τη βλάστηση, μεριστώματα εμβρύων ή νεανικές κορυφές των φυτών. Υπάρχουν διάφορα στάδια στην οργανογένεση που αφορούν την αποστείρωση, την έναρξη, την επιμήκυνση και τον πολλαπλασιασμό, την ριζοβολία και τον εγκλιματισμό. Η αποστείρωση γίνεται συνήθως με ένα διάλυμα χλωρίνης, λύση που ακολουθείται από την έναρξη των βλαστών μέσα σε κατάλληλη ιστοκαλλιέργεια. Οι βλαστοί μπορεί να αναπτυχθούν από τα υπάρχοντα ή μασχαλιαία μεριστώματα από μεριστώματα τυχαίας προέλευσης. Τυχαία μεριστώματα μπορεί να προωθηθούν από εργοστάσιο ιστών, όπως κοτυληδόνες ή φύλλα, και από την έκθεση σε παλμό της ορμόνης εγκαταστάσεων, κυτοκινίνη. Υπάρχουν πολλά διαφορετικά μέσα που αναπτύσσονται για την οργανογένεση, ανάλογα με το είδος. Μετά την έναρξη, οι βλαστοί είναι μακρόστενοι με ένα μέσο χωρίς κυτοκινίνη. Η προσθήκη του 0,5-1,0% ενεργού άνθρακα μπορεί να είναι ευεργετική. Όταν έχει επαρκή πολλαπλασιασμό, οι βλαστοί μπορεί να διεγείρονται ώστε να σχηματιστούν ρίζες από την μεταφορά τους σε ένα μέσο που περιέχει αυξίνη. Ο εξαερισμός του δοχείου, γίνεται χρησιμοποιώντας μια τρύπα στο δοχείο με το καπάκι καλυμμένο με μια μεμβράνη ή βαμβάκι κατά τη διάρκεια του χρόνου. Ομοίως, το καπάκι του δοχείου μπορεί να χαλαρώσει ή να μείνει ακάλυπτο και να επιτρέψει κάποια ανταλλαγή αερίων και την έκθεση

12 στην υγρασία του περιβάλλοντος. Μόλις οι βλαστοί μεταφέρονται και έχουν τις ρίζες τους, η υγρασία μπορεί να μειώνεται σταδιακά με τις ατμοσφαιρικές συνθήκες εγκλιματισμού σε μια φάση. Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι για την διατήρηση ή την αποθήκευση των κλώνων σε ιστοκαλλιέργεια από οργανογένεση, συμπεριλαμβανόμενων των επαναλαμβανόμενων(αύξων πολλαπλασιασμό), με ελάχιστα μέσα ανάπτυξης, με την δροσερή αποθήκευση και την κρυοσυντήρηση. Οι κλώνοι πεύκης έχουν διατηρηθεί ως βλαστοί για περισσότερο από δέκα χρόνια, με επανειλημμένες μεθόδους κάθε 6-8 εβδομάδες. Ωστόσο, η μακροπρόθεσμη επιτυχία για την ανάσχεση της γήρανσης του πληθυσμού είναι αβέβαιη και το κόστος είναι υψηλό, επειδή είναι μεγάλη η απαίτηση για τακτικές μεταφορές και σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον. Χρησιμοποιώντας αραιωμένη συγκέντρωση θρεπτικών ουσιών στα μέσα δεν μειώνεται η ανάγκη για τακτική. Οι ανακαλλιέργειες και οι πεύκο-βλαστοί έχουν διατηρηθεί με επιτυχία για τέσσερα χρόνια σε θερμοκρασία C. Η επιτυχής κρυοσυντήρηση οργανογενών έχει αποδειχθεί ότι είναι πιο δύσκολη όπως και η κρυοσυντήρηση των μασχαλιαίων μεριστώματων που επιχειρείται και τα αποτελέσματα είναι τώρα πολύ ελπιδοφόρα. Μέθοδοι οργανογένεσης έχουν αναπτυχθεί για ένα μεγάλο αριθμό δασικών ειδών για μεγάλης κλίμακας παραγωγή, συμπεριλαμβανομένων σκληρών ξύλων όπως ιτιές λεύκες, ευκάλυτττοι και για τα κωνοφόρα δέντρα.

13 Εμβρυονένεση Μια άλλη τεχνολογία μικροπολλαπλασιασμού που έχει πρόσφατα αναπτυχθεί και έχει πολλά υποσχόμενες εφαρμογές για την κλωνική δασοκομία είναι η σωματική εμβρυογένεση. Επιτυχής εμβρυογένεση καταγράφηκε για πρώτη φορά το Από τότε η σωματική εμβρυογένεση έχει μελετηθεί για πολλά είδη της δασοκομίας, συμπεριλαμβανομένων των σκληρών ξύλων όπως λεύκες, ιτιές, ευκάλυπτοι και κωνοφόρα όπως έλατα, πεύκα. Η εμβρυογένεση διαφέρει από την οργανογένεση στα έμβρυα, δηλαδή ότι σχηματίζονται από τα αρμόδια σωματικά κύτταρα, και τα έμβρυα αυτά θα βλαστήσουν ενώ με την οργανογένεση οι βλαστοί αναπτύσσονται, και θα πρέπει να εντάσσονται ως μινι-μοσχεύματα. Όπως και στην οργανογένεση υπάρχει μια σειρά από στάδια για την εμβρυογένεση που αφορούν την δρομολόγηση των εμβρυογενετικού ιστού, του πολλαπλασιασμού, της ανάπτυξης και την ωρίμανση, την βλαστική ικανότητα και τον εγκλιματισμό. Συνήθως ο εμβρυογενετικός ιστός δημιουργείται από ανώριμους σπόρους, λίγο μετά τη γονιμοποίηση χρησιμοποιώντας είτε τα άθικτα έμβρυα ή αφαιρεθέντα έμβρυα ενώ οι ιστοί μπορεί να διατηρηθούν ή να πολλαπλασιαστούν σε μια σχετικά αδιαφοροποίητη κατάσταση. Ωστόσο, αλλάζοντας το μέσο, μπορεί να τονωθεί η ανάπτυξη στο στάδιο σφαίρας των εμβρύων όπως και περαιτέρω αλλαγές στο μέσο, συμπεριλαμβανομένης της προσθήκης αποσκισικού οξέως, αυξάνοντας έτσι την οσμωτική δυνατότητα, την αποξήρανση και την ελεγχόμενη χρήση του νερού στην πλαστική μεμβράνη, την τόνωση της ώστε τα έμβρυα να αναπτυχτούν και να ωριμάσουν. Αυτά τα έμβρυα μπορούν να συλλεχθούν και μετά από την

14 βλάστηση κάτω από άσηπτες συνθήκες, μεταφέρονται σε δοχεία σε ένα θερμοκήπιο. Ένα σημαντικό πλεονέκτημα της εμβρυογένεσης είναι η δυνατότητα να διατηρηθούν ή να αποθηκευθούν κλώνοι μέσω κρυοσυντήρησης. Αξιόπιστη κρυογονική φύλαξη των εμβρυογενετικών ιστών στους -196 C, που κατέστη δυνατή για πολλά χρόνια. Τυπικά, το νερό απομακρύνεται με την χρήση μιας υψηλότερης μεσαία osmoticum και στην συνέχεια με την προσθήκη ενός κρυοπροστατευτικού, όπως σορβιτόλη και διμεθυλοσουλφοξείδιο. Αυτό αποτρέπει τον σχηματισμό των κρυστάλλων πάγου και στην διαταραχή των κυττάρων που προκαλούν και το θάνατο. Ομοίως, η απόψυξη γίνεται γρήγορα ώστε να αποφευχθεί ο πάγος και ο σχηματισμός κρυστάλλων. Ο μικροπολλαπλασιασμός, και ειδικότερα η εμβρυογένεση, είναι η πύλη προς την γενετική μηχανική ενώ ο μετασχηματισμός είναι ο πιο επιτυχημένος με είδη σκληρής ξυλείας, χρησιμοποιώντας οργανογενή ή εμβρυογενετικές τεχνολογίες. Αυτό σημαίνει ότι η ανάπτυξη των γενετικά τροποποιημένων δέντρων εξαρτάται από την διαθεσιμότητα ενός αξιόπιστου, να αναπαραχθούν, συστήματος (Campbell et al., 2003).

15 3. Η Στάση του Καταναλωτή στην Ευρώπη Απέναντι στα Δασικά Διανονιδιακα Προϊόντα Στη διαδικασία της περιβαλλοντικής ευαισθητοποιησης και στην στάση του Ευρωπαίου καταναλωτή απέναντι στα δασικά διαγονιδιακά προϊόντα; ο ρόλος του πράσινου καταναλωτή αποτελεί μια σημαντική δύναμη (Μαρκόπουλος, 2009). Η ιστορία όλων των προσπαθειών και του σχετικού ακτιβισμού των καταναλωτών είναι μακροχρόνια απέναντι στα δασικά διαγονιδιακά προϊόντα. Αρχικά ο πράσινος καταναλωτή έκανε την εμφάνισή του στην Αγγλία περίπου στα τέλη της δεκαετίας του Είναι γεγονός ότι οι έννοιες του «πράσινου» και του καταναλωτή είναι σε αντίφαση αλλά παρ' όλα αυτά το κίνημα αυτό μάλλον έχει καταφέρει πολλά και σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Αν και τα αποτελέσματα που είχαν καταφέρει στην αρχή, ήταν επιφανειακά. Το ενδιαφέρον πολλών καταναλωτών έχει στραφεί σε αυτό το κίνημα και αρκετά νέα προϊόντα έχουν δημιουργηθεί στην αγορά με αποτέλεσμα η στάση του Ευρωπαίου καταναλωτή απέναντι στα δασικά διαγονιδιακά προϊόντα να είναι αρνητική (Bamberg, Moser, 2007). Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι και κάποια σοβαρά αποτελέσματα ευρύτερης επιρροής έχουν δημιουργηθεί όπως αυτά από το ανακυκλώσιμο χαρτί και τις σκόνες πλυσίματος χωρίς φωσφορικά άλατα. Σε ότι αφορά την πρώτη εμφάνιση των πράσινων καταναλωτών στην Αγγλία, αυτοί είχαν σαν σκοπό τους καθαρά περιβαλλοντικά ζητήματα, περίπου το 1988, και σαν σκοπό τους είχαν να απεικονίσουν τις επιλογές των καταναλωτών και των προϊόντων που

16 επέλεγαν. Ο αριθμός των πληροφοριών που έφεραν ήταν μεγάλος. Με το χρόνο οι περιβαλλοντικές οργανώσεις αυξήθηκαν και οι καταναλωτές άρχισαν να απαιτσύν την πληροφόρηση για προϊόντα όπως τα δασικά διαγσνιδιακά (Bamberg, Moser, 2007). Η εμφάνιση και η ανάπτυξη των νέων εφημερίδων έγινε μια ενδιαφέρουσα εκδήλωση κοινωνικού ελέγχου καθώς και η εμφάνιση πολλών σχετικών περιοδικών όπως «ο ηθικός καταναλωτής», «το πράσινο περιοδικό», και «ο νέος καταναλωτής». Αναφορικά με τον «ηθικό καταναλωτή» περιείχε μια αξιολόγηση τόσο των επιχειρήσεων όσο και των νέων προϊόντων των οποίων η αξιολόγηση βασιζόταν σε μια σειρά από κριτήρια. Το συγκεκριμένο αυτό περιοδικό προσπαθούσε να κάνει μια σύνδεση των καταναλωτών με τσυς ανθρώπους, τις χώρες και τις διαδικασίες παραγωγής. Τέλσς ανέφερε τα αποτελέσματα γύρω από τα νέα προϊόντα της αγοράς τα οποία φυσικά ανακυκλώνονταν (Bamberg, Moser, 2007). Τα παραπάνω επίσης, είχαν μια αρνητική επίπτωση στην στάση του Ευρωπαίου καταναλωτή απέναντι στα δασικά διαγσνιδιακά προϊόντα. Ως ουσιαστική βέβαια χαρακτηρίστηκε η αναγνώριση της σύνδεσης όλων των μορφών κατανάλωσης από τη στιγμή που τα περιβαλλοντικά ζητήματα θα έπρεπε να αντιμετωπισθούν λογικά. Αλλά και όλες οι μορφές των κοινωνιών και των επιδράσεων από το περιβάλλον. Το συγκεκριμένο περιοδικό αποτέλεσε ένα δυνατό δείκτη κοινωνικού ελέγχου εκπαίδευσης και ανάπτυξης υπευθυνότητας όλων των καταναλωτών.

17 4. Ηθική και κοινωνικό-οικονομική διάσταση Σχετικά με την κοινωνικό-οικονομική επίπτωση της ανάπτυξης των διαγονιδιακών δασικών δένδρων yi-ci βιομηχανική χρήση, έχει διεξάχθει περιορισμένη έρευνα σε παγκόσμια κλίμακα και πολύ λίγες μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί εντός της Ε.Ε. Όσον αφορά την κοινωνική ενημέρωση αλλά και την στάση των καταναλωτών απέναντι στην απσδοχή αυτού του είδους της βιοτεχνολογίας πρέπει να πούμε πως βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο. Η νομοθεσία - κανονιστικό πλαίσιο σχετικά με τα γενετικά τροποποιημένα δασικά δένδρα διαφέρει και ποικίλλει μεταξύ των χωρών. Οι νομοθετικές διατάξεις της Ε.Ε. έχουν ως στόχο την προστασία του περιβάλλοντος αλλά και την προστασία της ανθρώπινης υγείας αλλά και την προστασία των συμφερόντων των καταναλωτών και την προώθηση του ανταγωνισμού στην αγορά. Όσον αφορά την εμπειρία και τις πληροφορίες σχετικά με τις κοινωνικό-σικονομικές συνέπειες από την χρήση της βιοτεχνολογίας, βρίσκεται σε πολύ πρώιμο στάδιο στην Ε.Ε. ώστε να υπάρξουν αναφορές και στατιστικά στοιχεία, τα οποία αναφέρονται και σε πρόσφατη έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στη μελέτη των κοινωνικό-οικονομικών επιπτώσεων και νσοτροπίας είναι εξαιρετικά σημαντική η διαμόρφωση της πολιτικής, όσον αφορά στην πρόληψη των βιοτεχνολογικών κινδύνων από ΓΤ δασικά δένδρα.

18 4.1. Κοινωνικά, νομικά και κανονιστικά θέματα που σχετίζονται με τα γενετικά τροποποιημένα δέντρα Διεθνώς αναγνωρίζεται, τόσο μέσω του Πρωτοκόλλου Καρθαγένης για τη βιοασφάλεια οσο μεσω και του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών Βιομηχανικής Ανάπτυξης, ότι πρέπει να υπάρχουν κανονιστικά συστήματα για τον έλεγχο της απελευθέρωσης των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών στο περιβάλλον (Pachico, 2003 Sedjo, 2005). Ωστόσο, πολλές χώρες έχουν μια ποικιλία των νομοθετικών και κανονιστικών διαδικασιών που αφορούν διαγονιδιακά δέντρα που είχαν συναφθει πριν από τις διάφορες διεθνείς πρωτοβουλίες. Ενώ υπάρχει μια γενική συμφωνία ότι οι υπάρχουσες διαδικασίες σε ορισμένες χώρες παρέχουν τη βασική διαδικασία για απελευθέρωση, συγκεκριμένες διαδικασίες και πρωτόκολλα. Για παράδειγμα, παραμένει το ερώτημα ως προς το αν ο κανονισμός θα έπρεπε να επικεντρωθεί στη διαδικασία της δημιουργίας διαγονιδιακών ή στο χαρακτήρα και τις ιδιότητες του φυτού, ανεξάρτητα από τη διαδικασία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, οι συζητήσεις συνεχίζονται και αναμένονται ορισμένες κανονιστικές αλλαγές. Επιπλέον, οι προγραμματιστές προσπαθούν να επινοήσουν δοκιμές πεδίου, που θα παρέχουν περισσότερες αποτελεσματικές, χαμηλού κόστους διαδικασίες δοκιμών, συμπεριλαμβανομένων των κατάλληλων δοκιμών σε σχετικά σύντομες περιόδους. Επίσης, υπάρχει εκ νέου εξέταση όσον αφορά την επιτρέποντας ενδεχόμενη απορρύθμιση, η οποία θα μπορούσε να παράσχει για τη συνέχιση των δοκιμών και παρακολούθηση για κάποιο χρονικό διάστημα μετά την μερική

19 απελευθέρωση. Παρά το γεγονός όη οι υφιστάμενες διατάξεις με στόχο την παροχή απορρύθμισης, δεδομένου ότι πληρούνται τα απαιτούμενα κριτήρια, η σπανιότητα των διαγονιδιακών απορρύθμισης δέντρων κατά την τελευταία δεκαετία εγείρει ερωτήματα σχετικά με το πώς η νομοθεσία και οι κανονισμοί εφαρμόζονται. Η απουσία της επιτυχούς απελευθέρωσης διαγονιδιακών δέντρων φαίνεται να έχει σημαντικές συνέπειες, όχι μόνο σε αυτό των τροποποιημένων φυτών που δεν αναπτύσσονται, αλλά επίσης και στην ευρωστία της επιστήμης και των επιστημόνων που συμμετέχουν σε έρευνα διαγονιδιακών δέντρων(βγ30ίθγ0 et al., 2005) Στάσεις απέναντι στα διαγονιδιακα δέντρα και τους κανονισμούς Πολλές ομάδες έχουν συμφέρον από τα γενετικά τροποποιημένα δασικά δέντρα. Αυτά περιλαμβάνουν τους καλλιεργητές δέντρων, τους επεξεργαστές δέντρων, τους δέντρο-προγραμματιστές, άμεσους και έμμεσους καταναλωτές δασικών προϊόντων, καθώς και των περιβαλλοντολόγων. Δεν αποτελεί έκπληξη, ότι η στάση απέναντι στα τροποποιημένα δέντρα ποικίλλει σημαντικά μεταξύ των ομάδων αυτών. Επιπλέον, όπως έχει αποδειχθεί σε διάφορες έρευνες για τη στάση απέναντι στα διαγονιδιακά τρόφιμα, την στάση απέναντι στα διαγονιδιακά γενικότερα, έχουν την τάση να διαφέρουν σημαντικά από χώρα σε χώρα.

20 Δέντρο-εκτροφείς και κατασκευαστές Δεν αποτελεί έκπληξη, πως μεταξύ των διαγονιδιακών δέντροπρονραμματιστών, είτε στον ιδιωτικό τομέα είτε στα πανεπιστήμια, η στάση απέναντι στα διανονιδιακά είναι θετική. Αυτές οι ομάδες πιστεύουν νενικά ότι υπάρχει μια θέση για κάποιο είδος ρύθμισης. Υπάρχει κοινή κριτική όμως στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, προσέγγιση που απαιτεί όλα τα διαγονιδιακά να ακλουθούν με την ίδια διαδικασία απορύθμισης. Όπως προαναφέρθηκε, μια κοινή άποψη των διαγονιδιακών βιολόγων είναι ότι σε ορισμένοι τύποι των διαγονιδιακών, οι αλλαγές είναι προβλέψιμες έτσι ώστε να υπάρχει μια τυπική προσέγγιση και η απορρύθμιση δεν είναι απαραίτητη. Ωστόσο, μια τέτοια προσέγγιση θα απαιτήσει προφανώς κάποια προκαταρκτική αξιολόγηση για να καθορίσει ποια διαγονιδιακά απαιτούν μια πιο συνολική εκτίμηση φύτευση δέντρων και στάση των καλλιεργητών Ενώ πολλές εταιρείες δεντροφύτευσης ασχολούνται με τη βελτίωση δέντρων, και μερικές ασχολούνται με την έρευνα για να βελτιωθεί η ικανότητα να κλωνοποιήσουν τα δέντρα, κυρίως πεύκα, λίγες είναι οι επιχειρήσεις των δασικών βιομηχανιών που ασχολούνται άμεσα με την έρευνα στη γενετική μηχανική και ανάπτυξη. Η δομή του κλάδου που προέκυψε κατά την τελευταία δεκαετία στη Βόρεια Αμερική έχει δει το

21 έργο σε διαγονιδιακά που έχει αναλάβει σε μεγάλο βαθμό από τα πανεπιστήμια και εξειδικευμένες εταιρείες έρευνας. Αυτό διαφέρει από την προηγούμενη περίοδο, όταν κάθε επιχειρήσεις που περιλαμβάνονται δάσος συχνά εργασίες για διαγονιδιακά ως μέρος της συνολικής τους δέντρο-προγράμματα βελτίωσης. Μια εξήγηση αυτής της αναδιάρθρωσης, προφανώς είναι, τουλάχιστον εν μέρει, η επιθυμία των επιχειρήσεων δάσους να αποστασιοποιηθούν από την δραστηριότητα της γενετικής μηχανικής κατά τη διάρκεια μιας περιόδου αμφιβόλου αποδοχής από το κοινό. Επιπλέον, υπάρχουν σχεδόν σίγουρα οικονομίες κλίμακας στην συγκέντρωση της έρευνας, προσπάθειες σε μερικά σημεία και όχι κατακερματισμό των προσπαθειών. Σε γενικές γραμμές, καλλιεργητές δέντρων αναζητούν ευκαιρίες για τη μείωση κόστους και αύξηση της παραγωγικότητας. Τα διαγονιδιακά προσφέρουν τόσο τις δυνατότητες και ως εκ τούτου, σαν έννοια, είναι ελκυστικές για τους καλλιεργητές δέντρων. Ωστόσο, οι καλλιεργητές δέντρων είναι πολύ ευαίσθητοι για την πραγματική και την αναμενόμενη συμπεριφορά της αγοράς και ως εκ τούτου, δεδομένου ένα μέρος της τωρινής διαμάχης για τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα, είναι κάπως επιφυλακτικοί Οι περιβαλλοντολόγοι Η συστηματική έρευνα στα περίπτερα στο Παγκόσμιο Δασολογικό Συνέδριο στο Κεμπέκ (Σεπτέμβριος 2003) βρήκε τη στάση των οικολόγων για τα διαγονιδιακά δέντρα από εξαιρετικά εχθρική σε αρκετά επιφυλακτική. Απόλυτα «πράσινες» οργανώσεις, όπως η

22 Greenpeace, παρουσίασαν μεγάλη εχθρότητα, με δυσοίωνες προβλέψεις για το πώς τα γενετικώς τροποποιημένα δέντρα θα μπορούσε να βλάψει το φυσικό περιβάλλον. Οι κατευθυντήριες γραμμές του Συμβουλίου Διαχείρισης Δασών, έχουν μια αποδεκτή πιστοποίηση της δασοκομίας, που απαγορεύει ρητά την πιστοποίηση τροποποιημένων δέντρων. Στο άλλο άκρο του φάσματος είναι οργανισμοί (π.χ. το Nature ConservancY) που έχουν κάποια θεσμική θέση στα διαγονιδιακά. Οι οργανισμοί αυτοί έχουν κάποιο προσωπικό από επαγγελματίες οι οποίοι συμφωνούν ότι τα γενετικά τροποποιημένα δέντρα μπορεί να έχουν ένα ρόλο στο μέλλον της δασοκομίας. Ωστόσο, τονίζουν ότι το ζήτημα αυτό είναι κατά κανόνα έξω από την επικρατούσα τάση τους με άμεσες ανησυχίες απ'τις οργανώσεις.

23 5. Ερευνα - Μέθοδος'Ερευνας 5.1.ΤΟ Εννοιολονικό Μοντέλο Ένα εννοιολονικό μοντέλο αναπτύχθηκε για να τοποθετήσει τις βασικές έννοιες που περιγράφηκαν στη βιβλιογραφία σε ένα αναγνωρίσιμο πλαίσιο (σχήμα 1). Ειδικότερα προσπαθεί να διερευνήσει τις σχέσεις μεταξύ των παραγόντων πσυ έχσυν επιπτώσεις στην καταναλωτική στάση απέναντι στην αγσρά της χρήσης της βιοτεχνσλσγίας στον Τομέα των Δασικών Δέντρων και της ανάπτυξης των βασικών στρατηγικών διαστάσεων που μπορούν να επηρεάσουν τους καταναλωτές να υιοθετήσουν μια συγκεκριμένη αγοραστική συμπεριφορά. Επιπλέον θα εξετάσει τους κύριους παράγοντες που τους επηρεάζουν στις πιθανές αγορές προϊόντων τους που θα μπορούσαν να πρσέλθουν από τα διαγονιδιακά δέντρα (ΓΤ δέντρα) και την σύνδεση μεταξύ της καταναλωτικής στάσης απέναντι στη χρήση της βιστεχνολογίας στα δασικά δέντρα και της πρόθεσής τσυς να αγοράσσυν τα προϊόντα που παράγονται από τα γενετικά τροποποιημένα δέντρα καθώς επίσης και τα προσωπικά χαρακτηριστικά τους.

24 Εικόνα No.2 : To Εννοιολογικό Μοντέλο Η εφαρμονή του εννοιολογικού μοντέλου (Oppenheim 2000) έδωσε αφορμή για τις ακόλουθες ερευνητικές υποθέσεις; > Η1: Οι καταναλωτές στην Ελλάδα μπορούν να ταξινομηθούν στις ομάδες σύμφωνα με τη στάση τους απέναντι στη χρήση της βιοτεχνολογίας στα δασικά δέντρα. > Η2: Οι παράγοντες έχουν επιπτώσεις στους καταναλωτές για να αγοράσουν προϊόντα που παράγονται από GM δασικά δέντρα είναι σημαντικά συνδεδεμένα με την ιδιαίτερη στάση απέναντι στη χρήση της βιοτεχνολογίας στα δασικά δέντρα.

25 5.2. Διαδικασία έρευνας Οι ερευνητές ανέλαβαν μια έρευνα σε ένα δείγμα καταναλωτών προκειμένου να συγκεντρωθούν στοιχεία απαραίτητα για να προσδιορίσουν τις κύριες στάσεις των Ελλήνων καταναλωτών προς τα διαγονιδιακά δασικά δέντρα καθώς επίσης και οι κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν την αγοραστική συμπεριφορά τους στην Ελλάδα προς τα προϊόντα που θα μπορούσαν να παραχθούν από τα γενετικά τροποποιημένα δασικά δέντρα. Οι πληροφορίες συγκεντρώθηκαν μέσω τηλεφωνικής έρευνας, δεδομένου ότι οι καταναλωτές εξοικειώνονται με αυτό το είδος έρευνας και το εκπαιδευτικό επίπεδό τους είναι κατάλληλο για τη χρήση αυτού του είδους μεθόδου ερευνών (Moser 1958, Errington 1985, Barnett 1991, Oppenheim 2000). Σε αυτήν την έρευνα, μια συστηματική στρωματοποιημένη δειγματοληπτική μέθοδος επιλέχτηκε για να διαμορφώσει το δείγμα εξαιτίας του γεγονότος ότι οι συντάκτες επιθύμησαν να γενικεύσουν τα συμπεράσματά τους πέρα από το δείγμα των καταναλωτών που καλύφθηκε από την έρευνα. Όπως υποστήριξε Errington (1985), ο μόνος τρόπος με τον οποίο αυτό μπορεί να επιτευχθεί είναι να εξασφαλιστεί ότι οι μονάδες για την έρευνα επιλέγονται τυχαία από το μεγαλύτερο πληθυσμό για τον οποίο η γενίκευση πρόκειται να γίνει. Επομένως, οι αριθμοί τηλεφώνου των καταναλωτών επιλέχτηκαν τυχαία από τηλεφωνικούς καταλόγους του ΟΤΕ, που περιλαμβάνει ένα δείγμα των καταναλωτών από όλα τα νομαρχιακά διαμερίσματα της χώρας. Το ποσοστό των καταναλωτών κάθε νομαρχιακού διαμερίσματος που συμμετείχε στο δείγμα ήταν το ίδιο με αυτόν του συνολικού πληθυσμού σύμφωνα με τα στοιχεία απογραφής. Το δείγμα που επιλέχτηκε αποτελείται από 376 καταναλωτές οι όποιοι έχουν ένα παραγωγικό ποσοστό απάντησης 42%. Ως εκ τούτου το παραγωγικό δείγμα αποτελέσθηκε από 158 καταναλωτές και πρέπει να είναι εύλογα αντιπροσωπευτικό κάποιου μεγαλύτερου πληθυσμού για τον οποίο θα μπορούσε να γίνει η χρήσιμη γενίκευση. Το μέγεθος του δείγματος θεωρείται λογικό σχετικά με τον συνολικό πληθυσμό της κάθε περιοχής

26 καθώς αυτό το μέγεθος των δειγμάτων χρησιμοποιήθηκε συνήθως από άλλους ερευνητές στην Ελλάδα σχετικά με τη συμπεριφορά των καταναλωτών προς τις αγορές τροφίμων (Tzavaras et al 2005, Vlachos και Fotoloulos 2005). Προκειμένου να καθιερωθούν οι αντιπρόσωποι του ερευνημένου δείγματος, οι δημογραφικές πληροφορίες από το ερωτηματολόγιο συγκρίνονται με τις πληροφορίες απογραφής του συνολικού πληθυσμού μετά από τη μεθοδολογία που Errington (1985), Tsourgiannis et. Al (2006), Tsourgiannis (2008), Chen (2007) και Tsourgiannis et. Al (2008) χρησιμοποίησαν στις μελέτες τους. Όλα τα χαρακτηριστικά του δείγματος δεν διαφέρουν από εκείνα του συνολικού πληθυσμού που εδρεύουν στα στοιχεία απογραφής και επομένως μπορεί να υποτεθεί ότι το δείγμα είναι αντιπροσωπευτικό του συνολικού πληθυσμού Σχέδιο ερωτηματολογίων Οι παράγοντες που επηρεάζουν την καταναλωτική συμπεριφορά ως προς τα προϊόντα που θα μπορούσαν να προέλθουν από τα γενετικά τροποποιημένα δασικά δέντρα και η καταναλωτική στάση απέναντι στην ανάπτυξη των διαγονιδιακών δέντρων προσδιορίστηκαν από τους ερευνητές μετά από αναζήτηση στην βιβλιογραφία. Επιπλέον σχέδιασαν ένα ερωτηματολόγιο προκειμένου να επιτευχθούν οι ερευνητικοί στόχοι και να πρωτοδοκιμαστεί αυτό στους ακαδημαϊκούς, τους εμπορικούς εμπειρογνώμονες και τους καταναλωτές. Στο επόμενο στάδιο το ερωτηματολόγιο οδηγήθηκε τον Οκτώβριο του 2012 σε 30 καταναλωτές. Η πειραματική έρευνα έδειξε ότι καμία τροποποίηση απαιτήθηκε στο ερωτηματολόγιο και επομένως η κύρια έρευνα δεν διευθύνθηκε το Νοέμβριο και το Δεκέμβριο του 2012 όπως αναφέρεται ανωτέρω. Τα ερωτηματολόγια σχεδιάστηκαν σε τέσσερα μέρη: Μέρος 1 - αυτό το μέρος αποτελείται από 4 ερωτήσεις σχετικά με την καταναλωτική γνώση για τα γενετικά τροποποιημένα δασικά δέντρα και τα προϊόντα τους και την πρόθεσή τους να αγοράσουν αυτά τα προϊόντα. Μέρος 2 - αυτό το μέρος αποτελείται από 14 δηλώσεις συμπεριφοράς σε μια κλίμακα Likert 5 σημείων σχετικά με την αγοραστική

27 συμπεριφορά τους. Αυτές οι ερωτήσεις κάλυψαν τους τομείς όπως η τιμή, ποιότητα, προστασία υγείας, περιβαλλοντική επίδραση και διαφήμιση. Μέρος 3 - αυτό το μέρος αποτελείται από 12 δηλώσεις συμπεριφοράς σε μια κλίμακα Likert 5 σημείων σχετικά με την στάση απέναντι στην χρήση της βιοτεχνολογίας στον τομέα των δασικών δέντρων. Μέρος 4 - αυτό το μέρος αποτελείται από 7 ερωτήσεις σχετικά με τις προσωπικές πληροφορίες των καταναλωτών συμπεριλαμβανομένης της ηλικίας, της εκπαίδευσης, της οικογενειακής κατάστασης, του αριθμού παιδιών, του επαγγέλματος, του εισοδήματος Στατιστική μεθοδολογία Η τεχνική πολύ μεταβλητής ανάλυσης χρησιμοποιήθηκε στους 158 καταναλωτές για να αποκαλύψουν τις βασικές πληροφορίες που περιλήφθηκαν στις απαντήσεις, και αυτές οι αναλύσεις εφαρμόστηκαν σε τρία στάδια. Αρχικά, η ανάλυση κύριων συνιστωσών (PCA) χρησιμοπσιήθηκε για να προσδιορίσει τις μεταβλητές που αποτέλεσαν το μέγιστο ποσό διακύμανσης μέσα στα στοιχεία από την άποψη του μικρότερου αριθμού ασύνδετων μεταβλητών (συνιστώσες).σε αυτήν την μελέτη, η PCA μείωσε τις 12 βασικές μεταβλητές στάσης, οι οποίες αφορούν την καταναλωτική άποψη για την χρήση της βιοτεχνολογίας στα δασικά δέντρα σε ένα μικρότερο σύνολο ελλοχευόντων παραγόντων. Αυτά τα αποτελέσματα παράγοντα υποβλήθηκαν έπειτα στην ανάλυση συστάδων στις ομάδες καταναλωτών με παρόμοια σχέδια αποτελεσμάτων στις παρόμοιες συστάδες που βασίστηκαν στη αγοραστική συμπεριφορά τους. Επιπλέον, η PCA που υιοθετείται για να μειώσει τα 14 ζητήματα αφορούσε την καταναλωτική συμπεριφορά προς τα προϊόντα που παράγονται από γενετικά τροποποιημένα δασικά δέντρα σε ένα μικρότερο σύνολο βασικών παραγόντων (διαστάσεις κατανάλωσης).οι στατιστικές δοκιμές βασισμένες στις εκβάσεις των πολυμεταβλητών στατιστικών τεχνικών που παρουσιάστηκαν ανωτέρω (παράγοντας, συστάδα και διακρίνουσα ανάλυση) χρησιμοποιήθηκαν για να εξετάσουν τρεις υποθέσεις που παρουσιάστηκαν στο προηγούμενο τμήμα.

28 Β.Αποτελέσματα Καταναλωτική στάση απέναντι στη νοήση της Βιοτεγνολονιαε στον τοίιέα των δασικών δέντρων Οι κύριες συνιστώσες και οι αναλύσεις παράγοντα (μέσω μιας ορθογωνικής περιστροφής των αξόνων) διευθύνθηκαν για να προσδιορίσουν την στάση των βασικών καταναλωτών απέναντι στην χρήση της βιοτεχνολογίας στον τομέα των δασικών δέντρων, και το λανθάνων κριτήριο ρίζας (Χαρακτηριστική ρίζα=1), την ομαλή μεταβολή της κλίσης και το ποσοστό της διακύμανσης χρησιμοποιήθηκαν για να καθορίσουν τον αριθμό παραγόντων. Η PCA προσδιόρισε τέσσερις παράγοντες που επιδρούν στην καταναλωτική στάση απέναντι στη χρήση της βιοτεχνολογίας στον τομέα των δασικών δέντρων(πίνακας 1). ΚΥΡΙΕΣ ΠΑΣΕ1Σ ΚΑΤΑΝΑΛΟΤΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΠΑΣ ΣΤΑ ΔΑΣΙΚΑ ΔΕΝΤΡΑ ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΑ ΦΟΡΤΙΑ Οικονομικές Επιδόσεις Μείωση του κόστους Αύξηση της απόδοσης Επιπτώσεις στην κλιματική αλλαγή Επιπτώσεις στην κλιματική αλλαγή Η Βιοτεχνολογία δεν απαιτείται Επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην διατήρηση της βιοποικιλότητας Αρνητικές επυττώσεις στο περιβάλλον Αρνητικές επιπτώσεις σε μη ΓΓ φυτά Επιπτώσεις των μεθόδων παραγωγής βιομαζας η βιοτεχνολογία είναι σημαντική για την παραγωγή βιομαζας Μείωση των απωλειών παραγωγής ΚΜΟ MSA = Bartlett test of Sphericity = , P <0.001 Πίνακας 1: Κύριες στάσεις που προέρχονται από την Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών

29 Στο επόμενο στάδιο, οι ιεραρχικές και μη-ιεραρχικές μέθοδοι συστάδας χρησιμοποιήθηκαν για να αναπτύξουν μια τυπολογία της αγοραστικής συμπεριφοράς των Ελλήνων καταναλωτών (Hair et al 1998 και Siardos 1999). Η ανάλυση συστάδων διευθύνθηκε για τις 158 παρατηρήσεις, καθώς δεν υπήρξαν ακραίες τιμές. Προσδιόρισε τρεις ομάδες καταναλωτών που ονομάστηκαν σύμφωνα με τα σχέδια στάσης τους ως προς την χρήση της βιοτεχνολογίας στον τομέα των δασικών δέντρων (πίνακας 2). Αυτοί είναι: (α) εκείνοι που ενδιαφέρονται για την περιβαλλοντική επίδραση της βιοτεχνολογίας, (β) εκείνοι που ενδιαφέρονται για τα οικονομικά ζητήματα σχετικά με τη χρήση της βιοτεχνολογίας και (γ) εκείνοι που ενδιαφέρονται για τις επιπτώσεις στο κλίμα. Παράγοντας Οικονομικές επιδόσεις Επιπτώσεις στην κλιματική αλλαγή Επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην διατήρηση της Βιοποικιλότητας Επιπτώσεις των μεθόδων παραγωγής Βιοιιάζας Αριθμός Καταναλωτών (Σύνολο Ν=158) Ενδιαφέρον για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της βιοτεχνολογίας Ομάδες Καταναλωτών Ενδιαφέρον για τα οικονομικά θέματα που σχετίζονται με την χρήση της βιοτεχνολογίας Ενδιαφέρον για τις επιπτώσεις στο κ/νίμα Ρ Συγκεκριμένα, οι καταναλωτές που ενδιαφέρονται για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις αποτελούν το 43% του δείγματος. Αυτοί οι καταναλωτές είναι πολύ ευσυνείδητοι σχετικά με τον αντίκτυπο που μπορεί να ασκήσει η χρήση της βιοτεχνολογίας σε δασικά δέντρα, στο

30 περιβάλλον και στις εγκαταστάσεις και στα μη γενετικά τροποποιημένα δέντρα και φυτά. Αφ' ετέρου, δεν ενδιαφέρονται για τα οικονομικά θέματα και τον αντίκτυπο στην κλιματική αλλαγή που μπορεί να έχει. Οι καταναλωτές που ενδιαφέρονται για τα οικονομικά θέματα σχετικά με την χρήση της βιοτεχνολογίας περιλαμβάνουν το 29% του δείγματος. Αυτοί οι καταναλωτές ενδιαφέρονται πολύ για την μείωση του κόστους παραγωγής και την αύξηση στις αποδόσεις των επιχειρήσεων φυτειών δέντρων που η χρήση της βιοτεχνολογίας μπορεί να προκαλέσει. Επίσης θεωρούν ότι η βιοτεχνολογία είναι αρκετά σημαντική για τις μεθόδους παραγωγής βιομάζας και για την μείωση των απωλειών παραγωγής. Από την άλλη τιλευρα, δεν δίνουν προσοχή στον αντίκτυπο που η ανάπτυξη των διαγονιδιακών δέντρων μπορεί να έχει στο περιβάλλον και στην κλιματική αλλαγή. Τέλος, οι καταναλωτές που ενδιαφέρονται για τις επιπτώσεις στο κλίμα αποτελούνται από το 28% του δείγματος. Είναι ευσυνείδητοι σχετικά με τις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις που τα διαγονιδιακά δασικά δέντρα θα μπορούσαν να έχουν στο κλίμα, δεν θεωρούν ότι η βιοτεχνολογία είναι απαραίτητη για να υιοθετηθεί στον τομέα των δασικών δέντρων αλλά αφ' ετέρου, ενδιαφέρονται αρκετά για τα οικονομικά θέματα που συνδέονται με την ανάπτυξη των γενετικά τροποποιημένων δασικών δέντρων. Από την άλλη πλευρά, δεν δίνουν προσοχή ούτε στην πιθανή περιβαλλοντική επίδραση ούτε στον αντίκτυπο που μπορεί έχει στην παραγωγή βιομαζών. Επομένως, η υπόθεση Η1: Οι καταναλωτές στην Ελλάδα μπορούν να ταξινομηθούν σε ομάδες ανάλογα με την στάση τους απέναντι στην χρήση της βιοτεχνολογίας στα δασικά δέντρα μπορούν να γίνουν αποδεκτοί. ΠαοάνοντΡΓ που επηρεάζουν την αγοραστική συαπεριφορά των κηταναλωτ<ίιν nooc τα προϊόντα χάρτου, προϊόντα ξύλου και Bioudggc nmi θα απορπύααν να ποοέογονται από ΓΤ δασικά δέντρα. Κύρια στοιχεία και αναλύσεις παράγοντα (μέσω της ορθογωνικής περιστροφής των αξόνων) διεξήχθησαν για να προσδιορίσουν τους βασικούς παράγοντες που επηρεάζουν την αγοραστική συμπεριφορά των

31 καταναλωτών προς τη χρήση της βιοτεχνολογίας στον τομέα δασικών δέντρων, και το λανθάνων κριτήριο ρίζας (χαρακτηριστική ρίζα = 1), η ομαλή μεταβολή της κλίσης και το ποσοστό της διακύμανσης χρησιμοποιήθηκαν για τον προσδιορισμό του αριθμού των παραγόντων. Η PCA προσδιόρισε τρεις παράγοντες που επηρεάζουν την αγοραστική συμπεριφορά των καταναλωτών προς τα προϊόντα χαρτιού που θα μπορούσαν να προέρχονται από ΓΤ δασικά δέντρα(πίνακας 3). ΔΙΑΠΑΣΗ ΚΥΡΙΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΑ ΦΟΡΤΙΑ Ποιότητα Περιέρνεια Ποιότητα Πιθανές Αρνητικές Επιπτώσεις στο Περιβάλλον Ανανραφόμενα ως Γενετικά Τροποποιημένα Προϊόντα κιxi Διαφήμιση Ανανραφόμενο ως Προϊόν που Προέρχεται από ΓΤΟ Διαφήμιση Εμπορικό Σήμα Εμπορικό Σήμα ΚΜΟ MSA = Bartlett test of Sphericity = , P <0.001 Πίνακας 3: Απόψεις των κύριων καταναλωτών για τα προϊόντα χαρτιού που προέρχονται από την Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών. Προσδιόρισε επίσης δύο παράγοντες που επηρεάζουν την αγοραστική συμπεριφορά των καταναλωτών προς τα προϊόντα ξύλου που θα μπορούσαν να προέρχονται από ΓΤ δασικά δέντρα(πίνακας 4).

32 ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΚΥΡΙΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΑ ΦΟΡΤΙΑ Προστασία Περιβό>^Λντος και Υγείας Πιθανές αρνητικές επιτπώσεις στο περιβάλλον Πιστοποίηση προέλευσης Ασφάλεια της Υγείας Οικονομικές Αποτελεσματικές Μέθοδοι Πορογωνής Περιέργεια Μέθοδοι Παραγωγής ΚΜΟ MSA = Bartlett test of Sphericity = , P <0.001 Πίνακας 4 : Απόψεις των κύριων καταναλωτών για τα προϊόντα ξύλου που προέρχονται από την Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών. Επιπλέον, η PCA προσδιόρισε πέντε παράγοντες που επηρεάζουν την αγοραστική συμπεριφσρά των καταναλωτών προς βιομάζα-βιοκαύσιμα που θα μπορούσαν να προέρχσνται από ΓΤ δασικά δέντρα (Πίνακας 5). ΔΙΑΠΑΣΗ ΚΥΡΙΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΑ ΦΟΡΤΙΑ Προστασία της Υγείας Θέματα Ασφάλειας της Υγείας Αναγραφόμενα ως ΓΤ προϊόντα Ειδικά χαρακτηριστικά του προϊόντος Μέθοδοι Παραγωγής Εμπορικό Σήμα Εμπορικό Σήμα και Οικονομικές Αποτελεσματικές Μέθοδοι Παραγωγής Ελκυστική και Βολική Συσκευασια Ποιότητα

33 Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις Πιθανές Αρνητικές Επιπτώσεις στο Περιβάλλον Χαμηλή τιμή ,679 Περιέργεια Διαφήμιση ΚΜΟ MSA = Περιέργεια και Διαφήμιση Bartlett test of Sphericity = , P < Πίνακας 5 : Απόψεις των κύριων καταναλωτών για τα προϊόντα χαρτιού που προέρχονται από την Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών. Κατά συνέπεια υπόθεση, Η2: Οι παράγοντες που επηρεάζουν τους καταναλωτές να αγοράζουν προϊόντα που προέρχονται από γενετικά τροποποιημένα δασικά δέντρα σχετίζονται σημαντικά με συγκεκριμένη στάση απέναντι στην χρήση της βιοτεχνολογίας σε δασικά δέντρα, μπορεί να γίνουν αποδεκτοί. 7.Συμπεράσματα Αυτή η μελέτη έδειξε ότι υπήρξε μια σημαντική συσχέτιση μεταξύ της υιοθέτησης μιας συγκεκριμένης στάσης απέναντι στην ανάπτυξη των διαγονιδιακών δέντρων και των προϊόντων τους και της αγοραστικής συμπεριφοράς τους προς τα εν λόγω προϊόντα. Προσδιόρισε ότι υπάρχουν τρεις ομάδες καταναλωτών με διαφορετική στάση απέναντι στην ανάπτυξη των διαγονιδιακών δασικών δέντρων και των προϊόντων τους: (α) ενδιαφερόμενοι για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της βιοτεχνολογίας, (β) ενδιαφερόμενοι για τα οικονομικά θέματα που σχετίζονται με την χρήση της βιοτεχνολογίας και (γ) ενδιαφερόμενοι για τις επιπτώσεις στο κλίμα. Οι οικονομικές επιδόσεις των επιχειρήσεων που θα αναπτύξουν αυτού του είδους φυτείες δέντρου καθώς επίσης και του αντίκτυπου που θα μπορούσε να έχει στο περιβάλλον αυτού του είδους η τεχνολογία, η κλιματική αλλαγή και οι μέθοδοι παραγωγής βιομάζας, επηρεάζουν τις αντιλήψεις των

34 καταναλωτών σχετικά με την ανάπτυξη αυτών των δέντρων και των προϊόντων τους. Επιπλέον, τα θέματα προστασίας περιβάλλοντος και υγείας, οι οικονομικές αποτελεσματικές μέθοδοι παραγωγής, τα θέματα μάρκετινγκ συμπεριλαμβανομένης της τιτλοφόρησης, της διαφήμισης, του εμπορικού σήματος, της ποιότητας του προϊόντος και της περιέργειας επηρεάζουν τους καταναλωτές στην πιθανή αγοραστική συμπεριφορά τους προς τα προϊόντα που θα μπορούσαν να προέλθουν από γενετικώς τροποποιημένα δασικά δέντρα. Οι καταναλωτές που ενδιαφέρονται για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της βιοτεχνολογίας και την επίδραση στο κλίμα έχουν παρόμοια συμπεριφορά σχετικά με την προθυμία τους να αγοράσουν χαρτί και προϊόντα ξυλείας που παράγονται από γενετικώς τροποποιημένα δασικά δέντρα. Από την άλλη πλευρά οι καταναλωτές ενδιαφέρονται για τα οικονομικά προϊόντα ξυλείας που θα μπορούσαν να προέλθουν από διαγονιδιακά δέντρα. Αυτή η μελέτη υποστηρίζει τα συμπεράσματα άλλων μελετών για το ποιοι καταναλωτές επηρεάζονται κυρίως στις προτιμήσεις τους προς τα διαγονιδιακά δέντρα και τα πιθανά προϊόντα τους, από τις περιβαλλοντικές και φιλοσοφικές ανησυχίες τους. Μια σειρά από περιορισμούς που μπορούν να εντοπιστούν σε αυτή την έρευνα με τα πιο σημαντικά να είναι τα εξής: 1) Μερικές απαντήσεις στο ερωτηματολόγιο δεν μπορεί να αντιπροσωπεύουν τις πραγματικές πεποιθήσεις και τις στάσεις των καταναλωτών εξαιτίας του γεγονότος ότι καλούνται μέσα από μια τηλεφωνική συνέντευξη, και ο χρόνος τους για να απαντήσουν στο ερωτηματολόγιο είναι μερικές φορές περιορισμένος. Φυσικά, ο περιορισμός αυτός υπάρχει στις περισσότερες έρευνες των προτιμήσεων των καταναλωτών. 2) Τα δείγματα σε τέτοιες έρευνες δεν μπορεί να είναι αρκετά μεγάλα, λόγω οικονομικών περιορισμών.

35 3) Η υιοθετημένη στατιστική μεθοδολονια ακόμα και να διερευνήσει τους παράγοντες που επηρεάζουν την αγοραστική συμπεριφορά των καταναλωτών και να δημιουργήσει μια ταξινόμηση των καταναλωτών με παρόμοια αγοραστική συμπεριφορά (που είναι και ο σκοπός της παρούσας μελέτης) χρήσιμη για την ανάλυση μάρκετινγκ και την στρατηγική ανάπτυξης, δεν μπορεί να μετρήσει την ζήτηση ενός προϊόντος ή να καθορίσει την σημασία των χαρακτηριστικών του προϊόντος που επηρεάζουν την συμπεριφορά των καταναλωτών. Αυτές οι μετρήσεις μπορούν να γίνουν με την χρήση άλλων στατιστικών τεχνικών όπως η συνδυασμένη ανάλυση και η εξαρτημένη εκτίμηση. Παρ 'όλα αυτά, η αξία της παρούσας μελέτης είναι αναμφισβήτητη. Είναι η πρώτη μελέτη (στη γνώση των συντακτών) που διερευνά την στάση των καταναλωτών απέναντι στην ανάπτυξη των διαγονιδιακών δέντρων και των προϊόντων τους, καθώς και τους παράγοντες που επηρεάζουν την αγοραστική συμπεριφορά τους προς τέτοια πιθανά προϊόντα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης οι πιθανοί κατασκευαστές τέτοιων δασικών φυτειών και προϊόντων χαρτιού, ξύλου και βιομάζας-βιοκαύσιμων θα πρέπει να οργανώσουν το μίγμα marketing και προώθησης και να επικεντρωθούν στην προστασία της υγείας και του περιβάλλοντος, στην προστασία του κλίματος, στην ποιότητα του προϊόντος και στις οικονομικές αποτελεσματικές μεθόδους παραγωγής. Επιπλέον, η επιστημονική κοινότητα και οι δημιουργοί πολιτικής πριν από το λανσάρισμα των εν λόγω προϊόντων στην αγορά θα πρέπει να διασφαλίσουν στο κοινό ότι βρίσκεται σε μηδενικό κίνδυνο για την κλιματική αλλαγή, το περιβάλλον και την βιοποικιλότητα.

36 ΒιΒλιογραωία Barnett, V, (1991). Sample survey, principles and methods. Edward Arnold, Kent pp. Botonaki, A. and Tsakiridou E. (2004) Consumers response evaluation of a Greek quality wine. Food Economics - Acta Agriculturae Scandinavica, Section C, 1 (2) Chen, M. (2007). Consumers attitudes and purchase intentions in relation to organic foods in Taiwan: Moderating effects of food-related personality traits. Food Quality and Preference, 18, Errington, A. (1985). Delegation on farms: An examination of organisation structure and managerial control on farms In the vale of the white horse. University of Reading. PhD Thesis Hair, J. F., Anderson, R. E., Tatham, R. L. and Black, W. C. (1998). Multivariate data analysis. Prentice Hall Inc, New Jersey.. Moser, C. A. (1958). Survey methods in social Investigation. Heinemann, London Oppenheim, A. N. (2000). Questionnaire design, interviewing and attitude measurement. Continuum, New York. Siardos, G. (1999). Methods of Multivariate Statistical Analysis. Examination of the association between variables. Part One, Ziti Publications, Thessaloniki Siardos, G. (1999). Methods of Multivariate Statistical Analysis. Examination of the association between variables. Part One, Ziti Publications, Thessaloniki Tsourgiannis, L, Eddison, J., Warren, M. and Errington, A. (2006). Profiles of sheep and goat farmers' marketing strategy in the region of East Macedonia and Thrace in Greece, iourna! of Farm Management, 12, Tsourgiannis, L. (2008). The marketing strategies of livestock enteprises in objective one regions: A comparitive study between Greece and United kingdom. Ph.D Thesis, University of Plymouth. 36

37 Tsourgiannis, L, Eddison, J. and Warren, M. (2008). Factors affecting the marketing channel choice of sheep and goat farmers in the region of East Macedonia in Greece regarding the distribution of their milk production. Small Ruminant Research, 79, Tzavaras, M, Tzimitra - Kalogianni, E, Tsakiridou, E, and Mattas, K. (2005). Exploring consumer behaviour regarding rice. Proceedings of the 8 ^ Greek National Conference of Agricultural Economy, Thessaloniki Vlachos, A. & Fotopoulos, C. (2005). Exploring the degree of knowledge and the attitudes of consumers of Halkida towards Genetic Modified (GM) food. Proceedings of the 8'^ Greek National Conference of Agricultural Economy, Thessaloniki Μαρκόηουλος Δ H αλήθεια yia ης eco-business. Πρώτο θέμα Απρίλιος 5,14. Forests and Genetically Modified Trees, Food And Agriculture Organization of the United Nations, Bamberg S, Moser. G Twenty years after Hines, Hungerford and Tomera: Anew metalonalysis of psycho-social determinants of pro-environmental behavior. Journal of environmental psychology.