FLORA AMORGINA 2. Νίκου Νικητίδη

Transcript

1 FLORA AMORGINA 2 Νίκου Νικητίδη Αθήνα 2019 FLORA AMORGINA 2

2 FLORA AMORGINA 3 ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΜΟΡΓΟΥ Νίκου Νικητίδη Flora amorgina Σπάνια και ενδημικά φυτά της Αμοργού και των Μικρών Κυκλάδων Προβολή: δύο σελίδες Η χρήση του περιεχομένου καθορίζεται από την άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές. Προκειμένου να δείτε αντίγραφο της άδειας επισκεφθείτε την ακόλουθη σελίδα: Αθήνα 2019 Copyright Νίκος Νικητίδης amorgos51@gmail.com ISBN FLORA AMORGINA 3

3 FLORA AMORGINA 4 Φωτογραφίες Γαβαλάς Γιάννης (Ηρακλειά) Δεσποτίδης Γιάννης (Αμοργός) Κουτσογιαννόπουλος Δαυΐδ (Αθήνα) Νικητίδης Νίκος (Αμοργός) Παπιομύτογλου Βαγγέλης (Ρέθυμνο) Ο Νίκος Νικητίδης είναι δημοσιογράφος, φωτογράφος (για τις επαγγελματικές του ασχολίες) και συγγραφέας. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Παλαιά Σφαγεία και τα Άνω Πετράλωνα του Δήμου Αθηναίων. Εδώ και χρόνια κατοικεί στο Περισσό. Κατάγεται από την Αμοργό, την Τήνο και το Ρέθυμνο. Εργάστηκε σε εφημερίδες, περιοδικά και άλλα ΜΜΕ. Μετά την συνταξιοδότησή του ασχολείται με την συγκέντρωση και ψηφιοποίηση των δημοσιογραφικών του ερευνών και με την δημιουργία ψηφιακών εκδόσεων με αντικείμενο την χλωρίδα, την φύση, το περιβάλλον, την Αττική και την Αμοργό. Ήθελα νά μουνα πολύ χρυσές φτερούγες να χα να πέταγα στην Αμοργό για μια στιγμή μονάχα Επέρασα απ' την Αρακλειά πήγα και στη Σχινούσα τα Κουφονήσια αντίκρισα κι άραξα στη Ντονούσα. Τα ωραία τα νησιά μας τα 'χομε μεσ' στην καρδιά μας. Μαντινάδα της Αμοργού Νίκος Νικητίδης Θερμές ευχαριστίες στον Γιάννη Γαβαλά για την συμβολή του στην φωτογραφική κάλυψη του βιβλίου FLORA AMORGINA 4

4 FLORA AMORGINA 5 ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΜΟΡΓΟΥ Νίκου Νικητίδη Flora amorgina Σπάνια και ενδημικά φυτά της Αμοργού και των Μικρών Κυκλάδων Προβολή: δύο σελίδες Η χρήση του περιεχομένου καθορίζεται από την άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές. Προκειμένου να δείτε αντίγραφο της άδειας επισκεφθείτε την ακόλουθη σελίδα: Αθήνα 2019 Copyright Νίκος Νικητίδης amorgos51@gmail.com ISBN FLORA AMORGINA 5

5 FLORA AMORGINA 6 Γεωγραφικά Αμοργού Η Αμοργός έχει έκταση τετραγωνικά χιλιόμετρα και μήκος ακτών 126 χιλιόμετρα. Είναι σε έκταση το έβδομο από τα 26 κατοικημένα νησιά των Κυκλάδων. Είναι δηλαδή, για τα κυκλαδίτικα μέτρα, ένα μεγάλο νησί Είναι το ανατολικότερο νησί των Κυκλάδων και το ανατολικότερο σύνορο της Παλαιάς Ελλάδας. Εκτείνεται με προσανατολισμό ΒΑ-ΝΔ σε ένα μήκος 32 χιλιομέτρων. Οι ακτές της έχουν μήκος 112 χιλιόμετρα. Στην πραγματικότητα, η Αμοργός α- ποτελεί μια οροσειρά, με ψηλότερο βουνό τον Κρίκελο (821 μ.) πάνω από την Αιγιάλη στο ανατολικό άκρο, τον Προφήτη Ηλία (699 μ.) στο κέντρο πάνω από την Χώρα και τον Κόρακα ή Άσπρο Βουνό (607 μ.) στα δυτικά και την Κάτω Μεριά. Λόγω του στενόμακρου σχήματος του, το πλάτος του νησιού είναι μικρό και κυμαίνεται από 2,4 έως 8 χιλιόμετρα. Σ αυτή την αεροφωτογραφία της Αμοργού φαίνοναι το κρημνώδες ανατολικό τμήμα στην Αιγιάλη, οι νησίδες Νικουριά και Γραμβούσα δίπλα στην Αμοργό, όπως και το Αντικέρι (δεξιά) και η νησίδα Αμοργοπούλα στο βάθος FLORA AMORGINA 6

6 FLORA AMORGINA 7 Γεωμορφολογία Η Αμοργός παρουσιάζει δύο όψεις. Το νότιο τμήμα της είναι αλίμενο, έχει απότομες κλίσεις και ακτές και σχεδόν ανύπαρκτο οριζόντιο διαμελισμό. Γκρεμοί και ορθοπλαγιές χαρακτηρίζουν το μεγαλύτερο τμήμα του τοπίου. Εδώ όμως τα βραχώδη ενδιαιτήματα, σε συνδυασμό με την υγρασία της θάλασσας, ευνοούν την διατήρηση πολλών ενδημικών και πολύ σπάνιων φυτών, όπως το στενοενδημικό Ελίχρυσο το αμοργινό. Το βόρειο τμήμα έχει σχετικά ήπια κλίση, όχι πολύ απότομες ακτές και έντονο οριζόντιο διαμελισμό. Η πλευρά αυτή του νησιού έχει δύο ασφαλή λιμάνια, τα Κατάπολα στο κέντρο και την Καλοταρίτισσα στα δυτικά κι έναν ευρύτατο όρμο στην Αιγιάλη. Υπάρχουν πίσω πολλοί όρμοι και ορμίσκοι, κυρίως στις εκβολές ρευμάτων. Σ αυτή την βόρεια πλευρά του νησιού υπάρχουν και δύο προσχωματικές κοιλάδες με ελαιώνες και περιβόλια, η μία στα Κατάπολα και η δεύτερη στην Αιγιάλη. Δύο όψεις παρουσιάζει η Αμοργός και σε ανατολή και Αλίμενο και με απότομες κλίσεις είναι όλο το νότιο τμήμα του νησιού Το βόρειο τμήμα της Αμοργού προσφέρει ευλίμενους όρμους με σημαντικότερο το κόλπο των Καταπόλων FLORA AMORGINA 7

7 FLORA AMORGINA 8 Η πεδιάδα της Κολοφάνας, με τον ναό της Αγίας Παρασκευής και την νησίδα της Γραμβούσας στο βάθος δύση. Το ανατολικό τμήμα με τον Κρίκελο, όπου επικρατούν ανθρακικά πετρώματα, έχει έντονο ανάγλυφο και τα πρανή καταλήγουν σχεδόν κατακόρυφα προς τις ακτές. Αντίθετα, στο δυτικό τμήμα στην Κάτω Μεριά οι κλίσεις των πρανών είναι ήπιες και οι ακτές όχι πολύ απότομες. Έτσι, εδώ έχουμε μικρές πεδιάδες στο Βρούτση, στην Αρκεσίνη, την Κολοφάνα και την Καλοταρίτισσα και παραλίες με άμμο. Γεωλογία Η εύφορη κοιλάδα του Καμαριού και του Βρουτσιού Σε γενικές γραμμές η Αμοργός αποτελείται από εναλλαγές κρυσταλλικών ασβεστόλιθων και δολομιτών με μαργαϊκούς στα κατώτερα μέρη. Στο κέντρο περίπου υπάρχει ανάπτυξη και σχιστόλιθων, με αποτέλεσμα την δημιουργία πηγών, όπως στον Βαρσαμίτη και τις Λεύκες. Σεισμικότητα Η σεισμικότητα της Αμοργού είναι όση και της ευρύτερης περιοχής του Αιγαίου και είναι κυρίως επιφανειακή και Το πλημμυρισμένο ρεύμα των Αγίων Σαράντα, μετά από μια κατακλυσμιαία βροχή FLORA AMORGINA 8

8 FLORA AMORGINA 9 ενδιάμεσου βάθους. Το 1956 ένας σεισμός μεγέθους 7,6 Ρίχτερ, με επίκεντρο ανάμεσα στην Αμοργό και τη Σαντορίνη, προκάλεσε τσουνάμι που έφτασε μέχρι την Κρήτη και εκτεταμένες ζημιές με νεκρούς στη Σαντορίνη αλλά στην Αμοργό υ- πήρξαν λίγες ζημιές. Σύμφωνα με τις τελευταίες εργασίες των σεισμολόγων και των σχετικών επιστημονικών φορέων στην Ελλάδα, έχει προταθεί ο χωρισμός του ελληνικού χώρου σε 4 κατηγορίες ζωνών σεισμικής επικινδυνότητας. Με βάση αυτό τον χωρισμό, η Αμοργός κατατάσσεται στις περιοχές μέτριας σεισμικής επικινδυνότητας Σεισμοπαθείς το 1956 στο «σώχωρο του Μαύρου» στην Χώρα. Ο σεισμός 7,6 Ρίχτερ είχε λίγες ζημιές στην Αμοργό. Κλίμα Το κλίμα της Αμοργού είναι μεσογειακό με ήπιους χειμώνες και ξηροθερμικά καλοκαίρια. Οι ψυχρότεροι μήνες είναι ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος με μέση θερμοκρασία 12,1 βαθμούς Κελσίου. Θερμότεροι μήνες είναι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος με μέσες τιμές 24,7 και 24,6 αντίστοιχα. Εννοείται ότι η καλοκαιρινή ζέστη μετριάζεται από τα μελτέμια. Ακραίες θερμοκρασιακές τιμές που έχουν παρατηρηθεί είναι 1 το Φεβρουάριο και 37,4 τον Ιούλιο. Το μέσο ετήσιο ύψος βροχής κυμαίνεται γύρω στα 370 χλστ., και ο μέσος αριθμός βροχής στις 82 μέρες. Ο υγρότερος μήνας είναι ο Δεκέμβριος με 69,8 χλστ., και ο ξηρότερος ο Ιούλιος με 0,7 χλστ. βροχής. Οι βροχοπτώσεις, αν και λίγες, τείνουν να έχουν ακραία συμπεριφορά, ιδίως το φθινόπωρο που η θάλασσα είναι ζεστή, και να παίρνουν καταρρακτώδη μορφή. Δεν λείπουν περιοδικά και οι κατακλυσμιαίες βροχές και οι υ- δροσίφωνες. Οι καταρρακτώδεις βροχές δημιουργούν πλημμυραικά φαινόμενα, όπως φαίνεται και στην φωτογραφία (αριστερή σελίδα κάτω). Όσο κι αν φαίνεται περίεργο για τις Κυκλάδες, στην Α- μοργό έχουμε πλημμυροπαθείς, κυρίως στο παρελθόν όταν δεν υπήρχαν έργα προστασίας. Αλλά και στην εποχή μας όταν οι βροχές είναι κατακλυσμιαίες δημιουργούνται καταστροφές. Λόγω του μικρού πλάτους του νησιού, τα ρέματα που Προπολεμική είδηση για τους πλημμυροπαθείς Αμοργού από τον Ριζοσπάστη, 02/03/1930 Ένας υδροσίφωνας αναπτύσσεται στην θάλασσα των Μικρών Κυκλάδων με άποψη από το μινόρι της Αγίας Θέκλας Καταπόλων FLORA AMORGINA 9

9 FLORA AMORGINA 10 Σ αυτές τις φωτογραφίες του Δημήτρη Συνοδινού φαίνονται οι συνέπειες από τις πλημμύρες στην Αιγιάλη υπάρχουν είναι μικρού μήκους και το νερό της βροχής καταλήγει σύντομα στην θάλασσα. Ευεργετική επίδραση, πάντως, στην χλωρίδα έχουν οι θαλάσσιες αύρες και γενικά η υγρασία από την θάλασσα. Παγετοί και χαλάζι είναι εξαιρετικά σπάνια φαινόμενα, αλλά το χιόνι επισκέπτεται περιοδικά τα ορεινά του νησιού. Οι επικρατούντες άνεμοι είναι οι Β-ΒΑ με συνολική ετήσια συχνότητα 51%. Το 77% των ετησίων ανέμων εντάσσεται στην κατηγορία μικρής και μεσαίας έντασης, δηλαδή στην κλίμακα μποφόρ 1-5. Οι επικρατέστεροι άνεμοι στην περιοχή, είναι κατά φθίνουσα συχνότητα εμφάνισης αντίστοιχα: οι Β με ένταση μέχρι 11 μποφόρ, οι Ν με ένταση μέχρι 10, οι ΒΑ με ένταση μέχρι 10., οι ΝΑ με ένταση μέχρι 11, και οι ΒΑ με ένταση μέχρι 10 μποφόρ. Υδρολογία Τα γεωλογικά, γεωμορφολογικά και κλιματικά στοιχεία της Αμοργού δημιουργούν δυσμενείς υδρολογικές συνθήκες, που είναι από τις δυσμενέστερες του ελλαδικού χώρου. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχει υδατικό έλλειμμα. Το Η χιονόστρωση στα ορεινά της Αμοργού δεν είναι ασυνήθιστη τον χειμώνα. Στην φωτογραφία του Γιάννη Δεσποτίδη φαίνεται η χιονισμένη κοιλάδα του Βρουτσιού από τις Σκεπαρνιές. FLORA AMORGINA 10

10 FLORA AMORGINA 11 πρόβλημα γίνεται οξύ το καλοκαίρι, οπότε στην ξηροθερμία προστίθενται πλέον και οι τουριστικές ροές. Τα παλιότερα χρόνια το πρόβλημα αντιμετωπιζόταν με πηγάδια και υδατοδεξαμενές (στέρνες) στα σπίτια. Σήμερα όμως με τον αναγκαίο εκσυγχρονισμό των οικισμών και την τουριστική ανάπτυξη οι λύσεις που έχουν δοθεί είναι οι γεωτρήσεις και η εισαγωγή νερού με υδροφόρα πλοία. Στα πλημμυρικά φαινόμενα από κατακλυσμιαίες βροχές δεν εξαιρούνται τα χωράφια, όπως φαίνεται στην φωτογραφία του Γιάννης Δεσποτίδη Ανοιξιάτικη άγρια σοροκάδα στην Αγία Άννα της Χώρας FLORA AMORGINA 11

11 FLORA AMORGINA 12 Ιστορικοί σταθμοί Ο αυλητής της Κέρου Ο αρπιστής της Κέρου Η Αμοργός κατοικήθηκε ήδη από την Νεολιθική Εποχή, αλλά τα ευρήματα είναι λίγα γιατί τα στοιχεία επικαλύφθηκαν από τις επόμενες πολιτιστικές περιόδους. Πολυπληθή αρχαιολογικά ευρήματα έχουμε από την Εποχή του Χαλκού ( π.χ). Μεγάλη ακμή διαπιστώνεται στην Πρωτοκυκλαδική Περίοδο ( π.χ) και μάλιστα στην αρχή της έρευνας για την προϊστορία των Κυκλάδων, αυτή η περίοδος είχε ονομαστεί «Αμοργινή Εποχή» από το πλήθος των ευρημάτων (ειδώλια, όπλα, διαδήματα, εργαλεία, κ.ά). Εκτός από τα διάσημα ειδώλια της Κέρου (αυλητής και αρπιστής) στα Κατάπολα έχει βρεθεί το μεγαλύτερο κυκλαδικό ειδώλιο, σε ύψος ανθρώπου. Από την Κυκλαδική Εποχή έχουν εντοπιστεί πολλές θέσεις στο νησί, κι ανάμεσά τους, περιλαμβάνεται ο τειχισμένος οικισμός της Μαρκιανής, κοντά στο σημερινό Βρούτση. Στο τελευταίο τέταρτο της 2ης π.χ. χιλιετίας η Αμοργός δέχεται την επίδραση του «Μυκηναϊκού Πολιτισμού». Σταδιακά γίνεται ενδιάμεσος σταθμός των «Μυκηναίων» στην επέκτασή τους προς τα Δωδεκάνησα, την Μικρά Ασία και την Κύπρο. Από την περίοδο αυτή έχουν βρεθεί δύο λαξευτοί μυκηναϊκοί τάφοι στο Ξυλοκερατίδι των Καταπόλων. Στην Γεωμετρική και την Αρχαϊκή Περίοδο, περίπου από το 800 π.χ., η Αμοργός μπαίνει στην ιστορική εποχή με την ίδρυση τριών πόλεων και την εφαρμογή των δημοκρατικών θεσμών και του αλφαβήτου, όπως διαπιστώνουμε από το πλήθος των επιγραφών που έχουν βρεθεί. Ίωνες από την Σάμο ίδρυσαν την Μινώα στο κέντρο του νησιού, στον λόφο Μουντουλιά πάνω από τα Κατάπολα. Ίωνες από την μικρασιατική Μίλητο ίδρυσαν την Αιγιάλη στο ανατολικό τμήμα με κέντρο τα σημερινά Θολάρια, αν και το όνομα Αιγιάλη περιελάμβανε ολό- FLORA AMORGINA 12

12 FLORA AMORGINA 13 κληρη την περιοχή και δόθηκε από τον εκτεταμένο αμμώδη αιγιαλό της. Ίωνες από τη Νάξο ίδρυσαν την Αρκεσίνη, η επικράτεια της οποίας περιελάμβανε τη σημερινή Κάτω Μεριά, στο δυτικό τμήμα του νησιού. Η «τρίπολις Αμοργός», λοιπόν, ήταν ένα ιωνικό νησί στην αρχαϊκή και κλασική περίοδο, αν και οι Ίωνες είχαν αναμειχθεί με τον υπάρχοντα πληθυσμό ήδη από την Μυκηναϊκή Εποχή, όπως δείχνουν οι μυκηναϊκοί τάφοι στο Ξυλοκερατίδι. Η ελληνιστική περίοδος ( π.χ.) που ακολούθησε ήταν μια εποχή πολιτικών αναταραχών και αναστατώσεων, με πολεμικές συγκρούσεις και πειρατικές επιδρομές σε όλο το Αιγαίο. Εκτός από τις επιγραφές και τα άλλα ευρήματα από τις τρεις πόλεις του νησιού, από την περίοδο αυτή έχουμε πολλούς αρχαίους πύργους που έχουν διασωθεί. Οι πύργοι αυτοί είχαν τοπικό αμυντικό χαρακτήρα και, ταυτόχρονα, συγκροτούσαν ένα γενικότερο δίκτυο επικοινωνίας λειτουργώντας και ως φρυκτωρίες με σήματα φωτιάς. Ο καλύτερα σωζόμενος αρχαίος πύργος των Κυκλάδων βρίσκεται στην Κάτω Μεριά της Αμοργού και είναι ο «πύργος της Αγίας Τριάδας». Η περίοδος της Ρωμαιοκρατίας (1ος π.χ. 4ος μ.χ. αι.), με την πλήρη κυριαρχία των Ρωμαίων στην Μεσόγειο και την Ελλάδα είναι μια εποχή σχετικά ειρηνική (Pax Romana). Έτσι, παρατηρείται το φαινόμενο της μετακίνησης κατοίκων προς τα παράλια, όπως διαπιστώνουμε από τα κατάλοιπα καλοχτισμένων κτιρίων στον Όρμο της Αιγιάλης και από μια ρωμαϊκή έπαυλη με ψηφιδωτά κι άλλα Το μεγαλύτερο σε ύψος γυναικείο κυκλαδικό ειδώλιο από τα Κατάπολα Ο πύργος της Αγίας Τριάδας, από την Αρκεσίνη της Κάτω Μεριάς FLORA AMORGINA 13

13 FLORA AMORGINA 14 Θολάρι στα Κατάπολα Η τετραπλή βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Καμάρι ευρήματα στα Κατάπολα. Στην ρωμαϊκή εποχή ανάγονται και οι καμαροσκέπαστοι τάφοι, που στη ντοπιολαλιά ονομάζονται «θολάρια» κι έδωσαν το όνομά τους στο γνωστό χωριό της Αιγιάλης. Από τον 4ο αιώνα αρχίζει ο εκχριστιανισμός της Αμοργού. Στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο (7ος-9ος αι.) οι αραβικές κατακτήσεις, ανάμεσά τους και η κατάκτηση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς, προκαλεί σοβαρές αναστατώσεις στο Αιγαίο. Οι κάτοικοι της Αμοργού εγκαταλείπουν σταδιακά τα παράλια και εγκαθίστανται στην ενδοχώρα σε πιο ασφαλείς θέσεις. Σ αυτή την περίοδο ανάγεται ο οικιστικός πυρήνας του Κάστρου (της σημερινής Χώρας), που οργανώνεται κατά τα βυζαντινά πρότυπα γύρω από ένα υψηλό φυσικό βράχο, που διαμορφώθηκε κατάλληλα ώστε να πάρει την μορφή φρουρίου. Και στην Αιγιάλη οι κάτοικοι αποσύρονται στα ενδότερα. Στον 7ο αιώνα υπολογίζεται ότι διαμορφώνεται ο οικιστικός πυρήνας της Λαγκάδας, πάλι κατά τα βυζα- Η βυζαντινή Χώρα Τα κατάλοιπα της αρχαίας Μινώας και στο βάθος η Χώρα που την διαδέχθηκε FLORA AMORGINA 14

14 FLORA AMORGINA 15 ντινά πρότυπα σε θέση φύσει οχυρή, στα χείλη του φαραγγιού τ Αρακλού. και με την δημιουργία ενός κάστρου - καταφυγίου σε φυσικό βράχο. Στην περίοδο της Εικονομαχίας ανάγεται η ίδρυση της Μονής Χοζοβιώτισσας. Η έλευση της θαυματουργής εικόνας από τα Χόζοβα της Παλιστίνης, μέσω Κύπρου, πιθανώς να συνοδεύτηκε και από εγκατάσταση καταδιωγμένων εικονολατρών. Η ανακαίνιση του μοναστηριού έγινε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α Κομνηνό ( ), ο οποίος και θεωρείται κτήτωρ της μονής. Η Ενετοκρατία ( ) δεν άφησε σοβαρά ίχνη στην Αμοργό, στην οποία δεν φαίνεται να εγκαταστάθηκαν Λατίνοι. Ακόμα και η διοίκηση (καστελανία) γινόταν από ντόπιους αντιπρόσωπους. Οπωσδήποτε, στην περίοδο αυτή επεκτάθηκε ο οικισμός του Κάστρου και δημιουργήθηκε η μεγάλη πλατεία του οικισμού, η «Λόζα». Η Τουρκοκρατία ( ) υπήρξε εποχή ακμής για Η βυζαντινή εκκλησία του Θεολόγου, ψηλά στον Κρίκελο της Αιγιάλης Η ίδρυση της Μονής Χοζοβιώτισσας ανάγεται στην περίοδο της Εικονομαχίας Η Λαγκάδα και στο βάθος τα Θολάρια, οι δυο βασικοί οικισμοί της Αιγιάλης FLORA AMORGINA 15

15 FLORA AMORGINA 16 Η «Λόζα», η κεντρική πλατεία της Χώρας, κατασκευάστηκε στην περίοδο της Ενετοκρατίας Όλα τα παραδοσιακά έθιμα της Αμοργού έχουν τις ρίζες του στην Βυζαντινή Εποχή, όπως η έξοδος των εικόνων από την Μονή Χοζοβιώτισσας το Πάσχα και η περιφορά τους σ όλο το νησί την Αμοργό. Στην εξέλιξη αυτή συνετέλεσε το καθεστώς της αυτοδιοίκησης που απολάμβανε, όπως κα οι εμπορικές και άλλες σχέσεις που αναπτύχθηκαν με την Μικρά Ασία και την Κωνσταντινούπολη. Στη, νεότερη εποχή, η Αμοργός συμμετείχε στην Επανάσταση του 1821, όπως και στις εθνοσυνελεύσεις για την πολιτική ολοκλήρωση. Το 1828, με χορηγία της Μονής Χοζοβιώτισσας, ιδρύθηκε το πρώτο σχολείο της ελεύθερης Ελλάδας. Η Αμοργός εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος (1832) και απετέλεσε το ανατολικότερο σύνορό του. Τέσσερα είναι τα χαρακτηριστικά της νεότερης περιόδου: 1. Η φωτιά που το 1835 κατέκαψε το μεγαλύτερο μέρος του αρχαίου δρυοδάσους στον Κρίκελο της Αιγιάλης. 2. Ο σταδιακός εποικισμός από αμοργιανές οικογένειες των ακατοίκητων τότε νησιών Δονούσας, Κουφονησιού, Σχινούσας και Ηρακλειάς. 3. Η επανακατοίκηση αγροτικών περιοχών και η δημιουργία ή η ενδυνάμωση χωριών και οικογενειακών οικισμών (μινόρια). 4. Η επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών και η επακόλουθη κοινωνική οπισθοδρόμηση, που ως αποτέλε- FLORA AMORGINA 16

16 FLORA AMORGINA 17 σμα είχε την έξαρση της πειρατείας και του λαθρεμπορίου από την μια μεριά και την δημιουργία ι- σχυρού μεταναστευτικού ρεύματος προς την Σύρο και την Αθήνα από την άλλη. Ο καθημερινός βίος, που παρέμεινε σχεδόν αναλλοίωτος επί πολλούς αιώνες, διατηρήθηκε στην Αμοργό μέχρι την δεκαετία του 1960, οπότε άρχισε η κατασκευή δρόμων, ο εξηλεκτρισμός του νησιού και η ανάπτυξη του τουρισμού. Η σημερινή Αρκεσίνη βρίσκεται στην περιφέρεια της αρχαίας πόλεως, σε μια από τις δύο πεδιάδες του νησιού στην Κάτω Μεριά Ένα απομακρυσμένο μινόρι στην Κάτω Μεριά ίπταται πάνω από την θάλασσα FLORA AMORGINA 17

17 FLORA AMORGINA 18 Μαρτυρίες των ξένων περιηγητών Μ ία πηγή, όχι πάντα αξιόπιστη, για τη νεότερη κυρίως περίοδο είναι τα κείμενα τον ξένων περιηγητών. Ο Τούρκος πλοίαρχος ρεΐς) Πίρι δεν υπήρξε περιηγητής. Είναι γνωστός από τους χάρτες του, ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνεται κι ένας διάσημος που θα μπορούσε να απεικονίζει την Ανταρκτική ήπειρο. Είναι, πάντως, αξιόπιστος, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τις ακριβείς πληροφορίες του για την Αμοργό. Στο «Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας» (1513) του Πίρι Ρεϊς, με χάρτες από την Μεσόγειο του 16ου αιώνα, περιλαμβάνονται και χάρτες της Αμοργού (Γιαμοργκού στα τουρκικά) και των νησιών της. Όπως επισημαίνουν οι μελετητές, ο χάρτης της Αμοργού (και ορισμένων άλλων νησιών) παρουσιάζει πολλά πρωτότυπα στοιχεία, κάτι που σημαίνει ότι δεν είναι απλώς αντίγραφο άλλων βενετσιάνικων χαρτών. Η Νικουριά αναφέρεται ως καλό λιμάνι με την ονομασία «Πόρτο Μάρκο». Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι επισημαίνεται η ύπαρξη νερού κοντά στο μοναστήρι (πρόκειται για την πηγή στο μοναστηριακό περιβόλι της Αγίας Άννας). Ανάμεσα στα άλλα, γράφει ο Πίρι Ρεΐς: «Το νησί Αμοργός (Yamorgu) ανήκει στη Βενετία. Έχει περίμετρο 80 μίλια, καθώς και ψηλά βουνά. Υπάρχει ένας κόλπος στα βορειοανατολικά που βλέπει στα βορειοδυτικά. Το λένε Γιάλη (Yali). Τα νερά στη μύτη του ακρωτηρίου, που βρίσκεται ανατολικά της εισόδου του, είναι ρηχά. Πρέπει να αποφεύγονται»βγαίνοντας από τον κόλπο και συνεχίζοντας στα δυτικά, υπάρχει το νησάκι Νικουριά (Niquruya). Τα νερά ανάμεσα σ αυτό και την Αμοργό είναι καλό λιμάνι. Είναι στενή όμως η είσοδος στα βορειανατολικά του νησιού. Μόνο γαλέρες μπορούν να περάσουν, Ανάμεσα στην Αμοργό και τη Νικουριά σχηματίζεται ένας ασφαλής κόλπος, το Πόρτο Μάρκο κατά τον Πίρι Ρεΐς FLORA AMORGINA 18

18 FLORA AMORGINA 19 ενώ οι μπάρτσες μπορούν να μπουν από την είσοδο που βρίσκεται στα δυτικά. Το λιμάνι λέγεται Πόρτο Μάρκο (Porto Marqo).»Νοτιοδυτικά του υπάρχει ο κόλπος Πόρτο Κατάκολα (Porto Qataqola). Είναι καλό λιμάνι με βάθος είκοσι οργιές στο έμπα του. Ρίχνουν άγκυρα και αράζουν.»συνεχίζοντας δυτικά - νοτιοδυτικά υπάρχει ένα νησάκι. Ανάμεσα σ αυτό και την Α- μοργό μπορούν να χωρέσουν μια δυο γαλέρες. Το αραξοβόλι αυτό λέγεται Καλοταρίτισσα (Πόρτο Καλατέριτζε - Porto Qualaterice).»Υπάρχει ένα χωριό με καλοστεκούμενο μοναστήρι. Χαρακτηριστικό του σημείου αυτού είναι το μικρό νησάκι. Τα πλοία παίρνουν νερό από δω και συνεχίζουν τον δρόμο τους. Δεν υπάρχει μέρος για να αράξουν οι ταξιδιώτες». Ο Ιταλός περιηγητής Μποσίνι (Boschini) το 1658 σημειώνει ότι η Αμοργός ήταν καλά καλλιεργημένη, ότι η παραγωγή της κάλυπτε τις ανάγκες του πληθυσμού και ότι έκανε εξαγωγές προϊόντων στα άλλα νησιά, ιδίως μέλι και κρασί που παρήγε σε αφθονία. Για τους ναυτικούς σημειώνει ότι υπάρχουν γύρω από το νησί αρκετοί σκόπελοι και ότι στα λιμάνια της Αγίας Άννας και των Καταπόλων (Calo) υπάρχει άφθονο νερό. Το 1700 ο Γάλλος φυσιοδίφης Πιτόν ντε Τουρνεφόρ γράφει: «Η Αμοργός καλλιεργείται καλά σήμερα. Παράγει αρκετό λάδι για τους κατοίκους και περισσότερο κρασί και σιτηρά από όσο μπορούν να καταναλώσουν. Η ευφορία του προσελκύει τις ταρτάνες από την Προβηγκία». Αναφέρει ότι στο μοναστήρι της Χοζοβιώτισσας «οι μοναχοί μάς φίλεψαν με μια πιατέλα σταφύλια, των οποίων οι βότρυες είχαν μήκος έναν περίπου Η πηγή στην Αγία Άννα, που την αναφέρουν οι ξένοι περιηγητές πόδα, Κάθε ρόγα ήταν σχεδόν ωοειδής, μήκους γραμμών, λευκή προς το πρασινωπό, πολύ γλυκιά και με εξαιρετική γεύση». Ρώτησε από πού προέρχονται αυτά τα μεγάλα σταφύλια και τον πληροφόρησαν ότι ήταν από το μετόχι του Βαρσαμίτη (όπου λειτουργούσε υδρομαντείο). Ο Γάλλος πήγε στον Άγιο Γεώργιο τον Βαλσαμίτη και περιγράφει ότι η εκκλησία ήταν «δίπλα σε ένα περιβόλι με πεζούλες γεμάτες οπωροφόρα. Βρίσκεται πέρα από έναν λαχανόκηπο, που ποτίζεται από μια μικρή πηγή, ανάμεσα σε καλλιεργημένα αμπέλια. Ο τόπος μάς φάνηκε πολύ ωραίος για κατοικία ενός παπά». Ο Τουρνεφόρ παρατηρεί: «Δεν πρέπει να φύγουμε από την Αμοργό χωρίς να περιγράψουμε ένα από τα σπανιότερα φυτά που υπάρχουν στο Αρχιπέλαγος. Το παρατηρήσαμε μόνον στις σχισμές του τρομερού βράχου, όπου βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγίας». Πρόκειται για το «κεφαλόχορτο», όπως λέγεται στην Αμοργό, και επιστημονικά Origa- FLORA AMORGINA 19

19 FLORA AMORGINA 20 num turnefortii αρχικά και σήμερα Origanum calcaratum. (Στο τμήμα με τα φυτά, υπάρχουν φωτογραφίες και η περιγραφή του). Το 1771 ο ολλανδικής καταγωγής Πρώσος περιηγητής, ο κόμης Henrich Leonard Pasch van Kriemen, γράφει ότι η Αμοργός έχει κατοίκους. Παράγει κυρίως εκλεκτό κρασί και θαυμάσιο λάδι. Αν μάλιστα είχαν αξιοποιηθεί τα εδάφη, το νησί θα μπορούσε να καλοθρέψει και κατοίκους, όπως συνέβαινε πριν λίγα χρόνια, διότι υ- πάρχουν στο νησί πολυάριθμοι ανεμόμυλοι και νερόμυλοι. Μεγάλο ενδιαφέρον προκαλεί η αναφορά του Kriemen ότι την Κάτω Μεριά διατρέχουν ρυάκια γεμάτα νερά, που της δίνουν μια εικόνα τερπνή και την κάνουν ιδιαίτερα εύφορη με παραγωγή άφθονων προϊόντων όπως άριστο λάδι, άφθονο και εξαιρετικό κρασί, βαμβάκι, μέλι και κερί. Το 1779 ο Γάλλος περιηγητής Σονινί αναφέρει (όπως και ο συμπατριώτης του Τουρνεφόρ) ότι στην Αμοργό γεύτηκε το σταφύλι «βουδό-ματο», χοντρό, με μεγάλες ρόγες σαν μάτι βοδιού, χυμώδεις και αρωματικές. Αναφέρει ότι αγγλικά πλοία αγόραζαν και σκιλλοκρεμμύδες (περισσότερα στο τμήμα για τα φυτά). Ο Γερμανός περιηγητής Frieseman το (1787) γράφει ότι η Αμοργός είναι καλλιεργημένο νησί με παραγωγή δημητριακών και κρασιού που προσελκύει για εμπόριο μερικές ταρτάνες από την Προβηγκία. Και επισημαίνει ότι καθολικός δεν πάτησε σ αυτό το νησί ούτε καδής ή βοεβόδας Το 1860 οι Joh. F. Neigebaur και Ferdinad Aldenhoven εξέδωσαν ένα δίτομο οδηγό «των εν Ελλάδι περιηγητών». Για την Αμοργό γράφουν ότι είναι νήσος δασώδης και μάλιστα κάθε χρόνο πολλά φορτία με καυσόξυλα στέλνονται στην Σαντορίνη και σε άλλα νησιά. Εξάγει, επίσης, στην Σαντορίνη και την Σύρο πάνω από κιλά δημη- FLORA AMORGINA 20

20 FLORA AMORGINA 21 τριακών καρπών, ετησίως. Η παραγωγή της Αμοργού περιλαμβάνει επίσης βαμβάκι, μετάξι και σύκα, που όμως δεν εξάγονται. Ο οδηγός χαρακτηρίζει το αμοργιανό λάδι ως εξαιρετικής ποιότητας και αναφέρει ότι εξάγονται σε Σαντορίνη και Σύρο ο- κάδες. Ο πληθυσμός του νησιού αριθμεί άτομα ή 536 οικογένειες. Μέχρι το 1813 λειτουργούσαν στην Αμοργό νηματουργεία, που πραγματοποιούσαν εξαγωγή νημάτων αλλά έκλεισαν μετά τις εξαγωγές των Άγγλων. Ο οδηγός αναφέρει ότι στην Αμοργό υπήρχαν βόδια και αγελάδες, αιγοπρόβατα και μουλάρια, άλογα και γαϊδούρια. Το 1888 ο Γάλλος αρχαιολόγος Γκαστόν Ντεσάν, που έκανε ανασκαφές στην Αμοργό, περιγράφει έναν ανοιξιάτικο περίπατό του στην Χοζοβιώτισσα και γράφει: «Ανεβαίνεις στο μοναστήρι περπατώντας ανάμεσα σε χαλίκια που κατρακυλάνε, σε συστάδες θυμαριού και σε μια πραγματική γιορτή από κατακόκκινες παπαρούνες, κατά μήκος ενός στενού ηλιόλουστου μονοπατιού που έρπει, σαν λεπτή κορνίζα, πάνω στις φλογισμένες πλαγιές. Από την μια μεριά, το ψηλό τείχος των βράχων, κάθετο σαν να έχει κοπεί με μαχαίρι. Από την άλλη, οι χαράδρες, που στα μισά της πλαγιάς τους έχουν σταματήσει τεράστιοι όγκοι, κατηφορίζουν απότομα μέχρι την θάλασσα. Βρισκόμαστε στην άκρη του νησιού. Η Αμοργός απλώνει στα γαλανά νερά το μυτερό άκρο της, ένα ακρωτήρι στο χρώμα του αμέθυστου, με αιχμηρές δαντελωτές μύτες. Ιδιόμορφο και μεγαλόπρεπο, φαντάζει όμορφο μέσα στο διάχυτο φως που σκιάζει, εδώ κι εκεί, με βαθύτερους τόνους το απαλό βιολετί φόρεμα που λες κι απλώνει ανάλαφρα πάνω στις ξεφλουδισμένες πλαγιές του άγονου βουνού. Τον Μάρτη, όταν ελαφρά σύννεφα τρέχουν ακόμα, σας λεπτές τουλούπες ξασμένου Η Χώρα με τους πολλούς μύλους της σε φωτογραφία του Φρεντ Μπουασονά (1911) FLORA AMORGINA 21

21 FLORA AMORGINA 22 μαλλιού, πάνω στο λεπτό γαλάζιο του ουρανού, το τοπίο αυτό είναι ροδοκόκκινο, χαρούμενο, ανοιξιάτικα χλιαρό και γλυκό. Η γη δεν έχει καεί ακόμα από εκείνα τα φλογερά καλοκαίρια Η θάλασσα δεν έχει την σκληρή λάμψη των αφόρητων ημερών, εκείνο το βαθύ σκούρο γαλάζιο, που η νωθρή ακτινοβολία του δεν αντανακλά τίποτα. Αλλά ο ήρεμος καθρέφτης, όπου καθρεφτίζονται τα καστανόχρωμα βράχια, έχει ένα φωτεινό, ήρεμο, χαρούμενο γαλάζιο. Στην ακροθαλασσιά τα βότσαλα λάμπουν σαν κοσμήματα μέσα στην αστραφτερή διαφάνεια των χρυσοπράσινων νερών, που από μακριά φαντάζουν σαν σμαράγδια. Ανεπαίσθητες πτυχώσεις ζαρώνουν την μεγάλη γαλανή επιφάνεια, όπου μακρινά πανιά ανασηκώνουν λευκούς αφρούς. Πολύ μακριά, πέρα από τα στολισμένα με αφρισμένη δαντέλα βράχια, στην οριακή γραμμή όπου συναντώνται ο ουρανός με την θάλασσα, διακρίνεις αμυδρά γαλαζωπά περιγράμματα: Κως, Αστυπάλαια, Ανάφη, μικρούλα και μυτερή Θέλεις να φύγεις μακριά, στα γελαστά αυτά νησιά, να αφεθείς στο δροσερό αεράκι, στο ρυθμικό μουρμουρητό των κυμάτων, να σε πάνε οπουδήποτε μέσα στην φωτεινή, γαλανή, βιολετιά και χρυσή αυτή χώρα» Η ανατολή του ήλιου από το μοναστήρι της Χοζοβιώτισσας. Την άνοιξη «Η θάλασσα έχει ένα φωτεινό, ήρεμο, χαρούμενο γαλάζιο», όπως γράφει το 1888 ο Γκαστόν Ντεσάν. FLORA AMORGINA 22

22 FLORA AMORGINA 23 Η εξέλιξη του πληθυσμού Μ ε βάση τις πληροφορίες των ξένων περιηγητών και ελληνικές κρατικές πηγές μετά το 1829, ο πληθυσμός της Αμοργού κυμαινόταν ανάμεσα στους και κατοίκους, ανάλογα με την ιστορική περίοδο. Με βάση τα περιβαλλοντικά δεδομένα του νησιού, φαίνεται ότι το σημείο κορεσμού είναι τα άτομα. Σήμερα, ο μόνιμος πληθυσμός πλησιάζει τα άτομα. 15ος αι.: κάτοικοι (900 ικανοί να οπλοφορούν) [R. Sauiger] 1470: 200 κάτοικοι [G. Rizzando] : Κατοικημένη Q. Van Ghistele] 1506: Έρημη [R. Guylforde] [1528]: Κατοικημένη [Β. Bordone] 1537: Οι κάτοικοι δραπετεύουν στην Κρήτη [Cornaro] [μετά το 1537]: Ερημωμένη [Cornaro] 1580: Κατοικημένη με τρία κάστρα [Α. da Milo] 1650: 900 κάτοικοι σε μία μόνο κωμόπολη [F. Richard] [1658]: Κατοικημένη με τρία κάστρα (Αμοργός, Γυαλί, Πλατύ) οι άνδρες όσοι και οι γυναίκες [Μ. Boschini] 1665: 900 κάτοικοι [Ch. -Th. Fleriau] 1673: κάτοικοι [R. Sauiger] 1675: κάτοικοι [P. Ricaut] [1688]: κάτοικοι [Fr. Piacenza] [1696]: κάτοικοι [V. Coronelli] αρχές 18ου αι.: κάτοικοι [Bruzen] 1770: κάτοικοι περίπου [Ρ. di Krienen] 1810: κάτοικοι, 1 πόλη, 2 χωριά Q. Galt] 1816: κάτοικοι μαζί με τη Μήλο [W. Turner] πριν το 1821: κάτοικοι [υπόμνημα Ιω. Καποδίστρια] 1821: Περιοχή του Δήμου Αμοργού κάτοικοι, 353 οικογένειες [1823]: Ο πληθυσμός μένει σε ένα χωριό [Β. G. Depping] 1829: κάτοικοι [Fr. Thiersch] 1829: κάτοικοι (1.126 άνδρες, γυναίκες), 532 νοικοκυριά [καταγραφή κοινοτικών αρχών] : κάτοικοι (376 άνδρες, 473 γυναίκες, παιδιά), 485 οικογένειες [αναφορές κοινοτικών αρχών] 1832: Περιοχή του Δήμου Αμοργού κάτοικοι, 435 οικογένειες 1835: κάτοικοι [Ε. Ledhuy] 1841: κάτοικοι (1.300 κάτοικοι στην Αιγιάλη) [L. Ross] *** Πηγή: Δημήτρη Δημητρόπουλου, «Μαρτυρίες για τον πληθυσμό των νησιών του Αιγαίου, 15ος - αρχές 19ου αιώνα», έκδ. Κέντρο Νεοελληνικών Σπουδών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 2004 FLORA AMORGINA 23

23 FLORA AMORGINA 24 Η διατροφή Ό πως είδαμε στις προηγούμενες σελίδες με τις μαρτυρίες ξένων περιηγητών, από άλλα στοιχεία και από τις στατιστικές του ελληνικού κράτος η Αμοργός μπορούσε να θρέψει έναν πληθυσμό πάνω από άτομα. Η διατροφή των κατοίκων του νησιού βασίστηκε σε τρεις πηγές, που έχουν έμμεση ή άμεση σχέση με την φύση: 1. Στην γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή. 2. Στην θάλασσα. 3. Στην τροφοσυλλογή, που εν μέρει έχει σχέση με την θάλασσα. Η δημιουργία αρόσιμης γης άρχισε από την προϊστορική εποχή και συνεχίστηκε με την δημιουργία ή την συντήρηση των αναβαθμίδων. Κριθάρι και σιτάρι, ελιές και λάδι, σταφύλια και κρασί, όσπρια και σύκα ήταν τα βασικά γεωργικά προϊόντα. Λόγω των δυσμενών υδρολογικών συνθηκών, έσπερναν συνήθως μαζί (σμιγάδι) το στάρι με το κριθάρι, ώστε να έχουν οπωσδήποτε παραγωγή δημητριακών καρπών και, άρα, αλεύρι και ψωμί. Αλλά να έχουν και παξιμάδια που έχουν μεγάλη διάρκεια διατήρησης, τροφοδοτούν τους ναυτικούς και που στην Αμοργό ονομάζονται «παύλοι». Στα όσπρια κατάφεραν να δημιουργήσουν μια τοπική ποικιλία του αρακά, το «κατσούνι», που αποτέλεσε ένα από τα κύρια φαγητά με την μορφή της φάβας, Μεγαλύτερη αναφορά στο κατσούνι, γίνεται στο τμήμα των φυτών (σελίδα ).. Από την προϊστορική εποχή, η κτηνοτροφία γινόταν παράλληλα (αν δεν προηγήθηκε) με την γεωργία. Υπήρχαν δημόσιοι βοσκότοποι, ενώ αξιοποιήθηκαν και όλα τα ακατοίκητα νησιά γύρω από την Αμοργό. Γινόταν εκτροφή προβάτων και κατσικιών, κυρίως για την παραγωγή τυριών και μαλλιού. Κάνανε και ένα είδος παστουρμά, αποξηραίνο- Η οικογένεια Δεσποτίδη στα Μάρμαρα, σε φωτογραφία του 1910 FLORA AMORGINA 24

24 FLORA AMORGINA 25 ντας στον ήλιο κατσίκια, ώστε να έχουν κρέας όλο τον χρόνο. Εξέτρεφαν και χοίρους, κοντά αλλά και μέσα στους οικισμούς. Τα βόδια τα χρησιμοποιούσαν κυρίως για όργωμα και αλώνισμα κι είχαν ειδικές κατασκευές για την προστασία τους, τα «βουδόσπιτα». Γαϊδούρια και μουλάρια ήταν για τις μετακινήσεις. Βασική διατροφική πηγή αποτέλεσε η θάλασσα. Χταπόδια, κεφαλόποδα, πεταλίδες, ψάρια και ό,τι άλλο είχε η θάλασσα Με βάρκες, τράτες και πεζότρατες εξασφάλιζαν πλούσιες ψαριές, ιδιαίτερα την εποχή που έπεφταν κοπαδιαστά ψάρια, όπως οι παλαμίδες (λακέρδες) και τα ρείκια. Ο Μανόλη Γλέζος σε βιβλίο του για τις Κυκλάδες κάνει ειδική περιγραφή για το ψάρεμα των παλαμίδων από τους Αμοργιανούς. Ο μακαρίτης Νίκος Πρέκας, μου έλεγε ότι τα Κατάπολα στην Κατοχή σώθηκαν από το γοπάκι, που το έπιαναν ακόμα και με την απόχη. Για τη συντήρηση των ψαριών, τα πάστωναν ή τα α- ποξήραιναν στον ήλιο. Η τροφοσυλλογή περιέλαμβανε τα άγρια χόρτα: ρίζες, φύλλα, άνθη και ανθοφόρους βλαστούς (πορίχια). Κι ακόμα τους βολβούς, τα μανιτάρια (μανίτες), το κυνήγι, τις πέρδικες. Η γιαγιά μου, το Ζαφείρι, έπιανε στο βουνό περδικόπουλα και μετά τα εξέτρεφε σαν οικόσιτα στο σπίτι. Σήμερα, τα περισσότερα από όλα αυτά έχουν εγκαταλειφθεί. Οι λόγοι είναι πολλοί και ξεφεύγουν από το θέμα αυτού του βιβλίου. Τα περισσότερα χωράφια αγριεύουν και άλλα σπέρνονται με ζωοτροφές. Σε ένα βαθμό συνεχίζεται η καλλιέργεια του κατσουνιού. Κάποιοι λίγοι συνεχίζουν την τροφοσυλλογή από την φύση, όπως χόρτα και μανιτάρια. Το νησί εξαρτάται πλέον από την εισαγωγή τροφίμων. Η παλιά αυτάρκεια, που έτρεφε τουλάχιστον ανθρώπους, ανήκει στο παρελθόν... Ψάρεμα βλάχου στα Κατάπολα FLORA AMORGINA 25

25 FLORA AMORGINA 26 Το όνομα «Αμοργός» Τ α ονόματα των περισσότερων νησιών των Κυκλάδων είναι δύσκολο να ετυμολογηθούν. Η Αμοργός αποτελεί μια εξαίρεση. Οι περισσότερες απόψεις συμπίπτουν ότι το όνομα Αμοργός είναι φυτώνυμο και το συνδέουν με ένα φυτό (λινοκαλάμη) που ο- νομαζόταν «αμοργίς» και από το οποίο κατασκεύαζαν στην αρχαιότητα τους «αμοργινούς χιτώνες». Όπως όμως φαίνεται από τις πρώτες αναφορές αρχαίων συγγραφέων (όπως αυτές του Αριστοφάνη) οι χιτώνες αυτοί κατασκευάζονταν (και) στην Αθήνα και το όνομά τους οφείλονται στο χρώμα του που ήταν σκούρο ελαιοπράσινο, δηλαδή αμοργινό από το χρώμα την αμόργης (μούργας). Εξ άλλου ούτε από την αρχαιότητα έχουμε κάποιο στοιχείο, ούτε τώρα από την χλωρίδα της Αμοργού έχουμε κάποιο φυτό, που μπορούν να συνδεθούν με την κατασκευή ή το χρώμα υφασμάτων και χιτώνων. Από παλιά πάντως υπήρξαν λίγοι ερευνητές, όπως ο Ι. Πανταζίδης, που συνέδεσαν το όνομα «Αμοργός» με την εικόνα που έδινε το νησί από την θάλασσα και που ήταν στο χρώμα της αμόργης, δηλαδή σκούρο ελαιοπράσινο, όπως η μούργα του λαδιού. Όπως είδαμε στις προηγούμενες σελίδες, η Αμοργός έγινε ιωνικό νησί με την ίδρυση τριών πόλεων - αποικιών, της Αιγιάλης, της Μινώας και της Αρκεσίνης. Οι Ίωνες άποικοι από την Μίλητο, την Σάμο και τη Νάξο (όπως και οι πρόγονοί τους Παραπλέοντας την Κέρο FLORA AMORGINA 26

26 FLORA AMORGINA 27 «Μυκηναίοι»), προσεγγίζοντας σταδιακά με κουπιά ή με πανιά έβλεπαν ένα νησί που είχε σκούρο πράσινο χρώμα και το ονόμασαν από αυτό το χαρακτηριστικό. Εξ άλλου ένα αρχαίο όνομα του νησιού ήταν και το «Μελανία», αν κι αυτό πρέπει να αναφερόταν στην Αιγιάλη. Από πού όμως να προερχόταν το σκούρο ελαιοπράσινο χρώμα, που έμοιαζε με την α- μόργη; Την απάντηση μας την δίνει ο τύπος της βλάστησης της Αμοργού, που αποτελείται από φείδες J(uniperus phoenicea), πουρνάρια, πικροδάφνες και φρύγανα. Στην αρχαϊκή εποχή, οπότε και το νησί απέκτησε το σημερινό του όνομα, φαίνεται ότι κυριαρχούσαν οι φείδες και τα πουρνάρια, που σε συνδυασμό δίνουν σκούρο πράσινο χρώμα. Έχουμε αποδείξεις γι αυτό; Έχουμε. Παραπλέοντας την Κέρο διαπιστώνουμε ότι το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού έχει χρώμα σκούρο ελαιοπράσινο. Το γεγονός οφείλεται στην βλάστησή του, που αποτελείται κυρίως από φείδες. Παρόμοια βλάστηση (και χρώμα) έχει το δυτικό τμήμα της Κάτω Μεριάς στην Αμοργό, από τον οικισμό της Καλοταρίτισσας μέχρι τον ομώνυμο κολπίσκο., όπου έχουν διασωθεί συστάδες με φείδες. Ίδια βλάστηση (και χρώμα) είχε ο ορεινός όγκος του Κρίκελου, που κάηκε όμως στην μεγάλη πυρκαγιά του Γι αυτό, άλλωστε, όπως σημασία, η Αμοργός και μάλλον Αιγιάλη είχε στην αρχαιότητα το όνομα «Μελανία». Η εικόνα, που έβλεπαν πριν χρόνια, οι κάτοικοι και οι ταξιδευτές ήταν ένα νησί με βλάστηση και χρώμα, όπως η σημερινή Κέρος, δηλαδή σκούρο ελαιοπράσινο. Γι αυτό και το ονόμασαν Αμοργός, από το χρώμα της αμόργης. Σ αυτά τα χρόνια που ακολούθησαν με τη φωτιά, τις αναβαθμίδες και την βόσκηση, οι άνθρωποι άλλαξαν την εικόνα του νησιού. Για το ανθρωπογενές περιβάλλον της Αμοργού θα πούμε λίγα λόγια στις επόμενες σελίδες... Συστάδα με φείδες στην Καλοταρίτισσα FLORA AMORGINA 27

27 FLORA AMORGINA 28 Η Το ανθρωπογενές περιβάλλον εικόνα που παρουσιάζει σήμερα η Αμοργός είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου ανθρωπογενής. Ακόμα και τα βουνά ή οι τοποθεσίες που φαίνονται ξερότοποι έχουν υποστεί την επίδραση των ανθρώπων με την φωτιά και την βόσκηση. Μόνο τα γκρεμνά και οι ορθοπλαγιές έχουν μείνει ανεπηρέαστες και αποτελούν φυσικούς βραχόκηπους, α- πό τους σημαντικότερους του Αιγαίου με πλήθος ενδημικών και σπάνιων φυτών. Οι πρώτοι οικισμοί δημιουργήθηκαν στη Νεολιθική Εποχή. Ήταν ένας συνδυασμός σπιτιών, χωραφιών και μαντριών σε τειχισμένες θέσεις που πρόσφεραν δηλαδή θέα (κυρίως προς την θάλασσα) και άμυνα. Τα στοιχεία είναι ελάχιστα, γιατί όλες αυτές οι θέσεις αυτές κατοικήθηκαν ή χρησιμοποιήθηκαν σχεδόν ως τις μέρες μας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα «Φρούρια», έξω από την Χώρα. Με την χρήση της φωτιάς άρχισε η καταστροφή της φυσικής βλάστησης και η δημιουργία χωραφιών με την μέθοδο των αναβαθμίδων, που στη ντοπιολαλιά ονομάζονται «χτιά». Στην αρχαϊκή και κλασική εποχή, με την ίδρυση των τριών πόλεων και την αύξηση του πληθυσμού, τα χωράφια επεκτάθηκαν. Φαίνεται ότι τότε δημιουργήθηκαν και μικρότεροι αγροτικοί οικισμοί, ώστε να καλύψουν τις ανάγκες καλλιέργειας απομακρυ- Παπαρούνες, αστοιβές, ευφορβίες, άρτηκες έχουν αντικαταστήσει το στάρι και το κριθάρι σ αυτά τα χέρσα χωράφια με τις αναβαθμίδες που καταρρέουν, έξω από την Χώρα FLORA AMORGINA 28

28 FLORA AMORGINA 29 σμένων περιοχών. Εκτός από τη συνεχή συντήρηση των ξερολιθιών, σταδιακά τα χωράφια κάλυψαν κάθε αξιοποιήσιμη θέση. Μια νέα έξαρση δημιουργίας χωραφιών σημειώθηκε με την δημιουργία του ελληνικού κράτους. Ιδίως στην Αιγιάλη έγινε προσπάθεια τα χωράφια να επεκταθούν και σε απότομες πλαγιές ή βραχώδεις θέσεις, Είναι συγκινητικό σήμερα να βλέπουμε τα κατάλοιπα των προσπαθειών των αγροτών να δημιουργήσουν νέα χωράφια κυριολεκτικά μέσα από τις πέτρες, όπως φαίνεται στην φωτογραφία αυτής της σελίδας από την Αιγιάλη. Ο Αντώνιος Μηλιαράκης, γράφοντας για την Αμοργό του 1883, επισημαίνει «την προσπάθειαν, ιδία των δημοτών της Αιγιάλης εις το να βελτιώσι τα γαίας των, εις το να φυτεύσωσι δένδρα» Ο ίδιος τονίζει ότι καταλυτικό ρόλο στην αξιοποίηση των γαιών είχε η Μονή Χοζοβιώτισσας, στην ιδιοκτησία της οποίας ήταν οι περισσότερες και καλύτερες εκτάσεις αλλά και ολόκληρα νησιά. Φαίνεται όμως ότι η ανάγκη νέων χωραφιών, μετά την δημιουργία του ελληνικού κράτους (1832), είχε και τις παρενέργειές της. Το 1835 ξέσπασε μια φοβερή πυρκαγιά στον δασωμένο με δρύες και φείδες Κρίκελο της Αιγιάλης. Η φωτιά έκαιγε για πολλούς μήνες και κατέστρεψε το αρχαιότερο δρυοδάσος του Αιγαίου. Κατά μία άποψη η φωτιά ξέφυγε από ένα ασβεστοκάμινο. Άλλες απόψεις υποστηρίζουν ότι μπήκε για να δη- Σ αυτή την βραχώδη πλαγιά στην είσοδο της Αιγιάλης είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις σήμερα τους βράχους από τις αναβαθμίδες FLORA AMORGINA 29

29 FLORA AMORGINA 30 μιουργηθούν νέα χωράφια σε επιλεγμένη περιοχή, ξέφυγε και επεκτάθηκε σε όλο το βουνό. Το πρωτοφανές αυτό γεγονός έχει μείνει στην συλλογική μνήμη των Αμοργιανών κι ακόμη και σήμερα οι γεροντότεροι έχουν να το διηγούνται. Η οικιστική οργάνωση της Αμοργού ακολουθεί τα βυζαντινά πρότυπα, όπως φαίνεται κυρίως στην περιφέρεια της Χώρας. Μέσα στους οικισμούς υπάρχουν τα «σώχωρα», για περιβολάκια και μπαξέδες, Έξω από τους οικισμούς είναι τα «ξώχωρα», τα μινόρια και οι δημόσιοι βοσκότοποι. Λόγω του μακρόστενου σχήματος του νησιού, τα περισσότερα χωράφια ήταν μακριά από τον οικισμό. Έτσι, δημιουργήθηκαν τα «μινόρια», που ήταν οικογενειακές κατοικήσεις με 1-3 σπίτια και γεωργοκτηνοτροφικές κατασκευές. Συνήθως, κάθε μινόρι είχε και το εκκλησάκι του, από το οποίο και ονομαζόταν. Μέχρι και την Ανεξαρτησία, τα μινόρια τα κατοικούσαν εποχιακά, ανάλογα με τις ανάγκες των καλλιεργειών και για λόγους ασφαλείας οι κάτοικοι ζούσαν στην Χώρα. Μετά την δημιουργία του ελληνικού κράτους και την εμπέδωση συνθηκών ασφαλείας για ον πληθυσμό, τα μινόρια κατοικήθηκαν μόνιμα. Άλλα εξελίχτηκαν σε χωριουδάκια ενώ δημιουργήθηκαν και νέοι οικισμοί στην Κάτω Μεριά και στον κόλπο των Καταπόλων. Σώχωρο - περιβολάκι στην Χώρα, φυτεμένο με αγκινάρες, κρεμμύδια και κατιφέδες FLORA AMORGINA 30

30 FLORA AMORGINA 31 Το μινόρι της Αγίας Θέκλας, που εξακολουθεί να κατοικείται, αποτελεί ένα τυπικό δείγμα οικογενειακού αγροτικού οικισμού, με τα σπίτια, τις βοηθητικές εγκαταστάσεις, τα χωράφια με τις ξερολιθιές και το εκκλησάκι της Αγίας Θέκλας. Οικογενειακή γεωργική εγκατάσταση (μινόρι) με τις οικίες, τις κατοικιές και τα χωράφια της στην περιφέρεια της Χώρας. Αριστερά φαίνεται η νησίδα Νικουριά και στο βάθος τα Θολάρια. FLORA AMORGINA 31

31 FLORA AMORGINA 32 Διαφορετική είναι η οικιστική οργάνωση στην Αιγιάλη, όπου δεν έχουμε μινόρια αλλά χωριά. Τα χωριά αυτά έχουν γνωρίσει μεγάλη ανάπτυξη μετά την δεκαετία του 1980, με την βελτίωση των συγκοινωνιών και την ανάπτυξη του τουρισμού. Παρότι το νησί διαθέτει τώρα ένα πλήρες ασφαλτοστρωμένο οδικό δίκτυο, τα παλιά μονοπάτια συνεχίσουν να αποτελούν βασικό στοιχείο του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος της Αμοργού, ιδιαίτερα μετά την τουριστική προβολή και τη συντήρησή τους. Βασικοί οικισμοί, χωριά, μινόρια, κατοικιές, δεκάδες εξωκκλήσια. μονοπάτια, χωράφια και αναβαθμίδες, βοσκότοποι, μαντριά, ξερολιθιές, αλώνια, ανεμόμυλοι μαζί με τα κατάλοιπα των αρχαίων πόλεων, ακροπόλεων και πύργων και τις βυζαντινές εκκλησίες και τα μοναστήρια συνθέτουν το ανθρωπογενές περιβάλλον που κυριαρχεί στο νησί. Μαζί όμως με την έντονη ανθρώπινη παρουσία, έντονη είναι και η παρουσία της άγριας φύσης, όπως θα δούμε στις επόμενες σελίδες... Ο Όρμος Αιγιάλης όπως ήταν την δεκαετία του 1950 (ένθετη φωτογραφία) και όπως είναι σήμερα. Ο τουρισμός και η ανάπτυξη άλλαξαν την οικιστική εικόνα της Αμοργού. FLORA AMORGINA 32

32 FLORA AMORGINA 33 Αλώνι στα Κατάπολα Στο μονοπάτι για την Αιγιάλη Κατοικιά στις «Μάντρες του Ρούσσου», σε θέση που κατοικείται επί χρόνια Το «Ξενοδοχειό», ένα μαντρί στην μέση της διαδρομής από την Χώρα στην Αιγιάλη Η ακρόπολη της αρχαίας Αρκεσίνης μετατράπηκε σε γεωργική γη και μετονομάστηκε σε Καστρί. Τα άνδηρα έξω από τα τείχη μετατράπηκαν σε καλλιεργήσιμα χωράφια και κατοικιές. Στο βάθος διακρίνεται η Δονούσα. FLORA AMORGINA 33

33 FLORA AMORGINA 34 Η Βιότοποι και ενδημισμός ανθρώπινη παρουσία στην Αμοργό επί τουλάχιστον χρόνια είναι έντονη, όπως είδαμε συνοπτικά στις προηγούμενες σελίδες. Παρά το γεγονός αυτό, το φυσικό περιβάλλον της Αμοργού διατηρείται σε καλή κατάσταση, λόγω της γεωμορφολογίας και του σχήματος του νησιού. Ολόκληρη σχεδόν η νότια πλευρά με τις απότομες κλίσεις και τους κρημνούς συνιστούν ένα πλέγμα βραχωδών ασβεστολιθικών βιότοπων για ένα μεγάλο αριθμό σπάνιων και ενδημικών φυτών του Αιγαίου. Τα φυτά αυτά έχουν προσαρμοσθεί στις ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούν σ αυτούς τους βιότοπους, φύονται στις σχισμές (τα χάσματα) των βράχων, και ονομάζονται «χασμόφυτα». Χαρακτηριστικός τέτοιος βιότοπος είναι η ορθοπλαγιά της Μονής Χοζοβιώτισσας. Παρόμοια χαρακτηριστικά έχουν και οι ορθοπλαγιές πάνω από την Λαγκάδα. Επειδή τα χασμόφυτα αναπτύσσουν βιολογικούς μηχανισμούς άμυνας, ώστε να επιζήσουν στο δυσμενές περιβάλλον των βράχων, σχεδόν όλα είναι ισχυρά φαρμακευτικά φυτά. Ένας παρεμφερής βιότοπος είναι οι σάρες (λιθώνες) σε πλαγιές με μεγάλη κλίση, όπου ευδοκιμούν βραχόφιλα φυτά. Στην Αιγιάλη λέγονται «λιθακιές» και υπάρχει σχετικό τοπωνύμιο. Στα γκρεμνά και τις «λιθακιές» φύονται πολλά ενδημικά φυτά, όπως: Symphytum davisii, Galium recurvum, Brassica cretica subsp. aegaea, Helichrysum Οι ασβεστολιθικοί κρημνοί πάνω από την Λαγκάδα φιλοξενούν πολλά ενδημικά και σπάνια φυτά FLORA AMORGINA 34

34 FLORA AMORGINA 35 Φωτογραφίζοντας σπάνια φυτά στους βράχους της Χοζοβιώτισσας. FLORA AMORGINA 35

35 FLORA AMORGINA 36 amorginum, Asperula abbreviata, Campanula amorgina, Dianthus fruticosus subsp. amorginus, Centaurea atropurpurea, Erysimum senoneri subsp. senoneri, Cymbalaria microcalyx subsp. microcalyx, Cephalaria squamiflora subsp. squamiflora, Melica rectiflora, κ.ά. Στα παλιά χωράφια, που έχουν εγκαταλειφθεί, η άγρια φύση διεκδικεί με ένταση τα δικαιώματά της. Σ αυτά φύονται πολλές ορχιδέες και άλλα φυτά. Οι ελαιώνες αποτελούν ένα άλλο είδος βιότοπου, αν και σ αυτούς παρατηρείται έντονη η παρουσία του ξινοτρίφυλλου (Oxalis pes-caprae), ενός φυτού της Νότιας Αφρικής που έχει κατακλύσει τα νησιά, μέσω Μάλτας. Μεγάλη βιοποικιλότητα παρουσιάζουν οι οικότοποι στους οποίους κυριαρχούν οι φείδες, οι ευφορβίες και τα φρύγανα. Σ αυτούς, πρέπει να προσθέσουμε τις αμμουδιές και τις βραχώδεις ακτές με φυτά που είναι ανθεκτικά στο αλάτι. Ένας ιδιαίτερος οικότοπος, από τους ελάχιστους στο Αιγαίο, είναι αυτός στον οποίο κυριαρχούν οι «δενδρώδεις θαμνώνες με Juniperus phoenicea», δηλαδή οι φείδες. Εντοπίζεται στον Κρίκελο της Αιγιάλης και ιδιαίτερα γύρω από την κορυφή «Πάππας». Στην έρευνα για την οριοθέτηση της προστατευόμενης περιοχής NATURA 2000 στην Αμοργό σχετικά αναφέρεται: «Οι αμιγείς συστάδες με Juniperus phoenicea (άρκευθος η φοινικική ή φείδα σύμφωνα με το τοπικό κοινό όνομα του φυτού) που έχουν ενταχθεί στον κωδικό , απαντούν αποκλειστικά και μόνο στην Αμοργό, σε μεγάλα υψόμετρα ( μ.), στην κορυφογραμμή του Πάππα, με κατά κανόνα μέτριες έως ισχυρές κλίσεις. Οι θαμνώνες με Juniperus phoenicea είναι σημαντικής οικολογικής σημασίας, καθώς στα μεγάλα αυτά υψόμετρα όπου αναπτύσσεται κάτω από αντίξοες οικολογικές συνθήκες, αποτελεί το υψηλότερο ξυλώδες φυτό (το ύψος ανέρχεται στα 1,5 μ,), στα πλαίσια ενός τοπίου όπου το κυρίαρχο στοιχείο είναι τα απόκρημνα ασβεστολιθικά βράχια, οι απότομες κατωφέρειες και τα σαθρά υποστρώματα με χαμηλή φρυγανική βλάστηση. Χαρακτηρίζονται από υψηλή χλωριδική ποικιλότητα με πολλά ετήσια φυτά να συμμετέχουν στη δομή τους». Έτσι, στην Αμοργό συναντούμε σχεδόν όλους τους τύπους των μεσογειακών οικοτόπων, με εξαίρεση φυσικά την ορομεσογειακή ζώνη. Λόγω και της θέσης του στο κέντρο του Αιγαίου, το νησί παρουσιάζει υψηλό βαθμό βιοποικιλότητας και ενδημισμού. Πρόσφατες έρευνες επισημαίνουν ότι στην φυτογεωγραφική περιοχή των Κυκλάδων σε θερμά σημεία φυτικής ποικιλότητας αναδείχθηκαν η Αμοργός, η Ανάφη, και η Φολέγανδρος. Ένα μεγάλο τμήμα της βορειοανατολικής πλευράς της Αμοργού, συμπεριλαμβανόμενης και αρκετά μεγάλης θαλάσσιας περιοχής, ανήκει στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών NATURA Η συνολική έκταση της προστατευόμενης ζώνης είναι στρέμματα και περιλαμβάνει, εκτός από ΒΑ το τμήμα της Αμοργού, τα νησιά Λέβιθα, Κίναρο και Μαυριά που βρίσκονται ανατολικότερα. Όλη η περιοχή είναι ιδιαίτερα σημαντική από οικολογική, αλλά και επιστημονική άποψη. Η Αμοργός συνδυάζει οικοσυστημικά στοιχεία ασιατικά και ευρωπαϊκά. FLORA AMORGINA 36

36 FLORA AMORGINA 37 Οι σάρες και οι απότομες πλαγιές με ασβεστολιθικό υπόστρωμα είναι τυπικοί οικότοποι ενδημικών ειδών. Εκτός από τα ενδημικά φυτά, τα πιο σημαντικά είδη που εμφανίζονται είναι η μεσογειακή φώκια (Monachus monachus), η χελώνα του γλυκού νερού (Mauremys caspica), το φίδι λαφίτης Elaphe quatuorlineata, η σαύρα Podarcis erhardii amorgensis. Σημαντικά είναι τα υποθαλάσσια λιβάδια ποσειδωνίας. Πριν αναφερθούμε στα πολλά ενδημικά και σπάνια φυτά της Αμοργού, στις επόμενες σελίδες θα δούμε μερικά στοιχεία για το περιβάλλον και την χλωρίδα των πολλών «αμοργιανών νησιών», που περιβάλλουν το μητρικό νησί... Η Ευφορβία η δενδροειδής αποτελεί ένα ενδιάμεσο στάδιο βλάστησης από τα φρύγανα προς το κυκλαδίτικο δάσος με φείδες και πουρνάρια. Στην φωτογραφία φαίνεται μια ρεματιά έξω από την Χώρα κατάφυτη με δενδροειδείς ευφόρβιες, μαζί με λίγα πουρνάρια από την παλιά βλάστηση. FLORA AMORGINA 37

37 FLORA AMORGINA 38 Τα Αμοργιανά Νησιά Η θέση των Αμοργιανών Νησιών στις Κυκλάδες Επέρασα απ' την Αρακλειά πήγα και στη Σχινούσα τα Κουφονήσια αντίκρισα κι άραξα στη Ντονούσα. Τα ωραία τα νησιά μας τα 'χομε μεσ' στην καρδιά μας. Μαντινάδα της Αμοργού Σ χεδόν όλα τα νησιά των Κυκλάδων και του Αιγαίου έχουν την δική τους συστάδα νησίδων. Η νησιωτική συστάδα της Αμοργού είναι πολύ πλούσια και αποτελείται από το κεντρικό νησί της Αμοργού, άλλα μικρότερα νησιά και νησίδες που σχηματίζουν υποσυστάδες. Οι ναυτικοί μας ονομάζουν Αμοργιανά Νησιά όλα τα νησιά και τις νησίδες γύρω από την Αμοργό. Τα τελευταία χρόνια για τα τέσσερα κατοικημένα νησιά Δονούσα, Κουφονήσι, Σχινούσα, Ηρακλειά και την ακατοίκητη Κέρο δημιουργήθηκε και επιβλήθηκε η ονομασία Μικρές Κυκλάδες, μάλλον για τουριστικούς λόγους. Παλιότερα τα Αμοργιανά Νησιά υπήρξαν ορμητήρια συστηματικής πειρατείας και αποθήκες λαθρεμπορίου. Πολλές από τις νησίδες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και αργότερα. Όλα αυτά τα νησιά έχουν και τις δικές τους νησιωτικές υποσυστάδες. Στην εικόνα φαίνεται η θέση των βασικών νησιών της αμοργιανής πολυνησίας. Φαίνεται εύκολα ότι Κίναρος και Λέβιθα αποτελούν προέκταση της Αμοργού, παρότι διοικητικά ανήκουν στην Δωδεκάνησο. FLORA AMORGINA 38

38 FLORA AMORGINA 39 Στην αμοργιανή πολυνησία περιλαμβάνονται και τα νησιά Κίναρος και Λέβιθα (η αρχαία Λέβινθος), που διοικητικά ανήκουν στα Δωδεκάνησα. Ιστορικά όμως αλλά και οικολογικά ανήκουν στην Αμοργό, της οποίας και αποτελούν γεωλογική προέκταση. Ο Αμοργιανός ελληνοδιδάσκαλος και από τους ιδρυτές του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως Εμμανουή Ιωαννίδης, γράφει σχετικά το 1852: «Περί την Αμοργόν υπάρχουσι νήσοι τινές ιδιόκτητοι αυτής, διά κεκτημένου δικαιώματος και παναρχαίας αδιαφιλονεικήτου κατοχής, ήτοι n Άνυδρος, η Κραμβούσα, τα Αντικέρια, η Κέρος, η Σχοινούσα, η Ηράκλεια, τα δύο Κουφονήσια, η Νικουρία, αι Μάκαρες, η Τενούσα, η Κίναρος, η Λέβινθος, και τινες άλλαι μικραί εξ ων n Κίναρος και Λέβινθος υπάγονται εις το Οθωμανικόν Κράτος, κατά την οροθετικήν γραμμήν την διαγράψασαν τα νοτιοανατολικά της Ελλάδος όρια». Πράγματι, Κίναρος και Λέβιθα, που τα νέμονταν ή τα κατοικούσαν αμοργιανές οικογένειες από την Αιγιάλη, δεν είχαν περιληφθεί στο πρώτο ελληνικό κράτος (1832), ανατολικότερο σύνορο του οποίου ήταν η Α- μοργός, όπως ήδη έχουμε σημειώσει. Τα δύο αυτά νησιά μαζί με την ανατολική Αμοργό (περιοχή Κρίκελου - Αιγιάλης), έχουν ενταχθεί στο ευρωπαϊκό Δίκτυο Natura 2000, αποκαθιστώντας τουλάχιστον την οικολογική ενότητά τους. Συμπερασματικά, η πολυνησία της Αμοργού αποτελείται από τα εξής νησιά : Αμοργός, Γραμβούσα, Νικουριά, Δονούσα, Μάκαρες, Πάνω και Κάτω Κουφονήσι, Σχινούσα, Ηρακλειά, Κέρος, Αντικέρι, Αμοργοπούλα (Άνυδρος), Λιάδι, Κίναρος, Λέβιθα. Στη συνέχεια θα δούμε μερικά στοιχεία για την ιστορία τους, την χλωρίδα τους και τις επιμέρους νησιωτικές συστάδες τους. FLORA AMORGINA 39

39 FLORA AMORGINA 40 Νησιά δίπλα στην Αμοργό Γραμβούσα H Γραμβούσα με την αμμουδιά της Στο δυτικό άκρο της Αμοργού και κοντά στο ακρωτήριο Καλοτάρι (ή Πάλος) βρίσκεται η νήσος Γραμβούσα. Το όνομά της είναι αρχαιοελληνικό και προέρχεται από την λέξη κράμβη + την κατάληξη ούσα (> Κραμβούσα > Γραμβούσα). Πρόκειται δηλαδή για έναν τόπο όπου φυτρώνουν πολλές κράμβες. Από την Γραμβούσα αναφέρονται τα ενδημικά φυτά Allium luteolum, Nigella doerfleri, Limonium graecum, Trigonella rechingeri. Κι ακόμα τα είδη: Allium cupani, Arenaria aegaea, Arthrocnemum macrostachyum, Astragalus spruneri, Bromus rubens, Bupleurum gracile, Carlina corymbosa ssp. graeca, Carlina lanata, Centaurium pulchellum, Cichorium spinosum, Crepis multiflora, Dactylis glomerata ssp. hispanica, Frankenia hirsuta, Helichrysum stoechas ssp. barrelieri,, Linum strictum ssp. spicatum, FLORA AMORGINA 40

40 FLORA AMORGINA 41 Malcolmia flexuosa ssp. naxensis, Pancratium maritimum, Phagnalon graecum, Phleum exaratum, Plantago afra, Plantago bellardii ssp. deflexa, Scorzonera sp., Trachynia distachya. Γύρω από την Γραμβούσα στα βόρεια βρίσκονται οι βραχονησίδες Παρασκοπός (ή Παρασκοποί). Κισήρι Malcolmia flexuosa ssp. naxensis Κοντά στο ακρωτήριο Καλοτάρι είναι η νησίδα Κισήρι, το όνομα της οποίας προέρχεται ως υποκοριστικό από την λέξη «κίσηρας», που στο ιδίωμα της Αμοργού αποδίδει την ελαφρόπετρα. Από το Κισήρι αναφέρονται τα φυτά: Allium commutatum, Allium sphaerocephalon, Arthrocnemum macrostachyum, Convolvulus oleifolius, Elymus sartorii, Frankenia hirsuta, Limonium graecum, Reichardia picroides, Scorzonera sp., Trigonella rechingeri. Πατελίδι Βορειότερα από τη Γραμβούσα και σχεδόν απέναντι από την αρχαία Αρκεσίνη, η νησίδα Πατελίδι προστατεύει τον φερώνυμο όρμο. Μοιάζει με το θαλασσινό όστρακο «πατελίδα» (η αμοργιανή εκδοχή για την «πεταλίδα») και γι αυτό της έδωσαν αυτό το όνομα. Έχει πάνω της μια μικρή εκκλησία. Παρά το γεγονός ότι είναι στο μάτι του βοριά και των κυμάτων, διατηρεί την δική της χλωρίδα που την άνοιξη προσφέρει ένα πολύχρωμο θέαμα. Είδη που αναφέρονται είναι: Allium sphaerocephalon, Anthemis scopulorum, Arenaria aegaea, Arthrocnemum macrostachyum, Convolvulus oleifolius, Elymus sartorii, Frankenia hirsuta, Limonium graecum, Malcolmia flexuosa ssp. naxensis, Salsola aegaea, Scorzonera sp., Senecio gallicus, Trigonella rechingeri Convolvulus oleifolius Allium commutatum Νικουριά Η νησίδα Νικουριά ανήκει στην περιφέρεια της Αιγιάλης, Χωρίζεται από το κυρίως νησί από το στενό πέρασμα του Κακοπέρατου, το οποίο πάντως περνάει με χαρακτηρι- FLORA AMORGINA 41

41 FLORA AMORGINA 42 Adonis microcarpa από την χλωρίδα της Νικουριάς στική ευκολία ο «Σκοπελίτης», το θρυλικό πλοίο της Αμοργού και των νησιών. Είναι η μεγαλύτερη νησίδα (έκτασης 2,7 τετρ. χλμ), από αυτές που βρίσκονται δίπλα στην Αμοργό. Έχει περίεργο σχήμα που θυμίζει ζώο με ουρά. Το όνομά της πιθανώς να αποτελεί παραφθορά του αρχαίου ονόματος «Ιππουρίς», που αναφέρεται σε ένα νησί της περιοχής μας από τις αρχαίες πηγές. Εξίσου πιθανό είναι το αρχαίο όνομα Ιππουρίς να ανήκει στην Αμοργοπούλα. Η Νικουριά, μαζί με την βραχονησίδα Άτιμο ή Κραμβονήσι, που βρίσκεται Ν.Δ. της σε απόσταση 200 μ. κλείνουν από βορά τον όρμο Κακοπέρατο. Σ αυτόν τον όρμο της Νικουριάς βρήκε καταφύγιο το 1700 ο διάσημος στην εποχή του Γάλλος φυσιοδίφης και γιατρός Πιτόν ντε Τουρνεφόρ. Προσπαθούσε να πάει στην Πάτμο αλλά οι άνεμοι έριξαν το ιστιοφόρο του στην Δονούσα, απ όπου απέπλευσε για την Αμοργό. Γράφει σχετικά για τη Νικουριά: «Ο βόρειος άνεμος μας έκανε να εγκαταλείψουμε για δεύτερη φορά το σχέδιό μας να πάμε στην Πάτμο. Για ποιον λόγο να αντιμαχόμαστε τον Αίολο; Μας έριξε προς την Αμοργό, νησί που αξίζει να το προσέξει ο ταξιδιώτης. Αλλά, καθώς είχε φουσκο- Νικουριά Θολάρια Όρμος Λαγκάδα FLORA AMORGINA 42

42 FLORA AMORGINA 43 θαλασσιά, προσορμισθήκαμε στη Νικουριά, έναν απόκρημνο βράχο σε απόσταση ενός μιλίου από την Αμοργό. Η Νικουριά είναι ένας μαρμάρινος όγκος στη μέση του πελάγους σχετικά χαμηλός, αλλά με περίμετρο 5 μιλίων, στον οποίο δεν βλέπει κανείς παρά μόνον κατσίκες, αρκετά ισχνές, και πέρδικες κόκκινες, καταπληκτικής ομορφιάς, που μας αποζημίωσαν για την κακοπέραση που είχαμε στη Δονούσα. Οι Έλληνες της ακολουθίας μας επιδόθηκαν σε μεγάλη σφαγή τους. Αν και ήταν κάπως στεγνές και σκληρές σαν δέρμα, μας φάνηκαν εξίσου νόστιμες με εκείνες του Περιγκόρ. Όσο για τα φυτά, δεν είχαμε πολλή τύχη σε αυτό το ξερονήσι. Αναφέρω, ωστόσο, δύο που δεν έχουν περιγραφεί, παρ όλο που φύονται και σε ορισμένα άλλα νησιά της Ελλάδας». Ο Τουρνεφόρ περιγράφει και εικονογραφεί δύο φυτά α- πό τη Νικουριά, που είναι τα: Asparagus creticus fruticosus (Ασπάραγγος ο κρητικός, θαμνώδης, πυκνάκανθος και βραχυάκανθος, μείζονος καρπού). Apium graecum saxatile, crithmi folio (Άπιον το ελληνικόν, πετραίον, μετά κριθμίου φύλλου) Delphinium peregrinum από την χλωρίδα της Νικουριάς Χαρακτηριστικό σημείο του τοπίου της Αιγιάλης είναι η νησίδα Νικουριά. Στο βάθος δεξιά διακρίνεται και η Κέρος. FLORA AMORGINA 43

43 FLORA AMORGINA 44 Frankenia hirsuta Serapias vomeracea ssp. orientalis Ο Τουρνεφόρ χαρακτηρίζει τη Νικουριά ξερονήσι, ίσως γιατί την επισκέφθηκε Σεπτέμβριο που η κυκλαδική φύση δεν έχει αρχίσει να αναγεννιέται. Όμως η Νικουριά έχει πλούσια χλωρίδα και πολλά ενδημικά (σημειώνονται με έντονα στοιχεία) φυτά, όπως: Adonis microcarpa, Allium sphaerocephalon ssp. arvense, Anthemis rigida, Asperula abbreviata, Brassica cretica ssp. aegaea, Bromus fasciculatus, Campanula heterophylla, Carlina lanata, Catapodium marinum, Catapodium rigidum, Centaurea raphanina, Cichorium spinosum, Crepis hellenica ssp. hellenica, Cuscuta palaestina, Cymbalaria microcalyx, Cynodon dactylon, Dactylis glomerata ssp. hispanica, Delphinium peregrinum, Dianthus fruticosus ssp. amorginus, Eryngium amorginum, Erysimum senoneri ssp. amorginum, Euphorbia exigua, Filago aegaea ssp. aristata, Filago cretensis ssp. cretensis, Frankenia hirsuta, Helichrysum orientale, Hippocrepis biflora, Hordeum murinum ssp. leporinum, Kickxia elatine ssp. crinita, Lactuca acanthifolia, Limonium graecum, Limonium palmare, Limonium virgatum, Lotus ornithopodioides, Muscari macrocarpum, Nigella damascena, Nigella degenii ssp. degenii, Nigella doerfleri, Origanum calcaratum, Parietaria judaica, Phagnalon graecum, Plantago bellardii ssp. deflexa, Plantago cretica, Polygala monspeliaca, Polypogon maritimus ssp. subspathaceus, Reichardia picroides, Rubia tenuifolia, Sagina maritima, Securigera parviflora, Sedum amplexicaule ssp. tenuifolium, Serapias vomeracea ssp. orientalis, Seseli gummiferum ssp. crithmifolium, Torilis arvensis ssp. purpurea, Trachynia distachya, Trifolium boissieri, Triplachne nitens. Βιόκαστρο Το Βιόκαστρο είναι η μικρότερη νησίδα δίπλα στην Α- μοργό. Βρίσκεται απέναντι από τον γνωστό όρμο (από το «Απέραντο Γαλάζιο») της Αγίας Άννας και την παραλία Καμπί. Κάτω από την Χοζοβιώτισσα βρίσκεται η βραχονησίδα Μικρό Βιόκαστρο. Παρά το μικρό του μέγεθος, το Βιόκαστρο διατηρεί ενδιαφέρουσα χλωρίδα. Εκτός από το ενδημικό Origanum calcaratum, αναφέρονται και τα είδη: FLORA AMORGINA 44

44 FLORA AMORGINA 45 Asparagus horridus, Asparagus stipularis, Capparis spinosa ssp. rupestris, Catapodium marinum, Catapodium marinum, Convolvulus oleifolius, Crithmum maritimum, Echinops spinosissimus ssp. spinosissimus, Erodium chium, Hyparrhenia hirta, Limonium palmare, Linum strictum ssp. spicatum, Medicago monspeliaca, Parapholis incurve, Parapholis incurve, Rostraria cristata. Helichrysum amorginum σπό τους βράχους της Χοζοβιώτισσας με φόντο το Βιόκαστρο FLORA AMORGINA 45

45 FLORA AMORGINA 46 Δειλινό στον Όρμο Αιγιάλης. Μπροστά φαίνεται η νησίδα Νικουριά. Στο φόντο διακρίνεται η Κέρος και πιο πίσω η Ηρακλειά με το ψηλό βουνό της. Αριστερά στο βάθος αχνοφαίνεται η άκρη της νησίδας Γραμβούσα. FLORA AMORGINA 46

46 FLORA AMORGINA 47 FLORA AMORGINA 47

47 FLORA AMORGINA 48 Η Δονούσα Η είδηση για τα γεγονότα στην Δονούσα το 1907 Η Δονούσα (υψόμετρο 385 μ.), που διατηρεί το αρχαίο της όνομα, βρίσκεται στα βόρεια της Αιγιάλης. Έχει έκταση 13,4 τετρ. χλμ και μήκος ακτών 34,7 χλμ. Εμφανίζει χαρακτήρα ημιορεινού νησιού με κύριες μορφολογικές εξάρσεις τα υψώματα Βάρδια (385μ.) και Πάπας (383μ.) στα κεντρικά ανατολικά. Μορφολογικά το ανάγλυφο του νησιού μπορεί να χωρισθεί σε δύο τμήματα: το δυτικό, που είναι σχετικά ομαλό, όπου βρίσκεται και το μοναδικό λιμάνι του νησιού και στο ανατολικό που είναι έντονο. Οι ακτές της Δονούσας είναι κρημνώδεις και βραχώδεις με μεγάλες κλίσεις. Το υπέδαφος της χαρακτηρίζεται πλούσιο σε μεταλλεύματα και πετρώματα και μέχρι το 1950 λειτουργούσαν ορυχεία σιδήρου και χαλκού και, μάλιστα, είναι γνωστή μια μεγάλη απεργία των εργατών τους το Καθώς βρίσκεται στην μέση του Αιγαίου, επηρεάζεται έντονα από τους ανέμους. Λόγω της θέσης της αποτελεί σημαντικό πέρασμα για τα αποδημητικά πουλιά. Η Δονούσα όπως φαίνεται από τον Κρίκελο της Αιγιάλης FLORA AMORGINA 48

48 FLORA AMORGINA 49 Υπάρχουν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα από την Γεωμετρική και Αρχαϊκή Περίοδο (8ος-5ος π.χ. αι.). Στην Ρωμαϊκή Εποχή αποτελούσε (όπως και η Αμοργός) τόπο εξορίας. Η Δονούσα από παλιά ήταν συνδεδεμένη με την Αιγιάλη και αποτελούσε τμήμα του δήμου Αιγιάλης. Αναβαθμίστηκε σε ανεξάρτητη κοινότητα αλλά με την εφαρμογή του σχεδίου Καλλικράτης σήμερα αποτελεί δημοτική ενότητα του Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων, αφαιρώντας την διοικητική της αυτοτέλεια. Διαθέτει 4 οικισμούς τον Σταυρό (Δονούσα), Καλοταρίτισσα, Μερσίνη και Χαραυγή (Μεσαριά). Το 1700 που επισκέφτηκε την Δονούσα ο Τουρνεφόρ την βρήκε ακατοίκητη. Και γράφει: «Αφήσαμε τη Νάξο στις 15 Σεπτεμβρίου, με πρόθεση να πάμε στην Πάτμο για να δούμε το σπήλαιο όπου, σύμφωνα με την παράδοση, ο Άγιος Ιωάννης έγραψε την Αποκάλυψη. Αλλά ο νοτιοδυτικός άνεμος μας ανάγκασε να προσορμισθούμε στην Δονούσα, ένα μικρό νησί χωρίς κατοίκους Στην Δονούσα υπάρχει μόνο μία στάνη, καταφύγιο 5-6 Silene sedoides από την χλωρίδα της Δονούσας Στην Δονούσα υπάρχουν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα από την Γεωμετρική και Αρχαϊκή Περίοδο FLORA AMORGINA 49

49 FLORA AMORGINA 50 Orobanche rubescens από την χλωρίδα της Δονούσας Στις εκλογές Σεπτεμβρίου 2015 υπήρχαν 200 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι αλλά τελικά ψήφισαν 87 Η Δονούσα (δεξιά) και οι Μάκαρες στο πρωινό φως της ανατολής φτωχών γιδοβοσκών. Από τον φόβο μήπως τους πιάσουν κουρσάροι ή ληστές, αναγκάζονται να κρυφθούν στους βράχους μόλις πλησιάσει κάποιο πλεούμενο. Κάθε τρεις μήνες στέλνουν στους βοσκούς παξιμάδια. Μόλις και μετά βίας βρίσκουν νερό στο νησί. Ωστόσο, ευδοκιμούν εδώ ωραία φυτά και το νησί είναι καλυμμένο από σχίνα, πουρνάρια και λαδανιές. Ανήκει στην κοινότητα της Α- μοργού. Η Δονούσα θα άξιζε να μνημονευθεί μόνον για μερικά σπάνια φυτά και ιδίως για ένα είδος αγριαψιθιάς που δεν είχαμε δει πουθενά αλλού στη διαδρομή μας». Μετά την δημιουργία του ελληνικού κράτους (1832) άρχισε να κατοικείται σταδιακά από αμοργιανές οικογένειες, κυρίως από την Αιγιάλη. Ο πληθυσμός της από 235 κατοίκους το 1928, έχει μειωθεί σήμερα σε 176 (απογραφή 2011). Στις εκλογές Σεπτεμβρίου 2015 υπήρχαν 200 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι αλλά τελικά ψήφισαν 87. Για την Δονούσα έχει γράψει και μια ενδιαφέρουσα μονογραφία [Un îlot en Egée: Donoussa Ένα νησί του Αιγαίου: Δονούσα, στο περιοδικό Méditerranée (Année 1973 Volume 13 Numéro 2 pp )] ο διάσημος Γάλλος γεωγράφος Εμίλ Κολοντνί (Εmile Kolodny), συγγραφέας και ενός πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου για την Χώρα της Αμοργού. Η χλωρίδα της αποτελείται από εκατοντάδες φυτά. Ξεχωρίζουν τα ενδημικά: Aethionema saxatile ssp. creticum, Allium luteolum, Campanula heterophylla, Campanula reiseri, Centaurea raphanina, Crocus tournefortii, Dianthus fruticosus ssp. amorginus, Galium amorginum, Limonium graecum, Nigella doerfleri, Seseli gummiferum ssp. crithmifolium, Trigonella rechingeri Άλλα ενδιαφέροντα φυτά είναι: Cytinus hypocistis ssp. clusii, Cytinus hypocistis ssp. hypocistis, Muscari macrocarpum. Η Δονούσα αποτελεί βιότοπο CORINE με κωδικό FLORA AMORGINA 50

50 FLORA AMORGINA 51 A και θεωρείται σημαντική περιοχή για μεταναστευτικά πουλιά, ενδημικά είδη και θαλάσσια ζωή. Μάκαρες Πέντε μίλια Δ.Ν.Δ. από την Δονούσα βρίσκονται τρεις νησίδες με το γενικό όνομα Μάκαρες ή Μακαριές ή Ακαριές. Η βορειότερη και μεγαλύτερη νησίδα, ο Άγιος Νικόλαος, είναι η αρχαία Νικασία, που έχει λίθους κατάλληλους για λιθογραφία. Οι δύο άλλες νησίδες είναι η Πράσινη ή Αγία Παρασκευή και η Στρογγυλή ή Παλάτια. Η χλωρίδα στις Μάκαρες είναι τυπικά κυκλαδίτικη. Ξεχωρίζουν τα ενδημικά: Allium luteolum, Arenaria aegaea, Campanula reiseri, Centaurea raphanina, Dianthus cinnamomeus, Limonium doerfleri, Limonium graecum, Ornithogalum creticum, Seseli gummiferum ssp. crithmifolium. Ένας θαμνοφυλλοσκόπος τρέφεται με μαραθόσπορους για να δυναμώσει πριν το ταξίδι του για τα νότια Η Δονούσα αποτελεί βιότοπο CORINE και θεωρείται σημαντική περιοχή για μεταναστευτικά πουλιά, ενδημικά είδη και θαλάσσια ζωή Η Αμοργός όπως φαίνεται από την Δονούσα FLORA AMORGINA 51

51 FLORA AMORGINA 52 FLORA AMORGINA 52

52 FLORA AMORGINA 53 Δονούσα 1978 σε φωτογραφία του Hans Madey μπροστά από το καφενείο «Το Κύμα» του Νικ. Μαρκουλή FLORA AMORGINA 53

53 FLORA AMORGINA 54 Η ορχιδέα Orchis anatolica είναι μία από τις πολλές ορχιδέες της Ηρακλειάς Η Η Ηρακλειά Ηρακλειά διατηρεί το αρχαίο της όνομα (Ηράκλεια). Στη ντοπιολαλιά των νησιών αναφέρεται ως Αρακλειά και Ρακλειά. Κατοικήθηκε από την προϊστορική εποχή, όπως αποδεικνύουν τα βραχογραφήματα που έχουν εντοπιστεί αλλά και πολλά ευρήματα από την Κυκλαδική Εποχή. Έχει έκταση 17,8 τετρ. χλμ και πληθυσμό 207 κατοίκων (απογραφή 2011). Στις εκλογές Σεπτεμβρίου 2015 υπήρχαν 155 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι αλλά τελικά ψήφισαν 78. Έχει δύο οικισμούς, την Παναγιά και τον Άγιο Γεώργιο. Στο νησί δεσπόζει η κορυφή «Πάπας» (419 μ.), μια ονομασία για κορφή που υπάρχει επίσης στην Αμοργό (Αιγιάλη) και στην Δονούσα. Η νησιωτική υποσυστάδα της Ηρακλειάς αποτελείται από τον Μεγάλο και το Μικρό Άβελα και την βραχονησίδες Αλιμνιά και Βενέτικο. Σύμφωνα με το Δωδεκανήσιο ονοματολόγο Μιχάλη Ε. Σκανδαλίδη το άνομα Άβελας είναι φυτώνυμο και προέρχεται από το αβένα (βρώμη). Φυτώνυμο θεωρεί και το Αλιμνιά από το έλυμος (αγριοβρώμη), Όσο για το Βενέτικο το ετυμολογεί από το χρώμα του νησιού (βενέτικος < Το λιμάνι της Ηρακλειάς FLORA AMORGINA 54

54 FLORA AMORGINA 55 βένετος < λατ. venetus, γαλαζοπράσινος, θαλασσόχρους). Στην Ηρακλειά υπάρχει ένα από τα καλύτερα σπήλαια των Κυκλάδων (του Αγίου Ιωάννη) με πλούσιο σταλακτιτικό διάκοσμο. Υπάρχουν επίσης κοιτάσματα σμύριδας και ορυκτού σιδήρου. Η Ηρακλειά είναι το δυτικότερο των «αμοργιανών νησιών». Παρότι βρίσκεται πιο κοντά στη Νάξο αλλά και την Ίο, ιστορικά έχει συνδεθεί από παλιά με την Αμοργό και από την βυζαντινή εποχή αποτελούσε μετόχι της Μονής Χοζοβιώτισσας. Το 1700 την επισκέφθηκε ο Πιτόν ντε Τουρνεφόρ και την βρήκε να κατοικείται μόνο από δύο καλόγερους. Γράφει σχετικά: «Από την Σχινούσα διαπεραιωθήκαμε στην Ηρακλειά, όπου διανυκτερεύσαμε στις 23 Σεπτεμβρίου με σκοπό να φύγουμε αμέσως για την Ίο. Υπήρχε όμως τέτοια τρικυμία, που αναγκασθήκαμε να παραμείνουμε σχεδόν τρεις μέρες σε αυτό το νησί, του οποίου η περίμετρος είναι μόνον 12 μίλια... Οι μοναχοί της Αμοργού, στους οποίους ανήκει η Ηρακλειά, εκτρέφουν εδώ αιγοπρόβατα. Συνήθως συναντά κανείς μόνον δύο φτωχούς καλόγερους που τα φροντίζουν και που επιζούν με μαύρο παξιμάδι και ο- Δορυφορική εικόνα της Ηρακλειάς Η Ηρακλειά κατοικήθηκε μετά το 1832 από αμοργιανές οικογένειες, κυρίως από τα Θολάρια Ο Μεγάλος και ο Μικρός Άβελας FLORA AMORGINA 55

55 FLORA AMORGINA 56 Η ορχιδέα Serapias bergonii από τη νησίδα Βενέτικο Carlina lanata από την Ηρακλειά Romulea bulbocodium από την Ηρακλειά στρακοειδή. Το τυρί τους είναι πολύ καλό. Οι μοναχοί κατοικούν ψηλά στο βουνό, δίπλα σε μια πηγή με άφθονο νερό και αναστατώνονται συνεχώς από τους κουρσάρους που έρχονται για να αρπάξουν μερικά γίδια. Δεν υπάρχει κανένα περαστικό καΐκι του οποίου οι ναύτες να μην κλέψουν κανένα. Σε τρεις μόνον ημέρες οι δικοί μας σκότωσαν επτά από αυτά τα ζώα και, παρ όλο που ήταν μόνον τρεις, τα έφαγαν μέχρι το κόκκαλο. Πήγαμε οι ίδιοι να τους καταγγείλουμε στους καλόγερους και τους πληρώσαμε ένα τέταρτο της κορώνας για το καθένα. Επειδή ευχαριστήθηκαν με την πράξη μας, μας δώρισαν ένα τυρί και ένα κατσίκι, που έγινε αρκετά νόστιμο, διότι το αφήσαμε να σιτέψει για μερικές ώρες». Αξίζει να σημειώσουμε ότι από την αρχαία εποχή έχουμε ένα ψήφισμα του τότε δήμου Ηρακλείας που απαγορεύει την εκτροφή κατσικιών στο νησί. Ίσως να είναι και το πρώτο οικολογικό ψήφισμα στην ιστορία. Αλλά, ας επανέλθουμε στη νεότερη εποχή. Από την δημιουργία του ελληνικού κράτους (1832) και μετά η Μονή Χοζοβιώτισσας άρχισε να νοικιάζει στην ακατοίκητη Ηρακλειά διάφορες εκτάσεις σε ακτήμονες κατοίκους της Αμοργού. Έτσι, άρχισε σταδιακά η κατοίκηση της Ηρακλειάς, κυρίως από αμοργιανές οικογένειες που προέρχονταν από τα Θολάρια της Αιγιάλης. Σ αυτές προστέθηκαν και από άλλα μέρη της Αμοργού κι έτσι συγκροτήθηκε ο πληθυσμός των Αρακλειανών, που με πολύ κόπο ημέρωσαν το νησί και προχώρησαν σε καλλιέργειες. Το φυσικό περιβάλλον της Ηρακλειάς είναι από οποιαδήποτε άποψη το καλύτερα ερευνημένο από κάθε άλλο νησί μας. Το γεγονός αυτό οφείλεται στον δεινό ερευνητή Γιάννη Γαβαλά, μαθηματικό, διευθυντή του Γυμνασίου-Λυκείου Ηρακλειάς και φλογερό εραστή του νησιού του, ο οποίος έχει εκδώσει ήδη δύο βιβλία για τα πουλιά και τις πεταλούδες της Ηρακλειάς. Η χλωρίδα του νησιού εκτιμάται ότι αριθμεί 600 με 700 είδη. Ο Γιάννης Γαβαλάς έχει ταυτοποιήσει και φωτογραφίσει πάνω από 550. Από τα εκατοντάδες φυτά της Ηρακλειάς, ξεχωρίζουν και τα εξής ενδημικά: Aethionema saxatile ssp. creticum, Allium luteolum, Anchusa aegyptiaca, Αnthemis scopulorum, Arenaria aegaea, Centaurea olivieriana, Centaurea raphanina, Crocus FLORA AMORGINA 56

56 FLORA AMORGINA 57 laevigatus, Crocus turnefortii, Dianthus cinnamomeus ssp. cinnamomeus, Dianthus fruticosus ssp. amorginus, Limonium graecum, Muscari cycladicum ssp. subsessilis, Nigella doerfleri, Silene sartorii, Ophrys aegaea, Ophrys ariadnae, Ophrys cretensis, Ophrys gortynia, Ophrys heracleotica, Ophrys icariensis... Προϊστορικό βραχογράφημα από την Ηρακλειά Ο Γιάννης Γαβαλάς στο μονοπάτι για τους κρημνώδεις βιότοπους του Πάπα Η Ηρακλειά στο φως του δειλινού, όπως φαίνεται από το Βρούτση της Αμοργού FLORA AMORGINA 57

57 FLORA AMORGINA 58 Φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς FLORA AMORGINA 58

58 FLORA AMORGINA 59 Ανοιξη στη νησίδα Μεγάλος Αβελας της Ηρακλειάς 16/03/2009 FLORA AMORGINA 59

59 FLORA AMORGINA 60 Η Η Κέρος Κέρος, παρότι ακατοίκητη, είναι ένα διάσημο νησί. Εδώ βρέθηκε ένα εκτεταμένο πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο, που απέδωσε πλήθος κυκλαδικών ειδωλίων. Στον «θησαυρό της Κέρου», όπως ονομάστηκε, συμπεριλαμβάνονται και τα περίφημα ειδώλια «Αρπιστής της Κέρου» και «Αυλητής της Κέρου». Η Κέρος διατηρεί το αρχαίο της όνομα Κερία ή Κέρεια. Στην κλασική εποχή ήταν κατοικημένη και συμμετείχε στην αθηναϊκή συμμαχία, καταβάλλοντας ετήσιο φόρο 10 δραχμές και 9 οβολούς. Έχει έκταση 15 τετρ. χλμ και είναι το μεγαλύτερο νησί των «Μικρών Κυκλάδων», σε μικρή απόσταση από τα Κουφονήσια και την Σχινούσα. Η ψηλότερη κορφή της (432 μ.) ονομάζεται Πάπας, όπως και σε άλλα νησιά μας. Αποτελεί μετόχι της Μονής Χοζοβιώτισσας, που το νοικιάζει για βοσκότοπους σε βοσκούς από την Αμοργό και το Κουφονήσι. FLORA AMORGINA 60

60 FLORA AMORGINA 61 Στα Ν.Α. της Κέρου και σε απόσταση 3 μίλια από την Αμοργό βρίσκονται το Πάνω και Κάτω Αντικέρι, και συνοπτικά Αντικέρια που κι αυτά ανήκουν στην Χοζοβιώτισσα και νοικιάζονται για βοσκότοποι σε Αμοργιανούς ποιμένες. Η νησιωτική υποσυστάδα της Κέρου περιλαμβάνει α- κόμα τις νησίδες Άγιος Ανδρεάς, Πλακί, Γουργάρι, Πλακί, Λουμπαδάρης, Δασκαλειό, Αγία Βαρβάρα. Η Κέρος διαθέτει σπουδαία χλωρίδα, που δεν έχει ε- ρευνηθεί πλήρως. Ξεχωρίζουν τα ενδημικά ή σπάνια για τις Κυκλάδες φυτά: Allium luteolum, Anchusa aegyptiaca, Anthemis scopulorum, Arenaria aegaea, Campanula heterophylla, Centaurea atropurpurea (oliveriana), Centaurea raphanina, Cynara cornigera, Dianthus fruticosus ssp. amorginus, Fibigia lunarioides, Filago aegaea, Filago cretensis ssp. cycladum, Galium amorginum, Helichrysum amorginum, Limonium graecum, Muscari macrocarpum, Nigella doerfleri, Origanum calcaratum, Ranunculus creticus, Scorzonera cretica, Seseli gummiferum ssp. crithmifolium, Trigonella rechingeri. Η Κέρος από την Αμοργό Η Κέρος από κοντά Πανοραμική άποψη της Κέρου από το Πάνω Κουφονήσι FLORA AMORGINA 61

61 FLORA AMORGINA 62 Τα Κουφονήσια Iris mediterranea από την χλωρίδα των Κουφονησιών Τ ο βορινό νησί που βλέπουμε απέναντι από τα Κατάπολα είναι το Επάνω Κουφονήσι, που είναι κατοικημένο κι έχει έκταση μόλις 5,7 τετρ. χλμ. Παλιά αποτελούσε εστία πειρατών. Κατοικήθηκε σταδιακά μετά το 1830 από ναυτικούς και ψαράδες της Χώρας Αμοργού και των Καταπόλων. Η θαλασσινή κοινωνία του Κουφονησιού άνθισε, ο αλιευτικός στόλος του ήταν ο μεγαλύτερος των Κυκλάδων, προστέθηκε κι ο τουρισμός κι έτσι ο πληθυσμός του έχει φτάσει τους 447 κατοίκους (απογραφή 2011). Στις εκλογές Σεπτεμβρίου 2015 ήταν εγγεγραμμένοι 328 ψηφοφόροι και ψήφισαν 184. Το Κάτω Κουφονήσι (έκταση 4,4 τετρ. χλμ) είναι ακατοίκητο. Την υποσυστάδα συμπληρώνουν οι βραχονησίδες Κοπριά και Γλαρονήσι. Από την χλωρίδα των Κουφονησιών ξεχωρίζουν τα είδη: Allium luteolum, Allium staticiforme, Anacamptis collina, Astragalus spruneri, Centaurea raphanina, Filago aegaea, Filago cretensis ssp. cycladum, Iris mediterranea, Limonium graecum, Muscari cycladicum, Nigella doerfleri, Silene sartorii Το λιμάνι του Κουφονησιού FLORA AMORGINA 62

62 FLORA AMORGINA 63 Η Σχινούσα Η Σχινούσα, με έκταση 8,51 τετρ. χλμ είναι ένα χαμηλό νησί, με αρκετές καλλιέργειες. Βρίσκεται ανάμεσα σε Κουφονήσια, Κέρο και Ηρακλειά. Το όνομά της ε- τυμολογείται από τον σχίνο. Το 1700 ο Τουρνεφόρ την βρήκε ακατοίκητη. Άρχισε να κατοικείται μετά το 1832 από αμοργιανές οικογένειες, προερχόμενες κυρίως από την Χώρα. Έχει πληθυσμό 256 κατοίκους (απογραφή 2011). Στις εκλογές Σεπτεμβρίου 2015 ήταν εγγεγραμμένοι 273 ψηφοφόροι και ψήφισαν 124. Τη νησιωτική υποσυστάδα της Σχινούσας συμπληρώνουν οι βραχονησίδες Αγριλού, Φιδούσα, Λυγάρι και οι βράχοι Τσουλούφι, Λάζαρος, Γλαρονήσι και Ασπρονήσι. Στην χλωρίδα της Σχινούσας περιλαμβάνονται και τα είδη: Asteriscus aquaticus, Centaurium pulchellum, Crepis hellenica, Filago pyramidata, Frankenia hirsuta, Limonium graecum, Limonium palmare, Nigella doerfleri, Ophrys parvula, Ophrys icariensis, Ophrys omegaifera, Silene sedoides. Ophrys parvula από την χλωρίδα Της Σχινούσας Άποψη του εσωτερικού της Σχινούσας από το υψηλότερο σημείο του νησιού Φωτογραφία: Ζήσης Αντωνόπουλος FLORA AMORGINA 63

63 FLORA AMORGINA 64 Η Κίναρος Είδηση από την εφημερίδα «Σκριπ», 27/09/1895, για την απόβαση Τούρκων στην Κίναρο Η Κίναρος είναι το πρώτο νησί που συναντάμε από την Αμοργό στην ρότα προς τα Δωδεκάνησα. Ανήκε ιστορικά στην Αιγιάλη. Το 1896 είχε 11 μόνιμους κατοίκους από γιαλίτικες οικογένειες και το 1991 είχαν απομείνει 2. Ακόμη και σήμερα η τροφοδοσία της (όπως και των Λέβιθων) γίνεται από την Αιγιάλη. Αποτελούσε ορμητήριο και καταφύγιο των Αμοργιανών πειρατών και χρειάστηκαν ειδικές επιχειρήσεις το για να αντιμετωπιστούν οι πειρατές Γαβαλάς και Σιγάλας. Η Κίναρος έχει έκταση στρέμματα και υψόμετρο 296 μ. Από την χλωρίδα της ξεχωρίζουν τα είδη: Allium staticiforme, Aristolochia parvifolia, Colchicum cupanii, Cymbalaria longipes, Cynara cornigera, Cynara sibthorpiana, Fibigia lunarioides, Helichrysum orientale, Limonium palmare, Nigella doerfleri, Polycarpon tetraphyllum, Scrophularia heterophylla, Seseli gummiferum ssp. crithmifolium Η Κίναρος, όπως φαίνεται από το ανατολικό άκρο της Αμοργού FLORA AMORGINA 64

64 FLORA AMORGINA 65 Τα Λέβιθα Τ α Λέβιθα διατηρούν παραφθαρμένο το αρχαίο τους όνομα (Λέβινθος). Ο Στράβωνας γράφει σχετικά 10,5,12): «Έστι δε και Αμοργός των Σποράδων, όθεν ήν Σιμονίδης ο των ιάμβων ποιητής, και Λέβινθος» Το 1947 υπήρχαν 12 μόνιμοι κάτοικοι, που σήμερα έχουν περιοριστεί σε μια οικογένεια. Ανάμεσα στα Λέβιθα και την Κίναρο βρίσκονται δύο επιμήκεις νησίδες, τα Μαύρα. Λέβιθα, Κίναρος, Μαύρα και Λιάδια μαζί με το ανατολικό τμήμα της Αμοργού έχουν ενταχθεί στο δίκτυο Natura Στην χλωρίδα του νησιού περιλαμβάνονται και τα είδη: Anchusa aegyptiaca, Asperula tournefortii, Campanula delicatula, Centaurea raphanina, Convolvulus pentapetaloides, Filago pyramidata, Gladiolus illyricus, Helichrysum orientale, Limonium palmare, Nigella doerfleri, Orchis italica, Silene nocturna. Τα Λέβιθα Anchusa aegyptiaca Στην αεροφωτογραφία φαίνεται το μεγάλο νησί, η Αμοργός, και στο κάτω μέρος η Κίναρος κα τα Λέβιθα FLORA AMORGINA 65

65 FLORA AMORGINA 66 Η Αμοργοπούλα (Ανυδρος) Φωτογραφίες του Γιάννη Γαβαλά από την Αμοργοπούλα Σ τη συστάδα της Αμοργού ανήκει και η νησίδα Αμοργοπούλα (και Αμοργόπουλο). Έχει επικρατήσει η ονομασία Άνυδρος ή Άνυδρο. Βρίσκεται στη μέση του πελάγους, μεταξύ Αμοργού, Ανάφης, Θήρας και Ίου. Έχει έκταση 1,1 τετρ. χλμ και απέχει 9,5 μίλια από την Αμοργό. Ανήκει ή διεκδικείται από αμοργιανή οικογένεια που διαμένει στα Κατάπολα. Είναι νησίδα ακατοίκητη, έρημη και άνυδρη. Πολλοί την ταυτίζουν με το αρχαίο νησί Ιππουρίς (< ίππος+ουρα), δηλαδή νησί που μοιάζει με αλογοουρά από το σχήμα του, όπως φαίνεται υπό ορισμένη γωνία. Στην Αμοργοπούλα ή Άνυδρο υπάρχουν σημαντικές εγκαταστάσεις πειρατών της Ρωμαϊκής Περιόδου. Λόγω της θέσης και της γεωμορφολογίας της διαθέτει σπουδαία χλωρίδα. Ανάμεσα στα φυτά που ξεχωρίζουν είναι και τα ενδημικά: Allium luteolum, Arenaria aegaea, Centaurea raphanina ssp. mixta, Eryngium amorginum, Filago aegaea ssp. aegaea, Helichrysum amorginum, Limonium doerfleri, Limonium palmare, Nigella doerfleri, Ornithogalum creticum, Pimpinella pretenderis. Η Αμοργοπούλα, όπως φαίνεται από το Βρούτση της Αμοργού FLORA AMORGINA 66

66 FLORA AMORGINA 67 Τα ενδημικά φυτά *** Αμοργού ** Κυκλάδων * Ελλάδας FLORA AMORGINA 67

67 FLORA AMORGINA 68 φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Ηρακλειά 25/04/2012 ALLIACEAE ΑΛΛΙΙΔΕΣ Allium luteolum Halácsy, 1904 ** Αλλιο το κιτρινωπό Είναι ενδημικό των Κυκλάδων με κέντρο την Αμοργό. Συλλέχτηκε τον Μάιο του 1898 στην Αμοργό από τον Χρήστο Λεωνή και περιγράφτηκε το 1904 από τον Halácsy. Στην Αμοργό φύεται σε πολλές θέσεις: Χώρα, Χοζοβιώτισσα, Μούρος, Κάτω Κάμπος, Κρίκελος και στη νησίδα Γραμβούσα. Από τα κατοικημένα αμοργιανά νησιά αναφέρεται από Ηρακλειά, Δονούσα και Σχινούσα. Από τα ακατοίκητα: Κάτω Κουφονήσι, Αμοργοπούλα (Άνυδρος), Κέρος, Αντικέρι, Μάκαρες. Από τις νησίδες: Βενέτικο Ηρακλειάς, Οφιδούσα και Πρασονήσι της Σχινούσας. Στις άλλες Κυκλάδες έχει βρεθεί σε λίγες θέσεις σε Νάξο, Ανάφη και Αντίπαρο. Πολυετές βολβόριζο φυτό. Βιότοπος: φρύγανα σε βραχώδεις τοποθεσίες, σε υψόμετρα (-900) μ. Άνθη 5-25 κιτρινωπά και σπάνια ρόδινα. Ανθίζει Μάιο - Ιούνιο. Ετυμολογία: Allium < αllium (λατιν. Πλίνιος) > άγλις, -ίθος, η κεφαλή ή σκελίδα σκόρδου (σύμφωνα με τον Ottorino Pianigiani, , Ιταλό δικαστή, πολιτικό και γλωσσολόγο). luteolum > υποκοριστικό του luteus κίτρνος = κιτρινωπό. FLORA AMORGINA 68

68 FLORA AMORGINA 69 Φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς AMARYLLIDACEAE ΑΜΑΡΥΛΛΙΔΕΣ Galanthus ikariae Baker 1893 * Γάλανθος της Ικαρίας Ενδημικός Κυκλάδων (Άνδρος, Τήνος, Νάξος), Σύρου και Ικαρίας. Πολυετές ποώδες φυτό με βολβό. Βλαστός που φτάνει τα 26 εκ. και γέρνει κατά την άνθιση. Τα φωτεινά, γυαλιστερά πράσινα φύλλα βγαίνουν στη βάση και έχουν σχήμα λωρίδας. Τα άνθη έχουν λευκά τέπαλα, 3 εξωτερικά και 3 μικρότερα εσωτερικά με πράσινες κηλίδες. Φύεται σε υγρές, δροσερές και σκιερές θέσεις, μεταξύ ασβεστολιθικών βράχων, ή συνήθως κάτω από θάμνους Quercus coccifera (πουρνάρι) και Acer sempervirens (κρητικό σφενδάμι). Ανθίζει σε υψόμετρα μ. Φεβρουάριο και Μάρτιο. Στην Αμοργό ο Hans Runemark αναφέρει το 1957 Γάλανθο από τον Προφήτη Ηλία (600 μ.) χωρίς να προσδιορίζει το είδος αλλά λογικά πρέπει να είναι ο G. ikariae. Ετυμολογία: Galanthus < γάλα + άνθος - επειδή τα άνθη είναι λευκά σαν το γάλα. ikariae < Ικαρία - της Ικαρίας. *** Περιλαμβάνεται στο πρώτο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων & Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (1995) FLORA AMORGINA 69

69 FLORA AMORGINA 70 APIACEAE (UMBELLIFERAE - ΣΚΙΑΔΙΑΝΘΗ) φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Pimpinella pretenderis Orph. ex Halácsy, 1901 ** Πιμπινέλα του Πρετεντέρη Ενδημικό φυτό των Κυκλάδων. Αναφέρεται κυρίως από τις Νότιες Κυκλάδες, την Θήρα (Καμάρι, Προφήτης Ηλίας), Σίκινο (και νησίδα Καλόγερος), Φολέγανδρο (και νησίδα Καρδιώτισσα), νησίδα Αμοργοπούλα. Υπάρχουν παλιές αναφορές από τα Δωδεκάνησα (πιο αξιόπιστη του Rechinger το 1935 από Κάρπαθο) αλλά παραμένουν αμφισβητήσιμες. Είναι χασμόφυτο, φύεται δηλαδή αποκλειστικά σε σχισμές βράχων, γι' αυτό και μπορεί να επιβιώσει και σε νησίδες. Πολυετές ημιθαμνώδες χνουδωτό φυτό, με ξυλώδη βάση. Συχνά καλύπτεται από τα ξερά φύλλα και τους βλαστούς της προηγούμενης χρονιάς. Ανθοφόροι βλαστοί ένας ή περισσότεροι, όρθιοι, ύψους 5-40 εκ., διακλαδιζόμενοι σχεδόν από τη βάση. Φύλλα σύνθετα πτεροειδή και άνθη λευκά που σχηματίζουν σκιάδιο. Ανθίζει από τον Ιούνιο μέχρι τον Αύγουστο. Ετυμολογία: Pimpinella < μεσαιωνικό όνομα αβεβαίου νοήματος. Πιθανώς από την λατινική bipennella (< bipennis, δίστομος) για την διάταξη σε ζεύγη των φύλλων. pretenderis < Πρετεντέρης. *** Περιλαμβάνεται στο πρώτο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων & Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (1995) με τον χαρακτηρισμό Σπάνιο (R). FLORA AMORGINA 70

70 FLORA AMORGINA 71 φωτογραφίες Γιάννης Γαβαλάς Νησίδα Αμοργοπούλα 26/05/2014 FLORA AMORGINA 71

71 FLORA AMORGINA 72 APIACEAE (UMBELLIFERAE - ΣΚΙΑΔΙΑΝΘΗ) Seseli crithmifolium (Juss. ex DC.) Boiss., 1872 * Σέσελι το κριταμόφυλλο Ενδημικό φυτό Κυκλάδων (Αμοργός, Σίκινος, Φολέγανδρος), Κρήτης και Δωδεκανήσου (Ρόδος, Κάρπαθος, Σαρία). Στην Αμοργό φύεται στη Νικουριά, τον Ποταμό, την Χοζοβιώτισσα και ψηλά στο Κρίκελο. Επίσης σε Κέρο, Δονούσα, Μάκαρες και Κίναρο. Βιότοπος: ασβεστολιθικοί βράχοι σε υψόμετρα (10-) μ. Πολυετές φυτό με ξυλώδη βλαστό ύψους έως 1,5 μέτρο και μέτρια διακλάδωση. Φύλλα άκαμπτα, σαρκώδη. Η ταξιανθία του σχηματίζει σκιάδιο, με λευκά άνθη. Καρποί, 3-4 χιλ., επιμήκεις με χαμηλές ράχες. Μερικές φορές το φυτό είναι μονοκαρπικό, δηλαδή ανθίζει και καρποφορεί μια φορά στην ζωή του. Ανθίζει Ιούνιο-Αύγουστο. Ετυμολογία: Seseli > σέσελι, φυτό που αναφέρεται από τους Διοσκουρίδη, Αριστοφάνη, Πλούταρχο crithmifolium > Crithmum κρίταμο + folium φύλλο = κριταμόφυλλο Crithmum > κρήθμον > κριθή ==> για την ομοιότητα των σπερμάτων με αυτά της Κριθής (κριθαριού). «σέσελι τὸ μὲν Μασσαλιωτικὸν φύλλα ἔχει μαράθῳ ἐοικότα, παχύτερα δὲ καὶ τὸν καυλὸν εὐερνέστερον ἔχει, σκιάδιον δὲ ἀνήθῳ ὅμοιον, ἐφ' οὗ ὁ καρπὸς ὑπομήκης, γεγωνιωμένος, δριμύς, βιβρωσκόμενος ἡδέως, ῥίζα μακρά, εὐώδης.» Διοσκουρίδης FLORA AMORGINA 72

72 FLORA AMORGINA 73 φωτογραφίες Γιάννης Γαβαλάς FLORA AMORGINA 73

73 FLORA AMORGINA 74 APIACEAE (UMBELLIFERAE - ΣΚΙΑΔΙΑΝΘΗ) Eryngium amorginum Rech.f., 1934 * Ηρύγγιο το αμοργινό Ενδημικό Κυκλάδων και Κρήτης, που περιγράφηκε από την Αμοργό. Στην Αμοργό φύεται στην περιοχή της Αιγιάλης, στον Κρίκελο πάνω από την Λαγκάδα και στη νησίδα της Νικουριάς. Η μέχρι σήμερα γνωστή εξάπλωσή του περιλαμβάνει την Αμοργό, την Αμοργοπούλα (Άνυδρο), τις νησίδες μεταξύ Φολεγάνδρου και Σικίνου, την Αστυπάλαια, δύο νησίδες δυτικά της Αστυπάλαιας και δύο θέσεις στην Ανατολική Κρήτη (Snogerup 1995). Είναι ποώδες πολυετές, αγκαθωτό φυτό, με ισχυρή ρίζα, όρθιους βλαστούς ύψους εκατοστών και λευκά άνθη. Είναι είδος χασμοφυτικό με σαφή προτίμηση στους παράκτιους ασβεστολιθικούς βράχους, όπου φύεται σε σκιερές θέσεις με βόρειο προσανατολισμό. Ανθίζει Ιούνιο - Αύγουστο, σε υψόμετρα μέτρων. Ετυμολογία Eryngium < ηρύγγιον (Θεόφραστος) amorginum < Αμοργός = αμοργινό FLORA AMORGINA 74

74 FLORA AMORGINA 75 φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Ηρακλειά 30/04/2006 ASTERACEAE (COMPOSITAE) ΣΥΝΘΕΤΑ Anthemis scopulorum Rech.f., 1936 * Ανθεμίς η βραχόφιλη Ενδημικό Κυκλάδων, Ανατολικού Αγαίου και Νότιας Πελοποννήσου. Στην Αμοργό αναφέρεται από τα Θολάρια και από τα άλλα νησιά μας από την Ηρακλειά και την Δονούσα. Βιότοπος: βράχοι που συνήθως επηρεάζονται από την θάλασσα, γι' αυτό και ευδοκιμεί σε νησίδες και βραχονησίδες, όπως οι δικές μας Πατελίδι της Αμοργού, Άβελας της Η- ρακλειάς και Μάκαρες της Δονούσας. Ετυμολογία: Anthemis <, ανθεμίς ( < άνθεμον), όνομα που χρησιμοποιεί ο Διοσκουρίδης για το χαμομήλι = Ανθεμίς. scopulorum > γενική πληθυντικού του scopulus (<,σκόπελος) βράχος = των βράχων. FLORA AMORGINA 75

75 FLORA AMORGINA 76 Χοζοβιώτισσα 04/04/2010 ASTERACEAE (COMPOSITAE) ΣΥΝΘΕΤΑ Centaurea atropurpurea Olivier 1801 ** Κενταύρια η σκουροπόρφυρη Ενδημική των Κυκλάδων. Περιγράφηκε από φυτά που συνέλεξε ο Olivier το 1796 από την Νάξο. Εξάπλωση: Νάξος, Αμοργός, Ηρακλειά, Κέρος, Πάρος, Μύκονος. Στην Αμοργό: Χοζοβιώτισσα, Προφήτης Ηλίας, Λαγκάδα, Κρίκελος. Πολυετές παλαιογεωγραφικό είδος με περιορισμένη εξάπλωση. Βλαστός όρθιος, απλός ή ελαφρά διακλαδισμένος, ύψους εκ. Τα φύλλα είναι λυροειδή με το ανώτερο μισό τους αδιαίρετο, στοιχείο που την ξεχωρίζει από την συγγενική αλλά με μικρότερα άνθη Centaurea rechingeri, ενδημική των Σποράδων και της Σάμου. Βιότοπος: σχισμές απόκρημνων ασβεστολιθικών βράχων σε υψόμετρα m. Συνήθως εμφανίζεται σε περιοχές με βασικό προσανατολισμό, νότιο. Ανθίζει Απρίλιο - Ιούνιο. Ετυμολογία: Centaurea < Centaurus > Κένταυρος (ο Κένταυρος Χείρων ήταν γιατρός και δάσκαλος του Ασκληπιού). atropurpurea < ater σκούρος + purpureus πορφυρός = σκουροπόρφυρη FLORA AMORGINA 76

76 FLORA AMORGINA 77 ASTERACEAE (COMPOSITAE) ΣΥΝΘΕΤΑ Χοζοβιώτισσα 05/04/2007 Centaurea raphanina Sm. subsp. mixta Runemark 1967 * Κενταύρια η ραπανίσκη, υποείδος η μικτή Ενδημική Πελοποννήσου, Στερεάς Ελλάδας, Εύβοιας, Κυκλάδων, Ανατολικού Αιγαίου (Ψαρά, Ικαρία). Όνομα στην Αμοργό: αγριοβαρβάρα. Πολυετές φυτό, με ρίζωμα κονδυλώδες που θυμίζει ραπάνι. Τα φύλλα του συλλέγονται και τρώγονται σαλάτα. Βιότοπος: πετρώδεις θέσεις, βράχοι, ελαιώνες, θαμνώνες, σε υψόμετρα από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα μέτρα. Άνθη: ρόδινα - πορφυρά. Άνθιση: Μάρτιος - Ιούλιος. Ετυμολογία: Centaurea < Centaurus < Κένταυρος (ο Κένταυρος Χείρων ήταν γιατρός και δάσκαλος του Ασκληπιού). raphanina < ράφανος (ραπάνι), ραπανίσκη. mixta < misceo αναμιγνύω - ανάμικτη, μικτή. FLORA AMORGINA 77

77 FLORA AMORGINA 78 ASTERACEAE (COMPOSITAE) ΣΥΝΘΕΤΑ Χοζοβιώτισσα 30/04/2011 Helichrysum amorginum Boiss. & Orph., 1856 *** Ελίχρυσο το αμοργινό Στενότοπο ενδημικό της Αμοργού και των μικρών νησιών της Κέρος και Αμοργοπούλα (Άνυδρος). Ελάχιστοι πληθυσμοί σε λίγες θέσεις. Τοπικό όνομα: σταθούρι. Είναι ένα από τα κορυφαία χασμοφυτικά φυτά της Ελλάδας, φύεται δηλαδή στις σχισμές (χάσματα) κάθετων ασβεστολιθικών βράχων και σε υψόμετρα 250 έως 600 m. Περιγράφηκε από την παραθαλάσσια ορθοπλαγιά όπου είναι χτισμένη η περίφημη Μονή Χοζοβιώτισσας. Τρεις θέσεις που αναφέρονται από άλλες περιοχές του νησιού είναι αμφισβητήσιμες Είναι φυτό πολυετές, διακλαδιζόμενο από τη βάση σε πολυάριθμους βλαστούς ύψους cm, με κεφάλια ημισφαιρικά με λευκά ή λευκορόδινα βράκτια. Ανθίζει από τις αρχές Μαΐου. *** Περιλαμβάνεται στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων & Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (εκδ. 1995). Ετυμολογία: Helichrysum < ήλιος + χρυσός. Αναφορά στο χρυσοκίτρινο χρώμα των ανθέων σε πολλά είδη του γένους. amorginum < Αμοργός = αμοργινό FLORA AMORGINA 78

78 FLORA AMORGINA 79 Χοζοβιώτισσα 27/04/2005 FLORA AMORGINA 79

79 FLORA AMORGINA 80 Ελίχρυσο το αμοργινό από τη νησίδα Αμοργοπούλα (Άνυδρος), 26/05/2014 φωτογραφίες: Γιάννης Γαβαλάς FLORA AMORGINA 80

80 FLORA AMORGINA 81 FLORA AMORGINA 81

81 FLORA AMORGINA 82 ASTERACEAE (COMPOSITAE) ΣΥΝΘΕΤΑ Χοζοβιώτισσα 27/04/2005 Scorzonera araneosa Sm. in Sibth. & Sm., 1813 ** Σκορτζονέρα η αραχνώδης Ενδημική των Κυκλάδων. Συνώνυμο: Scorzonera eximia Rech.f (Σκορτζονέρα η εξαίρετη) από φυτά που συλλέχτηκαν στην Αμοργό. Υποστηρίζεται ότι η S. eximia διαφέρει στα φύλλα. Χασμόφυτο, που φύεται σε σχισμές βράχων και κρημνών. Η ονομασία της οφείλεται στους πυκνά (σαν ιστό αράχνης) τριχωτούς βλαστούς, όπως φαίνεται και στην φωτογραφία της διπλανής σελίδας. Πολυετής πόα, με χονδρή κονδυλώδη ρίζα, που εισέρχεται βαθιά στον βράχο (ένθετη εικόνα δεξιά από την Flora Graeca, vol. 8 p. 62). Φύλλα πολλά, μακρόστενα, τριχωτά. Κεφάλια μεγάλα, με κίτρινα ανθίδια. Ανθίζει από τον Απρίλιο στους βράχους της Χοζοβιώτισσας και της Λαγκάδας. Ετυμολογία: Scorzonera < Το νεολατινικό Scorzonera θα μπορούσαμε να το αποδώσουμε ως «φιδόχορτο». Το εισήγαγε ο Πιτόν ντε Τουρνεφόρ (για το φυτό Scorzonera hispanica), από την καταλανική λέξη escurçonera, που αναφέρεται σε ένα φυτό η κονδυλώδης ρίζα του οποίου εθεωρείτο αντίδοτο για τα δαγκώματα των φιδιών. araneosa < aráneum αράχνη = αραχνώδης, αραχνοειδής. FLORA AMORGINA 82

82 FLORA AMORGINA 83 FLORA AMORGINA 83

83 FLORA AMORGINA 84 BORAGINACEAE ΒΟΡΑΓΙΝΙΔΕΣ φαράγγι Αρακλού (Αιγιάλη) 01/04/2010 Symphytum davisii Wickens 1969 subsp. davisii *** Σύμφυτο του Ντέιβις Πολυετές φυτό, ενδημικό της Αμοργού. Επιστημονικές απόψεις το χωρίζουν σε 4 υποείδη: davisii (Αμοργός), cycladense (Σίκινος), naxicola (Νάξος), icaricum (Ικαρία). Ποώδες πολυετές φυτό με παχιά, ξυλώδη και τριχωτή βάση. Βιότοπος: πετρώδεις τοποθεσίες, κρημνοί. Φύλλα ωοειδή με οδοντωτά και ελαφρώς κυματοειδή περιθώρια. Ταξιανθίες απλές με λευκά άνθη. Άνθιση: Απρίλιος - αρχές Μαΐου. Τα σύμφυτα θεωρούνται ισχυρά φαρμακευτικά φυτά και χρησιμοποιούνται από την ομοιοπαθητική για την αποκατάσταση καταγμάτων, παθήσεις των οστών και οφθαλμικά τραύματα. Στην Αμοργό αναφέρεται από τα βόρεια της Λαγκάδας, τον Κρίκελο, τα Θολάρια, το «Ρέμα του φονιά» στα Κατάπολα, το μονοπάτι που οδηγεί από το Βρούτση στα Κατάπολα, το φαράγγι τ Αρακλού στην Αιγιάλη (όπου ο Runemark αναφέρει ότι έχει λευκά άνθη). Ετυμολογία: Symphytum < συν + φυτό ==> φυτό που αναπτύσσεται σε ομάδες = Σύμφυτο davisii < προς τιμήν του Άγγλου βοτανικού Peter Hadland Davis ( ), που ερεύνησε την χλωρίδα της Τουρκίας και των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου.. FLORA AMORGINA 84

84 FLORA AMORGINA 85 φαράγγι Αρακλού (Αιγιάλη) 01/04/2010 FLORA AMORGINA 85

85 FLORA AMORGINA 86 CAMPANULACEAE ΚΑΜΠΑΝΟΥΛΙΔΕΣ φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Campanula heterophylla L ** Καμπανούλα η ετερόφυλλη Ενδημική των Νότιων Κυκλάδων, με κέντρο την Αμοργό. Στην Αμοργό φύεται σε Λαγκάδα, Θολάρια, Κρίκελο, Ποταμό, Προφήτη Ηλία, Χοζοβιώτισσα, Μούρο. Επίσης στα νησιά μας Κέρο, Δονούσα και Νικουριά. Από τα άλλα κυκλαδονήσια αναφέρεται από Φολέγανδρο (και νησίδα Καρδιώτισσα) και από Σίκινο (και νησίδα Καλόγερος). Το φυτό περιέγραψε το 1700 (Relation d un Voyage du Levant) από την Κέρο ο Γάλλος βοτανικός Πιτόν ντε Τουρνεφόρ. Από τα δείγματα του Τουρνεφόρ ο Λινναίος (Linnaeus) το 1753 περιέγραψε το φυτό με το σημερινό επιστημονικό του. Από την Κέρο συνέλεξε επίσης αυτή την καμπανούλα ο Άγγλος βοτανικός Τζον Σίμπθορπ (Sibthorp) και μια υ- δατογραφία της περιλαμβάνεται στο περιώνυμο έργο του Flora Graeca. H Campanula heterophylla είναι πολυετές ποώδες φυτό, που φύεται σε σχισμές ασβεστολιθικών βράχων. Έχει λεπτούς βλαστούς και πολλά στρογγυλά και σχεδόν άμισχα φύλλα, που του δίνουν μια συμπαγή μορφή. Αραιανθής με άνθη σε χρώμα λιλά-μοβ. Ανθίζει το καλοκαίρι, Ιούνιο - Αύγουστο, σε υψόμετρα (50-) μέτρα. Ετυμολογία: Campanula < campana (λατιν.) από την μορφή του άνθους = Καμπανούλα. Heterophylla < έτερος + φύλλο ==> αναφέρεται στα ακανόνιστα φύλλα. FLORA AMORGINA 86

86 FLORA AMORGINA 87 CAMPANULACEAE ΚΑΜΠΑΝΟΥΛΙΔΕΣ Campanula amorgina Rech.f *** Καμπανούλα της Αμοργού Η Καμπανούλα η αμοργινή είναι ένα φάντασμα. Αν υπάρχει, ίσως να είναι το πιο σπάνιο φυτό της Ελλάδας. Το φυτό συνέλεξε στις 30 Ιουνίου 1932 ο Αυστριακός βοτανικός Καρλ Ρέχινγκερ (Karl Heinz Rechinger, ) από τη κορφή του Προφήτη Ηλία της Χώρας και το περιέγραψε το 1936 (in Beih. Bot. Centralbl. 54B: ). Δείγμα του φυτού (φωτογραφία επάνω) υπάρχει στο ερμπάριο (φυτολόγιο) του Πανεπιστημίου Lund (Σουηδία). Από το 1932 κανείς ή ίσως ελάχιστοι έχουν δει το φυτό. Η περιγραφή της Campanula amorgina έχει ως εξής: «Πολυετές ποώδες φυτό (ημικρυπτόφυτο). Οι βλαστοί, λεπτοί σαν νήματα (μέχρι 10 εκ.) και με πολλά φύλλα, ανεβαίνουν από το κέντρο συνήθως γερτοί. Στην άκρη τους βγαίνουν λίγα μικρά άνθη με σχήμα στενής καμπάνας». Σύμφωνα με τον τελευταίο κατάλογο των φυτών της Ελλάδας (Vascular plants of Greece an annotated checklist, 2013) η Campanula amorgina δεν υπάρχει και ταυτίζεται με την Campanula heterophylla. Η αναθέωρηση αυτή δείχνει να είναι σωστή, γιατί η Campanula heterophylla έχει βρεθεί και στον Προφήτη Ηλία και στην ορθοπλαγιά της Χοζοβιώτισσας που κατεβαίνει από την κορφή του Προφήτη Ηλία μέχρι την θάλασσα. FLORA AMORGINA 87

87 FLORA AMORGINA 88 CAMPANULACEAE ΚΑΜΠΑΝΟΥΛΙΔΕΣ φωτογραφία Burkhard Biel Legousia snogerupii Biel & Kit Tan 2014 ** Λεγκουσία του Σνόγκερουπ Ενδημικό της Αμοργού, Λέβιθων, Αστυπάλαιας και των νησίδων Σμύρνα και Οφιδούσα. Δείγματά του είχα συλλεγεί από τους H. Runemark και B. Nordestan, στις 12 Μαΐου 1960 από Αστυπάλαια, Σύρνα και Λέβιθα. Τα δείγματα αυτά φυλάσσονται στο σουηδικό Πανεπιστήμιο Lund. Τον Μάιο του 2014 ο ερασιτέχνης βοτανικός Burkhard Biel, που έχει ερευνήσει συστηματικά την Αμοργό, ανακάλυψε το φυτό στον Κρίκελο, στο βορειοανατολικό άκρο της Αμοργού. Το φυτό περιγράφτηκε το 2014 με το όνομα Legousia snogerupii. Ο βλαστός του είναι συνήθως εύκαμπτος και ± κατακόρυφος. Το άνθος έχει σχήμα ευρέως καμπανεοειδές και χρώμα γαλάζιο στο εξωτερικό μέρος με μεγάλο λευκό κέντρο. Φύεται σε γκρεμούς από σκληρό ασβεστόλιθο με φρύγανα και πουρνάρια (Quercus coccifera) σε υψόμετρα, (-600) μ. Άνθιση: Απρίλιος Μάιος. Ετυμολογία: Legousia < γένος αφιερωμένο στον Benigne Le Gouz de Gerland ( ) Γάλλο α- καδημαϊκό ο οποίος ίδρυσε τον βοτανικό κήπο της Ντιζόν. snogerupii > αφιερωμένο στο Σουηδό βοτανικό Sven Snogerup ( ), που ερεύνησε την χλωρίδα του Αιγαίου για μια περίοδο 50 ετών, με σημαντικές ανακαλύψεις.. FLORA AMORGINA 88

88 FLORA AMORGINA 89 Φωτογραφία Βαγγέλης Παπιομύτιγλου 03/05/2013 από CAMPANULACEAE ΚΑΜΠΑΝΟΥΛΙΔΕΣ Campanula laciniata L * Καμπανούλα η διαχωρισμένη Ενδημικό του Νότιου Αιγαίου με λίγες διάσπαρτες τοποθεσίες στην Αμοργό (Λαγκάδα, Κρίκελος), Σίκινο, Σέριφο, Φολέγανδρο, Ανάφη, Αστυπάλαια, Κάρπαθο και Κρήτη. Περιγράφηκε από τον Λινναίο, με βάση δείγματα του Τουρνεφόρ του 1700 πιθανώς από την Φολέγανδρο. Φυτό ποώδες, πολυετές, με παχιά ξυλώδη βάση, βλαστό διακλαδιζόμενο μήκους cm και άνθη ανοιχτογάλανα. Ανθίζει από τα τέλη Απριλίου. Σχηματίζει μικρούς πληθυσμούς σε βραχώδεις ασβεστολιθικές θέσεις, από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 400 μέτρα. Ετυμολογία: Campanula < campana (λατιν.) από την μορφή του άνθους = Καμπανούλα. laciniata < lacinia & lacinea, απόσπασμα, χώρισμα, λωρίδα = διαχωρισμένη, σχισμένη, κομματιασμένη από την διάταξη των πετάλων. FLORA AMORGINA 89

89 FLORA AMORGINA 90 CAMPANULACEAE ΚΑΜΠΑΝΟΥΛΙΔΕΣ Campanula reiseri Halácsy 1896 * Καμπανούλα του Ρέισερ Ενδημική Κυκλάδων και Σποράδων. Περιγράφηκε από τη νησίδα Γιούρα των Σποράδων από τον Αυστριακό βοτανικό Halacsy. Εξάπλωση: νησίδες Γιούρα και Κυρά Παναγιά των Σποράδων, Άνδρος, Κέα, Δονούσα, νησίδες Μάκαρες (Δονούσας), Στρογγυλή (Νάξου) και Χταπόδια (Μυκόνου). Ανάλογα με το νησί, υπάρχει και κάποια διαφοροποίηση στα φυτά, με συνέπεια να α- ναφέρονται διάφορα υποείδη ή ποικιλίες. Το φυτό είναι διετής ή πολυετής πόα, με κυανά-ιώδη άνθη. Τα φύλλα σχηματίζουν ρόδακα. Βιότοπος: σχισμές απότομων παραθαλάσσιων βράχων, σε υψόμετρα μ. Άνθιση: μέσα Απριλίου - Μάιος. *** Περιλαμβάνεται στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων & Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (έκδ & 2009). Ετυμολογία: Campanula < campana (λατιν.) > campanula υποκοριστικό reiseri < προς τιμήν του Αυστριακού ορνιθολόγου Othmar Reiser ( ), ο οποίος είχε επισκεφθεί το 1894 τα νησιά Γιούρα και Κυρά Παναγιά. FLORA AMORGINA 90

90 FLORA AMORGINA 91 Φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Ηρακλειά 26/05/2007 CARYOPHYLLACEAE ΚΑΡΥΟΦΥΛΛΙΔΕΣ Dianthus cinnamomeus Sm subsp. cinnamomeus * Δίανθος ο κιννάνωμος Ενδημικό της Αμοργού (στον Κρίκελο της Αιγιάλης), Ηρακλειάς, Νάξου, Αστυπάλαιας και Κάσου. Συλλέχτηκε από την Νάξο. Πολυετές φυτό με ξυλώδη βάση. Βλαστοί αρκετοί, συνήθως χωρίς διακλάδωση, ύψους 8-18 εκατοστών. Βασικά φύλλα συνήθως μαραμένα κατά την άνθιση. Άνθη μοναχικά. Κάλυκας στενά ωοειδής κυλινδρικός. Πέταλα οδοντωτά, 4-8 εκατοστών, με χρώματα ανοιχτό ροζ στο πάνω μέρος και κανελί στο κάτω. Άνθιση: Μάιος Ιούνιος. Ετυμολογία: Dianthus < Δίας + άνθος > Διόσανθος (Θεόφραστος) Cinnamomeus < κιννάμωμον - αρχαία λέξη για την καννέλα («ἐοικυῖαι τῇ ὀσμῇ κινναμώμῳ», Διοσκουρίδης) = κυννάμωμος, επειδή τα άνθη του έχουν χρώμα ή άρωμα κανέλας FLORA AMORGINA 91

91 FLORA AMORGINA 92 Ηρακλειά 25/06/2011 φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς CARYOPHYLLACEAE ΚΑΡΥΟΦΥΛΛΙΔΕΣ Dianthus fruticosus L. subsp. amorginus Runemark 1980 * Δίανθος ο θαμνώδης ο αμοργινός Ενδημικό φυτό. Περιγράφηκε από την Αμοργό (Χοζοβιώτισσα) το Αποτελεί χαρακτηριστικό είδος των χασμοφυτικών κοινοτήτων της Αμοργού. Εξαπλώνεται σε Α- μοργό, Νάξο, Δονούσα, Ηρακλειά, Κουφονήσια, Αστυπάλαια και τις Διονυσάδες νήσους στ ανοιχτά της Σητείας στην Κρήτη. Φύεται σε απρόσιτα μέρη γκρεμών και απότομων βράχων, συνήθως με μέτωπο προς την θάλασσα, σε υψόμετρα (-900) μ. θαμνώδες φυτό με πολλούς βλαστούς και με πολλά σαρκώδη φύλλα που σχηματίζουν μεγάλα «μαξιλάρια» με διάμετρο εκ. και ύψος ως 15 εκ. Τα ρόδινα-πορφυρά άνθη βγαίνουν 3-8 μαζί. Ανθίζει από τον Ιούνιο. Κύρια περιοχή εξάπλωσής του είναι οι ΝΑ Κυκλάδες. Είναι σπάνιο φυτό και οι υποπληθυσμοί του δεν φαίνεται να ξεπερνούν τα λίγες εκατοντάδες άτομα. Ετυμολογία: Dianthus > Δίας + άνθος > Διόσανθος (Θεόφραστος) fruticosus < frutex (λατιν.) θάμνος = θαμνώδης, πολύβλαστος amorginus < Amorgos Αμοργός = αμοργινός. FLORA AMORGINA 92

92 FLORA AMORGINA 93 CARYOPHYLLACEAE ΚΑΡΥΟΦΥΛΛΙΔΕΣ Arenaria aegaea Rech. f * Αρενάρια η αιγαιακή Ενδημικό του Κυκλάδων, Δωδεκανήσου, Κρήτης και Κυθήρων. Στην Αμοργό έχει καταγραφεί σε πολλά σημεία (Θολάρια, Κατάπολα, κ.ά.) και στις νησίδες Γραμβούσα και Πατελίδι. Βιότοπος: Βραχώδη παράκτια ενδιαιτήματα, φρύγανα, σε υψόμετρα 0-30 (-200) μέτρων. Περιστασιακά σε δρόμους και άλλους ανοικτούς οικότοπους κοντά στη θάλασσα, κυρίως σε ασβεστόλιθο. Άνθιση: Απρίλιος-Ιούνιος. το τελευταίο. Ετυμολογία Arenaria < arena (λατ.) η άμμος (αρένα = παλαίστρα στρωμένη με άμμο) ==> αναφορά στον βιότοπο που ευδοκιμεί το φυτό. aegaea < Αιγαίο FLORA AMORGINA 93

93 FLORA AMORGINA 94 CARYOPHYLLACEAE ΚΑΡΥΟΦΥΛΛΙΔΕΣ Silene corinthiaca Boiss. & Heldr * Σιληνή η κορινθιακή Ενδημικό φυτό που εξαπλώνεται στην Πελοπόννησο, την Ανατολική Στερεά Ελλάδα και, κάνοντας ένα γεωγραφικό άλμα, στην Αμοργό. Πόα με ύψος έως μισό μέτρο, με διακλαδισμένους κολλώδεις βλαστούς. Βιότοπος: παρυφές δρόμων, ελαιώνες, φρύγανα, ανοίγματα δασών, πετρώδεις θέσεις, σε υψόμετρα μέχρι 700 μέτρα Άνθη: λευκά έως απαλά ρόδινα, με έντονες πορφυρές νευρώσεις. Άνθιση: Απρίλιος - Ιούνιος. Στην Αμοργό αναφέρεται από την Χοζοβιώτισσα και τον Κρίκελο. Ετυμολογία: Silene < Silenus (λατιν.) > Σειληνός = Σιληνή corinthiaca < Κόρινθος. FLORA AMORGINA 94

94 FLORA AMORGINA 95 Χώρα 10/04/2007 CARYOPHYLLACEAE ΚΑΡΥΟΦΥΛΛΙΔΕΣ Silene cythnia (Halácsy) Walters, 1964 * Σιληνή της Κύθνου Ενδημική Κυκλάδων, Ικαρίας και Ψαρών. Στην Αμοργό φύεται στην Χώρα, τα Κατάπολα, την Λαγκάδα, τον Ποταμό και στο βουνό του Προφήτη Ηλία. Περιγράφηκε από την Κύθνο με βάση συλλογή φυτών το 1892 του Τούντα. Πολυετής πόα με αρκετούς, πολύκλαδους, χνουδωτούς ανθοφόρους βλαστούς. Βιότοπος: φρύγανα, βραχώδεις και πετρώδεις θέσεις, σε υψόμετρα (-1500) μ. Άνθη: πέταλα δίλοβα, ρόδινα στην πάνω επιφάνεια και με σκούρες ραβδώσεις στην κάτω επιφάνεια. Ανθίζει Απρίλιο - Ιούνιο Ετυμολογία: Silene < Silenus (λατιν.) > Σειληνός = Σιληνή. cythnia < Κύθνος. FLORA AMORGINA 95

95 FLORA AMORGINA 96 CARYOPHYLLACEAE ΚΑΡΥΟΦΥΛΛΙΔΕΣ Καλοταρίτισσα 29/03/2007 Silene sartorii Boiss. & Heldr., 1856 * Σιληνή του Σαρτόρι Ενδημική Πελοποννήσου (κυρίως στην Αργολίδα), Στερεάς Ελλάδας (κυρίως στην Αττική), Δυτικού Αιγαίου και Κυκλάδων. Στην Αμοργό φύεται στα δυτικά στους όρμους των Αγίων Σαράντα και στην Καλοταρίτισσα. Επίσης αναφέρεται από την Ηρακλειά και τα Κουφονήσια. Είναι ετήσιο αμμόφιλο φυτό. Τα φύλλα του είναι ακέραια, αντίθετα μέχρι 2 εκατοστά. Πέταλα ρόδινα, δαντελωτά. Φύεται σε παραλιακές και αμμώδεις θέσεις. Ανθίζει από τον Μάρτιο Ετυμολογία: Silene < Silenus (λατιν.) > Σειληνός = Σιληνή sartorii < αφιερωμένο στο Γερμανό βοτανικό και φαρμακοποιό του Όθωνα Σαρτόρι (Joseph Sartori ) ερευνητή της ελληνικής χλωρίδας. FLORA AMORGINA 96

96 FLORA AMORGINA 97 φωτογραφία Δαυΐδ Κουτσογιαννόπυλος Δονούσα 04/03/2013 CRUCIFERAE (BRASSICACEAE) ΣΤΑΥΡΑΝΘΗ Aethionema saxatile subsp. creticum (Boiss. & Heldr.) I.A.Andersson & al., 1983 * Αηθιόνημα το βραχόφιλο, υποείδος το κρητικό Ενδημικό Πελοποννήσου, Κυκλάδων, Κρήτης και Ανατολικού Αιγαίου. Στην Αμοργό φύεται στον Προφήτη Ηλία, τον Σταυρό του Κρίκελου, και στα άλλα νησιά στην Ηρακλειά και την Δονούσα. Φυτό με χοντρή συνήθως ξυλώδη βάση. Ανθοφόροι βλαστοί όρθιοι, απλοί ή διακλαδισμένοι, με ύψος 4-15 εκατοστά. Ταξιανθία βοτρυοειδής με άνθη μικρά, λευκά, ροζ, ή μωβ. Βιότοπος: ασβεστολιθικά βράχια, ρωγμές βράχων και πετρώδεις πλαγιές, σε υψόμετρα μέτρων. Άνθιση: Μάρτιος-Απρίλιος. Ετυμολογία: Aethionema < αήθης (ασυνήθιστος στα αρχαία ελληνικά + νήμα (για τις στήμονες που ενώνονται στο κάτω μέρος με ένα φτερωτό ή οδοντωτό νήμα) = Αηθιόνημα saxatile < sáxum (λατιν.) βράχος, πέτρα = βραχόφιλο, του βράχου. creticum < Creta Κρήτη. FLORA AMORGINA 97

97 FLORA AMORGINA 98 CRUCIFERAE (BRASSICACEAE) ΣΤΑΥΡΑΝΘΗ Βαλσαμίτης 29/03/2010 Erysimum senoneri subsp. amorginum Snogerup 1967 *** Ερύσιμο του Σένονερ, υποείδος της Αμοργού To Erysimum senoneri είναι πολύμορφο με αρκετά υποείδη, αποτέλεσμα πιθανής γενετικής ποικιλομορφίας για καλλιεργούμενα είδη Erysimum (E. cheiri). Το υποείδος E. amorginum θεωρείται τοπικό ενδημικό της Αμοργού, με ευρεία εξάπλωση στο νησί. Θάμνος ή υπόθαμνος (χαμαίφυτο) που ζει για 3-17 χρόνια. Έχει ένα κεντρικό βλαστό με πολλούς κλάδους όρθιους που φτάνουν τα εκ. Τα φύλλα είναι χνουδωτά και εκείνα της βάσης σχηματίζουν ρόδακα. Τα άνθη βγαίνουν σε ομάδες των 2-25 και δεν ανοίγουν όλα μαζί. Έχουν 4 κίτρινα ή κιτρινοπράσινα σέπαλα και 4 έντονα κίτρινα πέταλα με σχήμα όνυχα και ελαφριά μυρωδιά μελιού. Οι καρποί (κεράτια) έχουν μία σειρά από σπέρματα που περιβάλλονται από λεπτό φτερό. Βιότοπος: βραχώδεις θέσεις, κρημνοί, θαμνότοποι, φρύγανα, σε υψόμετρα μ. Άνθιση: Ιανουάριος - Μάιος. Ετυμολογία: Erysimum < Ερύσιμον, φυτό που αναφέρει ο Θεόφραστος < ερύω ( = προστατεύω) ==> ερυσίπτολις ( = επίθετο της Αθηνάς ως προστάτισσας της πόλης των Αθηνών). senoneri < αφιερωμένο στον Αυστριακό φυσιοδίφη Adolf Senoner ( amorginum < Αμοργός = αμοργινό FLORA AMORGINA 98

98 FLORA AMORGINA 99 FLORA AMORGINA 99

99 FLORA AMORGINA 100 φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Ηρακλειά 06/02/2010 CRUCIFERAE (BRASSICACEAE) ΣΤΑΥΡΑΝΘΗ Fibigia lunarioides (Willd.) Sweet 1826 * Φιμπιτζία η λουναριοειδής Ο Γάλλος γιατρός και βοτανικός Πιτόν ντε Τουρνεφόρ (Joseph Pitton de Tournefort) ήρθε το 1700, με βασιλική αποστολή, για μελέτες στο Αιγαίο. Τον Σεπτέμβριο του 1700 ταξίδευε για την Πάτμο, αλλά τα δυνατά μελτέμια ανάγκασαν το καράβι του να βρει καταφύγιο στην Δονούσα. Προσπάθησε να σαλπάρει και πάλι για την Πάτμο αλλά ο καιρός κρατούσε για μέρες και τον έριξε στα νερά της Αμοργού. Στις 17 Σεπτεμβρίου του 1700 το καράβι του Τουρνεφόρ βρήκε καταφύγιο στην Νικουριά. Εκεί οι Έλληνες ναυτικοί για τροφή κατέφυγαν στις πέρδικες. Τις επόμενες μέρες ο Γάλλος επιστήμονας περιηγήθηκε στην Αμοργό και μετά συνέχισε το ταξίδι του. Διηγείται ο Τουρνεφόρ: «Στις 22 Σεπτεμβρίου, καθώς περνούσαμε πολύ κοντά από τον Καλόγερο, μια παρά πολύ απότομη βραχονησίδα 12 μίλια από την Αμοργό, ο κυβερνήτης του καραβιού μας σκέφθηκε να αναρριχηθεί σε μια από τις κορυφές του βράχου για να πιάσει γεράκια στις φωλιές τους. Τα γεράκια φαγώθηκαν χωρίς το κρέας τους να σιτέψει, όπως συνηθίζουν στην Ανατολή». Αυτά τα πουλιά με τη «λευκή τρυφερή σάρκα και την εξαιρετική γεύση» δεν ήταν άλλα από νεοσσούς μαυροπετρίτη (Falco eleonorae). Ο μαυροπετρίτης, που σε πολλά νησιά λέγεται και «βαρβάκι», είναι ένα είδος γερακιού που ξεχειμωνιάζει στο μεγάλο νησί της Μαδαγασκάρης, στη νοτιοανατολική Αφρική, κι ανεβαίνει στην Μεσόγειο για να FLORA AMORGINA 100

100 FLORA AMORGINA 101 αναπαραχθεί. Ο Γάλλος ίσως να μην γράφει όλη την αλήθεια και να πήγαν στον Καλόγερο για να βρουν σπάνια φυτά. Γράφει: «Αρκεστήκαμε να παρακαλέσουμε τον καραβοκύρη να μας φέρει όλα τα φυτά που θα έβρισκε, βεβαιώνοντάς τον ότι θα του παραχωρούσαμε (που όμως δεν παραχώρησαν) ευχαρίστως το μερτικό μας από τα γεράκια. Μας βρήκε ορισμένα φυτά που, χωρίς αμφιβολία, προτιμούσαμε από όλα τα παραδείσια πουλιά της Αραβίας. Παραθέτω λοιπόν την περιγραφή ενός από αυτά. «Lunaria fruticosa, perrenis, incana, Leucoii folio (Λουναρία η θαμνώδης, πολυετής, πολιά, μετά λευκωπού φύλλου). Αλλά η ιστορία του φυτού από τα βράχια του Καλόγερου έχει και συνέχεια. Το 1787 o Τ. Σίμπθορπ, δημιουργός της μνημειώδους έκδοσης Flora Graeca, γράφει σε μια από τις σημειώσεις του: «Ανησυχούσα θέλοντας να προσδιορίσω αν η Lunaria του Τουρνεφόρ ήταν ένα ξεχωριστό είδος από το γένος Cheiranthus, που είχε περιγράψει ο Λινναίος (Linnaeus). Έδωσα εντολή στον καραβοκύρη μας να επιστρέψουμε στον Καλόγερο, όπου εγώ είχα βρει άφθονα φυτά με σπόρους το προηγούμενο έτος. Από την Νάξο φθάσαμε μέρα, κατά τις οκτώ, στον Καλόγερο, που καθορίζεται στους χάρτες ως Αντικέρι. Βρήκα την Lunaria σε μεγάλη αφθονία, αλλά δυστυχώς μόνο με σπόρους». Κι εδώ έχουμε μια αποκατάσταση της αλήθειας από τον Σϊμπθορπ. Ο Καλόγερος του Τουρνεφόρ είναι η νησίδα Αντικέρι, που είναι πολύ αγαπητή στην Αμοργό, γιατί πάντοτε υπήρχε εκεί ένας βοσκός, που, ανεξάρτητα από το επώνυμό του, λεγόταν Αντικεριώτης. Στον βασικό του εξοπλισμό ήταν κι ένα καΐκι, για να πηγαινοέρχεται από το Α- ντικέρι στα Κατάπολα. Αλλά αυτό ανήκει στην ιστορία της Αμοργού. Η συνέχεια της ιστορίας από το φυτό που βρήκε ο Τουρνεφόρ στο Αντικέρι αρχίζει με την επικράτηση της διωνυμικής ονομασίας στην Βοτανική. Αρχικά η «Λουναρία η θαμνώδης, πολυετής, πολιά, μετά λευκωπού φύλλου» του Τουρνεφόρ ονομάστηκε το 1800 Alyssum lunarioides, Willd. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1826, πήρε την οριστική επιστημονική της ονομασία Fibigia lunarioides (Willd.) Sweet. Το γένος Fibigia είναι αφιερωμένο στον Γερμανό βοτανικό J. Fibig ( 1792). Διατήρησε πάντως κάτι από την Lunaria του Τουρνεφόρ στο επίθετό της ως lunarioides (λουναριοειδής). Η Fibigia lunarioides είναι φυτό ενδημικό των Κυκλάδων, της Δωδεκανήσου και δύο νησίδων της Κρήτης. Χασμόφυτο, φύεται σε σχισμές ασβεστολιθικών βράχων, παίρνοντας θαμνώδη συμπαγή μορφή, σε υψόμετρα μ.. Ανθίζει από τον Φεβρουάριο. Γύρω από το Αντικέρι έχει βρεθεί στην Αμοργό (Κρίκελος και Θολάρια), Κέρο, Ηρακλειά, Δονούσα, Αμοργοπούλα (Άνυδρο), Κίναρο. Στο Αντικέρι επιβεβαίωσαν την δεκαετία του 1960 την ύπαρξή της οι Rechinger και Runemark & Snogerup. FLORA AMORGINA 101

101 FLORA AMORGINA /04/2011 HYACINTHACEAE ΥΑΚΙΝΘΙΔΕΣ Muscari cycladicum subsp. cycladicum, P.H.Davis & D.C.Stuart 1966 * Μούσκαρι το κυκλαδικό Ενδημικό γεώφυτο των Κυκλάδων. Περιγράφηκε από την Αμοργό. Είναι εξαπλοειδές μέλος του συμπλέγματος Muscari comosum αλλά έχει πιο μεγάλο βολβό (διάμετρος 3-6 εκ.) Φύλλα 3-4, λογχοειδή. Τα γόνιμα άνθη έχουν δόντια με βαθύ καφετί-κίτρινο χρώμα, χλωμότερα προς την βάση τους με μικρούς μίσχους. Τα στείρα λουλούδια έχουν διακριτούς μίσχους 4-8 mm. Ανθίζει από τα τέλη Μαρτίου σε υψόμετρα (700) μ. Αναφέρεται από την Λαγκάδα και τα Κουφονήσια. Ετυμολογία: Muscari > μόσχος (σχετίζεται με το περσικό mushka = γεννητικός αδένας), ελαιώδες, έντονα αρωματικό υγρό που βγαίνει από τον γενετικό αδένα του ασιατικού ελαφιού «μόσχος ο μοσχοφόρος» (πρβ: μοσκοβολώ, μοσχοκάρυδο, μοσχοσάπουνο, μοσχοστάφυλο). Ίσως επειδή φυτά του γένους Muscari είναι πολύ αρωματικά. cycladicum > Cyclades Κυκλάδες = κυκλαδικό FLORA AMORGINA 102

102 FLORA AMORGINA 103 Ηρακλειά 25/04/2011 φωτ. Γιάννης Γαβαλάς HYACINTHACEAE ΥΑΚΙΝΘΙΔΕΣ Muscari cycladicum subsp. subsessile, (Bentzer) Raus, 1996 Μούσκαρι το κυκλαδικό υποείδος το εδραίο Παρόμοιο με το τυπικό υποείδος Muscari cycladicum. Διαφέρει σε ορισμένους ποσοτικούς χαρακτήρες. Αναφέρεται από την Λαγκάδα, το μονοπάτι Χοζοβώτισσας - Ασφοντηλίτη, κι ακόμη από την Ηρακλειά και τα Κουφονήσια. Ετυμολογία: Muscari < μόσχος (σχετίζεται με το περσικό mushka = γεννητικός αδένας), ελαιώδες, έντονα αρωματικό υγρό που βγαίνει από τον γενετικό αδένα του ασιατικού ελαφιού. cycladicum < Cyclades Κυκλάδες = κυκλαδικό. subsessile < sub υπό, σχεδόν + sessilis εδραίο ==> με σχεδόν εδραία βάση φύλλων. FLORA AMORGINA 103

103 FLORA AMORGINA 104 HYACINTHACEAE ΥΑΚΙΝΘΙΔΕΣ φωτογραφία Arne Strid Ornithogalum naxense (Landström) Strid ** Ορνιθόγαλο της Νάξου Ενδημικό Νάξου και Αμοργού. Περιγράφηκε αρχικά το 1994 από ton Landström ως Ornithogalum dictaeum (από το όρος Δίκτη της Κρήτης) με κατανομή την Κρήτη και την Νάξο. Ο καθηγητής Άρνε Στριντ (Arbe Strid) διαπίστωσε ότι τα φυτά της Νάξου έχουν διαφορετικά βοτανικά και οικολογικά χαρακτηριστικά και τα περιέγραψε ως ξεχωριστό είδος (naxense). Ο Γερμανός ερασιτέχνης βοτανικός Burkhard Biel, που έχει ερευνήσεις συστηματικά την χλωρίδα της Αμοργού, βρήκε πρόσφατα το φυτό στην Κάτω Μεριά. Ετυμολογία: Ornithogalum < Όρνις (πτηνό, όρνιθα, κότα) + γάλα. Αναφέρεται στην φράση «και του πουλιού το γάλα», λόγω του λευκού χρώματος των τεπάλων του. naxense < Νάξος FLORA AMORGINA 104

104 FLORA AMORGINA 105 φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Αμοργοπούλα 26/05/2014 HYACINTHACEAE ΥΑΚΙΝΘΙΔΕΣ Ornithogalum creticum Zahar., 1977 * Ορνιθόγαλο το κρητικό Ενδημικό ορνιθόγαλο Κρήτης, Καρπάθου και Κυκλάδων. Στις Κυκλάδες αναφέρεται από τις νησίδες Μάκαρες της Δονούσας, από τη νησίδα Λιάδι και από την νησίδα Αμοργοπούλα (Άνυδρος). Φύεται σε ασβεστολιθικούς βράχους, πετρώδεις θέσεις και φρύγανα σε υψόμετρα μ. Φύλλα 5-8, που συχνά έχουν μαραθεί κατά την ανθοφορία. Άνθη ελαφρώς αρωματικά. Περιάνθιο ανοιχτά πρασινωπό προς το εσωτερικό Ανθίζει Απρίλιο-Ιούνιο. Ετυμολογία: Ornithogalum < Όρνις (πτηνό, όρνιθα, κότα) + γάλα. Αναφέρεται στην φράση «και του πουλιού το γάλα», λόγω του λευκού χρώματος των τεπάλων του. creticum < Creta Κρήτη FLORA AMORGINA 105

105 FLORA AMORGINA 106 Λαγκάδα 15/11/2009 IRIDIACEAE ΙΡΙΔΙΔΕΣ Crocus laevigatus, Bory & Chaub * Κρόκος ο λείος Ενδημικός κρόκος της Νότιας Ελλάδας με πλατιά εξάπλωση στην Κρήτη και τις Κυκλάδες. Πήρε το όνομά του από τους χιτώνες του βολβού του που είναι λείοι. Εδώδιμος με γεύση κάστανου. Τοπικό όνομα στην Αμοργό «γούλα». Έχει κυρίως φθινοπωρινή άνθηση, από τον Οκτώβριο, σε υψόμετρα από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα μέτρα. Σε διάφορες περιοχές και ανάλογα με το υψόμετρο, ανθίζει μέχρι τα μέσα του χειμώνα. Ανοιξιάτικη άνθιση εμφανίζει στα ορεινά της Νάξου και της Άνδρου. Βιότοπος: πετρώδεις περιοχές, βραχώδεις θέσεις, ρωγμές βράχων, διάκενα πευκοδασών. Τα άνθη, που συνήθως είναι εύοσμα, παρουσιάζουν χρωματική ποικιλομορφία: λευκά, μοβ-ρόδινα, λιλά... Στην Αμοργό τα άνθη παρουσιάζουν την ιδιομορφία να είναι δίχρωμα, με τα 3 εσωτερικά τέπαλα λευκά και τα 3 εξωτερικά σε χρώμα λιλά. Ετυμολογία: Crocus < κρόκος, πιθανώς από την κρόκη (υφάδι) από τα γεννητικά όργανα (ανθήρες, κλπ) που έχουν παρόμοιο σχήμα με τα υφάδια. laevigatus < levigo λειαίνω, γυαλίζω = λείος. FLORA AMORGINA 106

106 FLORA AMORGINA 107 Αγία Μαρίνα 20/11/2009 με φόντο την Χώρα FLORA AMORGINA 107

107 FLORA AMORGINA 108 Ηρακλειά 17/11/2009 IRIDIACEAE ΙΡΙΔΙΔΕΣ Crocus tournefortii Gay 1832 * Κρόκος του Τουρνεφόρ Ενδημικός Κρήτης, Δωδεκανήσου, Κυκλάδων και Ύδρας. Στην Αμοργό φύεται σε διάφορες θέσεις στο ανατολικό και κεντρικό τμήμα του νησιού. Ευδοκιμεί επίσης στην Ηρακλειά και την Δονούσα. Βιότοπος: πετρώδεις τοποθεσίες, ρωγμές βράχων, θαμνότοποι, σε υψόμετρα μ. Άνθη μεγάλα με ρόδινη απόχρωση και σκούρες ραβδώσεις, που παραμένουν ανοιχτά και στην διάρκεια της νύχτας. Φάρυγγας κίτρινος. Στύλος με στίγματα κόκκινα ή πορτοκαλί, σχισμένα δενδροειδώς σε πολλά λεπτά νημάτια, που προεξέχουν από το περιάνθιο. Ανθήρες λευκοί. Από τα στίγματά του στην Ηρακλειά κατασκευάζουν την ζαφορά (σαφράν) Άνθιση: από Οκτώβριο μέχρι Δεκέμβριο. Ετυμολογία: Crocus < κρόκος, πιθανώς από την κρόκη (υφάδι) από τα γεννητικά όργανα (ανθήρες, κλπ) που έχουν παρόμοιο σχήμα με τα υφάδια. tournefortii < προς τιμήν του Γάλλου φυσιοδίφη Πιτόν ντε Τουρνεφόρ (Tournefort) που το 1700 επισκέφτηκε για χλωριδικές έρευνες το Αιγαίο. FLORA AMORGINA 108

108 FLORA AMORGINA 109 Ηρακλειά 17/11/2009 Στο βάθος διακρίνεται το δυτικό άκρο της Αμοργού FLORA AMORGINA 109

109 FLORA AMORGINA 110 LABIATAE (LAMIACEAE) ΧΕΙΛΑΝΘΗ Χοζοβιώτισσα 27/04/2005 Origanum calcaratum Juss * Ορίγανον το πληκτροφόρο Ενδημικό του Νότιου Αιγαίου. Περιγράφηκε από την Αμοργό (Χοζοβιώτισσα). Φύεται σε Χοζοβιώτισσα, Κρίκελο, Λαγκάδα, Ποταμό, Νικουριά, νησίδα Άτιμο, βραχονησίδα Βιόκαστρο και τα αμοργιανά νησιά Κέρο και Αμοργοπούλα (Άνυδρος). Ευδοκιμεί επίσης σε Αστυπάλαια, Ικαρία, Χάλκη, σε διάφορες νησίδες (Οφειδούσα, Ζαφορά) και σε μία θέση στη Σητεία της Κρήτης. Τοπικά ονόματα: κεφαλόχορτο», «δίκταμος της Αμοργού» ή «αμοργιανό τσάι». Παλαιογεωγραφικό είδος, θεωρείται αρχέγονη μορφή του γένους Origanum και ο στενότερος συγγενής του είναι ο δίκταμος της Κρήτης. Είναι πολυετές αρωματικό και φαρμακευτικό φυτό. Φυτρώνει σε σχισμές βράχων και κρημνούς, σε υψόμετρα μέχρι 700 μ.. Φύλλα δερματώδη ωοειδή ή σχεδόν στρογγυλά. Ανθίζει Μάιο - Αύγουστο. *** Περιλαμβάνεται στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων & Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (2009).με τον χαρακτηρισμό Τρωτό (VU). Ετυμολογία Origanum < όρος + γανώ (λάμπω, χαίρομαι), η χαρά τους βουνού ==> αναφορά στον φυσικό του βιότοπο. Ορίγανον, ρίγανη. calcaratum < calcar, calcaris το πλήκτρο, το σπηρούνι του κόκκορα ==> από την απόληξη του άνθους = πληκτροφόρο FLORA AMORGINA 110

110 FLORA AMORGINA 111 φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Αμοργοπούλα (Άνυδρος) 26/05/2005 Χοζοβιώτισσα 05/04/2007 FLORA AMORGINA 111

111 FLORA AMORGINA 112 Φωτ. Γιάννης Γαβαλάς Ηρακλειά 02/03/2017 ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys aegaea Kalteisen & H.R.Reinhard 1987 * Οφρύς τους Αιγαίου Ενδημική ορχιδέα Καρπάθου, Κάσου, Αμοργού, Ηρακλειάς και Δονούσας. Περιγράφηκε από την Κάρπαθο το Αργότερα βρέθηκε στην Κάσο και την Αμοργό (Κατάπολα). Το 2007 ο Γιάννης Γαβαλάς βρήκε έναν ικανοποιητικό πληθυσμό της και στην Ηρακλειά, διευρύνοντας προς τα δυτικά την εξάπλωσή της. Το 2013 ο Δαυΐδ Κουτσογιαννόπουλος την βρήκε και στην Δονούσα. Κοντόχοντρο, εύρωστο φυτό με συνήθως 2-3 άνθη. Τα σέπαλα είναι ρόδινα με μεσαία πράσινη νεύρωση. Ο θυρεός αποτελείται από δύο λευκά - λευκογάλανα σε σχήμα πέταλου η σταγόνων. Στην Κάρπαθο προτιμά αραιά πευκοδάση. Στην Αμοργό και την Ηρακλειά φυτρώνει σε φρυγανότοπους. Την βρίσκουμε και σε παλαιούς ελαιώνες. Ανθίζει από τα τέλη Φεβρουαρίου μέχρι τα τέλη Μαρτίου. Ετυμολογία: Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει και το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας aegaea < Αιγαίο. FLORA AMORGINA 112

112 FLORA AMORGINA 113 φωτογραφία Δαυΐδ Κουτσογιαννόπουλος Δονούσα 05/03/2013 FLORA AMORGINA 113

113 FLORA AMORGINA 114 Λαγκάδα 03/04/2010 ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys aeoli, P. Delforge 1997 * Οφρύς του Αιόλου Ενδημική της Αμοργού και της Αστυπάλαιας. Περιγράφηκε από τα Κατάπολα της Αμοργού. Συνώνυμο: Ophrys holoserica subsp. aeoli. Ξεχωρίζει με τα ωχρορόδινα σέπαλα, τα μικρά πέταλα και την πολύ σκούρα στιγματική κοιλότητα. Φύεται σε ηλιόλουστες θέσεις, πετρώδεις τοποθεσίες και ξηρά εδάφη. Ο επικονιαστής της είναι άγνωστος. Για τις Κυκλάδες έχει σχετικά όψιμη άνθηση, από τον Απρίλιο μέχρι τον Μάιο. Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει και το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας aeoli < Αίολος (ο θεός των ανέμων) FLORA AMORGINA 114

114 FLORA AMORGINA 115 Λαγκάδα 03/04/2010 FLORA AMORGINA 115

115 FLORA AMORGINA 116 Ηρακλειά 18/03/2008 φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys ariadnae Paulus, 1994 * Οφρύς της Αριάδνης Ενδημική ορχιδέα της νότιας νησιωτικής Ελλάδας, με κύρια εξάπλωση σε Κρήτη, Κάρπαθο και Κυκλάδες. Περιγράφηκε το 1994 από το Λασίθι της Κρήτης. Συνώνυμο: Ophrys cretica subsp.ariadnae (subsp. karpathensis) Βιότοπος: φρυγανότοποι και ξηρά ασβεστολιθικά εδάφη. Άνθη: τρίλοβα, σκούρα καφετί με πολύπλοκο γαλάζιο θυρεό. Άνθιση: μέσα Φεβρουαρίου μέσα Απριλίου. Ετυμολογία: Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει και το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας ariadnae < Αριάδνη (κόρη του Μίνωα, που βοήθησε τον Θησέα να αντιμετωπίσει τον Μινώταυρο και να βγει από τον Λαβύρινθο FLORA AMORGINA 116

116 FLORA AMORGINA 117 φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Ηρακλειά 29/12/2009 ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys basilissa C.Alibertis, A.Alibertis & H.R.Reinhard 1990 * Οφρύς η βασίλισσα Θεωρείται ενδημική ορχιδέα Κρήτης, Δωδεκανήσου, νησιών Ανατολικού Αιγαίου, Κυκλάδων (Παροναξία, Ηρακλειά...), Αττικής (Μαραθώνας, Μεσόγεια). Συνώνυμα: Ophrys omegaifera subsp. basilissa. Ophrys omegaifera. Περιγράφηκε το 1990 από το Ρέθυμνο. Το όνομά της οφείλεται στο μεγάλο μέγεθος του χείλους, μεγαλύτερο από την παρόμοια Ophrys omegaifera, που είναι μεσογειακό είδος. Βιότοπος: φρύγανα, ελαιώνες, ξέφωτα πευκοδασών. Άνθος: χείλος μεγάλο έως 3 εκατοστά, με θυρεό σε σχήμα Ωμέγα και χωρίς αύλακα στην βάση του χείλους. Άνθιση: Ιανουάριος - Απρίλιος. Προς το παρόν έχει βρεθεί μόνο στην Ηρακλειά. Ετυμολογία: Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει και το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας. basilissa < βασλίλισσα, λόγω του μεγάλου της άνθους. FLORA AMORGINA 117

117 FLORA AMORGINA 118 Χώρα 28/03/2006 FLORA AMORGINA 118

118 FLORA AMORGINA 119 ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys ferrum-equinum Desf subsp. convexa B. Baumann & H. Baumann 2005 ** Οφρύς «με πέταλο αλόγου» υποείδος η κοίλη Η ορχιδέα Οφρύς «με πέταλο αλόγου» (Ophrys ferrum-equinum, Desfontaines 1807) έχει κέντρο ανάπτυξης το Αιγαίο. Περιγράφηκε το 1807 από την Σάμο και την Σμύρνη. Εύρωστο φυτό, με ύψος έως 40 εκατοστά. Θεωρείται προγονικό είδος και παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία ανάλογα με την γεωγραφική περιοχή. Έχουν περιγραφεί αρκετά υποείδη και ποικιλίες. Η Ophrys ferrum-equinum subsp. convexa, που περιγράφτηκε ως ενδημικό υποείδος από την Αμοργό, εντάσσεται στην ποικιλομορφία του είδους, τα τυπικά χαρακτηριστικά του οποίου δεν παρατηρούνται στα φυτά της Αμοργού. Βιότοπος: φρύγανα, λιβάδια, ακαλλιέργητα χωράφια, αραιά δάση σε υψόμετρα από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα μέτρα. Άνθος: ακέραιο, ανοιχτό ή σκούρο καφεκόκκινο με πυκνό κοκκινωπό τρίχωμα στους ώμους. Θυρεός γαλαζωπός με μεταλλικό μπλε περίγραμμα σε σχήμα πέταλου, σταγόνων ή Η. Άνθιση: Φεβρουάριος - Μάιος. Ετυμολογία: Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει και το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας. ferrum-equinum < ferrum σίδερο + equinus άλογο - επειδή ο θυρεός στο χείλος μοιάζει με πέταλο αλόγου. convexa < κυρτή, κοίλη. FLORA AMORGINA 119

119 FLORA AMORGINA 120 φωτ. Γιάννης Γαβαλάς Ηρακλειά 14/04/2008 ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys gortynia (H.Baumann & Kunkele) Paulus 1988 * Οφρύς της Γόρτυνας Ενδημική ορχιδέα Κρήτης και Κυκλάδων. Περιγράφηκε από το Ηράκλειο. Το όνομά της αναφέρεται στην αρχαία Γόρτυνα. Βιότοπος: Σε αλκαλικά εδάφη, ηλιόλουστα ως ημισκιερά, θαμνότοπους, πεζούλες, άκρες δασών Φύεται στην Αμοργό και την Ηρακλειά. Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει και το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας. gortynia < Γόρτυς Γόρτυνος, αρχαία πόλη της Κρήτης FLORA AMORGINA 120

120 FLORA AMORGINA 121 ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys cretensis (H.Baumann & Kunkele) Paulus 1988 * Οφρύς της Κρήτης Θεωρήθηκε ενδημική της Κρήτης αλλά αργότερα βρέθηκε στην Αμοργό και τις Κυκλάδες. Περιγράφτκε από το Λασίθι. Ορχιδέα με χαρακτηριστικά μικρό και στρογγυλό χείλος. Λόγω της γενικής εμφάνισης μπορεί να μπερδευτεί με την Ophrys gortynia, από την οποία ξεχωρίζει λόγω του πιο στρογγυλεμένου βασικού τμήματος του χείλους. Ανθίζει από τα μέσα Φεβρουαρίου και σαφώς νωρίτερα από την Ophrys gortynia. Βιότοπος: Ασβεστολιθικά και ξερά εδάφη, φρύγανα, θάμνοι, ελαιώνες, ηλιόλουστα ως ημισκιερά μέρη. Ετυμολογία: Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει και το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας cretensis < Κρήτη FLORA AMORGINA 121

121 FLORA AMORGINA 122 φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ηρακλειά 15/03/2008 Ophrys icariensis M.Hirth & H.Spaeth 1990 * Οφρύς της Ικαρίας Ενδημική ορχιδέα της Ικαρίας, της Νάξου και των Μικρών Κυκλάδων. Περιγράφηκε το 1990 από την Ικαρία, εξ ου και το όνομά της. Προς το παρόν, έχει βρεθεί στην Ηρακλειά και την γειτονική Σχινούσα. Σπάνια Οφρύς με χαρακτηριστικά το τραπεζοειδές ακέραιο χείλος, τα έντονα πορφυροιώδη σέπαλα και πέταλα, τις μικρές προεξοχές στους «ώμους» του χείλους και τα σχετικά μακριά πέταλά της. Φύεται σε ηλιόλουστα ασβεστολιθικά εδάφη, συνήθως σε χλοώδη μέρη ανάμεσα σε θάμνους και σε υψόμετρα μέτρα. Τα άνθη παρουσιάζουν ποικιλομορφία, άλλοτε στενόμακρα και άλλοτε τραπεζοειδή. Ανθίζει από τον Μάρτιο Ετυμολογία: Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας. ιcariensis < Ικαρία FLORA AMORGINA 122

122 FLORA AMORGINA 123 Κατάπολα 31/03/2010 ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys heldreichii Schltr * Οφρύς του Χελδράϊχ Ενδημική ορχιδέα Κρήτης, Κυκλάδων, Αν. Πελοποννήσου, Αττικής. Περιγράφηκε από τα Χανιά. Πολύμορφο είδος. Τυπικά θεωρούνται τα φυτά της Κρήτης. Τα πέταλά του είναι συνήθως ενωμένα στην βάση τους, το χείλος είναι μεγάλο (13-18 χιλιοστά), αμφοροειδές και έντονα σφαιροειδές στο κέντρο, ενώ οι πλαϊνοί λοβοί είναι μικροί (3-8 χιλιοστά). Φύεται σε φρύγανα, θαμνότοπους, παρατημένους αγρούς, ελαιώνες, σε ηλιόλουστες θέσεις και σε υψόμετρα μ. Ανθίζει από τον Μάρτιο. Συχνή στην Αμοργό και την Ηρακλειά. Ετυμολογία: Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας. heldreichii< Αφιερωμένη στο Θεόδωρο Χελδράϊχ (πρώτο διευθυντή του βοτανικού κήπου των Αθηνών). FLORA AMORGINA 123

123 FLORA AMORGINA 124 ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys heracleotica Gavalas, Kreutz & Z. Antonopoulos 2010 *** Οφρύς της Ηρακλειάς Ετυμολογία: Το όνομα Ophrys heracleotica (Οφρύς της Ηρακλειάς) δόθηκε από το γεγονός ότι το φυτό φύεται μόνο στο νησί της Ηρακλειάς. Περιγραφή: Το είδος έχει ύψος cm, με ταξιανθία που αποτελείται από 2 έως 8 άνθη, τα οποία συνήθως είναι οριζόντια. Τα σέπαλα είναι κιτρινοπράσινα και τα πέταλα κίτρινα. Το χείλος είναι μικρού έως μεσαίου μεγέθους, 8-14 mm σε μήκος, οβάλ και τρίλοβο με ρηχές εγκοπές ανάμεσα στο κεντρικό και τους πλευρικούς λοβούς. Μερικές φορές, το χείλος είναι έντονα ή ελαφρώς στρογγυλεμένο και κυρτό προς τα κάτω, σχηματίζοντας ένα ισχυρό γόνατο στη βάση του. Οι πλευρικοί λοβοί είναι αρκετά μεγάλοι, καμπυλωτοί προς τα κάτω πολύ έντονα. Μερικές φορές, τα άκρα είναι κυρτά προς τα πάνω. Το χρώμα του θυρεού είναι σκούρο καφέ έως κοκκινωπό καφέ και οριοθετείται από δύο μπλε-γκρι γραμμές σε σχήμα «Ωμέγα». Η επιφάνεια του χείλους μοιάζει έντονα με την Ophrys parosica. Οι άκρες του έχουν συνήθως μεγάλη φωτεινά κίτρινη ή κιτρινοπράσινη επιφάνεια. Το χείλος έχει βαθύ τριχωτό αυλάκι FLORA AMORGINA 124

124 FLORA AMORGINA 125 φωτογραφίες Ζήσης Αντωνόπουλος σε σχήμα V. Βιότοπος: Ανοιχτές επιφάνειες με φρύγανα ή θάμνους, πετρώδες θέσεις, εγκαταλελειμμένες αναβαθμίδες. Εδάφη ασβεστολιθικά, βασικά, ξηρό χώμα. Άνθιση: Από τα τέλη Φεβρουαρίου έως τα μέσα Απριλίου. Περίπου την ίδια περίοδο με την Ophrys phryganae και 2-3 εβδομάδες μετά την Ophrys sicula. Υψομετρική κατανομή: Από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 250 μ. Εξάπλωση: Ενδημικό του νησιού της Ηράκλειας στις Μικρές Κυκλάδες. Οι Αντωνόπουλος, Γαβαλάς και Ellenbast ερεύνησαν την γειτονική Σχινούσα (σε απόσταση μόνο 2-3 χλμ. από την Ηράκλεια) αλλά δεν βρήκαν την Ophrys heracleotica εκεί. Επίσης, ο Ellenbast διέμεινε πολλές μέρες στις αρχές Απριλίου του 2010 στη Νάξο, έψαξε όλο το νησί πολύ καλά, αλλά δεν βρήκε την Ophrys heracleotica. Η Ophrys heracleotica είναι πολύ συχνή στην Ηρακλειά και πιθανώς προϊόν πρόσφατης υβριδογένεσης ανάμεσα στην Ophrys phryganae και την Ophrys blitopertha. Τοπικά το είδος σχηματίζει μεγάλες αποικίες. Είναι πιο πολυάριθμη από την, επίσης συχνή, Ophrys phryganae. FLORA AMORGINA 125

125 FLORA AMORGINA 126 PLUMBAGINACEAE Limonium graecum (Poir.) Rech. f ** Λειμώνιον το γραικό Κάτω Κάμπος 29/06/2005 Ενδημικό φυτό των Κυκλάδων. Η περιγραφή του είδους βασίστηκε σε συλλογή φυτών του Τουρνεφόρ το 1700 από την Δονούσα. Φύεται σε πολλές θέσεις στην Αμοργό: Κατάπολα, Θολάρια, Κάτω Κάμπος, Χοζοβιώτισσα και στις νησίδες Νικουριά, Γραμβούσα, Πατελίδι, Κισήρι, Άτιμο. Ευδοκιμεί επίσης σε Ηρακλειά, Δονούσα. Πολυετής μικρός θάμνος με ισχυρή ρίζα, ξυλώδη βάση, πολύκλαδος. Βασικά φύλλα αμβλεία, άκαμπτα, γλαυκοπράσινα. Βλαστοί διακλαδισμένοι από την βάση, εύκαμπτοι. Βιότοπος: βραχώδεις ακτές, σε υψόμετρα 0-10 μ. Στεφάνη με ελαφρύ ιώδες χρώμα. Άνθη μπλε-μοβ. Ανθίζει Ιούνιο - Αύγουστο. Ετυμολογία: Limonium < limonium (από Πλίνιο) < λειμώνιον (Διοσκουρίδης) graecum > Graecia Γραικία FLORA AMORGINA 126

126 FLORA AMORGINA 127 RANUNCULACEAE ΡΑΝΟΥΝΚΟΥΛΙΔΕΣ Nigella doerfleri Vierhapper, 1926 * Nιγκέλα του Ντέρφλερ φωτογραφία Γιάννης Γαβαλάς Η Νιγκέλα του Ντέρφλερ είναι ενδημική της Κρήτης, των Κυκλάδων, των Αντικύθηρων και της νησίδας Βελοπούλα. Ανήκει στο σύμπλεγμα της Nigella arvensis (τα είδη της Nigella είναι γνωστά με τα ονόματα μαυροκούκι ή άγριο κύμινο) αλλά απομονώθηκε νωρίς από τον κύριο κλάδο της arvensis, περισσότερο από 2 εκατομμύρια χρόνια πριν. Φύεται σε ξηρές θαμνώδεις τοποθεσίες. Ανθίζει Απρίλιο - Μάιο. Αν και ενδημικό έχει ευρεία εξάπλωση στα νησιά μας: Αμοργός (Αιγιάλη, Κάτω Μεριά, Χώρα), Αμοργοπούλα, Δονούσα, Ηρακλειά, Κέρος, Κίναρος, Κουφονήσια, Λέβιθα, Σχινούσα. Ετυμολογία: Nigella < υποκοριστικό του niger (μαύρος) = μαυριδερή, αναφέρεται στο χρώμα των σπερμάτων. doerfleri < αφιερωμένη στο Αυστριακό βοτανικό Ignaz Doerfler (Dörfler, ). FLORA AMORGINA 127

127 FLORA AMORGINA 128 RUBIACEAE Χοζοβιώτισσα 27/04/2005 Galium amorginum Halácsy, 1901 * Γάλιο της Αμοργού Ενδημικό Κυκλάδων και Καρπάθου. Συλλέχτηκε από την Αμοργό το 1898 από τον Χρήστο Λεωνή και περιγράφηκε το 1901 από τον Halácsy. Εκτός από την Αμοργό (Χοζοβιώτισαα, Κρίκελος, Χώρα, κ.ά), σε άλλα νησιά μας φύεται σε Κέρο και Δονούσα. Από τις άλλες Κυκλάδες σε Σίκινο, Νάξο, Φολέγανδρο, Ίο, και τις νησίδες Καλόγερος (Σικίνου) και Καρδιώτισσα (Φολεγάνδρου). Βιότοπος: Προεξοχές αβεστολιθικών βράχων, πετρώδεις πλαγιές σε υψόμετρα μ. Ισχυρό πολυετές φυτό με ξυλώδη βάση. Ακμαίοι βλαστοί, ανερχόμενοι, εκ., τετράπλευροι. Φύλλα στρογγυλά, γραμμοειδή, παχιά, γλαυκοπράσινα. Ταξιανθία πυκνή με άνθη κρεμ-λευκά. Ετυμολογία: Galium < γάλα ==> επειδή ορισμένα είδη αυτού του γένους χρησιμοποιήθηκαν για την πήξη του γάλακτος = Γάλιον amorginum < Αμοργός = αμοργινό FLORA AMORGINA 128

128 FLORA AMORGINA 129 RUBIACEAE φωτογραφία Arne Strid Asperula abbreviata (Halácsy) Rech. f ** Ασπερούλα η στενόμακρη Ενδημικό Αμοργού και Νάξου. Περιγράφηκε από φυτά που προέρχονταν από το όρος Ζας της Νάξου, που είναι και η μοναδική θέση του φυτού στην Νάξο. Στην Αμοργό αναφέρεται από Runemark, Snogerup & Bentzer από περισσότερες θέσεις στην Ανατολική Αμοργό: Νικουριά, Κρίκελος, και το ορυχείο του Κρίκελου. Μικρός θάμνος με ξυλώδη βάση. Άνθη σωληνοειδή κρεμ ή ροζ. Φύεται σε βραχώδεις πλαγιές και ασβεστολιθικούς βράχους, σε περιοχές με πουρνάρια που βόσκονται και σε υψόμετρα μ. Ανθίζει από τον Μάιο μέχρι τις αρχές Ιουνίου. Ετυμολογία: Asperula < asper τραχύς, ακατέργαστος ==> αναφορά στα φύλλα abbreviata < abbrevio, abbreviare συντομεύω ==> με την έννοια του στενού, του στενόμακρου (σε φύλλα και άνθη) FLORA AMORGINA 129

129 FLORA AMORGINA 130 SCROPHULARIACEAE Verbascum adeliae Heldr ** Βερμπάσκο του Αντέλια Ενδημικό των Κυκλάδων από την Αμοργό, την Νάξο και την Μύκονο. Συλλέχτηκε το 1844 στην Νάξο και περιγράφηκε το Στην Αμοργό αναφέρεται από την Λαγκάδα της Αιγιάλης και από την περιοχή Χώρας- Καταπόλων.. Διετές φυτό, ύφους εκατοστών. Βλαστός ισχυρός, πολύ διακλαδισμένος στο πάνω μέρος, σχηματίζοντας μια μεγάλη πυραμίδα. Βιότοπος: άκρες μονοπατιών και δρόμων, βραχώδεις πλαγιές με μικρά ρέματα σε υψόμετρα μέτρων. Άνθη σε δέσμες 3-7, κίτρινα. Ανθίζει από τον Μάιο μέχρι τον Ιούλιο. Ετυμολογία: Verbascum < verbascum (latin.) φλόμος < ίσως από barba < barbáscum γενειάδα ==> από τις τρίχες στα φύλλα και τα άνθη. adeliae < αφιερωμένο στον συλλέκτη Adelia, φίλο του Heldreichi που περιέγραψε το φυτό. FLORA AMORGINA 130

130 FLORA AMORGINA 131 VERONICACEAE Cymbalaria minor subsp. dodekanesi (Greuter) Carcinero & al. * Κυμπαλαρία μικροκάλυξ υποείδος της Δωδεκανήσου Ενδημικό Κυκλάδων (Αμοργός, Κέρος, Φολέγανδρος), Ανατολικής Κρήτης και Καρπάθου και Ανατολικού Αιγαίου (Ρόδος, Χαλκη, Νίσυρος, Ικαρία, Σάμος). Στην Αμοργό αναφέρεται από τον Κρίκελο της Αιγιάλης, τα Θολάρια, την Λαγκάδα, τον Προφήτη Ηλία της Χώρας, τον Κόρακα της Κάτω Μεριάς, την νησίδα Νικουριά. Τριχωτό φυτό με λεπτούς έρποντες βλαστούς. Φύλλα στρογγυλά, τριχωτά με 3-5 ρηχούς λοβούς, Άνθη ζυγόμορφα, δίχειλα. Άνω χείλος με κοκκινωπές λωρίδες, κάτω χείλος έντονα τρίλοβο με κίτρινο σημάδι στον λαιμό. Προτιμά υγρά βράχια. Ανθίζει από τον Απρίλιο. Ετυμολογία: Cymbalaria < κύμβαλο (λόγω του σχήματος των φύλλων) minor < συγκριτικό του parvus (μικρός) = ελλάσων, μικρότερος (από άλλα συγγενικά είδη) dodekanesi < Δωδεκάνησος FLORA AMORGINA 131

131 FLORA AMORGINA 132 ERICACEAE Erica manipuliflora Τα ρείκια αρχίζουν να ανθίζουν από το επίπεδο της θάλασσας το φθινόπωρο, όπροσφέροντας τροφή στις μέλισσες σε μια δύσκολο εποχή. Κατάπολα 16/11/2009 FLORA AMORGINA 132

132 FLORA AMORGINA 133 Σπάνια φυτά και φυτά με τοπικό ενδιαφέρον FLORA AMORGINA 133

133 FLORA AMORGINA 134 Narcissus obsoletus (Haw.) Spach, 1846 Στην Αμοργό λέγεται «αγριο -μαρτακούδι». Είναι ο φθινοπωρινός νάρκισσος, που ανθίζει από τον Σεπτέμβριο έως και τα τέλη Νοεμβρίου. Είναι μικρότερος από τον «ταζέττιο», αλλά με δυνατό άρωμα. Ο βλαστός του είναι λεπτός, κυλινδρικός, με ύψος εκατοστά. Κάθε βλαστός έχει συνήθως ένα άνθος. Τα άνθη του είναι Βρούτση 10/10/2006 μικρά και η διάμετρος τους δεν ξεπερνά τα 3 εκατοστά. Φύεται σε πετρώδεις περιοχές, γυμνές εκτάσεις και αραιούς θαμνότοπους. FLORA AMORGINA 134

134 FLORA AMORGINA 135 AMARYLLIDACEAE ΑΜΑΡΥΛΛΙΔΕΣ Narcissus tazetta L Νάρκισσος ο ταζέττιος Δεν θα μπορούσαμε να αγνοήσουμε ένα κοινό αλλά πολύ δημοφιλές λουλούδι, που ανθίζει στη μέση του χειμώνα. Στην Αμοργό ο νάρκισσος λέγεται «μαρτακούδι». Σε άλλα μέρη της Ελλάδας ονομάζεται μανουσάκι. Ανθίζει σε ελαιώνες και άκρες περιβολιών Με ωραίο άρωμα, συλλέγεται για διακοσμητικούς λόγους. Βλαστός ισχυρός, κυλινδρικός. Φύλλα γλαυκά, γωνιώδη με ύψος όσο περίπου κι ο βλαστός. Άνθη λευκά με στεφάνη πορτοκαλοκίτρινη. Στην φωτογραφία φαίνεται μια συστάδα με μαρτακούδια στο ελαιώνα της Αιγιάλης, με φόντο την Λαγκάδα και τον συννεφιασμένο Κρίκελο. FLORA AMORGINA 135

135 FLORA AMORGINA 136 AMARYLLIDACEAE ΑΜΑΡΥΛΛΙΔΕΣ Pancratium maritimum L Παγκράτιο το παράλιο (κρίνος της θάλασσας) Όρμος Αιγάλης 29/09/2007 Ο «κρίνος της θάλασσας» δεν θα μπορούσε να λείψει από ένα βιβλίο με θέμα την χλωρίδα ενός νησιού, όπως η Αμοργός. Ανθίζει το καλοκαίρι από τον Αύγουστο μέχρι τον Σεπτέμβριο σε αμμώδεις παραλίες, εκεί που τελειώνει το χειμέριο κύμα. Τα άνθη του (3-15 σε κάθε σκιάδιο) είναι κατάλευκα, εύοσμα, μεγάλα και σε σχήμα χοάνης. Στην Αμοργό φύεται στις αμμουδιές της Αιγιάλης, στις Φοινικιές, στη νησίδα Γραμβούσα... Ενδιαφέρον έχει ο τρόπος αναπαραγωγής του κρίνου της θάλασσας. Οι μαύροι ανάλαφροι σπόροι του, που μοιάζουν με κομμάτια κάρβουνου (όπως φαίνεται στις φωτογραφίες), διασκορπίζονται με τον αέρα στην θάλασσα. Οι σπόροι επιπλέουν πάνω στα κύματα και τα ρεύματα τούς διασπείρουν σε άλλες αμμουδιές, όπου θα δώσουν νέα φυτά. Ετυμολογία: Pancratium < παν (πας, πάσα) + κρατέω --> επειδή υπερνικά τις ακραίες συνθήκες του οικοτόπου του, (ξηρές και υφάλμυρες άμμοι) και παραμένει πάντα κραταιό. maritimum < mare (λατιν.) θάλασσα = παραθαλάσσιο. FLORA AMORGINA 136

136 FLORA AMORGINA 137 Φοινικιές 16/11/2009 FLORA AMORGINA 137

137 FLORA AMORGINA 138 AMARYLLIDACEAE ΑΜΑΡΥΛΛΙΔΕΣ Θολάρια 24/11/2007 Sternbergia lutea (L.) Ker Gawl. ex Spreng, 1825 Στερνμπέργκια η κίτρινη Αυτά τα κίτρινα κρινάκια γεμίζουν το φθινόπωρο τα βράχια της Αμοργού και των νησιών, καθώς ξεπετάγονται από τις σχισμές των βράχων αλλά και μέσα από τα καλντερίμια των χωριών. Πρόκειται για πολυετή βολβόρριζη πόα, που ευδοκιμεί στη νότια Ελλάδα, δηλαδή σε Στερεά, Πελοπόννησο, νησιά και Κρήτη. Ανθίζει το φθινόπωρο, από τα τέλη Σεπτεμβρίου μέχρι τα τέλη Νοεμβρίου, ανάλογα με τα πρωτοβρόχια. Τα άνθη της είναι κίτρινα με 6 στρογγυλά τέπαλα. Φύεται σε γκρεμνά, βραχώδεις θέσεις αλλά και σε παλιά χωράφια και ελαιώνες Ετυμολογία: Sternbergia < είδος αφιερωμένο στον Caspar (Kaspar) Maria von Sternberg ( ), Βοημό βοτανικό που θεωρείται ιδρυτής του κλάδου της Παλαιοβοτανικής lutea = κίτρινη. FLORA AMORGINA 138

138 FLORA AMORGINA 139 Χώρα 09/10/2006 Χώρα (Λέλη) 14/11/2009 FLORA AMORGINA 139

139 FLORA AMORGINA 140 FLORA AMORGINA 140

140 FLORA AMORGINA 141 Στα βράχια του κάστρου και στα καλντερίμια της Χώρας εμφανίζονται το φθινόπωρο τα ανθισμένα κίτρινα κρινάκια (Sternbergia lutea) FLORA AMORGINA 141

141 FLORA AMORGINA 142 ANACARDIACEAE ΑΝΑΚΑΡΔΙΔΕΣ Pistacia lentiscus L Πιστακία η λεντίσκος (σχίνος, σχινιά) Μαστίχα... Αμοργού Αρκεσίνη 23/04/2005 Αειθαλής αρωματικός ρητινοφόρος θάμνος, που μπορεί να πάρει και δενδροειδή μορφή. Φυτό δίοικο, με θηλυκά άνθη κίτρινα και αρσενικά σκουροκόκκινα. Καρποί μικροί, κόκκινοι που μαυρίζουν στην ωρίμανση. Φυτό κοινό σε όλη την Ελλάδα, που όμως έχει μια δική του ιστορία στις Κυκλάδες, που μας οδηγεί να το συμπεριλάβουμε σ αυτό το βιβλίο. Στην Χίο υπάρχει η ποικιλία Pistacia lentiscus var. chia, το γνωστό μαστιχόδενδρο. Στην πραγματικότητα το μαστιχόδενδρο είναι ο κοινός σχίνος, που αποδίδει την αρωματική του ρητίνη, δηλαδή την μαστίχα, ύστερα από συγκεκριμένες καλλιεργητικές μεθόδους επί πολλούς αιώνες στην Χίο. Το απέδειξε ο καθηγητής Βοτανικής στο πανεπιστήμιο Αθηνών Θεόδωρος Ορφανίδης στην δεκαετία του 1860, όταν προχώρησε στην μετατροπή σχίνων σε μαστιχόδεντρα σε νησιά των Κυκλάδων, με μεγαλύτερη επιτυχία στην Αμοργό, την Αντίπαρο και τη Νάξο. Στην φωτογραφία (πάνω αριστερά) φαίνεται ένα μαστιχόδεντρο που διατηρείται μέχρι σήμερα στην Κάτω Μεριά της Αμοργού. Σε υπόμνημά του προς τον υπουργό Οικονομικών, τον Ιούνιο του 1872, καθηγητής Θ. FLORA AMORGINA 142

142 FLORA AMORGINA 143 Ορφανίδης, γράφει ανάμεσα στα άλλα: «Λαμβάνω την τιμή, κύριοι υπουργοί, να σας πληροφορήσω για ένα σπουδαίο πράγμα, που έχει μεγάλη αξία για τους φτωχούς κατοίκους διαφόρων νησιών μας. Αυτό είναι η παραγωγή μαστίχας από τους αυτοφυείς στα νησιά μας σχίνους Προσδοκώντας α- ναμφισβήτητη επιτυχία, δεν παρέλειψα στις περιοδείες μου να προτρέπω όλους τους γνωστούς μου κατοίκους Κυκλάδων να κάνουν τα ίδια με μένα πειράματα στην πατρίδα τους. Μετά δύο χρόνια, ευτύχησα να λάβω εξαίσια δείγματα μαστίχας, όμοιας στα πάντα με την χιώτικη, δηλαδή ξηρά, ευωδιέστατη και διαφανέστατη. Το πρώτο δείγμα με του έστειλα ο κύριος Σιβίνης από την Αντίπαρο και το δεύτερο ο διδάσκαλος κύριος Ιωαννίδης από την Αμοργό. Τα δείγματα αυτά εκτέθηκαν μαζί με άλλες συλλογές μου στην έκθεση των Ολυμπίων το Αν και πέρασαν από τότε 13 ολόκληρα χρόνια, ουδεμία αλλοίωση συνέβη σ αυτά εκτός από το βαθύτερο κίτρινο χρώμα που απέκτησαν...» Οι έρευνες και οι προτάσεις του καθηγητή Θεόδωρου Ορφανίδη για την παραγωγή μαστίχας στις Κυκλάδες δεν τελεσφόρησαν. Στην εποχή του η βασική καλλιέργεια της Α- μοργού ήταν ο καπνός. Η Νάξος είχε και συνεχίζει να έχει τα δικά της εκλεκτά προϊόντα. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους η έκταση της Ελλάδας τριπλασιάστηκε και η οικονομική σημασία των νησιών κατέπεσε δραματικά. Άλλωστε και η Χίος ενώθηκε με την Ελλάδα, οπότε και η μαστίχα έγινε ελληνικό προϊόν. FLORA AMORGINA 143

143 FLORA AMORGINA 144 Αρκεσίνη 06/04/2004 APIACEAE (UMBELLIFERAE - ΣΚΙΑΔΙΑΝΘΗ) Ferula communis subsp. glauca (L.) Rouy & E.G.Camus 1901 Φερούλα η κοινή (νάρθηκας, άρτηκας) Μεσογειακό φυτό, κοινό στην Ελλάδα, κυρίως στις παραλιακές περιοχές και τα νησιά. Στην Αμοργό έχει κάποιες ιδιαιτερότητες. Ο πατέρας της Βοτανικής, ο Θεόφραστος, στο έργο του «περί φυτών ιστορίας» κάνει μια πλήρη περιγραφή του και, ανάμεσα στα άλλα, γράφει: «Ο νάρθηκας γίνεται πολύ μεγάλος. Έχει μονό βλαστό με γόνατα, από τα οποία βγαίνουν τα φύλλα. Τα φύλλα δεν βγαίνουν από το ίδιο μέρος των γονάτων αλλά εναλλάξ. Για αρκετή απόσταση αγκαλιάζουν τον βλαστό, όπως τα φύλλα του καλαμιού, αλλά είναι μαλακά, πολυσχιδή και σχεδόν τριχοειδή. Το άνθος του νάρθηκα έχει χρώμα σκούρο κίτρινο και ο καρπός του είναι παρόμοιος με αυτόν του άνηθου, αλλά είναι μεγαλύτερος. Στην κορυφή του το φυτό σχίζεται σε όχι μεγάλους βλαστούς, που έχουν άνθος και καρπούς. Βλασταίνει την άνοιξη. Η ρίζα του είναι βαθιά και μονή». Η αρχαία ονομασία του φυτού είναι νάρθηξ (νάρθηκος) Στην Αμοργό ονομάζεται άρτηκας, διατηρώντας ελαφρώς παρεφθαρμένο του αρχαίο όνομα. Από τους άσπαστους, ανθεκτικούς και πανάλαφρους αποξηραμένους βλαστούς του άρτηκα στο FLORA AMORGINA 144

144 FLORA AMORGINA 145 νησί μας κατασκεύαζαν μικρά έπιπλα (σκαμνιά, κιβωτίδια, κ.α) συνδέοντας τους βλαστούς με ξυλόκαρφα. Στην Κρήτη οι βόσκοι φτιάχνουν ραβδιά από βλαστούς άρτηκα, που λέγονται «κουτσούνες». Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Προμηθέας έκλεψε την φωτιά από τους θεούς και την παρέδωσε στους ανθρώπους μέσα σε έναν αποξηραμένο βλαστό νάρθηκα. Ο βλαστός του νάρθηκα όταν ξεραίνεται έχει εξωτερική ξυλώδη επιφάνεια αλλά στο εσωτερικό του διατηρεί μια πολύ ελαφριά και σπογγώδη ύλη, η οποία καίγεται με πολύ αργό ρυθμό και διατηρεί τη φωτιά για μεγάλο χρόνο. Έτσι, χάρη σ αυτή την ιδιότητα του νάρθηκα, μπόρεσε ο Προμηθέας να μεταφέρει την φωτιά και να τη δώσει στους ανθρώπους, αφού την έκλεψε από το εργαστήρι του Ήφαιστου στη Λήμνο. Από την αρχαιότητα μέχρι πριν λίγα χρόνια, σε πολλά ελληνικά νησιά και χωριά χρησιμοποιούσαν τον αποξηραμένο βλαστό του νάρθηκα για να διατηρούν και να μεταφέρουν την φωτιά. Οι ναυτικοί στην εποχή των ιστιοφόρων χρησιμοποιούσαν βλαστούς άρτηκα για να διατηρούν τη σπίθα της φωτιάς στα καΐκια τους και για να ανάβουν τα τσιμπούκια τους. Στα κυκλαδονήσια χρησιμοποιούσαν μέχρι πρόσφατα βλαστούς άρτηκα για λαμπάδες το Πάσχα Ο αείμνηστος καθηγητής Βοτανικής Κων. Ζερλέντης, ίσως με μια δόση υπερβολής γράφει ότι η Αμοργός είναι το νησί με τους περισσότερους άρτηκες. Στην Αμοργό και τα άλλα νησιά μας στην αποξηραμένη βάση του άρτηκα, βγαίνει ένα μεγάλο και νόστιμο μανιτάρι που λέγεται «αρτηκίτης». Στο καφενείο του Πάρβα, στην Χώρα, υπήρχε κρεμασμένος ένα αρτηκίτης τεραστίων διαστάσεων. Μια συστάδα με αρτηκίτες (Pleurotus eryngii var. ferulae) από την Ηρακλειά (17/11/2009). Το ενδιαφέρον είναι ότι άρτηκας και αρτηκίτες είχαν φυτρώσει κάτω από μια συκιά. FLORA AMORGINA 145

145 FLORA AMORGINA 146 ASPHIDELACEAE ΑΣΦΟΔΕΛΙΔΕΣ Asphodelus ramosus L., 1753 Ασφόδελος ο πολύκλαδος Άλλο ένα κοινό φυτό, που έχει την ιδιαιτερότητά του στην Αμοργό, γιατί έχει δώσει το όνομά του σ ένα χωριό, τον Ασφοντηλίτη. Το χωριό στην Όξω Μεριά της Αιγιάλης έχει σήμερα εγκαταλειφθεί και χρησιμοποιείται κυρίως για κτηνοτροφικές εργασίες. Δεν παύει όμως να έχει την δική του ιστορία. Το 1885 ο Άγγλος περιηγητής και αρχαιολόγος Τζέημς Μπεντ επισκέφθηκε την Αμοργό και γράφει σχετικά: «Το ορεινό χωριό που γευματίσαμε έχει το μακρόσυρτο όνομα Ασφοντηλίτης. Είναι κτηνοτροφικό χωριό που τυροκομούν κι αποτελείται από χαμόσπιτα. Το σπίτι που καταλύσαμε ήταν γεμάτο με τυριά που στέγνωναν σε καλάμια, κρεμασμένα στους τοίχους με τρόπο ώστε να σχηματίζουν ράφια, που τα ονόμαζαν «καλαμάκια».σ αυτό το χωριό οι ηλικιωμένοι άντρες φοράνε μια αρχαία ενδυμασία, που αποτελείται από ένα περίεργο γιλέκο, μια κόκκινη σκούφια κι ένα πλεκτό κάλυμμα που κρέμεται από την μια πλευρά και το φτιάχνουν οι γυναίκες τους στο σπίτι, κλώθοντας το υλικό και βάφοντάς το νε ένα είδος βατόμουρου που βρίσκουν στους λόφους». Στην Αμοργό το φυτό λέγεται «ασφόντηλας», δηλαδή διατηρεί το αρχαίο του όνομα που θεωρείται άγνωστης ετυμολογίας. Η περιοχή του χωριού ήταν χλωριδικά υποβαθ- FLORA AMORGINA 146

146 FLORA AMORGINA 147 Αν και πολλά σπίτια έχουν συντηρηθεί ο Ασφοντηλίτης παραμένει και σήμερα ένα ακατοίκητο χωριό. Το πράσινο που φαίνεται στις αυλές είναι φραγκοσυκιές. μισμένη από την υπερβόσκηση και φαίνεται ότι ήταν γεμάτο ασφόντηλες, που δεν τρώνε τα κατσίκια και τα πρόβατα και που έδωσαν το όνομα στο χωριό. Η παρουσία μεγάλου αριθμού ασφόδελων σε μία περιοχή στην πραγματικότητα μας δείχνει ότι η περιοχή αυτή βρίσκεται ένα στάδιο πριν την ερημοποίηση. Αυτό συμβαίνει σε αρκετά μέρη στην Αμοργό και οφείλεται στην υπερβόσκηση και στην διάβρωση των εδαφών, κυρίως από τους ανέμους. Ο Ασφόδελος είναι φυτό βολβώδες, πολυετές με βλαστό κυλινδρικό, κούφιο, διακλαδισμένο στην κορυφή. Τα φύλλα του είναι επιμήκη, τριγωνικά και συγκεντρωμένα στην βάση του φυτού. Τα άνθη έχουν τέπαλα λευκά με κοκκινωπή νεύρωση στην μέση, σε επάκριους βότρεις. Παρότι τα άνθη του μεμονωμένα φαίνονται ενδιαφέροντα, στην φύση η παρουσία των ασφόδελων μέσα στο πετρώδες τοπίο και με την σχοινοειδή μορφή των βλαστών του δεν συνιστά ευχάριστο θέαμα. Ίσως γι' αυτό οι αρχαίοι συνέδεσαν το φυτό με τον Κάτω Κόσμο και το είχαν ως σύμβολο πένθους. Ετυμολογία: Asphodelus < ασφόδελος (αβέβαιας ετυμολογίας). ramosus < ramus (κλάδος, κλαδί) = πολύκλαδος. FLORA AMORGINA 147

147 FLORA AMORGINA 148 ASPHODELACEAE Χοζοβιώτισσα 07/04/2007 Asphodeline lutea (L.) Rchb Ασφοδελίνη η κίτρινη Η Ασφοδελίνη η κίτρινη είναι ευρωμεσογειακό φυτό, με ευρεία αλλά διάσπαρτη εξάπλωση σε όλη την Ελλάδα εκτός των Κυκλάδων μέχρι προ τίνος. Αυτή είναι η πρώτη αναφορά από την Αμοργό και η πρώτη καταγραφή από τις Κυκλάδες. Βλαστός γεροδεμένος, μέχρι 80 εκ., με φύλλα σε όλο το μήκος του, εκτός της ταξιανθίας. Φύεται σε πετρώδεις τοποθεσίες με φρύγανα και αείφυλλους πλατύφυλλου θάμνους (μακκία) και σε διάκενα δασών κυρίως της ορεινής και ημιορεινής ζώνης. Ανθίζει από τον Μάρτιο μέχρι τον Ιούνιο σε υψόμετρα (-1600) μ.. Ετυμολογία: Asphodeline < υποκοριστικό του Asphodelus > ασφόδελος (αβέβαιας ετυμολογίας) = Ασφοδελίνη lutea (λατιν.) = κίτρινη. FLORA AMORGINA 148

148 FLORA AMORGINA 149 ASTERACEAE (COMPOSITAE) ΣΥΝΘΕΤΑ Λαγκάδα 01/04/2010 Helichrysum orientale (L.) Vaill Ελίχρυσο το ανατολικό Φυτό της Ανατολικής Μεσογείου με εξάπλωση σε Κυκλάδες, Κρήτη, Δυτικό και Ανατολικό Αιγαίο. Βιότοπος: ασβεστολιθικοί βράχοι, σε υψόμετρα μ. Πολυετές χαμόφυτο φυτό, με σκληρό ξυλώδες απόθεμα. Βλαστοί εκ., τριχωτοί. Βασικά φύλλα στενά, χιλ., τριχωτά, προμήκη σπατουλοειδή, στρογγυλεμένα στην άκρη. Κεφάλια σε πυκνές ταξιανθίες με λαμπερά λεμονοκίτρινα ανθίδια και σκούρο κέντρο. Ανθίζει από μέσα Απριλίου μέχρι τα μέσα Ιουνίου. Ετυμολογία: Helichrysum < ήλιος + χρυσός. Αναφορά στο χρυσοκίτρινο χρώμα των ανθέων σε πολλά είδη του γένους. orientale < oriens (ανατολή) = ανατολικό, ανατολίτικο. FLORA AMORGINA 149

149 FLORA AMORGINA 150 COLCHICACEAE ΚΟΛΧΙΚΙΙΔΕΣ Χώρα 01/10/2007 Colchicum variegatum L., 1753 Κολχικό το ποικίλο Το πρώτο φθινοπωρινό αγριολούλουδο που ανθίζει στην Αμοργό είναι το Colchicum variegatum. Εξαπλώνεται στα νησιά του Αιγαίου και την νοτιοδυτική Μικρά Ασία. Αρχίζει να ανθίζει από νωρίς τον Σεπτέμβριο ανάμεσα στα φρύγανα και γενικά σε άγονες και πετρώδεις τοποθεσίες Τα φύλλα του εμφανίζονται μετά την άνθιση. Ο βολβός περιβάλλεται από μαύρο χιτώνα (φωτογραφία δεξιά). Όλα τα μέρη του φυτού είναι δηλητηριώδη, με την κολχικίνη να αποτελεί ένα δραστικό δηλητήριο. Με ένα τέτοιο δηλητήριο η Μήδεια σκότωσε τα παιδιά της στην Κολχίδα και γι' αυτό τα φυτά αυτά ονομάστηκαν κολχικά είδη. Είναι από τα ωραιότερα κολχικά με μεγάλα κομψά άνθη, διακοσμημένα με ρόδινους ρόμβους που δίνουν την εικόνα ενός μωσαϊκού. Εκτός από την Αμοργό και την Ηρακλειά, πρέπει να φύεται και σε άλλα νησιά μας αλλά δεν έχουμε στοιχεία γιατί οι βοτανικές έρευνες γίνονται συνήθως την άνοιξη. Ετυμολογία: Colchicum < Κολχίς (αρχαία όνομα της σημερινής Γεωργίας). Κατά τον Διοσκουρίδη, το κολχικό φύτρωνε άφθονο στην Κολχίδα και την Μεσσηνία. variegatum < vario (ποικίλω) = ποικίλη, ποικιλόχρωμη, διάστικτη. FLORA AMORGINA 150

150 FLORA AMORGINA 151 Κατάπολα 09/10/2006 FLORA AMORGINA 151

151 FLORA AMORGINA 152 COMPOSITAE (ASTERACEAE) ΣΥΝΘΕΤΑ Θολάρια 26/03/2007 Artemisia arborescens (Vaill.) L., 1763 Αρτεμισία η δενδροειδής (αψιθιά) Η αψιθιά είναι γνωστή από την εποχή του Ιπποκράτη. Στην αρχαία Ρόδο, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης, έφτιαχναν ένα ποτό με βάση την αψιθιά και το έβαζαν στο κρασί για να μειώσουν το μεθύσι στους διαγωνισμούς οινοποσίας. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι «εμποδίζει την μέθη σε τέτοιο βαθμό, ώστε να εκτονώνει ακόμα και την ερωτική επιθυμία ηρεμώντας τα πνεύματα». Με άλλα λόγια έκαναν ένα είδος ναρκωτικού. Με βάση την αψιθιά κατασκευάζεται το ποτό «αψέντι». Στο Παρίσι έγινε το αγαπημένο ποτό των μποέμ και των σουρεαλιστών. Το αψέντι είναι τοξικό για το νευρικό σύστημα όταν χρησιμοποιείται υπερβολικά Το λαϊκό όνομα «αψιθιά» είναι παραφθορά του αρχαίου ονόματος «άψινθος». Στην αρχαία Ελλάδα την ονόμαζαν και αρτεμισία, προς τιμήν της θεάς Άρτεμης. Η αψιθιά είναι μεσογειακός θάμνος αρωματικός, πικρός, καλυμμένος με ασημόλευκο χνούδι. Ευδοκιμεί σε παλιά χωράφια και άκρες δρόμων. Στην Αμοργό φύεται στην Αιγιάλη και σε μεγάλη αφθονία στα Θολάρια. Επίσης στην Δονούσα και την Άνυδρο. Ετυμολογία: Artemisia < Άρτεμις // κατά άλλη εκδοχή από την Αρτεμισία Β (350 π.χ., αδελφή και σύζυγο του Μαύσωλου της Καρίας ==> το φυτό αναφέρει ο Πλίνιος (23 79 μ.χ.). arborescens < arbor δέντρο = δενδροειδής. FLORA AMORGINA 152

152 FLORA AMORGINA 153 Κατάπολα 25/03/2007 CRUCIFERAE (BRASSICACEAE) ΣΤΑΥΡΑΝΘΗ Brassica cretica subsp. aegaea (Heldr. & Halácsy, 1895) Snogerup, M.A.Gust. & Bothmer 1990 Βρασσική η κρητική, υποείδος του Αιγαίου (σκαρολάχανο) Φυτό με μεγάλη εξάπλωση, που όμως στην Αμοργό έχει ειδική μεταχείριση. Τρώγεται..! Τα τρυφερά του φύλλα, πριν το φυτό αναπτυχθεί και ανθίζει, βράζονται και φτιάχνουν μια εύγεστη σαλάδα, με λάδι και λεμόνι. Το είδος χωρίζεται σε 3 υποείδη: cretica ενδημική, με εξάπλωση στην Κρήτη. laconica ενδημική που φύεται στην Ανατολική Λακωνία και την Μάνη, egaea με μεγάλη εξάπλωση στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, την Εύβοια, την Αττική και τον Άθω. Είναι σχεδόν ενδημική της Ελλάδας, γιατί υπάρχουν λίγες θέσεις της στην ΝΔ Μικρά Ασία. Πολύ συχνή στην Αμοργό και τα νησιά της. Ποώδες φυτό με μεγάλα σαρκώδη, γλαυκοπράσινα φύλλα. Βιότοπος: ασβεστολιθικοί βράχοι, σε υψόμετρα μ. Άνθη με 4 κίτρινα πέταλα σε μεγάλο και πυκνό όρθιο βότρυ. Ανθίζει Μάρτιο - Απρίλιο. Λαϊκή ονομασία: σκαρολάχανο. Ετυμολογία: Brassica < λατινική ονομασία για το λάχανο cretica < Κρήτη aegaea < Αιγαίο. FLORA AMORGINA 153

153 FLORA AMORGINA 154 CUPRESSACEAE Καλοταρίτισσσα (Κάτω Μεριά) 14/11/2009 Juniperus turbinata Guss Γιουνίπερος ο περιστροφικός (φείδα) Κωνοφόρο με κορμό που διακλαδίζεται από τη βάση. Φύλλα συνήθως λεπιοειδή. Οι θηλυκοί καρποί του είναι σφαιρικοί, πράσινοι και κατά την ωρίμανση καφεκόκκινοι. Είναι πολύ ανθεκτικό στο ξηροθερμικό περιβάλλον των Κυκλάδων. Στην Αμοργό υπάρχει παντού, από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τις κορυφές των βουνών, σε θαμνώδη και δενδρώδη μορφή. Για να εξελιχθεί σε δέντρο χρειάζεται κλάδεμα και διάρκεια πολλών εκατοντάδων ε- τών. Στο ψηλότερο βουνό της Αμοργού, στον Κρίκελο, υπήρχε πολύ αρχαίο δάσος με φείδες και πουρνάρια αλλά το κατάστρεψε μια φωτιά το 1835 που κράτησε πολλές εβδομάδες. Τοπικό όνομα: φείδα. Από το σκουροπράσινο χρώμα που έδιναν οι φείδες και τα πουρνάρια στο νησί δόθηκε το αρχαίο όνομα «Αμοργός» ( < αμόργη). Ετυμολογία: Juniperus < junix δάμαλις (νεαρή αγελάδα που δεν έχει γεννήσεις) + pario γεννώ ==> για υποτιθέμενες ιδιότητες που ευνοούν τον τοκετό = Γιουνίπερος. turbinata < túrbo (turbinis) στρόβιλος, περιστροφή FLORA AMORGINA 154

154 FLORA AMORGINA 155 Κατάπολα 01/08/2004 FLORA AMORGINA 155

155 FLORA AMORGINA 156 HYACINTHACEAE ΥΑΚΙΝΘΙΔΕΣ Σταυρός (Χώρα) 01/09/2005 Drimia numidica, (Jord. & Fourr.) J.C.Manning & Goldblatt, 2004 Δριμία η νουμιδική (ασκέλα, κρεμμυδασκέλα) Άλλο ένα κοινό φυτό, που στην Αμοργό έχει την ιδιαιτερότητά του, γιατί παλιά μ αυτό θεράπευαν του έρπητες και καθάριζαν τα δόντια τους. Ο Γάλλος περιηγητής Σονινί (Sonnini de Manoncourt) γράφει ότι το 1779 που επισκέφθηκε την Αμοργό έμποροι από την Αγγλία φόρτωναν καραβιές με «εγγλέζικο χόρτο» και σκιλλοκρεμύδες. Ο Σονινί γράφει πως χρησιμοποιούσαν οι Αμοργιανοί τις σκιλλοκρεμμύδες. Έκοβαν ένα κομμάτι από τον βολβό κι έτριβαν με αυτό εκείνο το σημείο του δέρματος που έπασχε, αφού προηγουμένως το χάραζαν για να απορροφήσει καλύτερα τον χυμό. Έτσι εξαφανίζονταν εντελώς οι έρπητες. Επίσης, γράφει ότι οι Αμοργιανοί απέδιδαν στα φύλλα της σκιλλοκρεμμύδας την ιδιότητα να διατηρεί τα δόντια λευκά και ολόγερα. Το αρχαίο όνομα του φυτού είναι σκίλλη. Στην Αμοργό ονομάζεται «σκιλλοκρεμμύδα», «κρομμυδοσκέλλα» και «ασκέλλα». Είναι το πρώτο φυτό που ανθίζει το φθινόπωρο, σχεδόν παντού στο νησί. FLORA AMORGINA 156

156 FLORA AMORGINA 157 FLORA AMORGINA 157

157 FLORA AMORGINA 158 φωτογραφία Δαυΐδ Κουτσογιαννόπουλος Δονούσα 04/03/2013 HYACINTHACEAE ΥΑΚΙΝΘΙΔΕΣ Muscari macrocarpum Sweet, 1827 Μούσκαρι το μακρόκαρπο Σπάνιο γεώφυτο του Νότιου Αιγαίου και της ΝΔ Μικράς Ασίας, με εξάπλωση στην Ελλάδα σε Κυκλάδες και Ανατολικό Αιγαίο (Σάμος, Ικαρία, Φούρνοι, σύμπλεγμα Αρκιών, Λέρος, Κάλυμνος, Κως, Ρόδος). Στις Κυκλάδες ευδοκιμεί στα δικά μας νησιά: Αμοργός, Νικουριά, Κέρος, Δονούσα. Στην Αμοργό έχει βρεθεί στον Κρίκελο της Αιγιάλης (το 1963 από τον Sven Snogerupη), την νησίδα Νικουριά (το 1967 από τους Hans Runemark & Bengt Bentzer) και στο ακρωτήριο Αλατος (το 1969 από τους H. Runemark, A. Strid, M. Gustafsson). Στην Κέρο έχει βρεθεί το 1958 από τους Η. Runemark, S. Snogerup. Είδος πολύ αρωματικό, με μεγάλο βολβό, ωοειδή. Βιότοπος: βράχοι, βραχώδεις πλαγιές σε ασβεστολικθικό υπόστρωμα και σε υψόμετρα μ. Φύλλα 3-5 σαρκώδη, γλαυκοπράσινα, λεία. Βλαστός εύρωστος, εκ., ανορθωμένος στην άνθιση. Γόνιμα άνθη 12-30, περικομμένα στην κορυφή, κίτρινα, αρωματικά. Ανθίζει Φεβρουάριο - Απρίλιο. Ετυμολογία: Muscari < μόσχος (σχετίζεται με το περσικό mushka = γεννητικός αδένας), ελαιώδες, έντονα αρωματικό υγρό που βγαίνει από τον γενετικό αδένα του ασιατικού ελαφιού.. macrocarpum < μακρύς, μακρό + καρπός. FLORA AMORGINA 158

158 FLORA AMORGINA 159 HYACINTHACEAE ΥΑΚΙΝΘΙΔΕΣ Κατάπολα 25/04/2005 Ornithogalum arabicum, L Ορνιθόγαλο το αραβικό (μαυρομάτα) Μεσογειακό φυτό με αβέβαιη φυσική κατανομή και με εξάπλωση στην νησιωτική Ελλάδα. Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις πρόκειται είτε για φυτά που έχουν φυτευτεί είτε για φυτά που έχουν δραπετεύσει από καλλιέργεια. Στην Αμοργό έχουν φυτέψει βολβούς του σε άκρες χωραφιών και αμπελιών για την κοπή των ανθέων τους. Τοπικά ονόματα: μαυρομάτα, μαυρομύτα. Γεώφυτο με μεγάλο βολβό και όρθιο ανθεκτικό βλαστό. Βιότοπος: άκρες περιβολιών, αμπελιών και χωραφιών, ακαλλιέργητα χωράφια, ενίοτε σε ελαιώνες, κοντά σε χωριά και οικισμούς. Φύλλα 5-8, γραμμικά-λογχοειδή, πράσινα, χωρίς λευκή γραμμή στο μέσον. Άνθη 10-25, λευκά, σε πυκνή ταξιανθία. Ανθίζει Απρίλιο - Μάιο. Ετυμολογία: Ornithogalum < Όρνις (πτηνό, όρνιθα, κόττα) + γάλα. Αναφέρεται στην φράση «και του πουλιού το γάλα», λόγω του λευκού χρώματος των τεπάλων του. arabicum < Arabia = αραβικό. FLORA AMORGINA 159

159 FLORA AMORGINA 160 Σήμερα η Αμοργός και τα μικρότερα νησιά, που συνθέτουν τις Μικρές Κυκλάδες, αποτελούν ανερχόμενους τουριστικούς παραδείσους, με ευεργετικά αποτελέσματα στο εισόδημα των κατοίκων. Δεν ήταν όμως έτσι τα πράγματα μέχρι πριν χρόνια. Η ζωή ήταν δύσκολη και στην καθημερινή διατροφή κυριαρχούσε «το φάβα». Με την πλούσια ποσότητα πρωτεΐνης που είχε αντικαθιστούσε το κρέας. Το 1884, δηλαδή στην πρώτη περίοδο του αποικισμού Δονούσας, Κουφονησιού, Σχινούσας και Ηρακλειάς από αμοργιανές οικογένειες, εκδόθηκε μία εθνολογική έρευνα για την Αμοργό του σπουδαίου στην εποχή του ερευνητή Αντωνίου Μηλιαράκη. Για την διατροφή των Αμοργιανών ο Μηλιαράκης γράφει ότι το κύριο φαγητό τους ήταν το κατσούνι «φημιζόμενον επί τη εξαιρέτω αυτού ποιότητι». Από το κατσούνι έκαναν «το φάβα», που όπως διευκρινίζει ο Μηλαριάκης, πρόκειται για τρόπο μαγειρέματος, γιατί φάβα έκαναν και από άλλα όσπρια. «Ως προς την τροφή, οι Αμοργιανοί ζουν λιτά, όπως όλοι οι νησιώτες, αλλά αυτό που τους διακρίνει είναι ότι για κύρια τροφή χρησιμοποιούν τα όσπρια και ιδίως το κατσούφωτογραφίες Γιάννης Γαβαλάς LEGUMINOSAE (FABACEAE) ΨΥΧΑΝΘΗ Pisum sativum, L. Πίσο το εδώδιμο (αρακάς, κατσούνι) FLORA AMORGINA 160

160 FLORA AMORGINA 161 νι. Κάθε οικογένεια φροντίζει να έχει κατσούνι για όλο τον χρόνο. Είναι δε το όσπριο αυτό εξαίρετο στην γεύση και σ αυτό συντελεί και το άριστο εγχώριο ελαιόλαδο. Πριν αποθηκεύσουν το κατσούνι (όπως και τη φακή) το τρίβουν στις παλάμες με λάδι, γιατί πιστεύουν ότι έτσι διατηρείται καλύτερα και δεν μαμουνιάζει», γράφει ο Μηλιαράκης και διευκρινίζει ότι κρέας έτρωγαν συνήθως στις γιορτές. Έτσι το πλούσιο σε πρωτεΐνη και ιχνοστοιχεία κατσούνι αποτελούσε στην Αμοργό το κρέας των φτωχών. Κατσούνι ονομάζεται σε πολλά νησιά του Αιγαίου ένα είδος μαχαιριού ή δρεπανιού, που έχει σχήμα ημισελήνου. Πιθανότατα από αυτό το αγροτικό εργαλείο θερισμού ή από το σχήμα του καρπού του κατσουνιού, πήρε το όνομά του και το φυτό, από το ο- ποίο παράγεται η αμοργιανή φάβα. «Κατσούνι» είναι και το όνομα πολλών παραλιών σε νησιά του Αιγαίου (Ρόδος, Σαντορίνη, Ψαρά), που έχουν παρόμοιο ημισεληνοειδές σχήμα. Χλωριδικά το κατσούνι ανήκει στην μεγάλη οικογένεια των ψυχανθών, που περιλαμβάνει τη φακή, τα φασόλια, τα ρεβύθια κ.α. Μέχρι το 2008 πιστευόταν ότι το κατσούνι αποτελούσε μια ποικιλία του λαθουριού (Lathyrus clymenum). Όμως μία έρευνα του Εργαστηρίου Φαρμακογνωσίας και Χημείας Φυσικών Προϊόντων της Φαρμακευτικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών υποστηρίζει ότι το κατσούνι αποτελεί μια ποικιλία του αρακά (Pisum sativum). Η δημιουργία αυτής της σπάνιας ποικιλίας είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιας επιλογής και εξέλιξης (από την προϊστορική ήδη εποχή) που συνέβη και συνεχίζεται μόνο στην Αμοργό και από το 1850 σε Δονούσα, Σχινούσα και Ηρακλειά. Για να υπάρχει καλή σοδειά, χρειάζεται την εποχή της σποράς «να ρίξει δυο τρία καλά FLORA AMORGINA 161

161 FLORA AMORGINA 162 νερά και να γίνει το χωράφι λάσπη», υποστηρίζει ο Μιχάλης Οικονομίδης από τα Θολάρια της Αιγιάλης. Κι αυτό χρειάζεται, γιατί το κατσούνι έχει πολύ σκληρούς σπόρους που το λασπώδες έδαφος τούς κάνει να μαλακώσουν και να φυτρώσουν μαζικά. Αλλά και την άνοιξη, όταν δένουν οι καρποί, χρειάζεται «ένα καλό νερό» για καλή συγκομιδή. Στην Ηρακλειά οι περισσότεροι κάτοικοι προέρχονται από την Αιγιάλη της Αμοργού και ειδικότερα από τα Θολάρια, όπως άλλωστε φαίνεται και από τους πολλούς Γαβαλάδες που ζουν στο όμορφο αυτό νησί. Ο Νίκος Γαβαλάς συνεχίζει στην Ηρακλειά την παραδοσιακή παραγωγή του κατσουνιού σε όλα της τα στάδια. Στις αρχές του καλοκαιριού θερίζει τα χωράφια και στη συνέχεια λιχνίζει στο πέτρινο αλώνι για να πάρει τον καρπό. Αργότερα οι νοικοκυρές, όπως η Φανή Γαβαλά, θα σπάσουν το κατσούνι στον χειρόμυλο, που παραμένει ο ίδιος από την εποχή των κυκλαδικών ειδωλίων μέχρι σήμερα. Το σπασμένο κατσούνι θα καθαριστεί από τα φλούδια και άλλα ξένα στοιχεία και θα είναι έτοιμο να αποδώσει «το φάβα» με την μοναδική γεύση, τα πλούσια ιχνοστοιχεία και τις φαρμακευτικές ιδιότητες, που αναπτύχθηκαν σε διημερίδα που οργάνωσε στην Α- μοργό η Ελληνική Εταιρία Εθνοφαρμακολογίας. Ο μακροβιότερος δημοτικός άρχοντας της Ελλάδας, ο επί 20ετία κοινοτάρχης Ηρακλειάς και μακαρίτης πλέον Φάνης Γαβαλάς με πληροφόρησε ότι το καθάρισμα του FLORA AMORGINA 162

162 FLORA AMORGINA 163 σπασμένου κατσουνιού γίνεται με τον «τουμπανά», που έχει το σχήμα του κόσκινου και δερμάτινη βάση. Χρησιμεύει στο τουμπάρισμα του καρπού, δηλαδή στο τίναγμα ψηλά και το ξεχώρισμα (με τη βοήθεια της βαρύτητας) του καρπού από το ελαφρύ φλούδι, που μετά απομακρύνεται με ένα φύσημα ή με το χέρι. Χρησιμοποιείται επίσης και το «γυροκόσκινο», το οποίο διαχωρίζει τον καρπό από τους σπόρους του παράσιτου «κολλιτσάνος» (Emex spinosa). Στην Αμοργό, σε όλη την ιστορική της διαδρομή, και μέχρι πριν λίγα χρόνια στη Δονούσα, το Κουφονήσι, τη Σχινούσα και της Ηρακλειά η βάση της διατροφής του κόσμου ήταν το κατσούνι, «το κρέας των φτωχών». Σήμερα το κατσούνι αποτελεί ένα εκλεκτό βιολογικό προϊόν και πωλείται τρεις φορές ακριβότερα από το κρέας Όλες οι φωτογραφίες του Γιάννη Γαβαλά είναι από την Ηρακλειά FLORA AMORGINA 163

163 FLORA AMORGINA 164 φωτογραφία Βαγγέλης Βασσάλος LILIACEAE ΛΙΛΙΙΔΕΣ Λαγκάδα 16/05/2005 Lilium candidum L Λείριο το πάλλευκο ( Κρίνος της Παναγίας) Ο «κρίνος της Παναγίας» ή και «παρθενόκρινος» είναι το πλέον καλλιεργούμενο είδος Lilium και, τώρα πια, συναντάται ως αυτοφυές σε λίγες περιοχές της Ανατολικής Κρήτης, Πρεσπών, Καστοριάς, Τεμπών, Μονεμβασιάς, κ.ά.. Η φωτογραφία του Βαγγέλη Βσσσάλου από την Λαγκάδα, είναι πιθανό να δείχνει φυτά που δραπέτευσαν από γλάστρες ή μπαξέδες του χωριού. Είναι πιθανό όμως να πρόκειται για αυτοφυείς κρίνους, όπως δείχνει το βραχώδες περιβάλλον και η βλάστησή του. Ο βλαστός του φυτού ξεπερνάει το 1 μέτρο και στην κορυφή του ανθίζουν μέχρι 10 κατάλευκοι μεγάλοι κρίνοι με λεπτό άρωμα. Φύεται σε βραχώδεις θέσεις. Ανάλογα με το υψόμετρο, ανθίζει από το Μάιο μέχρι τον Ιούλιο. *** Περιλαμβάνεται στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων & Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (2009) ως Σχεδόν Απειλούμενο (ΝΤ). Ετυμολογία: Lilium < lilium (λατιν.) < Λείριο (Ιπποκράτης, Θεόφραστος) candidum (λατιν.) = λευκό FLORA AMORGINA 164

164 FLORA AMORGINA 165 FLORA AMORGINA 165

165 FLORA AMORGINA 166 ORCHIDACEAE ΟΡΧΙΔΙΔΕΣ Ophrys lucis (Kalteisen & H.R. Reinhard) H.F. Paulus & Gack, 1990 Οφρύς του φωτός Η όμορφη αυτή ορχιδέα έχει μικρή εξάπλωση στην Ρόδο, Χάλκη, Τήλο, Νίσυρο, Κω και τις απέναντι μικρασιατικές ακτές. Περιγράφηκε από την Ρόδο. Στο βιβλίο των Burkhard Biel & Kit Tan για τα ενδημικά φυτά της Αμοργού (Endemic plants of Greece Amorgos, 2018) αναφέρεται ότι βρέθηκε και στον Κρίκελο της Αιγιάλης. Η αναφορά αυτή πρέπει να επιβεβαιωθεί. Η Οφρύς αυτή φέρει σκούρο-καφετί, συχνά τρίλοβο χείλος, που πλαισιώνεται στους «ώμους» από γκρίζες ως καφετιές τρίχες και πεταλοειδή, θυρεό όπως της Ophrys ferrum-equinum (η οποία όμως έχει μαύρο χείλος). Προτιμά αλκαλικά εδάφη σε χλοερά εδάφη ή αραιά πευκοδάση Βιότοπος: ηλιόλουστα ή ημισκιερά, φρύγανα, άκρες δασών με κυπαρίσσια ή πεύκα.,. Ανθίζει από τα τέλη Φεβρουαρίου. Ετυμολογία: Ophrys < Οφρύς (φρύδι). Δεν είναι ξεκάθαρο σε ποια χαρακτηριστικά του γένους Ophrys αναφέρεται το όνομα ενώ υπάρχει και το ενδεχόμενο γλωσσικής παρερμηνείας lucis < lux (lucis) το φως του ήλιου ==> επειδή η Ρόδος θεωρείται το νησί του φωτός. FLORA AMORGINA 166

166 FLORA AMORGINA 167 φωτογραφίες Ζήσης Αντωνόπουλος FLORA AMORGINA 167

167 FLORA AMORGINA 168 Αγία Άννα 02/05/2005 Ο Φοίνικας του Θεόφραστου περιλαμβάνεται στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων & Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (2009). PALMAE Phoenix theophrasti Greuter, 1967 Φοίνικας του Θεόφραστου Ο Φοίνικας του Θεόφραστου είναι ενδημικός του Νότιου Αιγαίου. Με κέντρο την Κρήτη, φύεται επίσης στην ΝΔ Μικρά Ασία (Αττάλεια), νησιά των Κυκλάδων (Αμοργός, Ανάφη) και της Δωδεκανήσου (Νίσυρος, Κως) και στην Επίδαυρο. Το όνομά του είναι αφιερωμένο στον πατέρα της Βοτανικής, τον Θεόφραστο ( π.χ.) που πρώτος τον περιέγραψε (Περί φυτών, 2.6.9). Αποτελεί κατάλοιπο της εποχής που στην Ελλάδα επικρατούσε τροπικό κλίμα και διασώθηκε σε θέσεις που διατηρούν υποτροπικό κλίμα, συνήθως σε εκβολές ποταμών και ρεμάτων. Έχει λεπτούς κορμούς και φτάνει σε ύψος τα 15 μέτρα. Οι καρποί του δεν θεωρούνται εδώδιμοι, γιατί η σάρκα τους είναι πολύ λεπτή, ινώδης και με στυφή γεύση. Πολλαπλασιάζεται εύκολα με σπόρους και ακόμα πιο εύκολα με παραβλαστήματα-παραφυάδες. Στην Αμοργό φύεται: Στις εκβολές του ρέματος των Αγίων Σαράντα, που διατηρεί υπόγεια νερά και το καλοκαίρι. Στην Αγία Άννα όπου τροφοδοτείται από το νερό της πηγής (γνωστής από την βυζαντινή εποχή) του καλογερικού περιβολιού. Στις Λεύκες, με τον πλούσιο υδροφόρο ορίζοντα. Σε ρέμα των Θολαριών. Στον Κάτω Κάμπο. Σημειώνεται ότι υπάρχει και η θέση Φοινικιές, σε εκβολή ρέματος, που δεν έχει φοίνικες σήμερα. Ετυμολογία: Phoenix < φοίνιξ ==> από το χρώμα των καρπών του< φοινός (κόκκινος σαν αίμα). FLORA AMORGINA 168

168 FLORA AMORGINA 169 Άγιοι Σαράντα 09/04/2007 FLORA AMORGINA 169

169 FLORA AMORGINA 170 RANUNCULACEAE Χώρα 30/03/2007 Ranunculus creticus L Βατράχιο το κρητικό (νεραγκούλα) Ενδημικό του Νότιου Αιγαίου: Κρήτη, Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Δ/ΝΔ Μικρά Ασία (Μαρμαρίδα), ενώ πρόσφατα αναφέρθηκε και από την Κύπρο. Στα νησιά μας φύεται στην Αμοργό και την Κέρο. Βιότοπος: εποχικά υγρές θέσεις, βραχώδεις περιοχές, χαράδρες, σκιερά πρανή, γενικά σε ασβεστόλιθο, σε υψόμετρα m. Πολυετές φυτό, ριζωματώδες, με ένα σύμπλεγμα κωνικών κονδύλων. Βλαστός, ύψους εκ., άκαμπτος, όρθιος, τριχωτός. Φύλλα μεγάλα, μέχρι 12 εκ., νεφροειδή με λοβούς οδοντωτούς. Άνθη χρυσοκίτρινα με διάμετρο έως 3 εκ. Ανθίζει Μάρτιο - Απρίλιο. Ετυμολογία: Ranunculus < rana βάτραχος. Ο Πλίνιος γράφει ότι «ονομάζουμε ranunculus το βότανο που οι Έλληνες ονομάζουν βατράχιο» = βατράχιο, επειδή ορισμένα είδη αυτού του γένους ευδοκιμούν σε υδάτινο περιβάλλον. creticus < Creta Κρήτη. FLORA AMORGINA 170

170 FLORA AMORGINA 171 RANUNCULACEAE Adonis microcarpa, DC Αδωνις ο μικρόκαρπος Μεσογειακό φυτό με εξάπλωση στο μεγαλύτερο τμήμα της Ελλάδας και κυρίως στα νησιά. Έχει ευρεία εξάπλωση στην Αμοργό: Νικουριά, Ποταμός, Λαγκάδας Κρίκελος, Τερλάκι, Κάψαλα και Αγία Βαρβάρα της Χώρας, Κατάπολα. Φύεται επίσης στα νησιά Ηρακλειά, Δονούσα, Κίναρος, Κουφονήσι, Λέβιθα και Σχινούσα. Βιότοπος: βραχώδεις πλαγιές, φρύγανα, ελαιώνες, ακαλλιέργητα χωράφια σε υψόμετρα (-700) μ. Μονοετής πόα. Φύλλα πτερόμορφα σχισμένα νηματοειδώς. Άνθη πορτοκαλοκίτρινα ή κόκκινα με 5 εύπτωτα σέπαλα. Πέταλα Ανθίζει Μάρτιο - Μάιο Ετυμολογία: Adonis < Άδωνις, μυθολογικό πρόσωπο που ξεχώριζε για την ομορφιά του. microcarpa < μικρός + καρπός = μικρόκαρπος. FLORA AMORGINA 171

171 FLORA AMORGINA 172 SOLANACEAE Λεύκες 21/11/2009 Mandragora officinarum L., 1753 Μανδραγόρας ο φαρμακευτικός - βουδόγλωσσα Ο μανδραγόρας είναι ένα ισχυρά δηλητηριώδες φυτό με πολλές ιστορίες στην μαγεία, την μυθολογία, την φαρμακευτική, την ιατρική και την γλωσσολογία. Γι αυτό και αξίζει να δούμε και λίγα πράγματα παραπάνω, παρότι είναι ένα φυτό κοινό στη Νότια Ελλάδα και τα νησιά. Φύεται σε πετρώδεις θέσεις και χέρσα χωράφια. Τα φύλλα είναι πολύ μεγάλα, μακρόστενα και σχηματίζουν ρόδακα. Από το κέντρο του ρόδακα αναπτύσσονται τα μικρά κυανά-ιώδη άνθη με εμφανείς νευρώσεις σαν φλέβες. Οι καρποί του είναι κίτρινες ράγες σε σχήμα μικρού μήλου, ένα χαρακτηριστικό που οδήγησε τον Διοσκουρίδη να ονομάσει το φυτό «αντίμηλον». Το συναντάμε φυτρωμένο, ανθισμένο ή καρπισμένο στην μεγαλύτερη διάρκεια του έτους με εξαίρεση το καλοκαίρι. Η ρίζα του μανδραγόρα είναι σαρκώδης, μεγάλη, κάθετη, διχαλωτή από ένα σημείο και ανθρωπόμορφη σύμφωνα με την λαϊκή παρατηρητικότητα. Με την χαρα- FLORA AMORGINA 172

172 FLORA AMORGINA 173 Κατάπολα 13/12/2005 κτηριστική ανθρωπόμορφη ρίζα του πέρασε από τα πανάρχαια χρόνια στον χώρο της μαγείας. Η ρίζα του μανδραγόρα περιέχει ατροπίνη, υοσκυαμίνη, σκοπολαμίνη, μανδραγορίνη που είναι ισχυρές κατευναστικές ουσίες. Έτσι θεωρείται από τα περισσότερο τοξικά φυτά της ελληνικής χλωρίδας. Έχει πολλές φαρμακευτικές ιδιότητες (είναι και ομοιοπαθητικό) αλλά δεν χρησιμοποιείται πολύ από την λαϊκή ιατρική (που είναι συνέχεια της αρχαίας) και για την ισχυρή τοξικότητά του αλλά και διότι το ξερίζωμά του έχει συνδεθεί με ένα σωρό δεισιδαιμονίες και μαγικές πρακτικές. Η αρχαία λέξη μανδραγόρας θεωρείται ότι αναφέρεται στο όνομα κάποιου γιατρού, ο οποίος φαίνεται ότι έκανε εκτεταμένη χρήση του φυτού και είχε επιτυχίες. Κατά μία άλλη εκδοχή προέρχεται από το περσικό όνομα mardum guis (=φυτό του ανθρώπου), που πέρασε σε άλλες γλώσσες και στην ελληνική. Πως είναι δυνατόν ένα τόσο πολύ κοινό φυτό, όπως είναι ο μανδραγόρας, να ονομάστηκε από ένα γλωσσικό δάνειο και από μια χώρα που βρίσκεται τόσο μακριά; Στην Αμοργό, πάντως, η λαϊκή του ονομασία είναι βουδόγλωσσα, από το σχήμα των φύλλων του. FLORA AMORGINA 173

173 FLORA AMORGINA 174 FLORA AMORGINA 174

174 FLORA AMORGINA 175 RUTAACEAE Ruta chalepensis L Ρυτή η χαλέπιος (απήγανος) Μεσογειακό φυτό, με ευρεία εξάπλωση στην Ελλάδα. Τοπικό όνομα στην Αμοργό: απήανος Ο απήγανος διατηρεί και σήμερα το αρχαίο του όνομα «πήγανον», που αναφέρει ο Θεόφραστος. Είναι πολυετές φαρμακευτικό φυτό με χαρακτηριστική βαριά μυρωδιά. Έχει πικρή γεύση και σε μεγάλες δόσεις είναι τοξικό. Στην αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν τον απήγανο ως φάρμακο κατά της επιληψίας, της υστερίας και των ψυχικών ασθενειών και ως αντίδοτο για τα δηλητήρια. Ο Διοσκουρίδης το χρησιμοποιούσε για την αντιμετώπιση αναπνευστικών παθήσεων. Ο Πλίνιος υποστήριζε ότι οι ζωγράφοι έτρωγαν απήγανο με το φαγητό τους, για να βελτιώνουν την όρασή τους. Στην λαϊκή ιατρική χρησιμεύει ως εμμηναγωγό, εκτρωτικό, σπασμολυτικό κα ανθελμινικό. Χρησιμοποιούνται κυρίως τα αποξηραμένα φύλλα του απήγανου. Τα συστατικά του είναι αιθέριο έλαιο (που περιέχει μεθυλνονυλκετόνη (90%), λεμονίνη, κινεόλη κ.α.), ρουτίνη, φορανοκουμαρίνες, αλκαλοειδή και τανίνες. Είναι ισχυρό βότανο. *** Από την αρχαιότητα ο απήγανος θεωρείται ότι καταπολεμά την μαγεία και το κακό μάτι. Και σήμερα η λαϊκή παράδοση πιστεύει ότι διώχνει τα κακά πνεύματα από το σπίτι και υποστηρίζει ότι «κανείς δεν πεθαίνει σε σπίτι που έχει απήγανο». Τον χρησιμοποιεί επίσης σε ξόρκια και στο ξεμάτιασμα. Ετυμολογία: Ruta > ρυτή (αρχαίο όνομα για τον απήγανο) chalepensis > Aleppo, το Χαλέπι πόλη της Συρίας = χαλέπιος. «πήγανον κηπαῖον Ῥωμαῖοι ῥοῦτα ὁρτήνσις... πήγανον ὀρεινόν οἱ δὲ ῥυτὴν ὀρεινήν, Ῥωμαῖοι ῥοῦτα μοντάνα.» Διοσκουρίδης FLORA AMORGINA 175

175 FLORA AMORGINA 176 IRIDACEAE Gladiolus italicus Χώρα 16/04/2006 FLORA AMORGINA 176

176 FLORA AMORGINA 177 FLORA AMORGINA 177

177 FLORA AMORGINA 178 FLORA AMORGINA 178

178 FLORA AMORGINA 179 LEGUMINOSAE Lupinus pilosus λούμπουνας Κατάπολα 31/03/2016 FLORA AMORGINA 179

179 FLORA AMORGINA 180 FLORA AMORGINA 180

180 FLORA AMORGINA 181 OLEACEAE Olea europaea var. sylvestris αγριελιά Καλοταρίτισσα 14/11/2009 FLORA AMORGINA 181

181 FLORA AMORGINA 182 CONVOLVULACEAE Convolvulus althaeoides Κατάπολα FLORA AMORGINA 182

182 FLORA AMORGINA 183 LAMIACEAE (LABIATEAE) Thymbra capitate Θυμάρι Χώρα 03/08/2004 FLORA AMORGINA 183