Ομιλία του κ. Αδαμαντίου περί των ψηφιδωτών του ναού Δαφνίου

Transcript

1 Ομιλία του κ. Αδαμαντίου περί των ψηφιδωτών του ναού Δαφνίου Αδαμάντιος ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ Δελτίον XAE 2 (1925), Τεύχη α -β, Περίοδος Β'. Πανηγυρικόν επί τη τεσσαρακονταετηρίδι της ιδρύσεως της Χ.Α.Ε. Σελ ΑΘΗΝΑ 1925

2 75 τήν άκτήν Σκαραμαγκά μετά 12 βαρελιών φλωρίων. Κατ' άλλην παράδοσιν τήν μονή ν έκτισεν ή ωραία Μαργαρώνα. Έ$ρυλεΐτο δ' επίσης δτι έν τ-% όπογείω κρύπτη τής μονής ό Φράγκος Acciajuoli έστραγγάλισε τήν Κιάραν, τουθ 9 δπερ δμως έλαβε πράγμαη χώραν έν Μεγάροις. Καί έν τ$ δημώδει δέ ποιήσει το δνομα τής Μονής του Δαφνιού εΐι-at εύφημότατα γνωστόν, ώς άποδεικνύουσιν οί κάτωθι στίχοι αναφερόμενοι TzpoZriktùi εϊς τα χρυσόπεδα μωσαϊκά, άτινα έπενδύουσιν εσωτερικώς τον τροΰλλον καΐ τους τοίχους. Κυρα Χρυσοδαφνιώτισσα, μεγάλη σου 'ν ή γάρι μέ το ψηφί, μέ το ρηγλί, μέ το μαργαριτάρι. Το δέ γευστικώτατον πράγματι οδωρ του Δαφνίου εξυμνεί το κάτωθι ώραΐον δίστιχο ν. Στή Σεργιανή σεργιάνι, και σ' τή Μεντέλη μέλι Καί σ* το Δαφνί γ,ρύο νερό ποο πίνουν οί άγγελο ι. ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ «ΑΔΑΜΑΝΤΊΟΥ ΠΕΡΙ TÖN ΨΗΦΙΑΟΙΟΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΔΑΦΝΙΟΥ Κατόπιν δλοι οί εκδρομείς συγκεντροννται?1ς το εσωτερικον του ναοΰ, δπου ό κ. Αδαμαντίου, Καθηγητής του Πανεπιστημίου και αντιπρόεδρος της ημετέρας Εταιρείας, κάμνει τήν εξής όμιλίαν περί της τέχνης των ψηφιδωτών. «Και,εις τήν ίσιορίαν και εις τήν παράδοσιν υπήρξαν περίφημα ια ψηφιδωτά του Δαφνίου. Οί παλαιότεροι εξ ημών ενθυμούν cai πόσον οί παλαιοί ΆθηΛάϊοι ηυχαριστοΰντο να έρχωνιαι και να εορτάζουν εις τήν εκκλησίαν αυτήν καί μέ πόσον θαυμασμον ώμίλουν περί τών μωσαϊκών αυτής. Θέλω προσπαθήσει δσον το δυνατόν συντομώ τερα καί απλουστέρα να εξηγήσω δτι ή αιτία του θαυμασμού τών ψηφιδωτών του Δαφνίου?'χει πραγματικήν ΰπόστασιν. Είναι δέ κατά δυο ουσιώδη σημεία σπουδαιότατα τα ψηδωτα ταΰτα' 1) δια τήν ίστορίαν της βυζαντινή; είκονογραφίας, καί 2) δι 3 αυτήν τήν τέχνην άΰτών, ώς έργα τέχνης εξεταζόμενα. Παραλείπω τήν τεχνικήν αξίαν αυτών, ώς έργων ψηφιδογραφίας, δύσκολου δηλαδή τεχνι-

3 76 - κή:, διό ci είναι κοινή και εις άλλα σωζόμενα ψηφιδωτά (ιδίως τα υ ιέρτερα υπ* αυτήν τήν έ'ποψιν, της Ραβέννης, καΐ ακόμη περισσόςερον του Άγιου Δημητρίου της θεσσανολίκης). Ώς προς τήν ίστορίαν της βυζαντινής εικονογραφίας τα ψηφιδωτά του Δαφνιού σημειώνουν άληθινόν σταθμόν. Διότι άπό τήν έποχήν αυτήν, από τον Ι αιώνα, είς τα ψηφιδωτά αυτά, δπως και είς τα του 'Οσίου Λουκά της Φωκίδος, εύρίσκομεν προηγμένην ή5η τήν νέαν κατεΰθυνσιν της βυζαντινής εικονογραφίας. Ή νέα δε βυζαντινή εικονογραφία, ή οποία αρχίζει από τον Θ' οϊώνα, συνίσταται εις coito, δτι αρχίζουν ήδη να διαμορφώνωνται υί οριστικοί τΰποι αυτής, τΰποι και μεμονωιιένων μορφών και τύποι τκ/ραστάσεων ήτοι ολοκλήρων συνθέσεων. Τήν νέαν ταύτην είκονογρα- ( ίαν εχομεν άποτετελεσμένην ήδη είς τάς περίφημους τοιχογραφία; τ«ΰ Μυστρά*, ένταΰθα δμως, είς τα ψηφιδωτά του Δαφνιού, εχομεν σπουδαιότατον σταθμόν αυτής. Ώς προς τους τύπους τών μεμονωμένων μορφών εχομεν ήδη εϊς τους εδώ παριστανομένους αγίους, μορφάς εικονιστικός, δχι κατά τήν παλαιοτέραν εννοιαν τής βυζανιηής ιέχνης, δηλαδή ατομικός, Ιστορίας εικονιστικός μορφός, αλλ 9 εξιδανικευμένα:. Εξηγούμαι" οί "Αγιοι, οι "Οσιοι, οί άσκηταί, οί προφήται δλη ή χορεία τών ήρο'ων τής Εκκλησίας, λαμβάνουν ώρισμένας μορφάς, ώς εάν υπήρξαν πρόσωπα ιστορικά. Εις το μέγα δε πλήθος ανιών, τους διακρίνομεν άπο το χρώμα ή το μέγεθος ή το σχήμα του γενείου ή τής κεφαλής και από άλλα χαρακτηριστικά του προσώπου ή τής ενδυμασίας. Ή τοιαύτη εξιδανικευμένη είκονιστικόιης τής βυζαντινής εικονογραφίας, ή οποί«/ γίνεναι εν από τα κύρια χαρακτηριστικά τής βυζαντινής τέχνης, έχει κάλλιστα υποδείγματα τους Αγίους και τους προφήτας, τους οποίους βλέπετε παριστανομένους πέριξ υμών. "Επειτα αί εικονογραφικοί συνθέσεις λαμβάνουν ήδη τον καθωρισμένον τύπον αυτών, ό όποιος επικρατεί πλέον είς βυζαντινήν εϊκονογραφίαν. Δεν έχετε παρά να προσέξητε εις τάς σπουδαιοιέρας εξ αΰ τών, αί όποΐαι εικονίζονται ενταύθα, όπως είς τήν Γέννησιν z1fc Θεοτόκου, εις τήν Γέννησιν τοϋ Χρίστου και είς τάς ά'λλας. Του λοιπού, κατά τους επόμενους αιώνα:, αϊ παραστάσεις αΰται μένουν αϊ ϊδιαι

4 - M - κατά ta ουσιώδη σημεία των με μικράς παραλλαγας ή εικονογραφικός λεπτομερίας προερχόμενος από την ατομικότητα τοΰ καλλιτέχνου. Το σπουδαιότερον δε είναι διι εις το Δαφνί έ'χομεν ήδη συνηρμοσμένην την είκονογραφίαν προς την λειτουργικήν διάταξιν της εκκλησίας. ΕΙς τον τροΰλλον, ό όποιος παριστάνει τον επί γης οΰρανόν, είκονίζεται ό Παντοκράτωρ, κάτω αΰτοΰ οι Προφήται. Εις το 'Ιερόν, όπου τελείται το μυστήριον, ή Θεοτόκος «ή των ουρανών Πλατυτέρα», είς αλλα μέρη τοΰ Ίεροΰ συμβολικοί σκηναί εκ της Π. Διαθήκης, κάτω δε της Θεοτόκου ή Θεία Λειτουργία, και ΰπ' αυτήν οι Ιεράρχαι, οι όποιοι καθώρισαν τήν Ίεραν Λβι τουργίαν. Είς τήν κυρίως εκκλησίαν παριστάνονται at μεγάλαι υποθέσεις της. Κ, Διαθήκης, αί σχετιζόμενοι με τα κύρια γεγονότα τοΰ βίου τοΰ Χρίστου ό Ευαγγελισμός, ή Γεννησις, ή Βάπτισις κ.λπ. Νέον δε εικονογραφικό ν ύλικόν, πλούσιονκαί ελκυστικόν, βλέπομεν εισηγμένον ήδη είς τον ναόν τοΰ Δαφνίου, σκηνας aitò τον είκονογραφικόν κΰκλον της Θεοτόκου. "Η Θ' αιώνα συνετέλεσεν είς το να εξαρσις τή; λατρείας της Θεοτόκου ατό τον είσαχθώσιν είς τήν είκονογραφίαν θέματα εκ τοΰ βίου αυτής, δ πως οΰτος ιστορείιαι είς τα 'Απόκρυφα, Έχομεν δε είς τον νάρθηκα τής εκκλησίας ταύτης τήν Προαευχήν τοΰ 'Ιωακείμ καΐ τής "Αννης, τα ΕΙσόδια τής Θεοτόκου, χαριτωμένος αληθώς εικονογραφικός συνθέσεις. ΕΙκών αύιοκράτερος αποκαλυφθείσα κατά ιό έτος 1888 επί τής παραστάλος τής θύρας τοΰ Νάρθηκος έν τφ ναψ τής Μονής Δαςη-ίου. Αΰτη είναι ή εικονογραφική, ας ειπωμεν, τελειοποίησις, τήν οποίαν

5 ~ 78 μας παρουσιάζουν ta ψηφιδωτά του Δαφνιού, και ή οποία αποτελεί σαουδαΐον σταθμον είς την διαμόρφωσιν τυΰ μεγάλου είκονογραφικοϋ έπους της 'Ορθοδόξου Εκκλησίας. Άλλα και υπό εποψιν άποκλειστικήν τέχνης, έχουν τα ψηφιδωτά ιοΰ Δαφνιού μεγολοπρέπειαν και κάλλος πραγμαηκόν, το όποιον πρέπει να κόμη να τα κατατάξωμεν μεταξύ των καλλίστων έργων της τέχνης. Διότι είναι αληθής καλλιτέχνης εκείνος, ό όποιος εσχεδίαοηεμοψφΐίς,-απόίας των δύο αγγέλων υπό τον θό- Ό Ευαγγέλιομός. Ψηφιδωτον κάτωθεν του τροΰλλου τοϋ ναοϋ της Μονής Δαφνιού. λον του Ίεροΰ* καΐ αΐ μορφαί αΰται και αί μορφαι άλλων νεαρών αγίων μας ενθυμίζουν τους εφήβους της αρχαίας τέχνης. Παρατηρήσατε δε εις την Γέννησιν τοϋ Χριατοϋ, εις την Προσενχήν τής "Αννας πόσαι χαριτωμέναι ε'ικονογραφικαί λεπτομέρεια! δίδουν ζωήν εις τας παριστανομένας σκηνάς: ποιμένες, δένδρα, κρήνη, πτηνά και αλλαι ^ιικραΐ λεπτομέρειαι μάς δεικνύουν τήν αΐσθησιν, τήν οποίαν είχεν ό καλλιτέχνης των ψηφιδωτών τούτων προς τήν <5λήθειαν, προς τήν πραγματικήν τέχνην, ή οποία εΐναι ή άπόδοσις της ζωής. Θαυμάσια δε αληθώς είναι ή αΐσθησις, τήν οποίαν έχει ό καλλιτέχνης προς τήν συμμετρίαν. Προσέξατε πώς είναι κατεταγμέναι αί μορφαί και τα άντινείμενα εις τήν Κά&οδον είς "Αδον, εις τήν Γέννησιν

6 top Χριαχοϋ εις την Σιαύρωσιν. Εις την ΚάΦοδον είς "Αδον δ Χριστός είναι, εϊς το μέσον ΰψηλόίερον με τον σταυρόν, εκατέρωθεν και κάτω εν μεγάλη συμμετρία δ 'Αδάμ και ή Εΰα, οΐ βασιλείς του; οποίους ανεγείρει εκ νεκρών. Άλλα δια να εννοήσετε καλύτερα τον χαρακτηρισμόν μου, ρίψατε προσεκτικον βλέμμα είς την Σιαύρωσιν. Εις το μέσον κα; ύψηλα δ Σταυρός με τον Έσταυρα)μένον, κάτω δέ δε εκατέρωθεν ή Θεοτόκος καί δ "Αγιος Ιωάννης δ ΆδελφόΟεος. Πόσον ωραία εν τη αΰστηρότητι αυτής είναι ή σκηνή αΰτη! Έξεικονιζομένη επάνω είς κάμπον χρυσών ψηφίδων φαίνεται ώς να είναι ανάγλυφος σκηνή, και ενθυμίζει αληθώς ωραία αρχαία ανάγλυφα καί σαρκοφάγους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ό'τι δ ζωγράφος τ!>γ> Λαφνίου εσποΰδασε καί ενεπνεΰσθη από αρχαία ανάγλυφα, από αυτά έσχεδίασετας ευγενείς στάσεις, τάς ωραίας πτυχώσεις. Και οΰτως ερχόμεθα εις το ώραιότερον χαρακτηριπακόν των ψη<^ ι- δ'ωτοΰ του Δάφνίοι\ Οτι μα; διασώζουν δια μέσου τών αιώνων το άθάνατον κάλλος της αρχαίας Ελλάδος. Μας διασώζουν όμως καί τήν άνάμνήσιν της Μεσαιωνικής Αυτοκρατορίας μα\ ν Ιδειε την ωραία ν σΰνθεσιν τής Γεννήσεως τη: Θεοτόκου. Είναι τόσον μεγαλοπρεπής ή σκηνή, τόσον πολυτελή ενδύματα, ιδίως αί καιάκοσμοι σινδόνες της κλίνης,,ωστε δυνατ</ι να είναι τις βέβαιο:, ότι έχομε ν είς αυτήν μίαν άναπαράστασιν Αΰτοκρατορι/.οΰ κοιτώνος κατά τήν γέννησιν Πορφυρογέννητου. Είναι δηλαδή εν δείγμα τής Αυτοκρατορικής τέχνη; του βυζαντίου, ή οποία, παραλλήλως προς τήν δημώδη, συνετέλεσεν εις xò να προσλάβη ή Βυζαντινή τέχνη χαρακτήρα αφ' ενός μεγαλοπρέπεια:, αφ' ετέρου τής παλαιάς, άλλα πραγματικής ζωής. Καί οΰτως, εις τοΰιο το συμπέρασμα θέλω να καταλήξω, εχομεν είς τα ψηφιδωτά ταΰτα τοΰ Δαφνίου διπλήν πολύτιμον άνάμνησιν, τήν άνάμνήσιν τής αρχαίας Ελλάδος με το κάλλος τών ψηφιδωτών, καί τήν άνάμνησιν τής Μεσαιωνικής με τήν μεγαλοπρέπειαν τής Αυτοκρατορικής τέχνης».