Το βιβλίο του ελληνόφωνου Μπρίτσιο Μοντινάρο για τους «γκρίκο» της Ιταλίας

Transcript

1 Το βιβλίο του ελληνόφωνου Μπρίτσιο Μοντινάρο για τους «γκρίκο» της Ιταλίας Ποιοι είναι αυτοί οι Ελληνες; Του ΒΑΣΙΛΗ ΡΟΥΒΑΛΗ «Imesta griki» και «milume to griko» λένε περήφανα οι κάτοικοι των χωριών στην περιοχή του Σαλέντο και της Καλαβρίας, οι επονομαζόμενοι και γκρεκάνοι. Πρόκειται ίσως για την πιο συγκινητική περίπτωση φορέων της ελληνικότητας εκτός ελλαδικού χώρου με μακραίωνες ρίζες που φθάνουν έως την αρχαιοελληνική Magna Grecia και τους βυζαντινούς αποικισμούς μεταξύ 11ου - 16ου αι. Τόσο κοντά μα και τόσο μακριά, οι ελληνόφωνοι της κάτω Ιταλίας διατηρούν ολοζώντανη τη γλωσσική παράδοση των προγόνων τους, όπως και τα έθιμα, τις γιορτές, τις μουσικές, τα τραγούδια τους, με κίνδυνο όμως να αφομοιωθούν τόσο απ' την κυρίαρχη ιταλική γλώσσα όσο και από τις κοινωνικές εξελίξεις στη μεταπολεμική Ιταλία (μετανάστευση στο βορρά, σταδιακή επιβολή των μίντια, πολιτική εξαφάνισης των τοπικών διαλέκτων). «Ποιοι είναι αυτοί οι Ελληνες;» αναρωτιόταν το 1856 ο Γερμανός φιλόσοφος Αύγουστος Ποτ. Οι γλωσσολόγοι και οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι συνεχίζουν σήμερα να ερίζουν για τις ρίζες τους, μολονότι γι' αυτούς τους ανθρώπους στο φτωχό κι εγκαταλελειμμένο ιταλικό νότο το γκρίκο σημαίνει μια διαφορετικότητα, που άλλοτε οι κοινωνικές συνθήκες τούς έκαναν να ντρέπονται και να θέλουν να την αποποιηθούν φοβούμενοι την κοινωνική υποτίμηση και απομόνωση. 1 / 5

2 Τα τελευταία χρόνια, μετά την επίσημη αναγνώρισή τους ως γλωσσική μειονότητα απ' το επίσημο ιταλικό κράτος, πληθαίνουν οι μελέτες και η σχετική βιβλιογραφία, τα πανεπιστημιακά προγράμματα, η επιτόπου έρευνα και καταγραφή του γλωσσικού-μουσικολογικού υλικού μέσα απ' τα δημοτικά τραγούδια και τα μοιρολόγια τους, όσο ακόμη ακούγονται στα επτά χωριά νοτίως του Οτράντο: Καλημέρα, Μαρτάνο, Στερνατία, Κοριλιάνο, Τζολίνο, Μαρτινιάνο και Καστρινιάνο. Ο Μπρίτσιο Μοντινάρο, ηθοποιός και ανθρωπολόγος, ελληνόφωνος απ' την Καλημέρα του Σαλέντο, έχει συμβάλει, μεταξύ άλλων μελετητών, στην ανανέωση του ενδιαφέροντος και στη διάσωση αυτού του πολιτισμικού θησαυρού στη μεθόριο της ελληνικής και της ιταλικής ιστορικής παράδοσης. Το 1998 εξέδωσε μια ανθολογία χαρακτηριστικών τραγουδιών, με εκτενή επεξηγηματική εισαγωγή για την πλουσιότατη προφορική παράδοση ερωτικών στιχουργημάτων και μοιρολογιών το βιβλίο κυκλοφόρησε μόλις πρόσφατα στα ελληνικά με τίτλο «Του έρωτα και του θανάτου, ελληνόφωνα και ρομανικά μοιρολόγια και ερωτικά τραγούδια απ' το Σαλέντο της Κάτω Ιταλίας» (εκδόσεις «Καστανιώτη»), σε μετάφραση του ποιητή Σωτήρη Τριβιζά, δίνοντας την αφορμή για μια συζήτηση με την αισιόδοξη πεποίθηση ότι το γκρίκο θα αντέξει, όπως σε προηγούμενες, και σ' αυτή τη δοκιμασία της εποχής μας. Το γκρίκο σε εξέλιξη -Γράφετε στην εισαγωγή του βιβλίου σας για την γκρεκάνικη διάλεκτο ότι «αυτή η άρρωστη καρδιά σήμερα, χτυπούσε γεμάτη σφρίγος τότε». Δηλαδή, θεωρείτε δεδομένο το σβήσιμό της στο μέλλον; «Θα ήμουν αφελής αν σκεφτόμουν ότι τα πράγματα με το πέρασμα του χρόνου παραμένουν αναλλοίωτα. Αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά γύρω του για να αντιληφθεί ότι τα πάντα αλλάζουν. Η Ιστορία, εξάλλου, μας το υπενθυμίζει συνεχώς. Τόσες σημαντικές πόλεις του παρελθόντος εξαφανίστηκαν, ή τα ποτάμια, που κάποτε κυλούσαν με τα γάργαρα νερά τους, τώρα έχουν ξεραθεί. Μέχρι και οι κορυφογραμμές έχουν αλλάξει... Το σημαντικό όμως είναι ότι νέες πόλεις δημιουργούνται, νέα ποτάμια κυλούν, έτσι και οι κουλτούρες και οι γλώσσες, όπως κάθε τι άλλο, μετασχηματίζονται». -Παρ' όλη τη γλωσσική αφομίωση που συντελείται καθημερινά μέσω των τηλεοπτικών καναλιών αλλά και εξαιτίας της επίσημης ιταλικής πολιτικής, σ' ό,τι αφορά τις διαλέκτους, 2 / 5

3 οι ελληνόφωνοι της Καλαβρίας και του Σαλέντο προσπαθούν να διατηρήσουν τη γλώσσα τους; Εχουν συνειδητοποιήσει τη σημασία της; «Οντως, είναι αλήθεια ότι η διαδεδομένη μέσω της τηλεόρασης επίσημη γλώσσα έχει επιβληθεί. Αλλά δεν πιστεύω ότι έχει καταφέρει τα τελευταία χρόνια να αφανίσει τις διαλέκτους. Γλώσσα και διάλεκτος είναι δύο επικοινωνιακοί κώδικες πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους. Οσον αφορά το γκρίκο, αυτή τη στιγμή βρίσκονται σε εξέλιξη πολλές πρωτοβουλίες από διάφορους παράγοντες ώστε να διατηρηθεί ως ζωντανή, ομιλούμενη διάλεκτος». -Πριν από μερικά χρόνια, το να μιλάει κανείς γκρίκο ήταν ντροπή, αφού θεωρούνταν συνώνυμο του άξεστου και του χωριάτη, επομένως έδινε αφορμή για πειράγματα ή και υποτιμητικά σχόλια. Σήμερα, οι όροι έχουν αντιστραφεί; «Εχετε δίκιο. Στην περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου συνέβαινε αυτό που λέτε. Στα ελληνικά χωριά του Σαλέντο άρχισαν σιγά σιγά να ψελλίζουν τα ιταλικά, κι όποιος απ' αυτούς τους ανθρώπους κατάφερνε να πει δυο κουβέντες κοιτούσε τους άλλους, που μιλούσαν στην πλειονότητά τους γκρίκο, σαν να 'ταν κατώτεροι. Σήμερα, η κατάσταση έχει αλλάξει εντελώς χάρη στη συνεχή κι επίμονη δουλειά που κάνουν μερικοί από εμάς, που έχουμε πραγματικά αγωνιστεί για να κάνουμε κατανοητό σε όλους τι θησαυρό έχουμε στο στόμα μας μιλώντας το γκρίκο». Απ' τα αρχαία η καταγωγή -Το αυξανόμενο φιλολογικό και μουσικολογικό ενδιαφέρον για τους Γκρίκο τούς έχει φέρει στο επίκεντρο της μελέτης για τα όρια της ελληνικής παράδοσης. Υπάρχει αντίστοιχο λαογραφικό ενδιαφέρον στην Ιταλία; «Χαίρομαι που στην Ελλάδα υπάρχει τέτοιο ενδιαφέρον για το γκρίκο. Η γλώσσα που μιλιέται στα χωριά της περιοχής του Οτράντο δεν είναι άλλο από μια παραλλαγή, έστω φτωχότερη, των νέων ελληνικών. Η καταγωγή της γλώσσας που εσείς κι εγώ μιλάμε, είναι ολόιδια: απ' τα αρχαία ελληνικά. Και καθώς η γλώσσα είναι πολιτισμός, αρκετά πράγματα στις δύο κουλτούρες είναι παρόμοια. Στο βιβλίο μου αναφέρω πολλές ομοιότητες. Εξάλλου, έρχομαι στην Ελλάδα πολλά χρόνια και συνήθως πηγαίνω στα νησιά. Χάρη στον Θόδωρο 3 / 5

4 Αγγελόπουλο, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας «Μεγαλέξανδρος» (σ.σ.: συμμετείχε ως ηθοποιός), γνώρισα και την ενδοχώρα της Ελλάδας με έναν τρόπο ποιητικό. Βρίσκω στη συμπεριφορά και την ιδιοσυγκρασία των απλών ανθρώπων πάρα πολλές ομοιότητες με εμάς. Οσον αφορά το λαογραφικό ενδιαφέρον του βιβλίου μου και τις διάφορες άλλες εκδόσεις για τους ελληνόφωνους στην Ιταλία, θα απαντήσω ανεπιφύλακτα ναι. Και ιδιαίτερα, θα σημειώσω το ενδιαφέρον για τη μουσική μας παράδοση, που τώρα είναι πολύ της μόδας». -Γιατί οι γλωσσολογικές και ανθρωπολογικές θεωρίες δεν συγκλίνουν όσον αφορά την καταγωγή της διαλέκτου; Ποια είναι η γνώμη σας; «Εχω την πεποίθηση, και είναι αυτό ακριβώς που σημειώνω στην εισαγωγή του βιβλίου, ότι η διάλεκτός μας κατάγεται από τα αρχαία ελληνικά. Υπάρχουν πολλά στοιχεία γλωσσολογικής φύσης που αποδεικνύουν τους δωρισμούς που έχουμε διατηρήσει, η αρχαϊκή προφορά συμφωνικών συμπλεγμάτων κ.λπ. Υπάρχουν, επίσης, αρκετά στοιχεία ανθρωπολογικής και πολιτισμικής φύσης που ενισχύουν την άποψη αυτή. Στη διάλεκτο του 9ου - 11ου αι. εισήχθησαν γλωσσικά στοιχεία της βυζαντινής περιόδου - με λίγα λόγια δεν έχουμε πάψει να μιλάμε ελληνικά απ' την αρχαιότητα έως σήμερα. Μου φαίνεται παράδοξο να μην έχει ενισχυθεί το γκρίκο χωρίς τις επιδράσεις της Magna Grecia και του Βυζαντίου». Πανεπιστημιακό ενδιαφέρον -Με ποιον τρόπο πιστεύετε ότι θα προστατευτεί αυτή η γλωσσική νησίδα; «Είναι δύσκολο ν' αγωνίζεσαι μόνο με νόμους του κράτους ή με κάποιες πολιτιστικές πρωτοβουλίες για τη διατήρηση μιας γλώσσας. Διότι κάθε γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Οταν δεν μιλιέται πια, όταν δεν χρειάζεται, πεθαίνει. Εμείς, με το γκρίκο μας, δεν μπορούμε να εκφραστούμε σε μοντέρνες έννοιες: επιστημονικές ή λογοτεχνικές και φιλοσοφικές. Συνεπώς μιλάμε στα ιταλικά, τα οποία μας επιτρέπουν να διατυπώνουμε τη σκέψη μας με πληρότητα. Σε πείσμα όλων αυτών, η ελληνική γλωσσική μειονότητα της Ιταλίας προστατεύεται από τους ιταλικούς νόμους και είναι υπό την εποπτεία και την προστασία της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Τα πολιτιστικά μνημεία διατηρούνται μέχρι όσο είναι δυνατόν». 4 / 5

5 -Ολος αυτός ο πλούτος τραγουδιών, θρύλων, παροιμιών, παραμυθιών, έχει συλλεγεί αρκούντως ώστε να καταλογογραφηθεί επιστημονικά; Τι άλλο απαιτείται για να διασωθεί το γκρίκο; «Πολλά πανεπιστήμια ενδιαφέρονται για το γκρίκο. Και υπάρχουν βεβαίως αρκετές μελέτες που έχουν συλλέξει παραμύθια, θρύλους, παροιμίες, ποιήματα κ.λπ. με επιστημονικό τρόπο. Πάνω απ' όλα, όμως, επιδοκιμάζω την προσπάθεια να κρατήσουμε ενωμένες τις κουλτούρες μας και να διαδώσουμε την ελληνική και την ελληνόφωνη ποίηση τόσο στην Ιταλία όσο και στο εξωτερικό. Για παράδειγμα, θα σας πω ότι ένας Αγγλος μουσικολόγος, ο Μπράιαν Ελίας, έγραψε την όπερα "Μοιρολόγια" με αποσπάσματα απ' το βιβλίο μου. Παίχθηκε στο Λονδίνο απ' τη Συμφωνική Ορχήστρα του BBC με τους Αγγλους τραγουδιστές να ερμηνεύουν στο γκρίκο! Κι ακόμη, πρόσφατα ανέβασα στο θέατρο ένα έργο ("Il vaso di Pandora") στο οποίο εμφανίζονται Ελληνες και Γκρεκάνοι ποιητές. Δεν μπορώ να σας περιγράψω το πάντρεμα όλων αυτών των στοιχείων αλλά και την ευχαρίστηση του κοινού! Τόσο πολύ αρέσει ώστε να μου γίνονται προσκλήσεις για συχνότερες παραστάσεις...». ΣΧΕΤΙΚΟ Το blog του wiki / 5