σ. 1 Τα Γραπτά Μένουν Όταν οι Λέξεις Κατοικούν το Χώρο

Transcript

1 σ. 1

2 σ. 2

3 Εισαγωγή Οπτική Επικοινωνία - Γραφή - Επιγραφή Η οπτική επικοινωνία βασίζεται στο μοντέλο ΠΡΟΘΕΣΗ > ΠΟΜΠΟΣ > ΚΩΔΙΚΑΣ > ΜΗΝΥΜΑ > ΔΕΚΤΗΣ Στο γνωστικό αντικείμενο αυτής της διάλεξης οι παραπάνω μεταβλητές παραμετροποιούνται ως εξής: ΠΡΟΘΕΣΗ: η ταυτοποίηση χώρου και λειτουργιών, η καθοδήγηση του δέκτη στο χώρο και η ενημέρωση σχετικά με τις λειτουργίες του ΠΟΜΠΟΣ: αποτελεί η ίδια η επιγραφή η οποία εκπέμπει τη φερόμενη πληροφορία ΚΩΔΙΚΑΣ: ο γραπτός λόγος ΜΗΝΥΜΑ: διαφέρει αναλόγως με τη πρόθεση σε γενικές γραμμές οφείλει να είναι αναγνώσιμο και αποκωδικοποιήσιμο ΔΕΚΤΗΣ: οι χρήστες των χώρων στους οποίους εντάσσεται η επιγραφή. Όταν ο πρωτόγονος άνθρωπος κυνηγούσε τη τροφή του, έψαχνε στο χώμα για ίχνη του θηράματος του, έψαχνε στην ουσία για ένα σύμβολο.(r.hollis, 1994:7) Η προσπάθεια του ανθρώπου να επικοινωνήσει με σύμβολα και εικόνες είναι πολύ πρώιμη και η γραφή δεν είναι παρά το τελικό αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας. Η εμφάνισή της γραφής τοποθετείται γύρω στο π.χ. καθώς στο Σέσκλο βρίσκονται τα πρώτα χαράγματα σε πηλό και οστά, από τη Νεολιθική εποχή με σχήματα που δεν έχουν ακόμα αποκρυπτογραφηθεί. Η ιδέα όμως της γραφής δεν γεννήθηκε σε έναν τόπο η από ένα λαό, αλλά είναι αποτέλεσμα αυτόνομης προσπάθειας πολλών λαών ταυτόχρονα και σε διάφορα σημεία της γης.(τ.κατσουλίδης, 1991:11) Μερικά συστήματα γραφής παρέμειναν σχεδόν στάσιμα, άλλα βοηθήθηκαν από κοινωνικές, εμπορικές, οικονομικές και πολιτιστικές συνθήκες και εξελίχθηκαν περισσότερο. Η ιστορία του αλφάβητου μας δείχνει το πως η γραφή κατέληξε στη μορφή που έχει σήμερα, μέσα από συνεχείς αλληλεπιδράσεις και μεταβολές στην εξέλιξη των συμβόλων της, από την εικονογραφική αναπαράσταση στη γραφιστική αφαίρεση και τέλος στη δημιουργία των γραμματοσειρών.(τ.κατσουλίδης, 1991:13) Στις μέρες μας, μόνο για το λατινικό αλφάβητο υπάρχουν περισσότερες από δέκα χιλιάδες τύποι γραμματοσειρών καθώς η μορφή και το ύφος των ίδιων των γραμμάτων ακολούθησε την εξέλιξη της χαρακτικής και της τυπογραφίας.(graphic Design: USA, 1992:13) σ. 3

4 σ. 4 Η γραφή ως επιγραφή, αποτελεί πρακτική διαδεδομένη ήδη από τα αρχαία χρόνια. Είναι ένα μέσο με το οποίο μεταφέρεται πληροφορία και μάλιστα από τις παλαιότερες μορφές οπτικής επικοινωνίας, από τους οβελίσκους και τις στήλες της αρχαιότητας. Στη σύγχρονη εποχή υπάρχει πληθώρα εξειδικευμένων συστημάτων σήμανσης τα οποία επηρεάζουν την οπτική υφή του περιβάλλοντος ακόμα και σε παγκόσμιο επίπεδο. Η εξέλιξη στους τύπους, τις τεχνικές και τα υλικά των επιγραφών είναι διαρκής ενώ το μέλλον προδιαγράφεται εξίσου ενδιαφέρον. Όσο οι τηλεπικοινωνίες και οι μεταφορές σχηματίζουν διαρκώς ολοένα και πιο πολύπλοκα δίκτυα, τόσο η ανάγκη για ορθή σήμανση θα παραμένει αυταπόδεικτη, ειδάλλως κανείς δε θα μπορούσε να προσανατολιστεί σε ένα διεθνές αεροδρόμιο παραδείγματος χάριν. Επιπλέον οι εξαιρετικά εύπλαστες, σχεδόν αφηρημένες, φόρμες που συνθέτουν το αλφάβητο, όταν μετατρέπονται σε μέρος του περιβάλλοντος, προσδίδουν επιμέρους στρώσεις οπτικής πληροφορίας στον χώρο και για το λόγο αυτό φέρουν ιδιαίτερο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον.(a.bartram, 1976:7) Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι μια αποθήκη με πληροφορίες οι οποίες ανακαλούνται απρόσμενα από τα πιο απίθανα ερεθίσματα και δεν είναι λίγα τα παραδείγματα όπου ένα γράμμα, μια λέξη, μία επιγραφή, πέρα από το να ενημερώνουν ή να κατευθύνουν, μπορούν να φέρουν στο νου του παρατηρητή την ανάμνηση η την εντύπωση ενός τόπου η και μιας εποχής. Πώς λοιπόν συμπυκνώνεται τόση πληροφορία σε τόσο λίγο χώρο και ποιες οι εφαρμογές και οι επιπτώσεις της εν λόγω πρακτικής;

5 σ. 5

6 σ. 6 Από τα Ιερογλυφικά στην Helvetica Η πρώτη ολοκληρωμένη γραφή είναι η σουμερική, μια γραφή σφηνοειδούς μορφής, που σύμφωνα με τους αρχαιολόγους αποτελεί την μητέρα της αιγυπτιακής. Η αιγυπτιακή γραφή είναι από τα πλέον σημαντικά συστήματα γραφής του αρχαίου κόσμου, παρουσιάζεται στα τέλη της 4ης π.χ. χιλιετίας και είναι εικονογραφική με διακοσμητική διάθεση. Πρόκειται για έναν κώδικα αποτελούμενο από σύμβολα γνωστά μόνο στα μέλη του ιερατείου, τα ιερογλυφικά. Τα περιγράμματα των ανθρώπων, ζώων και αντικειμένων που παρουσιάζονται, χαρακτηρίζονται από πλούτο εικόνων και σχημάτων, εμφανίζονται ζωγραφισμένα, είτε χαραγμένα κυρίως σε πέτρα, και τοποθετούνται άλλοτε από πάνω προς τα κάτω και άλλοτε οριζόντια από τα αριστερά προς τα δεξιά, ή αντίστροφα, με τις φιγούρες συνήθως να κοιτάζουν την αρχή της σειράς. Τα ιδεογράμματα αναπαριστούν ταυτόχρονα ενέργειες και έννοιες (αφηρημένες ή και συγκεκριμένες). Η εγχάραξη τους σε αναρίθμητες επιγραφές πάνω σε οβελίσκους, ναούς, ταφικά μνημεία και πυραμίδες της αρχαίας Αιγύπτου εντυπωσιάζουν ακόμα και σήμερα. Το περιεχόμενο είναι συνήθως μύθοι, δοξασίες, απειλές, προφητείες και θρύλοι σχετικά με την αιγυπτιακή θρησκεία.(τ.κατσουλίδης, 1991:14-17) Στον ελλαδικό χώρο υπάρχει μια γραφή πανελλήνια, η Γραμμική Β, συνέχεια της Γραμμικής Α και των κρητο-μινωικών συμβόλων, που χρονολογείται από το 13ο αι. π.χ. και η οποία μετά το 10 αι. π.χ. αντικαθίσταται από το φοινικικό αλφάβητο. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει πως στο φοινικικό αλφάβητο οι Έλληνες αναγνώρισαν πολλά κοινά στοιχεία, τα οποία εξελίσσουν προσθέτοντας σύμβολα για τα φωνήεντα με αποτέλεσμα μεταξύ του 8ου και του 5ου αιώνα π.χ. να εμφανιστεί το πρώτο φθογγικό αλφάβητο στην ιστορία, από το οποίο κατάγεται τόσο το λατινικό, που χρησιμοποιεί σήμερα ολόκληρος ο δυτικός κόσμος αλλά και το μεταγενέστερο σλαβικό. Οι επιγραφές στην αρχαία Ελλάδα είχαν σημαντική θέση στο δημόσιο βίο των πολιτών. Στην αγορά συναντούσε κανείς χαραγμένα σε μαρμάρινες πλάκες τοποθετημένες έξω από τα δημόσια κτίρια, ψηφίσματα, νόμους και κανονισμούς, φορολογικούς καταλόγους, αφιερωματικές και κτητορικές επιγραφές, ενώ στους ταφικούς χώρους υπήρχαν επιτύμβιες στήλες προς τη μνήμη των νεκρών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα όρια, επιγραφές σε ορθογωνικές μαρμάρινες στήλες μικρού μεγέθους που χρησίμευαν για τον ορισμό της γαιοκτησίας και έδιναν πληροφορίες για τη θέση της. Όπως και στις σύγχρονες επιγραφές, δινόταν ιδιαίτερη μέριμνα ώστε το περιεχόμενο τους να είναι ευδιάκριτο και εύκολα αναγνώσιμο ακόμα και από μεγάλη

7 σ. 7

8 σ. 8

9 ληνες αρχικά ήταν η απευθείας χάραξη με χρήση ακίδας στο μάρμαρο, τεχνική που οδηγούσε στο όμοιο σ. 9 απόσταση.(h.a. Tompson, R.E. Wycherley, 1972) Οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν από τους αρχαίους Έλ- χρώμα ενώ τελικά επικράτησε η τεχνική της χάραξης με σμίλη που προσέδιδε κλίση και ποικιλία στα πάχη των γραμμάτων καθώς επίσης και πατούρα.(τ.κατσουλίδης, 1991:47) Κατά τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά χρόνια η παράδοση συνεχίζεται με επιτύμβιες, αφιερωματικές και κτητορικές επιγραφές τοποθετημένες σε νεκροταφεία, τείχη, εκκλησίες και άλλα κτίρια των πόλεων, οι οποίες ήταν χαραγμένες συνήθως σε πλάκες μαρμάρου αλλά και απλής πέτρας ή πάνω σε αρχιτεκτονικά μέλη. Ενίοτε χρησιμοποιούνται υπογραμμίσεις που λειτουργούν σαν οδηγοί για τη στοίχιση του κειμένου, το ύψος των γραμμάτων και τα όρια της επιγραφής. Εμφανίζονται σύμβολα όπως ο σταυρός, τα περιστέρια, ο κρατήρας, κλπ., καθώς επίσης και compedia ενώ επινοούνται συντομογραφίες και οι συμπλοκές γραμμάτων για εξοικονόμηση χώρου. (Ε.Τσιγαρίδας, Κ.Λοβέρδου, 1979) Και ενώ Αιγύπτιοι και Έλληνες συνδύασαν τη γραφή με το κτιστό περιβάλλον, πρώτοι ήταν οι Ρωμαίοι εκείνοι που ενέταξαν την εγχάρακτη επιγραφή στην κτιριοδομία και έκαναν χρήση της γραφής σκόπιμα και συστηματικά με τρόπο που την ανήγαγε σε οργανικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Είναι η πρώτη περίοδος κατά την οποία εμφανίζεται η εν λόγω πρακτική,που στα αγγλικά αποδίδεται με τον όρο Architectural Lettering, και η οποία επανεμφανίζεται σε τρεις ακόμα περιόδους: i) από την Αναγέννηση έως το Μπαρόκ ii) στην Αγγλία του 18ου και 19ου αιώνα και iii) τη φασιστική Ιταλία.(A.Bartram, 1976:9) Στην αρχαία Ρώμη οι τεχνίτες αρχικά ζωγράφιζαν τα γράμματα πάνω στην επιφάνεια του κτιρίου, με ένα είδος πλατύ πινέλου και έπειτα με μία σμίλη χάραζαν από πάνω τους. Με αυτό τον τρόπο στη συνέχεια δημιουργήθηκαν ανισοπαχείς χαράξεις, γωνίες σμίλευσης και πατούρες δημιουργώντας μια γκάμα γραμματοσειρών με ύφος που ποικίλει ανάλογα με την περίσταση. Στα δημόσια κτίρια, όταν το κράτος απευθυνόταν στους πολίτες τα γραμματοστοιχεία βρίσκονται σε τέλεια παράταξη και κανονικότητα. Σε ναούς μπορούσε κανείς να βρει χαραγμένες δοξαστικές φράσεις για αρχηγούς και ηγεμόνες, ή ακόμα και φοβερές απειλές για τους εχθρούς της αυτοκρατορίας, δηλαδή επιγραφές με περιεχόμενο καθαρά προπαγανδιστικό με στόχο την εξύψωση των εαυτών και των ηγεμόνων τους.(a.bartram, 1976:10) πάχος των γραμμάτων, και την απουσία πατούρας. Αργότερα στις χαράξεις προτίθετο κόκκινο συνήθως

10 σ. 10

11 της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και κατά τη διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων, η εν λόγω πρακτική σχεδόν εγκαταλείπεται, καθώς η χρήση των επιγραφών περιορίζεται σε τοιχογραφίες, γλυπτά και μωσαϊκά. Στους επόμενους αιώνες οι γραφικοί χαρακτήρες γνώρισαν μεγάλη εξέλιξη στους τύπους μέσα από τα χειρόγραφα, ενώ επίσης κάνουν την εμφάνιση τους οι πρώτες επιγραφές καταστημάτων και επαγγελματιών, απλές ξύλινες κρεμαστές επιφάνειες στις οποίες υπήρχε ζωγραφισμένο ή σκαλισμένο το σύμβολο τους. Λίγα είναι τα παραδείγματα των αρχιτεκτονικών επιγραφών κατά το μεσαίωνα καθώς αυτές επανεμφανίζονται μετά από πολλούς αιώνες κατά τη περίοδο της Αναγέννησης. Όμως οι Ιταλοί αναγεννησιακοί αρχιτέκτονες, όπως ο Alberti,παρά τις όποιες προαναφερθείσες εξελίξεις, προτίμησαν να ακολουθήσουν τους ρωμαϊκούς τύπους στους οποίους αρχίζουν να προσθέτουν ποικιλία στα πάχη των γραμμών, να αλλάζουν τις αναλογίες των γραμμάτων προς μια πιο τετραγωνισμένη φόρμα και να αποφεύγουν τη χρήση πατούρας η περίτεχνων τελειωμάτων.(a.bartram, 1976:16) Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η περίπτωση της Βρετανίας από την εποχή του μπαρόκ, των Σεξπιρικών χρόνων και μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση. Ήδη από τον 18ο αιώνα η μίμηση των ιταλικών τύπων της αναγέννησης είχε γίνει μόδα ενώ στα επόμενα χρόνια συναντάει κανείς πληθώρα παραδειγμάτων που μερικές φορές ξαφνιάζουν με τη τόλμη τους καθώς ολόκληρες φράσεις αποκτούν υλική υπόσταση και διακοσμούν τη στέψη κτιρίων, η ακόμα λειτουργούν και σαν πρωτότυποι φράχτες. Μια σημαντική αλλαγή όμως που παρατηρείται είναι στο περιεχόμενο των επιγραφών που δεν εξυμνούν πλέον τον θεό, τον ηγεμόνα η τον ιδιοκτήτη αλλά απλώς ονομάζουν τη λειτουργία του κτιρίου είτε αυτό είναι κατάστημα, τράπεζα, δημόσια υπηρεσία κοκ., ενώ από τον 19ο αιώνα οι γραμματοσειρές παράγονται μαζικά από τερακότα, μέταλλο ή γύψο. Αυτοί ήταν και οι λόγοι που δημιουργήθηκε μεγάλη ποικιλία στις μορφές των γραμματοστοιχείων. Μέσα από τις πολλές εφαρμογές και παραλλαγές που επιχειρήθηκαν δημιουργήθηκε τελικά το αγγλικό στυλ, με τονισμό του κατακόρυφου άξονα και έντονες αντιθέσεις λεπτών και παχιών γραμμών.(a.bartam, 1976:45) Το 1890 κάνει την εμφάνιση της η τεχνική της λιθογραφίας, η οποία χρησιμοποιήθηκε αρχικά για τη δημιουργία αφισών και ύστερα στα έντυπα γενικότερα, σηματοδοτώντας ουσιαστικά την αρχή της ιστορίας της γραφιστικής τέχνης. Τη περίοδο εκείνη σε ολόκληρη την Ευρώπη παρατηρείται μεγάλο ενδιαφέρον για τη τυπογραφία και τις εφαρμογές της, και δεν είναι λίγοι οι αρχιτέκτονες που συνεισφέρουν και σε αυτόν τον σ. 11 καθώς χρησίμευαν σαν αναμονές για τη τοποθέτηση επιπρόσθετων μεταλλικών γραμμάτων. Με την πτώση Ενίοτε οι χαράξεις καλυπτόντουσαν με χυτό μέταλλο (χαλκός η μπρούτζος) ή απλά παρέμεναν κενές

12 σ. 12

13 σ. 13

14 σ. 14 τομέα.1902 και ο κύριος εκπρόσωπος του Βιενέζικου Νεοκλασικισμού Otto Wagner, ο οποίος είχε συνδεθεί με τους Secessionist από το 1899, σχεδιάζει τη πρόσοψη του τηλεγραφικού γραφείου Die Zeit και στην επιγραφή καταφέρνει να αποδώσει με τον καλύτερο τρόπο το ύφος της Βιενέζικης τυπογραφίας εκείνης της εποχής.(r.hollis, 1997:27) Το 1909 ολοκληρώνεται το κτίριο της Σχολής Καλών Τεχνών της Γλασκόβης, έργο του αρχιτέκτονα Ch. R. Mackintosh και η επιγραφή με τη χαρακτηριστική γραμματοσειρά στην οποία αποτυπώνεται το στυλ Art Nouveau, σχεδιασμένη από τον ίδιο, κοσμεί τη πρόσοψή του. Μερικά χρόνια αργότερα, περί το 1930, η σχολή του Bauhaus δημιουργεί ρεύμα στη τυπογραφία και την αρχιτεκτονική ενώ οι ρασιοναλιστικές απόψεις των μελών της κατοπτρίζονται και στη χρήση των γραμμάτων τα οποία είναι λιτά, χωρίς εναλλαγές στο πάχος και πατούρες. Τοποθετώντας τα οριζόντια η κάθετα οργανώνουν η δίνουν έμφαση σε σημεία του κειμένου. Η επιγραφή στο κτίριο της σχολής είναι τυπικό παράδειγμα.(r.hollis, 1997:19) Πίσω στην Ιταλία του 1914 από το κίνημα των Φουτουριστών εμφανίζεται το βιβλίο του Μαρινέτι Zang Tumb Tumb το οποίο ήταν ένα είδος ζωγραφικής με λέξεις. Προσπαθώντας να αποδώσει οπτικά διάφορα ηχητικά σήματα, φτάνει στη σημαντική διαπίστωση ότι τα γράμματα που συνθέτουν τις λέξεις, δεν είναι απλώς στοιχεία του αλφάβητου, δε μεταφέρουν απλώς ένα μήνυμα. Διαφορετικά πάχη, σχήματα, και θέσεις προσδίδουν στις λέξεις εκφραστικότητα και χαρακτήρα, γράμματα και λέξεις γίνονται αυτόνομα σύμβολα.(r.hollis, 1997:38) Στην ουσία αυτή η ανακάλυψη σηματοδοτεί την απαρχή των λογοτύπων, καθώς έγινε αντιληπτό πως το ίδιο το μήνυμα αποτελείται από δύο συστατικά, τη μορφή των λέξεων και την ετυμολογική τους έννοια, ο διαχωρισμός αυτών των δύο πρακτικά σημαίνει πως διαφορετική φόρμα γραμμάτων για την ίδια λέξη οδηγεί σε διαφορετικό εκπεμπόμενο μήνυμα στον δέκτη. Ένας ακόμα σταθμός στη γραφιστική των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα με μεγάλο αντίκτυπο στο σχεδιασμό της οπτικοποίησης των πληροφοριών (information design) είναι η δημιουργία του Isotype από τον Otto Neurath. Πρόκειται στην ουσία για ένα σύνολο κανόνων παρουσίασης στατιστικών δεδομένων. Οι αριθμοί αντικαθιστούνται με σύμβολα, οι βασικές αρχές των οποίων είναι η έλλειψη προοπτικής και η αναπαράσταση όσο μεγαλύτερου αριθμού με τόσο περισσότερα (και όχι μεγαλύτερα) σύμβολα.(r.hollis, 1997:18) Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο,και ενώ στη φασιστική Ιταλία είχε αναβιώσει η τεχνική των επιγραφών που εξυμνούν το καθεστώς, οι εξελίξεις στο εμπόριο, τη τυπογραφία, τις τηλεπικοινωνίες, το μάρκετινγκ και τη διαφήμιση υπήρξαν ραγδαίες, ενώ οι άνθρωποι δημιουργούν ολοένα και πιο πολύπλοκες αστικές δομές. Με την εισαγωγή δε των ηλεκτρονικών υπολογιστών και της ψηφιακής σχεδίασης από τα τέλη της δεκαετίας του '80 ανοίγει ο δρόμος ώστε να παραχθούν άπειρες μορφές σχεδίων και γραμματοσειρών.

15 σ. 15

16 σ. 16 Είναι άξιο αναφοράς το παράδειγμα της Helvetica. Έχει χαρακτηριστεί ως η γραμματοσειρά του 20ου αιώνα. Δημιούργημα των Max Miedinger και Eduard Hoffmann και με αφορμή την επέτειο των 50 χρόνων από τη δημιουργία της το 1957 στο Haas'sche Schriftgieβerei του Münchenstein στην Ελβετία, το μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης διοργάνωσε φέτος έκθεση προς τιμή της, ενώ ο Gary Hustwit στο ομώνυμο ντοκιμαντέρ του Helvetica μας αποκαλύπτει το πως τη βιώνουν στη καθημερινότητά τους εκατομμύρια άνθρωποι ανά τον κόσμο. Η πλέον διαδεδομένη από τις γραμματοσειρές με εκδόσεις στο Λατινικό, Κυριλλικό, Εβραϊκό και Ελληνικό αλφάβητο (ενώ περιλαμβάνει και ειδικούς χαρακτήρες από πολλές διαλέκτους), είναι ο επίσημος γραφικός χαρακτήρας αναρίθμητων εταιριών και οργανισμών μερικές από τις οποίες οι Microsoft, Panasonic, Toyota, Jeep, Lufthansa, American Airlines, Marks & Spencer, Gap, Apple, το κράτος του Καναδά. Αν λάβει κανείς υπ όψιν το γεγονός πως το ίδιο το σχήμα των γραμμάτων λειτουργεί έτσι ώστε να ενισχύει υποσυνείδητα το μήνυμα που φέρεται από αυτά, η Helvetica είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε να αποπνέει ουδετερότητα.(finlo Rohrer, bbc.co.uk) Χωρίς πατούρες και κοφτερά τελειώματα, άριστης αναγνωσιμότητας, με λείες, καθαρές γραμμές και ανεπιτήδευτη γεωμετρικότητά εσωκλείει τα χαρακτηριστικά του μοντέρνου κινήματος της εποχής που δημιουργήθηκε, καθιστώντας τη διαχρονική.

17 σ. 17 Γκράφιτι νη ιστορία είναι τα γκράφιτι. Ετυμολογικά η λέξη προέρχεται από το ελληνικό γραφείν, πιο κοντά στην έννοια του χαράσσω. Ο όρος είναι πολύ γενικός και αποδίδεται σε φράσεις και εικόνες οι οποίες χαράζονται η βάφονται πάνω σε δημόσια η ιδιωτική περιουσία χωρίς απαραίτητα την άδεια του ιδιοκτήτη.(wikipedia.com, Graffiti) Στις περισσότερες χώρες η αλλοίωση ξένης περιουσίας θεωρείται βανδαλισμός και διώκεται ποινικά, γι' αυτό το λόγο η τεχνική αυτή γνωρίζει μεγάλη εξάπλωση σε «υπόγειες» κοινωνικές ομάδες αν και γκράφιτι μπορεί να κάνει ο οποιοσδήποτε. Το περιεχόμενο τους είναι επίσης πολυσήμαντο καθώς ποικίλει από πολιτικά και κοινωνικά μηνύματα μέχρι υβριστικά συνθήματα Η ιστορία τους ξεκινάει από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρωμαϊκή εποχή. Το προγενέστερο καταγεγραμμένο παράδειγμα βρίσκεται στην Έφεσο και είναι ένα κωδικοποιημένο μήνυμα που διαφημίζει τις υπηρεσίες μιας ιερόδουλης. Στη Πομπηία το μάγμα από το ηφαίστειο του Βεζούβιου διατήρησε αναλλοίωτα τα γκράφιτι της περιοχής που περιείχαν πολιτικά συνθήματα, ερωτικές αφιερώσεις, αποσπάσματα λογοτεχνικών έργων, κ.α. στα οποία φανερώνεται η αίσθηση της καθημερινότητας εκείνης της εποχής.("graffito", Microsoft Encarta 2006 [CD]) Ακόμα και στον Παρθενώνα μπορεί κανείς να συναντήσει χαράγματα χριστιανών προσκυνητών από την εποχή του 5ου μ.χ. αιώνα όταν είχε μετατραπεί σε χριστιανική εκκλησία.(α.κ.ορλάνδος,1973:5) Επιβιώνουν επίσης ενδιαφέροντα παραδείγματα των Μάγια στη Γουατεμάλα, των Βίκινγκς σε Ρώμη και Κωνσταντινούπολη, των Αναγεννησιακών ζωγράφων Μιχαήλ Άγγελου και Ραφαήλ στα ερείπια της Domus Aurea του Νέρωνα, των στρατιωτών του Ναπολέοντα κατά την εκστρατεία στην Αίγυπτο το 1790, του Λόρδου Βύρωνα σε κίονα στο Ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο. Όλοι οι προηγούμενοι χάρασσαν το όνομά τους σαν απόδειξη της παρουσίας τους στον εκάστοτε τόπο. Στα νεώτερα χρόνια από τη δεκαετία του 1960 το γκράφιτι εμφανίζεται με τη μορφή τέχνης του δρόμου στη Φιλαδέλφεια των Ηνωμένων Πολιτειών. Μπογιά σε μορφή σπρέι είναι το μέσο που κυριαρχεί ενώ το περιεχόμενο αρχικά ήταν πολιτικά συνθήματα καθώς ήταν εποχή σημαντικών ανακατατάξεων και πολιτικών ζυμώσεων. Σχεδόν ταυτόχρονα εμφανίζεται και το λεγόμενο tagging, η αναγραφή δηλαδή του ψευδωνύμου του δημιουργού και μόνο, κυρίως από μέλη συμμοριών με σκοπό τον ορισμό των ζωνών κυριαρχίας τους μέσα στη πόλη. Ένα είδος επιγραφών, με την ευρύτερη έννοια, το οποίο έχει ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα και μακρόχρο-

18 σ. 18

19 σ. 19

20 σ. 20 Στα 1969 έως 1974 το φαινόμενο γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλές με επίκεντρο τη Νέα Υόρκη. Μεταξύ των πρωτοπόρων και ένας ελληνικής καταγωγής ταχυδρόμος, με το ψευδώνυμο TAKIS183 συνδυασμός του υποκοριστικού του και του αριθμού της οδού διαμονής του. Λόγω της φύσης του επαγγέλματός του καταφέρνει και ψεκάζει την υπογραφή του σε όλη τη Νέα Υόρκη εγείροντας το ενδιαφέρον των μέσων μαζικής ενημέρωσης. (Wikipedia.com, Graffiti) Τα tags γίνονται μεγαλύτερα σε μέγεθος, πιο πολύπλοκα και αποκτούν σχεδιαστική αξία, ενώ μέχρι τα τέλη του 1970 ένας ιδιότυπος πόλεμος μεταξύ των δημιουργών έχει φτάσει στο αποκορύφωμα του. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την αδυναμία των αρχών να αφαιρέσουν τα γκράφιτι εγκαίρως, κάνει την παρουσία τους παραπάνω από αισθητή στις πόλεις αφού πλέον καλύπτουν μεγάλες ελεύθερες επιφάνειες και ολόκληρα βαγόνια τραίνων. Στη δεκαετία του 1980 οι αρχές δίνουν προτεραιότητα στην απομάκρυνση των γκράφιτι με συντονισμένες προσπάθειες και σκληρή νομοθεσία. Αρκετοί εγκαταλείπουν, αλλά ταυτόχρονα αρχίζει να αναγνωρίζεται η καλλιτεχνική αξία ορισμένων δημιουργών οι οποίοι σχεδιάζουν για γκαλερί σε Αμερική και Ευρώπη, για αρκετούς όμως το καλλιτεχνικό πεδίο δράσης τους παραμένει ο δημόσιος χώρος. Τεχνικές όπως το stencil που επιτρέπει τη γρήγορη εγγραφή και αναπαραγωγή του γκράφιτι εμφανίζονται και υιοθετούνται από καλλιτέχνες όπως ο John Fekner. Ο ίδιος δραστηριοποιήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη δεκαετία του 1980 και τα γκράφιτι του αποτελούνται αποκλειστικά από λέξεις σε κτίρια οι οποίες φέρουν κοινωνικό και πολιτικό μήνυμα. Ομοίως στις μέρες μας, στο Λονδίνο και τα περίχωρα του μπορεί να δει κανείς τα διάσημα stencil του Banksy. Με μηνύματα που σχολιάζουν καυστικά,και με αρκετή δόση βρετανικού χιούμορ, τη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία, τους πολέμους και την εξαθλίωση στις χώρες του τρίτου κόσμου, έχει καταφέρει να γίνει αναγνωρίσιμος στο κοινό και να στρέψει πάνω του τη προσοχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Ο ίδιος προσπαθεί να κρατήσει την ανωνυμία του για να αποφύγει τη σύλληψη καθώς πολλά έργα του θεωρούνται βανδαλισμοί. Σε αυτό τον διάλογο συμμετέχει με το έργο του A Dialogue With Public Space ο Βρετανός καλλιτέχνης Robin Howie με σκοπό τον προβληματισμό των κατοίκων των πόλεων γύρω από ζητήματα που αφορούν τη λειτουργία και τον χαρακτήρα του δημοσίου χώρου. Αν και δε χρησιμοποιεί τη τεχνική του γκράφιτι, τα τυπογραφικά στοιχεία που τοποθετεί στο περιβάλλον με τις διαπιστώσεις και τις ρητορικές ερωτήσεις που θέτει στους ανυποψίαστους παρατηρητές, προκαλούν προβληματισμό και μεταλλάσσουν την συνήθη εμπειρία του χώρου. Εκτός από τους καλλιτέχνες το γκράφιτι χρησιμοποιείται ευρέως από μέλη πολιτικών, αθλητικών ακόμα και θρησκευτικών οργανώσεων. Θέλοντας να εκφράσουν τις απόψεις τους και να τις κοινοποιήσουν στο ανώνυμο πλήθος των πόλεων, κάνουν χρήση της τεχνικής σαν ένα είδος «αντάρτικης» διαφήμισης. Σε γενικές γραμμές το γκράφιτι, αν και ως επί το πλείστον παράνομο, αποτελεί ένα ζωντανό μέσο κοινωνικού διαλόγου.

21 σ. 21 Εφαρμογές και επιπτώσεις των σύγχρονων επιγραφικών συστημάτων. 150 έως 200 εκατομμύρια στις αρχές τις δεκαετίας του 1990) καθώς νέα υλικά και εφαρμογές επινοήθηκαν για να καλύψουν τις ανάγκες τις αγοράς, των επικοινωνιών και των μεταφορών. Στις Η.Π.Α. και τη Μ. Βρετανία δημιουργούνται σωματεία των επαγγελματιών και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον κλάδο και θεσπίζονται τεχνικά στάνταρ. Αντικείμενο της εργασίας ενός Environmental Graphic Designer, όπως την ορίζει το Society of Environmental Graphic Designers των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, είναι να μελε- τάει, σχεδιάζει και εφαρμόζει συστήματα σήμανσης και άλλες μορφές οπτικής επικοινωνίας στο κτιστό και φυσικό περιβάλλον με στόχο τη διευκόλυνση της συνδιαλλαγής των χρηστών με το χώρο, ταυτοποιώντας, καθοδηγώντας, φέροντας πληροφορίες, προστατεύοντας την ασφάλεια του κοινού και βελτιώνοντας οπτικά το περιβάλλον. (Graphic Design: USA, 1992) Αναγνωρίζοντας λοιπόν την πολυπλοκότητα των αστικών δομών και των δικτύων μεταφορών που παρατηρείται στη σύγχρονη εποχή, είναι βασική η ανάγκη για σωστό σχεδιασμό επιγραφών που μεταδίδουν την αναγκαία οπτική πληροφορία άμεσα και αποτελεσματικά. Οι προδιαγραφές του ανθρώπου-δέκτη Οι εφαρμογές των συστημάτων σήμανσης παρουσιάζουν μεγάλη γκάμα τόσο στις λειτουργίες που εξυπηρετούν όσο και στο τρόπο που προσπαθούν να μεταφέρουν τη πληροφορία, ο τελικός όμως αποδέκτης είναι πάντα ο άνθρωπος οπότε είναι σημαντικό να εξεταστούν ποιοι είναι οι ανθρώπινοι παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν την πρόσληψη και την επεξεργασία της πληροφορίας. Η ικανότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται τις σημάνσεις από εκπέμπονται στο περιβάλλον του εξαρτάται από διάφορους φυσικούς, ψυχολογικούς και εξωτερικούς παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν το πόσο εύκολα προσλαμβάνεται το μήνυμα και το κατά πόσο αυτό μπορεί να απομνημονευτεί. Η τεχνική των επιγραφών έχει πλέον μετατραπεί σε μια βιομηχανία εκατομμυρίων δολαρίων (από

22 σ. 22 Φυσικοί παράγοντες: Ποιότητα της όρασης, η οποία διαφέρει σημαντικά από άτομο σε άτομο. Σε ακινησία, υπό σταθερό φωτισμό ο μέσος άνθρωπος με άριστη όραση μπορεί να διαβάσει χαρακτήρες ύψους 25 χιλιοστών από τα 15 μέτρα. Στη πράξη όμως εφαρμόζεται ως ελάχιστο μέγεθος γραμμάτων τα 25 χιλιοστά για μια σήμανση με μέγιστη οπτική εμβέλεια τα 7,5 μέτρα. Εύρος και ύψος οπτικού πεδίου. Επιγραφές οι οποίες καταλαμβάνουν εύρος μεγαλύτερο των 60 μοιρών του οπτικού πεδίου του δέκτη δεν είναι εύκολα αναγνώσιμες καθώς πέρα από αυτό το όριο το μάτι δεν επεξεργάζεται λεπτομέρειες. Επίσης το μέσο ύψος ενός του οπτικού πεδίου ενός ενήλικα είναι τα 170 εκατοστά σε όρθια στάση, τα 120 σε καθιστή, τα 140 στη θέση του οδηγού ενός επιβατικού αυτοκινήτου. Ταχύτητα ανάγνωσης. Ανάλογα με την ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο κλπ. κυμαίνεται από 125 έως 600 λέξεις το λεπτό με τον μέσο όρο στις 250. Σημαντικός παράγοντας για τις επιγραφές στους αυτοκινητόδρομους που είναι ορατές μόνο για λίγα δευτερόλεπτα και έτσι πρέπει να αποτελούνται το πολύ μέχρι έξι λέξεις. Νοητικοί Παράγοντες: Σχέση φόντου - αντικειμένου ( Figure Ground Relationship ). Ο τρόπος που αλληλεπιδρούν τα σχήματα σε σχέση με το φόντο τους. Ο εγκέφαλος αναγνωρίζει τα διάφορα σχήματα από το περίγραμμά τους, οτιδήποτε λοιπόν το επηρεάζει έχει συνέπειες στην αναγνώριση ενός αντικειμένου. Η ίδια αρχή εξηγεί και πώς το αρνητικό διάστημα μεταξύ των γραμμάτων επηρεάζει την αναγνωσιμότητα μιας λέξης ή φράσης καθώς κατά τη διαδικασία της ανάγνωσης, η λέξη αναγνωρίζεται από το σχήμα της και όχι από την αλληλουχία των γραμμάτων. Πρακτικά, όταν σε μια επιγραφή χρησιμοποιείται πολύ πυκνή ή πολύ αραιή διάταξη γραμμάτων, στα μεσοδιαστήματα παρεμβάλλονται σκιές η υπάρχουν σχήματα που ανήκουν στο υλικό του φόντου (πχ. τα νερά στο μάρμαρο ή το χρώμα του κειμένου έχει παραπλήσια απόχρωση με το χρώμα του φόντου, τότε επηρεάζεται κατά πολύ και η αναγνωσιμότητα της. Συσχετισμοί χρωμάτων. Είναι γνωστό πως κάθε χρώμα συνδέεται υποσυνείδητα με διαφορετικές ψυχικές καταστάσεις, όπως το κόκκινο που υποδηλώνει κίνδυνο και απαγόρευση, το κίτρινο που εφιστά την προσοχή κλπ. Επίσης με τη χρήση των χρωμάτων μπορεί να οργανωθεί σε επίπεδα ένας χώρος, όπως οι όροφοι σε ένα κτίριο στάθμευσης αυτοκινήτων ή οι αποβάθρες στις διαφορετικές γραμμές του μετρό.

23 δίζονται από την επιγραφή, οι σκιές που δημιουργούνται από τα διάφορα γειτονικά στοιχεία κοκ. Όμως και το ίδιο το μήνυμα που εκπέμπεται επηρεάζει σημαντικά τη πρόσληψη του από τον δέκτη. Σε γενικές γραμμές αυτό θα πρέπει να είναι σύντομο, μεστό, να ερμηνεύεται το ίδιο από όλους τους δέκτες και να αποφεύγεται η χρήση αρνητικής σύνταξης.(j.follies, D.Hammer, 1985:18-23) Πλέον οι κάτοικοι των πόλεων είναι εξοικειωμένοι στο να εκτίθενται σε μεγάλες ποσότητες οπτικής πληροφορίας καθώς υπάρχει πληθώρα επιγραφών με τη κάθε μια να απευθύνεται σε εκατομμύρια αν- θρώπους, προσπαθώντας παράλληλα να κερδίσει τη προσοχή του εκάστοτε παρατηρητή. Ο άνθρωποςδέκτης απέναντι σε αυτό τον οπτικό θόρυβο έχει αναπτύξει μια μορφή άμυνας στο τρόπο με τον οποίο δέχεται και επεξεργάζεται τα σήματα. Η γενική διάθεση του απέναντι στις επιγραφές είναι μάλλον ουδέτερη έως αδιάφορη, η επίδρασή τους όμως είναι πολύ πιο υπόγεια από όσο νομίζει. Σε έρευνα που έγινε, με αφορμή την αλλαγή του λογότυπου και των συστημάτων σήμανσης στο μετρό του Λονδίνου, αποδείχθηκε πως οι άνθρωποι στη πραγματικότητα δεν παρατηρούν τις επιγραφές, τις θεωρούν δεδομένες, αυτό που αντιλαμβάνονται όμως είναι η απουσία τους, κυρίως στη περίπτωση που χωρίς αυτές η μετακίνησή τους στο χώρο ή η χρήση αυτού θα ήταν αδύνατη. Κατά τη διάρκεια της πρόσληψης της οπτικής πληροφορίας που εκπέμπεται από μία επιγραφή καταγράφονται δύο τύποι λειτουργίας του εγκεφάλου. Στη μία περίπτωση, ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τη πληροφορία από συνήθεια, μηχανικά και χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια σκέψης, όπως για παράδειγμα αντιλαμβάνεται τα σήματα οδικής κυκλοφορίας ή τις διαφημιστικές αφίσες. Σε διαφορετικές περιπτώσεις, όταν ο άνθρωπος αναζητά να αντλήσει μια συγκεκριμένη πληροφορία από το περιβάλλον του, τότε ο εγκέφαλος σαρώνει το χώρο προσπαθώντας να την ανιχνεύσει, όπως για παράδειγμα στους πίνακες δρομολογίων των αεροδρομίων ή του μετρό. Η σχεδόν υποσυνείδητη επιρροή τους στην αντίληψη του χώρου υπογραμμίστηκε στην έρευνα και από το γεγονός πως μετά την ανάρτηση των νέων επιγραφών στο σταθμό Victoria πολλοί ερωτηθέντες απάντησαν πως ο σταθμός υπέστη ανακαίνιση, ενώ στη πραγματικότητα δεν είχε. Σε αυτή την διασκεδασμένη προσοχή του παρατηρητή στηρίζεται η δυνατότητα των επιγραφών να κατοικούν το χώρο. σ. 23 επίπεδα φωτισμού του περιβάλλοντος, οι οπτικές φυγές του χώρου και αν αυτές παρεμποδίζουν ή παρεμπο- Πρόσθετοι εξωτερικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη λήψη του οπτικού σήματος άμεσα είναι και τα

24 σ. 24

25 οποίο επηρεάζονται. Ο ρόλος των επιγραφών στις μέρες μας είναι να κατευθύνουν τους χρήστες, να ταυτοποιούν το χώρο, να δίνουν πληροφορίες και οδηγίες για τη χρήση του. Το εύρος των εφαρμογών των σύγχρονων επιγραφικών συστημάτων είναι μεγάλο, το ίδιο και αυτό των διαφορετικών κάθε φορά αναγκών που πρέπει να καλυφθούν. Σε γενικές γραμμές κατά το σχεδιασμό των εν λόγω συστημάτων λαμβάνονται υπ' όψιν τρεις βασικοί παράγοντες: οι προδιαγραφές (μέγεθος και πολυπλοκότητα) του χώρου στον οποίο τοποθετούνται, το πλήθος των χρηστών και τέλος, ο χρόνος στον οποίο πρέπει να μεταδοθεί και να επεξεργαστεί η πληροφορία από αυτούς. Κοινός τόπος των προηγουμένων παραγόντων είναι οι κινήσεις των χρηστών μέσα στο χώρο. Η μελέτη εφαρμογής ξεκινάει, ήδη από το στάδιο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, με την οριοθέτηση και την (το κατά δυνατόν) πρόβλεψη τους και ολοκληρώνεται αρκετό καιρό μετά την περάτωση του έργου στη διαδικασία αξιολόγησης των πραγματικών κινήσεων των χρηστών. Κάθε εφαρμογή παρουσιάζει και επιμέρους ιδιαιτερότητες, γι' αυτό το λόγο απαιτείται λεπτομερής ανάλυση της, πριν από το στάδιο του σχεδιασμού, στην οποία εξετάζονται, εκτός από τους βασικούς, που προαναφέρθηκαν, και επιπλέον παράγοντες όπως οι ακτίνες οπτικής εμβέλειας των επιγραφών, φυσικός και τεχνητός φωτισμός, η δυνατότητα χρήσης τους από άτομα με ειδικές ανάγκες, τυχών ροές αυτοκινήτων, συμμόρφωση με τους κανόνες πυρασφάλειας, θέματα γραφιστικού περιεχομένου (λογότυπο, χρώματα, γραμματοσειρά της εταιρικής ταυτότητας, κοκ.) Εκτεταμένη χρήση των επιγραφών γίνεται στο οδικό δίκτυο. Ονοματολογία οδών, δήμων και κοινοτήτων, όρια ταχύτητας, χιλιομέτρηση αποστάσεων, κατεύθυνση της ροής των οχημάτων, απαγορεύσεις και προειδοποιείσεις γίνονται μέσω πινακίδων και φωτεινών πινάκων. Σε αυτή τη περίπτωση η χρησιμότητά τους είναι ζωτικής σημασίας και μάλιστα ο σχεδιασμός και η τοποθέτηση τους γίνονται με βάση αυστηρών κανονισμών που προκύπτουν από τη μελέτη των ανθρώπινων παραγόντων που παίζουν ρόλο στην πρόσληψη της οπτικής πληροφορίας που εκπέμπει μια σήμανση, όπως αναφέρθηκαν προηγουμένως. σ. 25 μίας επιχείρησης, του γενικότερου περιβάλλοντος στο οποίο βρίσκονται, το οποίο επηρεάζουν και από το Οι επιγραφές αποτελούν μέρος της οπτικής ταυτότητας, της εικόνας με άλλα λόγια, ενός οργανισμού,

26 σ. 26 Από τις πλέον ενδιαφέρουσες εφαρμογές επιγραφικών συστημάτων είναι η σήμανση διεθνών εκδηλώσεων όπως ολυμπιακοί αγώνες, διεθνή φεστιβάλ και εκθέσεις, κοκ. Η μεγάλη κλίμακα, σε επίπεδο πόλεων και το πολυπολιτισμικό πλήθος χρηστών αποτελούν πολύ απαιτητικές προκλήσεις για το μελετητή. Σε αυτές τις περιπτώσεις πρωτεύον ζήτημα που παρουσιάζεται είναι αυτό της γλώσσας και γι' αυτό το λόγο επιλέγεται ως λύση η αναγραφή των σημάνσεων σε διαφορετικές διαλέκτους, ή συνηθέστερα η χρήση εικονιδίων. Δημόσιες υπηρεσίες, κτίρια γραφείων, νοσοκομεία, τράπεζες, σταθμοί μεταφοράς, είναι τομείς όπου τα συστήματα σήμανσης έχουν νευραλγικό ρόλο στη λειτουργία τους καθώς μέσω αυτών γίνεται η επικοινωνία με τους χρήστες, μια επικοινωνία που όμως δεν είναι αμφίδρομη και χρήζει σημαντικής διερεύνησης. Σκοπός τους είναι η οριοθέτηση και ταυτοποίηση των χώρων στους οποίους λαμβάνουν χώρα οι διάφορες λειτουργίες και η διευκόλυνση του προσανατολισμού των χρηστών μέσα σε αυτούς. Με βάση τους τρεις βασικούς παράγοντες σχεδιασμού συστημάτων σήμανσης, που πρέπει να υπολογιστούν στους εν λόγω τομείς, παρατηρούνται δύο διαφορετικές προσεγγίσεις του ζητήματος της επαρκούς σήμανσης. Αεροδρόμια, σταθμοί μέσων μαζικής μεταφοράς, νοσοκομεία, μεγάλες αθλητικές εγκαταστάσεις, είναι χώροι όπου χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα από πολλούς χρήστες, που σε σημαντικό ποσοστό πρωτο-επισκέπτονται το χώρο, και οι οποίοι πρέπει να προσανατολιστούν έγκαιρα (δηλαδή το γρηγορότερο δυνατό). Αντιδιαμετρικά αντίθετη αντιμετώπιση εφαρμόζεται για τη σήμανση ενός πολυόροφου κτιρίου γραφείων ή ενός εμπορικού κέντρου όπου η διάρθρωση του χώρου μπορεί μεν να είναι πολυπλοκότερη αλλά το χρονικό περιθώριο εντοπισμού και επεξεργασίας της πληροφορίας από τον χρήστη είναι σαφώς μεγαλύτερο. Στη περίπτωση δε των εμπορικών κέντρων, συνήθως ζητούμενο της μελέτης σήμανσης είναι η εσκεμμένη παράταση της παραμονής των χρηστών σε αυτά. Άλλωστε τα οφέλη μιας αποτελεσματικής σήμανσης υποβοήθησης λειτουργίας ενός χώρου, είναι σαφώς και οικονομικά, όπως φαίνεται και σύμφωνα με την έρευνα των Robert Jensen & Associates: Building Research Survey στην οποία αναφέρεται πως σε ένα τυπικό νοσοκομείο οκτακοσίων κλινών χωρίς επαρκή σήμανση σπαταλιούνται εργατοώρες ετησίως από το προσωπικό ώστε να δοθούν οδηγίες στους επισκέπτες.(j.follies, D.Hammer, 1985:13)

27 σ. 27

28 σ. 28

29 σ. 29

30 σ. 30 Εμπόριο και διαφήμιση είναι οι κλάδοι που φέρουν το μεγαλύτερο ποσοστό των εσόδων της βιομηχανίας των επιγραφών, με σκοπό τη προβολή των μηνυμάτων τους στο ευρύ κοινό μέσω του δημοσίου χώρου στον οποίο και εκπέμπουν. Τα αποτελέσματα στο περιβάλλον, κυρίως των μεγάλων πόλεων είναι εμφανή ενώ παρατηρούνται και ακραίες περιπτώσεις όπου ο ίδιος ο δημόσιος χώρος μετατρέπεται κυριολεκτικά σε διαφημιστική πινακίδα. Από τοπικές οδούς μέχρι κεντρικές λεωφόρους, σε μικρούς οικισμούς έως αχανείς μητροπόλεις και από το επίπεδο των ισογείων μέχρι τα δώματα πολυορόφων κτιρίων μπορεί κανείς να δει λογότυπα και διαφημίσεις εταιρειών, που εξίσου ποικίλουν, από συνοικιακά καταστήματα μέχρι πολυεθνικές αλυσίδες. Η εμφάνιση νέων καταστημάτων, το κλείσιμο άλλων, η συχνή ανανέωση της οπτικής ταυτότητας εταιριών, οδηγούν και στον προσωρινό χαρακτήρα των επιγραφών που εκφράζεται μεσώ της χρήσης φτηνών, ευέλικτων υλικών και συστημάτων στήριξης. Το είδος του εκάστοτε εμπορίου καθώς και το κοινό στο οποίο προσβλέπει, επηρεάζουν καθοριστικά τη μορφή και το περιεχόμενο των επιγραφών με τις οποίες γίνεται η επικοινωνία μεταξύ του πρώτου με το δεύτερο. Οι επιγραφές πλέον οριοθετούν, σηματοδοτούν και τονίζουν τους τόπους εμπορικής δραστηριότητας οι οποίοι τελικά αποκτούν ένα οπτικό επίστρωμα το οποίο με τη σειρά του επεμβαίνει στον υπάρχον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα τους. Συνεπώς η μορφή και το περιεχόμενο των επιγραφών εκφράζουν με σαφήνεια τη ταυτότητα των εν λόγω τόπων, είτε πρόκειται για περιοχές εξειδικευμένου εμπορίου (π.χ λεωφόρος Βάρης στην Αθήνα, Saville Row στο Λονδίνο), έντονης καλλιτεχνικής δραστηριότητας (π.χ Broadway στη Νεα Υόρκη, West End στο Λονδίνο), κυρίαρχης οικονομικής παρουσίας μιας εθνότητας (π.χ. Little Italy, Chinatown στη Νέα Υόρκη) κοκ. Επιπλέον, λόγω της παγκοσμιοποιημένης αγοράς, οι πολυεθνικές εταιρίες προωθούν πλέον την εικόνα τους, μέσω των επιγραφών, σε κάθε σημείο του πλανήτη στο οποίο δραστηριοποιούνται εμπορικά. Το τοπίο επηρεάζεται μαζικά και έτσι παρατηρείται το φαινόμενο να δημιουργούνται παρόμοιες οπτικές υφές σε διαφορετικές κοινωνίες και κοινότητες. Ένας ταξιδιώτης, για παράδειγμα, μπορεί πολύ εύκολα να αναγνωρίσει το στιλιζαρισμένο λατινικό γράμμα «Μ», λογότυπο κραταιούς αλυσίδας ταχυ-εστιατορίων, ανεξάρτητα αν βρίσκεται στη χώρα του η σε κάποιο μέρος του πλανήτη, στο οποίο δε γνωρίζει τη τοπική γλώσσα.

31 σ. 31

32 σ. 32

33 δημοσίων χώρων και τον εξωραϊσμό τους, το φαινόμενο της αλλοίωσης της οπτικής υφής του περιβάλλοντος, που προέρχεται από τις διαφημιστικές επιγραφές και τις φωτεινές πινακίδες έχει λάβει σημαντικές διαστάσεις, καθώς χιλιόμετρα αυτοκινητοδρόμων περιστοιχίζονται από αυτές και έχουν αποκτήσει πανομοιότυπη υφή ώστε μόνο να μαντέψει κανείς μπορεί σε ποια πολιτεία βρίσκεται. Το γεγονός αυτό αποτελεί απόρροια της λεγόμενης Απώλειας Χώρου η οποία συνίσταται όταν ολόκληρα κέντρα πόλεων μετασχηματίζονται σε τόπους κατανάλωσης ακυρώνοντας κάθε άλλη αξία και χρήση τους. Η ομοιότυπη επανάληψη, η διαρκής αναπαραγωγή της ίδιας εταιρικής ταυτότητας εξομοιώνει και απαλείφει την διαφορετικότητα του αστικού ιστού.(δ.φιλιππίδου, 2005:88) Ο αρχιτεκτονικός ανταποκριτής της εφημερίδας The Guardian Martin Pawley, τονίζει την ανάγκη επαναπροσδιορισμού της σχέσης κτιρίου και επιγραφής καθώς βλέπει το σύγχρονο αστικό τοπίο να πολιορ- κείται από μία κακοφωνία λέξεων, επιγραφών και σημάτων που το κάθε ένα διατάσσει, φωνάζει και θέλγει, και βλέπει την εξάπλωση των επιγραφών ως ένα είδος οπτικής μόλυνσης. Όμως ο τρόπος που αντιλαμβάνεται κανείς σήμερα την πόλη δεν είναι τόσο σαν μια συνεχή οντότητα (χαρακτηριζόμενη από ομοιομορφία, συνοχή, αρμονία), όσο σαν μια σειρά από γεγονότα (events, happenings), γεγονός που οδηγεί στην ανάγκη και αναζήτηση για συνεχείς εναλλαγές, για κάτι που προσελκύει το ενδιαφέρον, για κάτι να συναρπάζει. Επί πλέον η διαρκής συναναστροφή και εξοικείωση με το διαδίκτυο και τα σύγχρονα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα, οδηγεί το σύγχρονο δέκτη στην αναζήτηση ολοένα περισσότερων και συχνότερων εναλλαγών εικόνων, παραστάσεων, συναισθημάτων. Οι διαφημιστικές επιγραφές διαδραματίζουν ένα καίριο ρόλο μέσα στη σύγχρονη πόλη καθώς διαμορφώνουν περιβάλλον, ατμόσφαιρα, εντυπώσεις, συναισθήματα, έτσι η σύγχρονη πόλη, που συχνά κατηγορείται ως άχρωμη και μονότονη, μπορεί κάθε τόσο να αλλάζει χρώμα και διάθεση, να ανανεώνεται και να απεικονίζει το ρεύμα της εποχής μέσα από αυτές. Μήπως τελικά οι επιγραφές να καλύπτουν τα κενά που όλοι οι υπόλοιποι (αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι, δήμαρχοι, κλπ) αδυνατούν να γεφυρώσουν; σ. 33 America, η οποία δραστηριοποιείται στις Η.Π.Α και στοχεύει στην ανάδειξη του ξεχωριστού χαρακτήρα των Όπως επισημαίνουν σε έρευνά τους οι Kevin Fry και Brad Cownover, ιδρυτές της οργάνωσης Scenic

34 σ. 34 Στο βιβλίο Learning From Las Vegas ο R. Venturi σημειώνει ότι οι μοντέρνοι αρχιτέκτονες έχουν παραμερίσει τις παραδοσιακές πρακτικές όπως την ενσωμάτωση της ζωγραφικής και γλυπτικής στην αρχιτεκτονική. Η νέα ουμανιστική (humanistic) αρχιτεκτονική που προτείνουν στα τέλη του 20ου αιώνα προωθεί την επάνοδο του διακόσμου με τις επιγραφές να αποτελούν μέρος του. Το σύμβολο κυριαρχεί στο χώρο η αρ- χιτεκτονική δεν είναι αρκετή. [...] Επειδή οι χωρικές σχέσεις καθορίζονται από τα σύμβολα και όχι από τη φόρμα, η αρχιτεκτονική στο τοπίο (του Las Vegas) μετατρέπεται σε σύμβολο και όχι σε φόρμα στο χώρο. Η μεγάλη επιγραφή και το μικρό κτίριο είναι ο κανόνας στο Route 66. Η επιγραφή είναι πιο σημαντική από την αρχιτεκτονική. Στο Las Vegas γίνεται κανείς μάρτυρας της αποθέωσης της εικόνας η οποία εκφράζεται και μέσω των επιγραφών. Σήμερα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε ταυτόχρονα για δύο ειδών χώρο, τον χώρο των τόπων και τον χώρο των ροών (χώρο των μετακινήσεων, εξ αιτίας του διαδικτύου, της παγκοσμιοποίησης, των τηλεπικοινωνιών, των συστημάτων μεταφοράς υποστηριζόμενα από ηλεκτρονικούς υπολογιστές κλπ.). Άρα, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε μια νέα γεωγραφία δικτύων και αστικών κόμβων ανά τον κόσμο, που επεκτείνεται εντός των χωρών, μεταξύ και εντός των μητροπόλεων. Επομένως οι εικονικές και οι φυσικές κοινότητες στις οποίες μετέχει ο καθένας από μας βρίσκονται σε μια διαρκή αλληλεπίδραση. Έτσι, το ατομικό και το συλλογικό, το εικονικό και το πραγματικό, το τοπικό και το παγκόσμιο, δεν είναι διλήμματα στα οποία πρέπει να πάρουμε θέση, αλλά πραγματικότητες στις οποίες συμμετέχουμε κάθε στιγμή. Ανήκουμε δηλαδή ταυτόχρονα και στο παγκόσμιο δίκτυο και στο τοπικό κοκ. Άρα, ο δημόσιος χώρος ως τόπος κοινωνικής συνεύρεσης σε μια τέτοια νέα πραγματικότητα θα πρέπει να επαναπροσδιοριστεί (επειδή ανήκει ταυτόχρονα τόσο στο τοπικό όσο και στο παγκόσμιο δίκτυο) και να συμπεριλάβει στοιχεία από τον παγκόσμιο ιστό (φίρμες, λογότυπα, κλπ). Επομένως, όλα αυτά τα σύμβολα που κατηγορούνται ότι κατακλύζουν τις σύγχρονες πόλεις και συμβάλουν στην απώλεια της ταυτότητας και του χαρακτήρα τους, μπορούν ταυτόχρονα να χρησιμεύσουν και ως σημεία προσανατολισμού και αυτοπροσδιορισμού μέσα σε αυτές, να καθορίσουν ακόμα τη συμπεριφορά ορισμένων ομάδων (συχνά μειονοτικών) και να τις βοηθήσουν να οικειοποιηθούν το χώρο και να αισθανθούν άνετα μέσα σε αυτό.

35 λικά των κτιρίων, βάζοντας στη θέση τους χρώμα, σύμβολα, εικόνες κ κυρίως πληροφορία. Μέσα από προβολές εικόνων σε οθόνες, τις νέες ψηφιακές προσόψεις των κτιρίων εκπέμπονται μηνύματα ποικίλου περιεχομένου στα πλαίσια μιας διαδραστικής αρχιτεκτονικής.(δ.φιλιππίδου, 2005:88) Φωτεινοί πίνακες τεχνολογίας υγρών κρυστάλλων, εξαιρετικής φωτεινότητας, ευελιξίας και ελάχιστου βάρους,είναι πλέον διαθέσιμοι εκπέμποντας κείμενο, ήχο, κινούμενα γραφικά, βίντεο και πληροφορία. Το αντίκτυπο στο χαρακτήρα του δημοσίου χώρου θα είναι εξαιρετικά σημαντικό καθώς με την ταυτόχρονη εξέλιξη των τηλεπικοινωνιών, πληροφορία και δεδομένα μεταδίδονται ακαριαία και η ανταλλαγή τους γίνεται εύκολη με τις διαδικτυακές κοινότητες ολοένα να εξαπλώνονται, δημιουργώντας μια σχέση διαδραστικής αλληλεπίδρασης μεταξύ διαδικτύου και δημοσίου χώρου, στη πόλη ανάγνωσμα όπου ο δημόσιος χώρος είναι ταυτόχρονα ο τόπος και το μέσο ενός γενικευμένου μάρκετινγκ κάθε είδους προϊόντων και υπηρεσιών, είναι το πεδίο αναμέτρησης των διαφημιστικών μηνυμάτων, ενώ η πόλη τείνει να πάρει τα χαρακτηριστικά ενός μαζικής ενημέρωσης.(δ.φιλιππίδου, 2005:87) Ο Benjamin λέει πως δεν είναι το μήνυμα της διαφήμισης που μας αρπάζει, όσο η φευγαλέα αντα- νάκλαση της φωταγωγημένης όψης της στο νερόλακκο του δρόμου [...] Είναι η διαρκής, επίμονη, επαναλαμβανόμενη, υπόγεια επίδραση της σύγχρονης εικόνας που την κάνει να «αποικίζει το πραγματικό», να καλύπτει σαν επιδερμίδα το χώρο της σύγχρονης ζωής, προσφέροντας το δικό της αλλού σαν ίδιας υφής και υπόστασης με το πραγματικό. (Σταυρίδης, 2002: ) Και ακριβώς στη δύναμη της εικόνας και της τεχνολογίας επενδύουν οι επιγραφές του μέλλοντος. Προς το παρόν όμως τέτοιου είδους επιγραφές παρουσιάζουν σημαντικά μειονεκτήματα καθώς δημιουργούν προβλήματα αισθητικά, περιβαλλοντικά καθώς και στην οδική ασφάλεια. Μια φωτεινή επιγραφή δεσπόζει στο χώρο και μάλιστα σε μεγάλη ακτίνα καθώς αποτελεί το φωτεινότερο αντικείμενο, ενώ με τη ρευστότητα της κινούμενης εικόνας και του βίντεο προκαλούνται αλλαγές στην οπτική υφή του τοπίου σε δευτερόλεπτα ενώ οι αρνητικές επιδράσεις της στην ασφάλεια των οδηγών είναι αυταπόδεικτες. Η φωτεινότητά μίας τυπικής φωτεινής επιγραφής led αγγίζει τα nits, δεκαπλάσια από το δημοτικό φωτισμό,καταναλώνοντας 397,486KWh ανά έτος που μεταφράζεται σε 108,41 τόνους διοξειδίου άνθρακα. σ. 35 νική όσο εικονική Οι διαφημίσεις ψηφιακές, η μη, καλύπτουν την επιφάνεια η ακόμη και τη μορφή συνο- Είναι γεγονός πως σήμερα βιώνουμε μητροπόλεις στις οποίες η επιδερμίδα δεν είναι τόσο αρχιτεκτο-

36 σ. 36

37 σ. 37

38 σ. 38 Καθαίρεση Επιγραφών Αν και το νομικό πλαίσιο που καθορίζει τη τοποθέτηση επιγραφών στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αυστηρό, εν τούτοις η αυθαίρετη και άναρχη ανάρτηση τους είναι καθημερινό φαινόμενο με τραγικές διαστάσεις. Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία Απαγορεύεται κάθε διαφήμιση που πραγματοποιείται με οποιονδήποτε τρόπο και μέσο, στα εκτός κατοικημένης περιοχής τμήματα των χαρακτηρισμένων εθνικών και επαρχιακών οδών ή αυτοκινητοδρόμων και σε ζώνη μέχρι εκατόν πενήντα (150) μέτρων και από τις δύο πλευρές του άξονα των οδών [...] σαράντα (40) μέτρα και από τις δύο πλευρές του άξονα των ανωτέρω τμημάτων εθνικών και επαρχιακών οδών ή αυτοκινητοδρόμων, που διέρχονται μέσα από κατοικημένη περιοχή, αν το επιτρεπόμενο όριο ταχύτητας στα τμήματα αυτά είναι ανώτερο των 70 Κm/h. [...] Απαγορεύεται γενικά η τοποθέτηση επιγραφών ή διαφημίσεων ή η εγκατάσταση οποιασδήποτε πινακίδας, αφίσας, διαγράμμισης ή συσκευής, [...] η τοποθέτηση ή εγκατάσταση των ανωτέρω σε τέτοιες θέσεις, ώστε να παρεμποδίζεται η θέα των πινακίδων κατακόρυφης σήμανσης ή φωτεινών σηματοδοτών ή να δημιουργείται σύγχυση με πινακίδες σήμανσης ή με κυκλοφοριακή διαγράμμιση ή με άλλη συσκευή ρύθμισης της κυκλοφορίας ή να τις καταστήσει λιγότερο ορατές ή αποτελεσματικές ή να προκαλέσει θάμβωμα στους χρήστες της οδού και γενικά να αποσπάσουν την προσοχή τους κατά τρόπο που μπορεί να έχει δυσμενή επίδραση στην οδική ασφάλεια γενικά. [...] Με παράλληλη τήρηση των διατάξεων των προηγούμενων παραγράφων, επιτρέπεται να τοποθετούνται ή να λειτουργούν επιγραφές, που αναφέρονται στην επωνυμία ή σε άλλο διακριτικό σημείο ή τίτλο επιχείρησης που λειτουργεί παρά την οδό. Οι διαφημιστικές ως άνω πινακίδες και επιγραφές, όπου επιτρέπεται, πρέπει να τοποθετούνται παράλληλα προς τον άξονα της οδού, εκτός από τις διαφημίσεις και τις επιγραφές των εγκεκριμένων πλαισίων και των πρατηρίων καυσίμων που λειτουργούν παρά την οδό, οι οποίες μπορούν να τοποθετούνται και κάθετα προς τον άξονα αυτής. Υπεύθυνοι για την καταγραφή και απομάκρυνση των παράνομα αναρτημένων επιγραφών είναι οι δημοτικές αρχές, όμως πρόσφατη απόφαση του Συμβουλίου της Επικράτειας, υπεύθυνο είναι και το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Το θέμα της καθαίρεσης των παράνομων επιγραφών έφτασε το Μάιο του 2007 στο ανώτατο δικαστήριο έπειτα από εξώδικη καταγγελία του Α. Πλαπούτα ο οποίος έχασε τη κόρη του σε τροχαίο ατύχημα που οφειλόταν σε παράνομη υπαίθρια διαφήμιση παραπλεύρως της λεωφόρου Κατεχάκη, καθιστώντας για άλλη μια φορά επίκαιρο το ζήτημα της οδικής ασφάλειας.

39 σ. 39

40 σ. 40 Απέναντι στις συνέπειες που έχουν οι επιγραφές στο περιβάλλον το οποίο «κατοικούν» ποτέ δεν έχουν ληφθεί μέτρα τόσο δραστικά όσο στη περίπτωση της πόλης του Sao Paulo. Από τον Ιανουάριο του 2008 η τέταρτη μεγαλύτερη μητρόπολη του κόσμου και οικονομικό κέντρο της Βραζιλίας, θα γίνει η πρώτη παγκοσμίως που θα απαγορεύει κάθε μορφή διαφήμισης στο δημόσιο χώρο, έπειτα από απόφαση του δημοτικού συμβουλίου. Ο νόμος θα περιλαμβάνει όχι μόνο τα διαφημιστικά πόστερ αλλά και κάθε είδους επιγραφών, φωτεινούς πίνακες, διαφημίσεις σε οχήματα, φέιγ-βολάν, ενώ για τα καταστήματα ορίζεται μέγιστο μήκος επιγραφής το ενάμιση μέτρο για κάθε δέκα μέτρα μετώπου. Ήδη δεκαπέντε χιλιάδες επιγραφές έχουν ξηλωθεί ενώ τα πρόστιμα είναι ιδιαιτέρως αυστηρά. Οι υπέρμαχοι του εν λόγω μέτρου υποστηρίζουν πως προλαμβάνει το φαινόμενο της οπτικής μόλυνσης του περιβάλλοντος. Το Sao Paulo είναι μια πόλη με ουρανοξύστες και έντονα τονισμένο τον κατακόρυφο άξονα. Η υπέρ-πληθώρα των επιγραφών δημιουργούσε ένα κουραστικό τοπίο όπου ο πολίτης βομβαρδιζόταν καθημερινά από πληροφορίες, ενώ τα κτίρια κρυβόντουσαν πίσω από αυτές, καθώς δεν ήταν λίγοι εκείνοι που παραχωρούσαν τις ταράτσες και τις αυλές των σπιτιών τους σε διαφημιστικές εταιρίες έναντι χρηματικού ανταλλάγματος. Τώρα αρκετοί καταστηματάρχες, ακόμα και πολυεθνικών κολοσσών, οι οποίοι ανακαινίζουν τις προσόψεις των κτιρίων που στεγάζουν τις επιχειρήσεις τους, επιλέγουν να τις βάψουν με έντονα χρώματα και μοτίβα ώστε να γίνονται διακριτές από απόσταση. Επίσης οι κάτοικοι αναφέρουν πως άλλαξε πλέον ο τρόπος με τον οποίο προσανατολίζονται μέσα στη πόλη: δεν ψάχνω πλέον τη φωτεινή επιγραφή της Panasonic, αλλά το κτίριο art deco που τόσα χρόνια έκρυβε. Πέρα όμως από την αποκάλυψη της αρχιτεκτονικής το μέτρο αυτό έφερε στην επιφάνεια και σημαντικά κοινωνικά προβλήματα. Ολόκληρες παραγκουπόλεις χτισμένες πίσω από τεράστια διαφημιστικά ταμπλό ήρθαν στο φως, ενώ στη κορεάτικη συνοικία, εκατοντάδες λαθρομετανάστες που δουλεύουν υπό συνθήκες σκλαβιάς είναι ορατοί πλέον από τις βιτρίνες των επιχειρήσεων καθώς οι επιγραφές οι οποίες τις κάλυπταν δεν υπάρχουν πια.

41 σ. 41

42 σ. 42 Όχι πως θα αλλάξει κάτι στις ζωές αυτών των ανθρώπων, μάλλον οι εργαζόμενοι στο κλάδο της διαφήμισης και της γραφιστικής θα επωμιστούν τις συνέπειες του νέου αυτού μέτρου καθώς έχουν καταργηθεί χιλιάδες θέσεις εργασίας. Εδώ ξεκινάει ο αντίλογος. Στο Sao Paulo οι κοινωνικές ανισότητες, η φτώχεια, η εγκληματικότητα, οι φαβέλες, οι συμμορίες και το κακοδιατηρημένο οδικό δίκτυο είναι τα χειρότερα προβλήματα που μαστίζουν τη καθημερινότητα των πολιτών. Αρκετοί θεωρούν το μέτρο αυτό ως πυροτέχνημα με σκοπό την αύξηση της δημοτικότητας του δημάρχου, ο οποίος θα έπρεπε να ασχοληθεί με τα παραπάνω. Πιστεύουν δε, πως ο νόμος καταπατά τα δικαιώματα στην ελευθερία του λόγου, το κρίνουν απόλυτο και φασιστικό ενώ προβλέπουν πως έπειτα από μια περίοδο ολικής απαγόρευσης, συγκεκριμένοι χώροι θα γίνουν διαθέσιμοι για διαφήμιση προς πανάκριβο αντίτιμο, εις βάρος των μικρών επιχειρήσεων. Αν και η πόλη προς το παρόν θυμίζει νεκροταφείο επιγραφών, καθώς ενώ αυτές κατέβηκαν, οι μεταλλικοί σκελετοί που τις στηρίζουν έμειναν στη θέση τους, το μέτρο χαίρει της αμέριστης αποδοχής του κοινού με το 70% τασσόμενο υπέρ αυτού.

43 σ. 43 Επίλογος νωνίας που προσδίδει χαρακτήρα και χρώμα και συμβάλει, ίσως ανεπαίσθητα, στην πολιτιστική παράδοση του. Οι επιγραφές μπορεί εύκολα να θεωρηθούν αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες στη κοινή γνώμη αλλά είναι απαραίτητος ο ρόλος τους στη κατανόηση του ολοένα και πιο πολύπλοκου ανθρωπογενούς περιβάλλοντος στο οποίο επιβάλλονται και επεμβαίνουν σημαντικά, καθώς αποτελούν οργανικό στοιχείο του. Η μελέτη και ο σχεδιασμός επικοινωνιακών συστημάτων που διεκπεραιώνουν επιτυχώς τη λειτουργία τους και που εντάσσονται αρμονικά στο χώρο, καθώς και η θέσπιση κανόνων για τον περιορισμό του φαινομένου της οπτικής μόλυνσης είναι διαδικασίες απαιτητικές, με εξαιρετικές προοπτικές και ευρύ πεδίο δημιουργικότητας. Δυστυχώς όμως στη πράξη αντιμετωπίζονται βεβιασμένα και με προχειρότητα, σαν άλλο ένα αναλώσιμο είδος, σαν επικοινωνία μιας χρήσης από, και προς ανθρώπους που αναλώνουν και αναλώνονται. Εύκολα κανείς παρατηρεί πως κάθε περίοδος και κάθε τόπος έχει ένα ξεχωριστό ύφος οπτικής επικοι-

44 σ. 44 Βιβλιογραφία "Lettering in Architecture", A. Bartram, Lund Humphies "A History of Lettering", N. Gray, The Architectural Press "Architectural Signing and Graphics", J. Follies & D. Hammer, The Architectural Press "Words on Buildings", J. Kinneir, The Architectural Press "Lettering in Modern Use", R. A. Ballinger, Reinhold Publishing Corp. "Το Σχέδιο του Γράμματος", Τ. Κατσουλίδης, Καστανιώτη "Graphic Design: A Concise History", R. Hollis, Thames & Hudson "Print Casebooks: The Best in Environmental Graphics", S. Braybrooke, RC Publications Inc. "Τα Χαράγματα του Παρθενώνος", Α.Κ. Ορλάνδος, Ακαδημία Αθηνών: Κέντρο Έρευνας Μεσαιωνικού και Νεώτερου Ελληνισμού The Athenian Agora, Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens. Volume XIV The Agora of Athens, the History, Shape and Uses of an Ancient City Center Homer A. Tompson, R.E. Wycherley, 1972 Egypt From Prehistory to the Romans, D. Wildung, A. and He. Stierling, TASCHEN Κατάλογος Χριστιανικών Επιγραφών στα Μουσεία της Θεσσαλονίκης, Ε. Τσιγαρίδα, Κ. Λοβέρδου, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών "A Guide for Transportation Landscape and Environental Design", AASHTO Highway Subcommittee on Design Task Force for Environmental Design American Association of State Highway and Transportation Office

45 Learning from Las Vegas, R. Venturi, D.S. Brown, S. Izenour, The MIT Press Space of flows, space of places: Materials for a theory of urbanism in the information age, Castells Manuel, The Cybercities Reader, Ed. St. Graham, London: Routledge Rethinking technology: A reader in architectural theory, William W. Braham and Jonathan A. Hale,, The Cybercities Reader, Ed. St. Graham, London: Routledge "Media Impact: An Introduction to Mass Media", S. Biagi, ITP "Digital Stories: The Poetics of Communication", M. Engeli, BIRKAHAUSER "Η Έκσταση της Επικοινωνίας", J. Beaudrillard, Καρδαμίτσα "Δημόσιος Χώρος και Τεχνολογίες της Πληροφορίας. Αστικοί Μετασχηματισμοί και Διασύνδεση Δικτύων", διπλωματική εργασία Δ. Φιλιππίδου, επιβλέπων καθηγητής Δ. Παπαλεξόπουλος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Αρχιτεκτονική Σχεδιασμός του Χώρου, Δεκέμβριος 2005 σ. 45 "Απο την Πόλη Οθόνη στην Πόλη Σκηνή", Στ. Σταυρίδης, Ελληνικά Γράμματα