Η ομιχλοβροχή στα βουνά της χώρας μας: Μία κρυφή και παραμελημένη κατηγορία νερού με μεγάλη υδρολογική, οικολογική και περιβαλλοντική σημασία

Transcript

1 Η ομιχλοβροχή στα βουνά της χώρας μας: Μία κρυφή και παραμελημένη κατηγορία νερού με μεγάλη υδρολογική, οικολογική και περιβαλλοντική σημασία Δρ Γεώργιος Μπαλούτσος, Διατελέσας Τακτικός Ερευνητής του ΕΘΙΑΓΕ Δρ Παναγιώτης Μιχόπουλος, Αναπληρωτής Ερευνητής Αθανάσιος Μπουρλέτσικας, MSc Δασολόγος Κωνσταντίνος Καούκης, MSc Δασοπόνος Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων Η εναλλαγή υγρών και ξηρών ετών και η ανάγκη εγρήγορσης για συνεχή επάρκεια νερού Η χώρα μας την τελευταία δεκαετία και συγκεκριμένα μετά τη μεγάλη ξηρασία της περιόδου που είχε σοβαρότατες κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, δεν αντιμετώπισε ιδιαίτερα προβλήματα έλλειψης νερού. Και τούτο γιατί οι χρονιές και κυρίως εκείνη του 2002, ήταν ιδιαίτερα βροχερές και επομένως οι ετήσιες ανάγκες μας σε νερό καλύφθηκαν πλήρως. Όμως και μετά το 2006 και μέχρι τις μέρες μας, οι ετήσιες βροχοπτώσεις παρουσίασαν μικρές σχετικά διακυμάνσεις γύρω από τον υπερετήσιο μέσο όρο τους. Έτσι όλο αυτό το χρονικό διάστημα τα θέματα νερού δεν ήταν στον πίνακα των προτεραιοτήτων μας για επίλυση. Η εμμονή όμως αυτή των βροχών στη χώρα μας για περισσότερα από 10 χρόνια, δεν πρέπει να μας καθησυχάζει. Και τούτο γιατί η απρόβλεπτη φυσική μεταβλητότητα του κλίματος, η οποία γίνεται ακόμα πιο ασταθής από τη διαφαινόμενη αλλαγή του, αλλά και το ξεπέρασμα από την προηγούμενη ξηρασία του μέσου χρονικού διαστήματος εκδήλωσης στη χώρα μας τέτοιων φυσικών φαινομένων, φέρνουν την εκδήλωση μιας νέας ξηρασίας όλο και πιο κοντά. Η εκδήλωση όμως ενός τέτοιου φαινομένου σύντομα, θα ήταν ό,τι χειρότερο θα μπορούσε να μας συμβεί, αφού εξαιτίας της οικονομικής κατάστασης της χώρας μας θα είχε πολύ πιο οδυνηρές επιπτώσεις από τις ξηρασίες του παρελθόντος ( και ). Κατά συνέπεια, το θέμα επάρκεια νερού δεν πρέπει να το παραμελούμε καθόλου και μάλιστα ούτε ακόμα και κατά τη διάρκεια υγρών ετών. Έτσι η αξιολόγηση και εφαρμογή των διαφόρων τεχνικών σε όλες τις κατηγορίες νερού για εξοικονόμηση μεγαλύτερης ποσότητας και γενικά για την ορθολογική του διαχείριση, πρέπει να είναι πάντοτε στην επικαιρότητα. Στις κατηγορίες όμως του νερού, εκτός εκείνων που είναι εμφανείς (βροχές, χιόνια, λιμναία και ποτάμια νερά, υπόγεια νερά κ.λπ.), υπάρχουν και ορισμένες κρυφές και παραμελημένες αλλά επαρκείς σε ποσότητα, ώστε να μπορούν να συμβάλουν στην ακριβέστερη εκτίμηση του συνολικού του όγκου και να αξιοποιηθούν σε χρήσεις που αδυνατούν να καλύψουν οι εμφανείς κατηγορίες του. Μια τέτοια κατηγορία νερού είναι η ομιχλοβροχή, η οποία σχηματίζεται σε ορεινές δασωμένες λεκάνες απορροής της χώρας μας, αλλά και σε ορισμένες παράκτιες δασωμένες περιοχές μας. Στη συνέχεια του άρθρου παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αλλά και οι συνθήκες σχηματισμού της ομιχλοβροχής, τα μεγέθη της που εκτιμήθηκαν στην Ελλάδα, η σημασία της, καθώς και η συγκομιδή της με τεχνητά μέσα από την ομίχλη σε περιοχές με ανεπαρκείς βροχοπτώσεις και πολλές ημέρες ομίχλης. Χαρακτηριστικά και μηχανισμοί σχηματισμού της ομιχλοβροχής Ομιχλοβροχή, όπως το δηλώνει και η ονομασία της, είναι η βροχή που σχηματίζεται από την ομίχλη, δηλαδή από τα σύννεφα που εφάπτονται της επιφάνειας του εδάφους.

2 ΕΘΙΑΓΕ 20 / 21 Η ομίχλη όμως δε σχηματίζει πάντοτε βροχή αφού για το σχηματισμό της πρέπει να υπάρχει άνεμος μέτριας κυρίως έντασης (10-15 χιλιόμετρα την ώρα) για την οριζόντια πρακτικά μεταφορά της, αλλά και στερεές επιφάνειες με θερμοκρασία χαμηλότερη εκείνης της ατμόσφαιρας (θερμοκρασία στο σημείο δρόσου). Έτσι όταν τα σταγονίδια της ομίχλης (διαμέτρου 1-40 μm) προσκρούουν στις στερεές επιφάνειες, υγροποιούνται και βαθμιαία πέφτουν στην επιφάνεια του εδάφους υπό μορφή σταγόνων βροχής. Η ομιχλοβροχή, λόγω της οριζόντιας κυρίως μεταφοράς της ομίχλης από τον άνεμο, καλείται και οριζόντια βροχή, ψευδοβροχή (φαινομενική, όχι πραγματική βροχή), βροχοομίχλη κ.λπ. Συνθήκες σχηματισμού ομιχλοβροχής σε δάσος οξιάς τη χειμερινή και ανοιξιάτικη περίοδο. Ιδανικές επιφάνειες υγροποίησης της μεταφερόμενης από τον άνεμο ομίχλης στο φυσικό περιβάλλον είναι οι κομοστέγες των δασικών δένδρων όπου τα σταγονίδιά της προσκρούουν στα κλαδιά και κυρίως στα φύλλα τους και υγροποιούνται. Μεταξύ πλατυφύλλων όμως και κωνοφόρων ειδών, ιδανικά για το σχηματισμό ομιχλοβροχής είναι τα δεύτερα, αφού στα πλατύφυλλα ο άνεμος, λόγω του μεγάλου ελάσματος των φύλλων τους, εκτρέπεται, και συνεπώς παρασύρει μαζί του και την ομίχλη. Κατά συνέπεια, η ομίχλη στα πλατύφυλλα υγροποιείται μερικώς στο έλασμα των φύλλων τους και πλήρως μόνο στην περιφέρειά τους. Σε αντίθεση όμως με τα πλατύφυλλα, οι βελόνες των κωνοφόρων έχουν μικρό πλάτος και πάχος και έτσι η ομίχλη προσκρούει πλήρως σ αυτές και υγροποιείται αποτελεσματικά. Εκτός αυτού του λόγου πλήρους υγροποίησης της ομίχλης στα κωνοφόρα, αυτά έχουν και πυκνότερο φύλλωμα, και επομένως παράγουν περισσότερη ομιχλοβροχή. Διευκρινίζεται ακόμα πως η ομιχλοβροχή μπορεί να σχηματίζεται από την ομίχλη σε ένα δασικό οικοσύστημα χωρίς την εκδήλωση βροχής, αλλά και συγχρόνως με τη βροχή. Ομιχλοβροχή στη χώρα μας σχηματίζεται κυρίως στα βουνά που είναι δασωμένα με έλατα, πεύκα, οξιές, δρυς κ.λπ., αφού εκεί υπάρχουν οι κατάλληλες κλιματικές και γεωμορφολογικές συνθήκες για το σχηματισμό και την υγροποίηση Σταγόνες ομιχλοβροχής στην άκρη των βελονών ελάτης πριν την πτώση τους στο έδαφος. της ομίχλης. Κατάλληλες περιοχές είναι επίσης και οι παράκτιες δασωμένες και κυρίως οι δασωμένες πλαγιές των βουνών που ξεκινούν από την επιφάνεια της θάλασσας ή είναι κοντά σε αυτή (π.χ. οι βορειο-ανατολικές και ανατολικές πλαγιές της Όσσας, του Ολύμπου, των Πιερίων κ.ά.). Στην περίπτωση αυτή, ο πολύ υγρός αέρας που έρχεται από τη θάλασσα, προσκρούει στις πλαγιές των βουνών όπου βαθμιαία ανυψώνεται, ψύχεται, και η ομίχλη που σχηματίζεται προσκρούει στις κομοστέγες των δένδρων, υγροποιείται και σχηματίζει την ομιχλοβροχή. Από τις ορεινές περιοχές της χώρας όπου σχηματίζεται η ομιχλοβροχή, πηγάζουν βέβαια τα περισσότερα από τα σπουδαιότερα μεγάλα ποτάμια μας (Μόρνος, Εύηνος, Αχελώος, Λούρος, Άραχθος, Αώος, Πηνειός κ.ά.) και τα νερά τους χρησιμοποιούνται για τις ανάγκες του κόσμου, αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος. Κατά συνέπεια, είναι πολύ σημαντικό και χρήσιμο στις ορεινές δασωμένες περιοχές μας, εκτός των άλλων κατηγοριών νερού, να εκτιμάται και αξιοποιείται και εκείνη της ομιχλοβροχής, αφού αυτή, όπως επισημαίνεται παρακάτω, έχει μεγάλη υδρολογική, οικολογική αλλά και περιβαλλοντική σημασία. Βέβαια, κάποιες εκτιμήσεις της ομιχλοβροχής έγιναν στο παρελθόν σε ορισμένα δασικά οικοσυστήματα της χώρας μας και αυτές σχολιάζονται αδρομερώς στη συνέχεια. Πόση ομιχλοβροχή σχηματίζει ένα δάσος με έλατα και πόση με οξιές; Το ύψος της ομιχλοβροχής, όπως και εκείνο της βροχής, μετριέται σε χιλιοστά. Μετρήσεις ομιχλοβροχής στο παρελθόν έγιναν από το ερευνητικό και επιστημονικό προσωπικό των εργαστηρίων Δασικής Υδρολογίας και Δασικών Γαιών και Βιογεωχημείας του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων του ΕΘΙΑΓΕ, στο ελατοδάσος του Αγίου Νικολάου Ευρυτανίας και στο δάσος οξιάς της ανατολικής Όσσας (Κισσάβου). Τα αποτελέσματα και συμπεράσματα των ερευνών αυτών έχουν δημοσιευτεί σε έγκυρα ερευνητικά επιστημονικά περιοδικά. Για τη συλλογή και μέτρηση τόσο της ομιχλοβροχής όσο και

3 Η συσσώρευση περισσότερης βροχής στους συλλεκτήρες κάτω από την κομοστέγη ελατοδάσους από εκείνη σε διάκενο αυτού (συνολικής βροχής), κατέδειξε την ύπαρξη και σημαντικότητα της ομιχλοβροχής. της βροχής που περνούσαν την κομοστέγη των δένδρων και κατέληγαν στην επιφάνεια του εδάφους (διαπερώσας βροχής), χρησιμοποιήθηκαν πλαστικοί συλλεκτήρες που τοποθετήθηκαν κάτω από τα έλατα και τις οξιές. Την ίδια χρονική περίοδο μετρήθηκε επίσης και η συνολική βροχή σε διάκενο του δάσους (σε λιβάδι) που βρισκόταν κοντά στις μετρήσεις κάτω από την κομοστέγη των δένδρων. Το ύψος της ομιχλοβροχής στο ελατοδάσος κυμάνθηκε από χιλιοστά το χρόνο και αυτό αντιπροσώπευε το 15-25% του ετήσιου ύψους βροχής (1.600 χιλιοστά) στο διάκενο του δάσους. Το ύψος της ομιχλοβροχής στο δάσος από οξιές στην περιοχή της Όσσας κυμάνθηκε από χιλιοστά το χρόνο και αντιπροσώπευε το 13-22% του ετήσιου ύψους βροχής (1.613 χιλιοστά) στο διάκενο του δάσους. Εκτιμάται όμως πως και στις δύο περιοχές το ετήσιο ύψος ομιχλοβροχής πρέπει να ήταν υψηλοτέρο από τις παραπάνω τιμές κατά 25% περίπου, αν ληφθεί υπόψη πως μετά από ορισμένα επεισόδια χιονιού ακολούθησε βροχή με ομιχλοβροχή και στις περιπτώσεις αυτές ήταν δύσκολο να διαχωριστεί η ομιχλοβροχή από τη βροχή. Τα ύψη της ομιχλοβροχής στα δύο παραπάνω δασικά οικοσυστήματα είναι σχετικά μεγάλα. Δεν παύουν όμως να αποτελούν ένα δείγμα για τα ελληνικά βουνά και σίγουρα υπάρχουν και άλλες ορεινές δασωμένες περιοχές μας με πιο ευνοϊκές κλιματικές και γεωμορφολογικές συνθήκες που σχηματίζουν περισσότερη ομιχλοβροχή. Όμως και τα ύψη αυτά που μετρήθηκαν, δείχνουν πως η κατηγορία αυτή νερού που προστίθεται σε ένα δασικό οικοσύστημα και δε λαμβάνεται υπόψη σε καμία υδρολογική ή βιολογική του αξιολόγηση στη χώρα μας, είναι μια μεγάλη παράλειψη με πολλές δυσμενείς επιπτώσεις. Η παράλειψη αυτή γίνεται καλύτερα αντιληπτή με την παρουσίαση παρακάτω περιληπτικά της υδρολογικής, οικολογικής και περιβαλλοντικής σημασίας της ομιχλοβροχής. Υδρολογική σημασία της ομιχλοβροχής και παρενέργειες από την αχρησία της Τα ύψη της ομιχλοβροχής που αναφέρθηκαν προηγούμενα σχηματίζονται από την κορυφή της κομοστέγης του δάσους μέχρι την επιφάνεια του εδάφους. Με άλλα λόγια, το ύψος της βροχής που φθάνει στην κορυφή της κομοστέγης ενός ορεινού οικοσυστήματος, προσαυξάνεται όταν επικρατεί ομίχλη, με καινούργια βροχή από την υγροποίηση της ομίχλης εντός της κομοστέγης του. Κατά συνέπεια η ομιχλοβροχή, η κρυφή και ειδική αυτή κατηγορία νερού, είναι ένα σημαντικό συστατικό του υδρολογικού κύκλου στις ορεινές δασωμένες περιοχές της χώρας μας. Παρά τη σημαντικότητα όμως της ομιχλοβροχής στον υδρολογικό κύκλο, σπάνια αυτή λαμβάνεται υπόψη σε υδρολογικές μελέτες στη χώρα μας. Η παράλειψη αυτή έχει βέβαια και πολλές τεχνοϋδρολογικές παρενέργειες. Αναλυτικότερα, το πραγματικό ύψος βροχής στις ορεινές δασωμένες περιοχές που μετριέται σε διάκενο του δάσους (συνολική βροχή), υποεκτιμάται προφανώς κατά το ποσοστό της ομιχλοβροχής. Η υποεκτίμηση όμως αυτή με τη σειρά της δημιουργεί μια αλυσιδωτή αντίδραση. Έτσι στην εξίσωση του υδρολογικού ισοζυγίου μιας ευρύτερης περιοχής (π.χ. μιας δασωμένης υδρολογικής λεκάνης), η υποεκτίμηση της βροχής συμβάλλει στην υπερεκτίμηση του συντελεστή απορροής της λεκάνης, στην υποεκτίμηση της συγκράτησης της βροχής από την κομοστέγη του δάσους (της υδατοσυγκράτησης) κ.λπ. Τα παραπάνω φανερώνουν πως η αχρησία της ομιχλοβροχής συντελεί στην εκτίμηση των παραμέτρων του υδρολογικού ισοζυγίου μιας δασωμένης λεκάνης απορροής ή μιας μεγαλύτερης λεκάνης με δασοκάλυψη των ορεινών της περιοχών, με μειωμένη ακρίβεια. Τέτοιες μεγάλες λεκάνες, όπως αναφέρθηκε, έχει βέβαια αρκετές η χώρα μας (πχ. του Μόρνου, Ευήνου, Αχελώου) και η απορροή των υδατορευμάτων τους χρησιμοποιείται για ποικίλες ανάγκες του πληθυσμού της χώρας, αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος. Κατά συνέπεια, η εκτίμηση των παραμέτρων του υδρολογικού ισοζυγίου με μειωμένη ακρίβεια, επηρεάζει τις αποφάσεις των αρμόδιων τεχνικών για τη σωστή αξιοποίηση του νερού και γενικότερα για την ορθολογική διαχείριση αυτού του φυσικού μας πόρου. Μια άλλη τεχνοϋδρολογική παρενέργεια από την αχρησία της ομιχλοβροχής μιας ορεινής δασωμένης λεκάνης, είναι οι δυσκολίες κατανόησης και εξήγησης της μεγαλύτερης απορροής που παρατηρείται μερικές φορές στο στόμιο αυτής από το ύψος της βροχής που δέχεται. Η ιδιορρυθμία αυτή οφείλεται συνήθως στην ομιχλοβροχή που σχηματίζεται στην κομοστέγη της βλάστησης και η οποία δεν προστίθεται στο ύψος της βροχής που μετριέται σε διάκενο της λεκάνης. Η παράλειψη όμως αυτή μπορεί να οδηγήσει σε εσφαλμένες αποφάσεις ορθολογικής διαχείρισης όχι μόνο της απορροής της λεκάνης αλλά και των άλλων φυσικών της πόρων (βλάστησης, εδάφους κ.λπ.) Παρόμοια με την προηγούμενη τεχνοϋδρολογική παρενέργεια εξαιτίας μη συνυπολογισμού της ομιχλοβροχής στη

4 ΕΘΙΑΓΕ 22 / 23 βροχή μιας δασωμένης υδρολογικής λεκάνης είναι και η παρατηρούμενη συχνά μείωση αντί αύξηση της απορροής στο στόμιο, μετά από υλοτομικές δραστηριότητες στις πλαγιές της. Αναλυτικότερα, μετά από υλοτομία ενός μέρους της βλάστησης μιας λεκάνης στην οποία δε σχηματίζεται ομιχλοβροχή, η απορροή της συνήθως αυξάνεται. Όταν όμως σχηματίζεται και ομιχλοβροχή, τότε με την υλοτομία ενός μέρους της βλάστησης, μειώνονται οι επιφάνειες υγροποίησης της ομίχλης και συνεπώς μειώνεται και η ομιχλοβροχή. Η μείωση όμως της ομιχλοβροχής με τη σειρά της οδηγεί σε μείωση και της απορροής της λεκάνης. Κατά συνέπεια, η παράλειψη συνυπολογισμού της ομιχλοβροχής στη βροχή της λεκάνης, οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα και για τις σχέσεις αυξομείωσης της βλάστησης και διακυμάνσεων της απορροής της. Οι παραπάνω αναφορές στις παρενέργειες από την αχρησία της ομιχλοβροχής μιας λεκάνης, αν και δεν είναι οι μόνες, κάνουν προφανή την ανάγκη αξιολόγησης και συνυπολογισμού αυτής της παραμέτρου στις μελέτες ανάπτυξης και διαχείρισης των υδατικών πόρων των λεκανών απορροής της χώρας. Οικολογική σημασία της ομιχλοβροχής Το νερό είναι ως γνωστό η βασικότερη παράμετρος του φυσικού περιβάλλοντος για την ανάπτυξη και επιβίωση των ειδών της χλωρίδας και πανίδας ενός τόπου. Η ομιχλοβροχή, ως μία κατηγορία νερού, ασκεί και αυτή τις οικολογικές της επιδράσεις αφού επηρεάζει και επηρεάζεται σημαντικότατα από τη βλάστηση και κυρίως εκεί όπου η βροχή είναι ανεπαρκής. Στην περίπτωση αυτή η παραπάνω σχέση είναι αμφίδρομη, αφού η δασική βλάστηση σχηματίζει την ομιχλοβροχή από την ομίχλη και αυτή με τη σειρά της συντηρεί τη βλάστηση. Η αμφίδρομη αυτή σχέση είναι ιδιαίτερα ισχυρή σε ορισμένες περιοχές ανά τον κόσμο και μια από αυτές είναι οι δυτικές πλαγιές της Σιέρα Νεβάδα της Καλιφόρνια, όπου το δάσος της Σεκβόϊας της αειθαλούς (Sequoia sempervirens) επιβιώνει τη θερμή θερινή περίοδο από την ομιχλοβροχή που το ίδιο δημιουργεί από την ομίχλη του Ειρηνικού ωκεανού. Παρόμοια αμφίδρομη σχέση αλλά ασθενέστερη της παραπάνω, μεταξύ ομιχλοβροχής και δασικής βλάστησης υπήρχε και στο ελατοδάσος των νότιων κυρίως πλαγιών της Πάρνηθας πριν την πυρκαγιά του Η ομιχλοβροχή όμως στις νότιες πλαγιές του βουνού χάθηκε δυστυχώς μετά την πυρκαγιά και εκτιμάται ότι θα ξαναδημιουργηθεί βαθμιαία όταν τα έλατα που φυτεύονται στις μέρες μας αποκτήσουν ύψος τουλάχιστον ενός μέτρου. Το ύψος της ομιχλοβροχής στην Πάρνηθα που χάθηκε εκτιμήθηκε πως ανερχόταν σε χιλιοστά το χρόνο, ενώ εκείνο που δημιουργείται στις βόρειες πλαγιές του ελατοδάσους εκτιμάται πως ανέρχεται σε 300 χιλιοστά περίπου το χρόνο. Βροχόμετρα για τη μέτρηση της διαπερώσας βροχής και ομιχλοβροχής κάτω από οξιές στις ΒΑ πλαγιές της Όσσας. Μια άλλη χαρακτηριστική περίπτωση στενής σχέσης μεταξύ ομιχλοβροχής και δασικής βλάστησης είναι εκείνη των λεγόμενων συννεφοδασών (cloud forests) που βρίσκονται στις πλαγιές υψηλών βουνών της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, αλλά και σε άλλες περιοχές. Αναλυτικότερα, ανάλογα με τις κλιματικές και γεωμορφολογικές συνθήκες στις πλαγιές των βουνών που αναφέρθηκαν, σχηματίζεται ομίχλη (σύννεφα) σε διάφορα υψόμετρα πολλές ημέρες το χρόνο και από την υγροποίηση αυτής στην κομοστέγη των δένδρων, συντηρούνται, τα δάση που αναφέρθηκαν. Ως συννεφοδάσος στη χώρα μας ίσως θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί το πυκνό και πλούσιο σε βιοποικιλότητα δάσος πλατυφύλλων κυρίως ειδών των βορειο-ανατολικών και ανατολικών πλαγιών της Όσσας. Και τούτο γιατί τα χαμηλά σύννεφα (ύψους <2000 m) που έρχονται από το Αιγαίο, προσκρούουν και υγροποιούνται κάθε φορά σε ζώνη του βουνού που έχει πρακτικά το ίδιο υψόμετρο με αυτά. Κατά συνέπεια, η ζώνη αυτή δέχεται την περισσότερη βροχή και ομιχλοβροχή σε σχέση με τις παρακείμενες υψηλότερες και χαμηλότερες ζώνες. Βέβαια, το ύψος των νεφών δεν είναι πρακτικά ποτέ το ίδιο και επομένως διαφορετική ζώνη δέχεται κάθε φορά το μέγιστο ύψος βροχής. Η κατανομή αυτή της βροχής στη συγκεκριμένη περιοχή έχει διαπιστωθεί από τις καταγραφές βροχομέτρων που κάλυπταν όλο το εύρος του υψομέτρου της. Επιπλέον, σε περιοχές με ελάχιστες βροχοπτώσεις και σημαντικό αριθμό ημερών ομίχλης ανά έτος, ορισμένα φυτά αναπροσαρμόζουν το σχήμα των φύλλων τους προς εκείνο των κωνοφόρων (βελονοφόρων), ώστε να έχουν τη δυνατότητα υγροποίησης περισσότερης ομίχλης. Το σημαντικότερο όμως είναι πως τα αναπροσαρμοσμένα φύλλα σχήματος βελονών δε λαμβάνουν οριζόντια θέση (κάθετη στον κορμό των δένδρων) αλλά πλάγια ή κατακόρυφη προς τα κάτω. Αυτό γίνεται για να προσκρούει σ αυτά όσο το δυνατόν περισσότερη ομίχλη που παρασύρεται πρακτικά οριζόντια από τον άνεμο και να υγροποιείται. Σημαντική είναι ακόμα η συνεισφορά της ομιχλοβροχής ενός δάσους στον εμπλουτισμό της βιοποικιλότητας αυτού.

5 Και τούτο γιατί η αυξημένη υγρασία (λόγω της ομίχλης και ομιχλοβροχής) στην κομοστέγη των δένδρων, στην επιφάνεια του εδάφους και εντός αυτού, συμβάλλει στην αύξηση διαφόρων φυτικών και ζωικών ειδών (πχ. βρύα, μύκητες, λειχήνες, ποώδη, θαμνώδη και δενδρώδη φυτά, έντομα, αμφίβια κ.λπ.) Περιβαλλοντική σημασία της ομιχλοβροχής Η περιβαλλοντική σημασία της ομιχλοβροχής απορρέει από το διπλό ρόλο που παίζει στα δασικά οικοσυστήματα, αφού μπορεί να είναι ρυπαντής αυτών, αλλά και να συμβάλει στον κύκλο της θρέψης τους. Αναλυτικότερα, ομιχλοβροχή πολύ πιο όξινη από τη βροχή και μάλιστα με ph μικρότερο του 4, έχει παρατηρηθεί σε διάφορα ορεινά δασικά οικοσυστήματα της Βόρειας Ευρώπης και Αμερικής. Για το λόγο αυτό η ομιχλοβροχή έχει ενοχοποιηθεί για την καταστροφή τους. Το πολύ χαμηλό ph της ομιχλοβροχής οφείλεται στο σχηματισμό ανόργανων οξέων στις σταγόνες της. Τα οξέα αυτά είναι το θειϊκό και το νιτρικό οξύ. Ειδικότερα έχει βρεθεί ότι οι συγκεντρώσεις των θειϊκών και νιτρικών ιόντων μπορεί να είναι μέχρι και 13 φορές μεγαλύτερες από εκείνες της βροχής. Τα νιτρικά και θειϊκά ιόντα περιέχουν άζωτο και θείο, αντίστοιχα, που είναι θρεπτικά στοιχεία. Σε μεγάλες όμως συγκεντρώσεις αυτά είναι ρυπαντές. Οι παραπάνω ρυπαντές της ομιχλοβροχής που αναφέρθηκαν, μπορεί να μεταφέρονται με τη βοήθεια του αέρα, υπό μορφή σωματιδίων ή αερίων και από πολύ μακρινές βιομηχανικές ή αστικές περιοχές, σε σχέση με τη θέση εντοπισμού τους. Τέτοιοι ρυπαντές στη χώρα μας έχουν παρατηρηθεί στις ΒΑ πλαγιές του δάσους της Όσσας και πιθανόν να προέρχονται από βορειότερες χώρες, ακολουθώντας κυρίως την κοιλάδα του Αξιού ποταμού, όταν πνέουν βόρειοι άνεμοι. Μια άλλη περιοχή όπου έχουν εντοπισθεί οι ίδιοι ρυπαντές είναι οι νότιες πλαγιές του ελατοδάσους της Πάρνηθας, προερχόμενοι προφανώς από την ατμόσφαιρα της Αθήνας, όταν επικρατούν νότιοι άνεμοι. Ο κίνδυνος όμως από την όξινη ομιχλοβροχή υπάρχει σε δάση όξινων εδαφών όπου οι φυτικοί ιστοί αλλά και τα εδάφη, έχουν μικρές συγκεντρώσεις ασβεστίου και μαγνησίου. Έτσι η ομιχλοβροχή είναι πιο επικίνδυνη στα δάση της Όσσας με όξινα εδάφη παρά στην Πάρνηθα όπου τα περισσότερα δάση βρίσκονται σε αλκαλικά εδάφη. Οι βλάβες που προξενούνται στα δασικά οικοσυστήματα από την όξινη ομιχλοβροχή επικεντρώνονται στην επιφάνεια των φύλλων τους και συνίστανται στην έκπλυση των θρεπτικών στοιχείων τους (αντικατάσταση αυτών με ιόντα υδρογόνου) αλλά και στη μεταφορά των ρυπαντών στην επιφάνεια του εδάφους. Τα νιτρικά και θειϊκά ανιόντα στα αμμώδη και όξινα εδάφη εξαντλούν τα αποθέματα ασβεστίου και μαγνησίου. Η ομιχλοβροχή, όπως αναφέρθηκε, έχει πάντα μεγαλύτερες συγκεντρώσεις ιόντων από τη βροχή. Αυτό οφείλεται αφενός στο μικρό όγκο των σταγόνων της (μέση διάμετρος σταγονιδίων ομίχλης 10 μm, 1 μm = 1 χιλιοστό του χιλιοστού) και αφετέρου στο μεγάλο χρόνο επαφής αυτής με τη βλάστηση, σε σχέση βέβαια με τη βροχή. Στη διάρκεια του χρόνου αυτού διαλύονται από την ομιχλοβροχή τα άλατα που έχουν επικαθίσει στην επιφάνεια των φύλλων της, αλλά και αέριοι ρυπαντές, όπως π.χ. το διοξείδιο του θείου, το νιτρικό οξύ και η αμμωνία. Η ομιχλοβροχή όμως, εκτός από ρυπαντές, περιέχει και μεγάλες συγκεντρώσεις θρεπτικών στοιχείων. Επομένως διαδραματίζει, όπως αναφέρθηκε, και σημαντικό ρόλο στον κύκλο θρέψης των δασικών δένδρων. Η ομιχλοβροχή δεν είναι βέβαια πάντοτε όξινη. Για παράδειγμα, σε περιοχές με αλκαλικά εδάφη, η χημεία της ομιχλοβροχής κυριαρχείται από τα κατιόντα του ασβεστίου και μαγνησίου, καθώς και από όξινες ανθρακικές ρίζες. Επισημαίνεται ακόμα πως η ομιχλοβροχή, εκτός από ανόργανα συστατικά, περιέχει και οργανικές ενώσεις. Τέτοιες είναι τα οργανικά οξέα, οι καρβονυλικές ενώσεις, τα αλκάνια, τα αμίδια και οι αλκοόλες. Μάλιστα ένα σημαντικό ποσοστό, περίπου 40% του οργανικού άνθρακα, αποτελείται από μακρομόρια που μοιάζουν με χουμικές ενώσεις. Το μεγαλύτερο ποσοστό του άνθρακα αυτού είναι αφομοιώσιμο από τους μικροοργανισμούς του εδάφους και συνεπώς αναζωογονείται η βιολογική δραστηριότητα του εδάφους. Από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω διαπιστώνεται πως η ομιχλοβροχή μπορεί να είναι ρυπαντής των δασικών οικοσυστημάτων, αλλά και να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στον κύκλο θρέψης αυτών. Σχηματισμός και συγκομιδή ομιχλοβροχής με τεχνητά μέσα Η υγροποίηση της ομίχλης στις κομοστέγες των δένδρων και το στάξιμο του νερού στο έδαφος, είναι πολύ πιθανόν να κέντρισε το ενδιαφέρον και την περιέργεια του ανθρώπου στο παρελθόν και έτσι να προσπάθησε να το συλλέξει για τις ανάγκες του. Σήμερα όμως, μετά την κατανόηση των μηχανισμών υγροποίησης της ομίχλης στις κομοστέγες των δένδρων, χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο και τεχνητά μέσα για την υγροποίηση αυτής και τη συγκομιδή του νερού για οικιστικές, υγειονομικές, γεωργικές, κτηνοτροφικές χρήσεις κ.λπ., σε περιοχές με ανεπάρκεια νερού και πολλές ημέρες ομίχλης. Τέτοια μέσα χρησιμοποιούνται κυρίως σε αγροτοκτηνοτροφικές περιοχές της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, Αφρικής, Μέσης Ανατολής, ΝΑ Ασίας, σε πολλά συμπλέγματα νησιών κ.λπ. Η χώρα μας βέβαια, με τις σημερινές κλιματικές συνθήκες, δεν έχει σε καμία περιοχή τόσο μεγάλες ανεπάρκειες νερού ώστε να καταφεύγει σε τεχνητά μέσα συγκομιδής του από την υγροποίηση της ομίχλης. Κατά συνέπεια, τα παρακάτω τεχνητά μέσα σχολιάζονται μόνο αδρομερώς ώστε να καταδείξουν τις δυνατότητες της ομίχλης να καλύπτει και την ανεπάρκεια νερού γεωργικοκτηνοτροφι-

6 ΕΘΙΑΓΕ 24 / 25 Λεπτομέρειες συλλογής ομιχλοβροχής από διπλό δίκτυο πολυαιθυλενίου (φωτο από το διαδίκτυο). Εγκατάσταση σειράς συλλεκτήρων ομιχλοβροχής (φωτο από το διαδίκτυο). Συλλογή ομιχλοβροχής σε συννεφοδάσος (φωτο από το διαδίκτυο). κών περιοχών (οικισμών, χωριών κ.λπ.) των χωρών που αναφέρθηκαν και οι οποίες, όπως αναφέρθηκε, έχουν ελάχιστες βροχές αλλά πολλές ημέρες ομίχλης. Αναλυτικότερα, τα μέσα αυτά απαρτίζονται από τους συλλεκτήρες ομίχλης, δηλαδή από ορθογώνια δίκτυα πολυπροπυλενίου ή πολυαιθυλενίου τα οποία προσδένονται από τα άκρα τους σε κατακόρυφους στύλους πακτωμένους στο έδαφος, όπως τα δίκτυα του βόλεϊ-μπολ. Οι ίνες των δικτύων έχουν πλάτος και πάχος 1 χιλιοστού και καταλαμβάνουν το 35% της συνολικής επιφάνειας του δικτύου. Τα ανωτέρω υλικά είναι άριστα από άποψη υγροποίησης της ομίχλης και στράγγισης των σταγόνων νερού προς τη βάση τους. Το πλάτος και μήκος των δικτύων για υγροποίηση ομίχλης οικιακών χρήσεων είναι 2-4 και 12 μέτρα αντίστοιχα, ενώ για γεωργικές χρήσεις το πλάτος κυμαίνεται από 4-8 μέτρα και το μήκος είναι ανάλογο του πλάτους του. Κατά μήκος της κάτω ακμής του δικτύου, η οποία απέχει 2 μέτρα περίπου από την επιφάνεια του εδάφους, προσαρτάται υδρορροή (λούκι) για τη συλλογή των σταγόνων νερού και τη μεταφορά τους σε δοχείο τοποθετημένο στην επιφάνεια του εδάφους. Τα δίκτυα τοποθετούνται καθ ομάδες κάθετα στους επικρατούντες ανέμους μιας περιοχής και η απόσταση μεταξύ τους είναι τέτοια ώστε να μην εμποδίζεται η κανονική ροή του ανέμου. Μπορούν επίσης να είναι και περιστρεφόμενα με άξονα τον ένα στύλο, αν οι κατευθύνσεις του ανέμου ποικίλλουν ή να τοποθετηθούν δύο δίκτυα σε τρεις στύλους με κοινή τη μία κορυφή. Η συλλογή νερού ενός κανονικού δικτύου (40 m 2 περίπου) κυμαίνεται από 0 έως 1000 λίτρα το 24ωρο και κατά μέσο όρο ανέρχεται σε 200 λίτρα. Το νερό από ομίχλη καλύπτει τις προδιαγραφές του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για ύδρευση αφού στις απομακρυσμένες περιοχές όπου γίνεται η συγκομιδή του, οι ρυπαντές είναι ελάχιστοι. Συχνά όμως γίνεται και καθαρισμός των δικτύων από σκόνες ή άλλες ουσίες. Επισημαίνεται ακόμα πως το κόστος λειτουργίας των συλλεκτήρων ομιχλοβροχής είναι πολύ μικρό αφού οι απαιτούμενη ενέργεια προέρχεται από τον άνεμο (αιολική) και αυτός μεταφέρει την ομίχλη στην επιφάνεια των δικτύων όπου υγροποιείται. Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν πως η υγροποίηση της ομίχλης είναι σημαντική και χρησιμότατη κατηγορία νερού όχι μόνο όταν γίνεται από τις κομοστέγες των δένδρων αλλά και από τεχνητά μέσα, σε περιοχές με ανεπάρκεια βροχών και πολλές ημέρες ομίχλης. Συμπερασματικά σχόλια Το νερό στη χώρα μας είναι ο φυσικός πόρος που επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα της ζωής μας. Κατά συνέπεια, οι ενέργειες των αρμόδιων φορέων για ανάπτυξη και ορθολογική διαχείριση του νερού πρέπει να συνεχίζονται και κατά τη διάρκεια υγρών ακόμα ετών και κυρίως αυτή την περίοδο που διανύουμε τη μεγάλη οικονομική κρίση. Και τούτο γιατί τυχόν ανεπάρκεια νερού στις μέρες μας λόγω εκδήλωσης π.χ. μιας νέας ξηρασίας, θα έχει σοβαρότατες οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις και επιπλέον θα συμβάλει στην καθυστέρηση ανάπτυξης της χώρας μας γενικότερα. Για συνεχή επάρκεια όμως και ορθολογική διαχείριση του νερού, πρέπει να αξιολογούνται και αξιοποιούνται όλες οι κατηγορίες αυτού, μη εξαιρουμένης και της ομιχλοβροχής που σχηματίζεται στις ορεινές δασωμένες περιοχές της χώρας μας και σήμερα πρακτικά αγνοείται. Η κρυφή και παραμελημένη αυτή κατηγορία νερού έχει μεγάλη υδρολογική, οικολογική και περιβαλλοντική σημασία και θα πρέπει να συνεκτιμάται στη σύνταξη αντίστοιχων μελετών. Πληροφορίες: Δρ Γεώργιος Μπαλούτσος, Δασολόγος Υδρολόγος Εμμ. Μπενάκη 138, Αθήνα, τηλ.: κιν.: , balgeorg@otenet.gr ΙΜΔΟ & ΤΔΠ Νικολάου Χλωρού 1, Ιλίσια, Τηλ.: , , mipa@fria.gr