ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ. H μετάβασή μας στην αειφορικότητα. Γενικά

Transcript

1 1 ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ H μετάβασή μας στην αειφορικότητα Γενικά Η αειφορικότητα αποτέλεσε το παρασκηνιακό περιεχόμενο σχεδόν κάθε θέματος που εξετάσαμε μέχρι τώρα. Σ αυτό το τέταρτο μέρος, η αειφορικότητα θα αποτελέσει το πρωταρχικό και κυρίαρχο θέμα συζήτησης. Στο πρώτο κεφάλαιο του παρόντος μέρους θα προταθεί το πλαίσιο για την τοποθέτηση των παραμέτρων της αειφορικότητας και θα φωτιστούν οι δείκτες που μπορούν να μας υπαγορεύσουν τη σωστή διαδρομή και να μας καθοδηγήσουν στις σωστές και αναγκαίες κατευθύνσεις, ενώ τέλος, θα τεθούν τα κριτήρια για την έρευνα, η οποία είναι απαραίτητη για τον καθορισμό μιας αειφορικής διαδρομής της γεωργίας. Στο επόμενο κεφάλαιο το θέμα της αειφορικότητας θα διευρυνθεί για να συμπεριλάβει το συνολικό σύστημα τροφίμων, το οποίο και υποδηλώνει την εμπλοκή της ανθρώπινης κοινωνίας στη γνώση της οικολογικής αειφορικότητας, θυμίζοντας μας ότι τα αγροοικοσυστήματα είναι, σε τελική ανάλυση, ένα προϊόν της συνεξέλιξης ανάμεσα στους πολιτισμούς και τα περιβάλλοντά τους. Άλλωστε, η αειφορικότητα βρίσκεται σε μια ισορροπία ανάμεσα στις κοινωνικές ανάγκες και την οικολογική υγεία.

2 2

3 3 Κεφάλαιο Eικοστό Πρώτο Πως επιτυγχάνεται η αειφορικότητα στην αγροοικολογία Γενικά Τι είναι ένα αειφορικό αγροοικοσύστημα; Το ερώτημα αυτό το έχουμε ήδη απαντήσει σε προηγούμενα κεφάλαια. Περιγράψαμε το αειφορικό αγροοικοσύστημα ως ένα αγροοικοσύστημα το οποίο διατηρεί τους πόρους πάνω στους οποίους βασίζεται, στηρίζεται σ ένα ελάχιστο ποσό τεχνητών εισροών που προέρχονται έξω από το αγρόκτημα, διαχειρίζεται τους ανωφελείς οργανισμούς και τις ασθένειες μέσα από εσωτερικούς ρυθμιστικούς μηχανισμούς και είναι ικανό να ανακάμπτει από τις διαταραχές που προκαλούνται από την καλλιέργεια και την συγκομιδή. Πάντως, είναι πολύ διαφορετικό πράγμα να υποδεικνύεις ένα πράγματι υπάρχον αγροοικοσύστημα και να το αναγνωρίζεις ως αειφορικό ή μη, από το να καθορίζεις γιατί, ή να εξειδικεύεις επακριβώς, με ποιο τρόπο δημιουργείς ένα αειφορικό σύστημα σε μια συγκεκριμένη βιοπεριοχή. Η δημιουργία της γνώσης και η εξειδίκευση των ενεργειών είναι τα κύρια καθήκοντα που αντιμετωπίζει η επιστήμη της αγροοικολογίας σήμερα, και αποτελεί το αντικείμενο μελέτης, στο οποίο αφιερώνεται το κεφάλαιο αυτό. Σε τελική ανάλυση, η αειφορικότητα είναι μια δοκιμή χρόνου. Ένα αγροοικοσύστημα που συνεχίζει να είναι παραγωγικό για μια μακρά χρονική περίοδο, χωρίς να υποβαθμίζεται η βάση των πόρων του, είτε σε τοπικό επίπεδο, είτε οπουδήποτε αλλού, μπορούμε να πούμε ότι αυτό είναι αειφορικό. Όμως, τι εννοούμε όταν μιλάμε για μακρά χρονική περίοδο; Εάν συμβεί υποβάθμιση πόρων, πως θα καθοριστεί αυτό; Πως μπορεί να σχεδιαστεί ένα αειφορικό σύστημα, όταν η απόδειξη της αειφορικότητάς του παραπέμπεται πάντοτε στο μέλλον;

4 4 Παρά τις προκλήσεις αυτές, υπάρχει η ανάγκη να καθορίσουμε αυτό που συνοδεύει την αειφορικότητα. Με λίγα λόγια, υπάρχει η υποχρέωση να αναγνωρίσουμε τις παραμέτρους της αειφορικότητας, δηλαδή, εκείνα τα ειδικά χαρακτηριστικά των αγροοικοσυστημάτων που παίζουν ρόλους κλειδιά στη λειτουργία του αγροοικοσυστήματος και να καθορίσουμε σε ποιο επίπεδο ή σε ποια κατάσταση οι παράμετροι αυτές έπρεπε να διατηρηθούν για να συμβεί η αειφορική λειτουργία. Μέσα από τη διαδικασία αυτή, μπορούμε να αναγνωρίσουμε τους καλούμενους δείκτες αειφορικότητας, δηλαδή τις ειδικές συνθήκες του αγροοικοσυστήματος που είναι απαραίτητες και αναδεικνύουν την αειφορικότητα. Με τη γνώση αυτή θα είναι δυνατό να προβλεφθεί εάν ένα συγκεκριμένο αγροοικοσύστημα μπορεί ή όχι να είναι αειφορικό για μακρά χρονική περίοδο και να σχεδιάζονται αγροοικοσυστήματα που έχουν την πιο καλή τύχη να αποδείξουν ότι είναι αειφορικά Παίρνοντας μαθήματα από τα υπάρχοντα αειφορικά συστήματα Η διαδικασία της αναγνώρισης των στοιχείων της αειφορικότητας αρχίζει με τα δυο υφιστάμενα είδη συστημάτων, ήτοι: τα φυσικά οικοσυστήματα και τα παραδοσιακά αγροοικοσυστήματα. Αμφότερα έχουν υποστεί τη δοκιμή του χρόνου, σε όρους διατήρησης της παραγωγικότητας για μακρές περιόδους και καθένα απ αυτά προσφέρει ένα διαφορετικό είδος βασικής γνώσης. Τα φυσικά οικοσυστήματα παρέχουν ένα σημαντικό σημείο αναφοράς για την κατανόηση της οικολογικής βάσης της αειφορικότητας. Τα παραδοσιακά αγροοικοσυστήματα προσφέρουν πληθώρα παραδειγμάτων των πρακτικών της πραγματικής αειφορικής γεωργίας και προβλέπουν τον τρόπο με τον οποίο τα κοινωνικά, πολιτιστικά, πολιτικά και οικονομικά συστήματα, ταιριάζουν στην εξίσωση της αειφορικότητας. Η αγροοικολογική έρευνα, βασισμένη στη γνώση που αποκτήθηκε από τα συστήματα αυτά, μπορεί να εφεύρει αρχές, πρακτικές και σχεδιασμούς που είναι δυνατό να εφαρμοστούν κατά την μετατροπή των μη αειφορικών συμβατικών οικοσυστημάτων σε αειφορικά Τα φυσικά οικοσυστήματα ως σημεία αναφοράς Όπως επανειλημμένως έχουμε τονίσει, τα φυσικά οικοσυστήματα είναι πολύ διαφορετικά από τα συμβατικά αγροοικοσυστήματα. Τα τελευταία σε γενικές γραμμές είναι περισσότερο παραγωγικά, αλλά πολύ λιγότερο διαφοροποιημένα από τα φυσικά και ασφαλώς, πολύ μακριά από το να είναι αυτάρκη. Η παραγωγικότητά τους μπορεί να διατηρηθεί μόνο με μεγάλες πρόσθετες εισροές ενέργειας και υλικών από εξωτερικές, ανθρώπινες πηγές, σε ενάντια περίπτωση αυτά πολύ γρήγορα υποβαθμίζονται σ ένα πολύ λιγότερο παραγωγικό επίπεδο. Από κάθε άποψη, οι δυο τύποι των συστημάτων βρίσκονται στα αντίθετα άκρα του φάσματος. Το κλειδί προς την αειφορικότητα είναι να βρεθεί ένας συμβιβασμός μεταξύ των δυο, ήτοι: ένα σύστημα που θα έχει μεν ως πρότυπο τη δομή και τη λειτουργία των φυσικών οικοσυστημάτων, θα αποφέρει δε ένα συγκομίσιμο προϊόν για την ανθρώπινη χρήση. Ένα τέτοιο σύστημα διαχειρίζεται σ ένα υψηλό βαθμό από τους ανθρώπους για τους ανθρώπινους σκοπούς και συνεπώς, δεν είναι ένα αυτό - αειφορικό σύστημα, αλλά, για να διατηρηθεί η παραγωγικότητά του αυτό βασίζεται στις φυσικές διαδικασίες. Η ομοιότητά του με τα φυσικά συστήματα του επιτρέπει να διατηρεί μακροπρόθεσμα την ανθρώπινη καταλληλότητα της βιομάζας του, χωρίς να δέχεται μεγάλες επιδοτήσεις από την ενέργεια που έχει προέλευση τη βιομηχανία και χωρίς να επιφέρει καταστροφικές επιπτώσεις στα περιβάλλοντα του περίγυρού του.

5 5 Ο Πίνακας 21.1 συγκρίνει τους τρεις αυτούς τύπους συστημάτων, κάτω από το πρίσμα αρκετών οικολογικών κριτηρίων. Όπως δείχνουν οι όροι του πίνακα, τα αειφορικά αγροοικοσυστήματα εμφανίζουν την υψηλή ποικιλότητα, την ευστάθεια, και την αυτονομία των φυσικών οικοσυστημάτων. Συγκρινόμενα με τα συμβατικά συστήματα, έχουν κατά κάποιο τρόπο χαμηλότερες και περισσότερο ποικίλες αποδόσεις, αντανάκλαση της διαφοράς που παρατηρείται στη φύση από έτος σε έτος. Όμως, οι μικρότερες αυτές αποδόσεις συνήθως αντισταθμίζονται με το παραπάνω, από το πλεονέκτημα που αποκτάται λόγω της μειωμένης εξάρτησης που έχουν αυτά από τις εξωτερικές εισροές και της ταυτόχρονης μείωσης των απειλητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Φυσικά οικοσυστήματα Αειφορικά αγροοικοσυστήματα* Συμβατικά αγροοικοσυστήματα* Παραγωγικότητα (διαδικασία) Ποικιλότητα Ευστάθεια Σταθερότητα απόδοσης Ελαστικότητα Ανθρώπινη εκδίωξη της οικολογικής διαδικασίας Εξάρτηση από εξωτερικές ανθρώπινες εισροές Αυτονομία Αειφορικότητα Μέτρια Υψηλή Υψηλή Μέτρια Υψηλή Χαμηλή Χαμηλή Υψηλή Υψηλή Μέτρια / Υψηλή Μέτρια Μέτρια Χαμηλή / Μέτρια Μέτρια Μέτρια Μέτρια Υψηλή Υψηλή Χαμηλή / Μέτρια Χαμηλή Χαμηλή Υψηλή Χαμηλή Υψηλή Υψηλή Χαμηλή Χαμηλή *Οι ιδιότητες που δόθηκαν στα συστήματα αυτά είναι άκρως εφαρμόσιμα στην κλίμακα του αγροκτήματος και στο πλαίσιο βραχέως έως μέσου χρονικού διαστήματος. Πηγή: Στοιχεία από τους Odum (1984), Conway (1985) και Altieri (1995b). Από την παραπάνω σύγκριση μπορούμε να βγάλουμε την γενική αρχή: όσο μεγαλύτερη είναι η δομική και η λειτουργική ομοιότητα ενός αγροοικοσυστήματος με τα φυσικά οικοσυστήματα της βιογεωγραφικής του περιοχής, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα το αγροοικοσύστημα αυτό να είναι αειφορικό. Εάν η αρχή αυτή αληθεύει, τότε οι παρατηρήσιμες και οι μετρήσιμες αξίες για μια πλειάδα διαδικασιών, δομών και ρυθμών των φυσικών οικοσυστημάτων, μπορεί να μας δώσουν τις θεμελιωμένες αξίες ή τις χαρακτηριστικές ενδείξεις, οι οποίες θα περιγράφουν ή θα υπογραμμίζουν το οικολογικό δυναμικό για το σχεδιασμό και τη διαχείριση των αγροοικοσυστημάτων στην συγκεκριμένη περιοχή. Είναι λοιπόν καθήκον της έρευνας, να καθορίσει την απαιτούμενη εγγύτητα ενός αγροοικοσυστήματος προς τα χαρακτηριστικά αυτά σημεία, για να είναι το αγροοικοσύστημα αυτό ένα αειφορικό αγροοικοσύστημα (Gliessman 1990b) Τα παραδοσιακά αγροοικοσυστήματα ως παραδείγματα της αειφορικής λειτουργίας Σήμερα, στις περισσότερες αγροτικές περιοχές του πλανήτη μας, οι παραδοσιακές γεωργικές πρακτικές και η γνώση συνεχίζουν να αποτελούν τη βάση για το μεγαλύτερο μέρος της πρωτογενούς παραγωγής τροφίμων. Εκείνο το οποίο διακρίνει τα παραδοσιακά και αυτόχθονα συστήματα είναι ότι αυτά, έχουν αναπτυχθεί πρωτευόντως σε χρόνους ή σε τόπους, όπου οι εισροές, εκτός της ανθρώπινης εργασίας και των εγχώριων πόρων, δεν ήταν διαθέσιμες, ή όπου οι εναλλακτικές λύσεις

6 6 αποδείχθηκε ότι μειώνουν, εκμηδενίζουν ή αντικαθιστούν την ενέργεια και τις τεχνολογικά εντατικές ανθρώπινες εισροές, εισροές που είναι κοινότατες στη σύγχρονη συμβατική γεωργία. Η ενσωματωμένη στα παραδοσιακά συστήματα γνώση αντανακλά την εμπειρία που αποκτήθηκε από τις περασμένες γενιές, αλλά και σήμερα συνεχίζει να αναπτύσσεται, καθώς το οικολογικό και το πολιτιστικό περιβάλλον των ανθρώπων που εμπλέκονται, περνάει μέσα από την συμβατική διαδικασία της προσαρμογής και της αλλαγής (Wilken 1988). Πολλά παραδοσιακά καλλιεργητικά συστήματα επιτρέπουν την ικανοποίηση των τοπικών αναγκών, ενώ παράλληλα, συμβάλλουν στην κάλυψη των αναγκών διατροφής σ ένα περιφερειακό ή ένα εθνικό επίπεδο. Η παραγωγή λαμβάνει χώρα με τρόπους, οι οποίοι εστιάζουν σε μια περισσότερο μακροπρόθεσμη αειφορικότητα του συστήματος, παρά απλά, σε μια μεγιστοποίηση των αποδόσεων και του κέρδους. Τα παραδοσιακά αγροοικοσυστήματα εφαρμόζονται από πολύ παλιά και στη διάρκεια του χρόνου που διέρρευσε, αυτά πέρασαν μέσα από αλλαγές και προσαρμογές. Το γεγονός όμως ότι, αυτά εξακολουθούν να είναι σε χρήση, αποτελεί μια ισχυρή ένδειξη για μια κοινωνική και οικολογική σταθερότητα, την οποία πρέπει να ζηλέψουν τα σύγχρονα, εκμηχανισμένα συστήματα (Klee 1980). Οι μελέτες των παραδοσιακών αγροοικοσυστημάτων μπορούν να συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη των οικολογικά σταθερών διαχειριστικών πρακτικών. Πράγματι, η αντίληψή μας για την αειφορικότητα σε οικολογικούς όρους, προέρχεται κυρίως από τη γνώση που δημιουργήθηκε από μια τέτοια μελέτη (Altieri (1990). Ποια είναι όμως, τα χαρακτηριστικά των παραδοσιακών αγροοικοσυστημάτων που τα κάνουν αειφορικά; Παρά την ποικιλομορφία που τα αγροοικοσυστήματα παρουσιάζουν σ όλο τον πλανήτη, μπορούμε να αρχίσουμε να απαντάμε στην ερώτηση, εξετάζοντας τα στοιχεία που έχουν κοινά τα περισσότερα παραδοσιακά συστήματα. Έτσι, τα παραδοσιακά αγροοικοσυστήματα: δεν εξαρτώνται από τις εξωτερικές, αγοραζόμενες εισροές, κάνουν εκτατική χρήση των τοπικά διαθέσιμων και ανανεώσιμων πόρων, δίνουν έμφαση στην ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων, έχουν ευεργετικές ή ελάχιστα αρνητικές επιπτώσεις σε αμφότερα τα περιβάλλοντα, εντός και εκτός του αγροκτήματος, είναι προσαρμοσμένα ή ανθεκτικά στις τοπικές συνθήκες, και λιγότερο εξαρτημένα από τη μαζική διαφοροποίηση ή τον έλεγχο του περιβάλλοντος, έχουν την ικανότητα να πλεονεκτούν σε όλο το φάσμα της μικροπεριβαλλοντικής μεταβολής μέσα στο καλλιεργητικό σύστημα, το αγρόκτημα και την περιοχή, μεγιστοποιούν τις αποδόσεις χωρίς να θυσιάζουν την μακροπρόθεσμη παραγωγική ικανότητα ολοκλήρου του συστήματος και την ικανότητα των ανθρώπων να χρησιμοποιούν τους πόρους του άριστα, διατηρούν την κατά χώρο και χρόνο ποικιλότητα και συνέχεια, συντηρούν την βιολογική και την πολιτισμική ποικιλότητα, βασίζονται στις εγχώριες ποικιλίες των φυτών καλλιέργειας και συχνά να ενσωματώνουν τα «άγρια» φυτά και τα ζώα, χρησιμοποιούν την παραγωγή, ώστε κατ αρχήν να καλύπτουν τις τοπικές ανάγκες, είναι σχετικά ανεξάρτητα από τους εξωτερικούς οικονομικούς παράγοντες, και οικοδομούν πάνω στη γνώση και τον πολιτισμό των ντόπιων κατοίκων. Οι παραδοσιακές πρακτικές δεν είναι δυνατό να μεταφυτευτούν απευθείας στις περιοχές του πλανήτη, όπου η γεωργία έχει ήδη «εκσυγχρονιστεί», ούτε είναι δυνατόν η συμβατική γεωργία να μετασχηματιστεί έτσι ώστε, να ταιριάσει επακριβώς με τον

7 7 παραδοσιακό τρόπο. Κατά το μάλλον ή ήττον, οι παραδοσιακές πρακτικές και τα αγροοικοσυστήματα δίνουν σημαντικά μαθήματα για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να σχεδιάζονται τα σύγχρονα αειφορικά αγροοικοσυστήματα. Ένα αειφορικό σύστημα δεν χρειάζεται να έχει όλα τα χαρακτηριστικά που τονίσαμε παραπάνω, αλλά πρέπει να έχει σχεδιαστεί έτσι, ώστε να διατηρούνται όλες οι λειτουργίες των χαρακτηριστικών αυτών. Εάν πρόκειται να χρησιμοποιήσουμε τα παραδοσιακά αγροοικοσυστήματα ως το πρότυπο για το σχεδιασμό των σύγχρονων αειφορικών συστημάτων, πρέπει να κατανοήσουμε τα παραδοσιακά αγροοικοσυστήματα σε όλα τα επίπεδα της οργάνωσής τους, από τα φυτά καλλιέργειας στους αγρούς ή τα ζώα στα λιβάδια μέχρι την περιοχή που παράγονται τα τρόφιμα από αυτά και ακόμη παραπέρα. Τα παραδείγματα των παραδοσιακών πρακτικών και μεθόδων που παρουσιάστηκαν στις σελίδες αυτού του βιβλίου, παρέχουν μια σημαντική αφετηρία για τις διαδικασίες κατανόησης του πώς επιτυγχάνεται η οικολογική αειφορικότητα. Τα παραδοσιακά αγροοικοσυστήματα μπορούν επίσης, να δώσουν σημαντικά μαθήματα για το ρόλο τον οποίο διαδραματίζουν τα κοινωνικά συστήματα στην αειφορικότητα. Για να είναι ένα αγροοικοσύστημα αειφορικό πρέπει τα πολιτισμικά και οικονομικά συστήματα στα οποία συμμετέχουν οι άνθρωποι να υποστηρίζουν και να ενθαρρύνουν τις αειφορικές πρακτικές και να μην δημιουργούν πιέσεις που θα τις υποβαθμίζουν. Η σημασία αυτής της διασύνδεσης ανακύπτει, όταν τα πρώην αειφορικά παραδοσιακά συστήματα περνούν μέσα από αλλαγές, οι οποίες τα κάνουν μη αειφορικά ή καταστροφικά για το περιβάλλον. Στις περισσότερες των περιπτώσεων, η πρώτιστη αιτία είναι τρόπον τινά η κοινωνική, η πολιτισμική ή η οικονομική πίεση. Για παράδειγμα, πολύ συχνά συμβαίνει οι παραδοσιακοί καλλιεργητές να συντέμνουν τις περιόδους αγρανάπαυσης ή να αυξάνουν τον αριθμό των ζώων στο κοπάδι τους, ώστε να ανταποκριθούν σε μεγαλύτερες αποδόσεις ή σε άλλες οικονομικές πιέσεις και οι αλλαγές αυτές να προκαλούν διάβρωση του εδάφους ή μείωση της γονιμότητάς του. Στο επόμενο Κεφάλαιο θα αφιερώσουμε μεγαλύτερη προσοχή στη σύνδεση μεταξύ των κοινωνικών συστημάτων και της αειφορικότητας. Τέλος, τα παραδοσιακά αγροοικοσυστήματα είναι ουσιώδες να αναγνωρίζονται ως παραδείγματα εξεζητημένης, εφαρμοσμένης οικολογικής γνώσης. Διαφορετικά, η καλούμενη διαδικασία εκσυγχρονισμού στη γεωργία θα συνεχίσει να καταστρέφει την σωρευμένη στο χρόνο γνώση που αυτά φέρουν μαζί τους, γνώση η οποία πρέπει να υπηρετεί ως η αφετηρία για τη μετατροπή τους σε περισσότερο αειφορικά αγροοικοσυστήματα του μέλλοντος Μετάβαση σε αειφορικές πρακτικές Οι καλλιεργητές έχουν τη φήμη ότι είναι καινοτόμοι και πειραματιστές, επειδή με τη θέλησή τους υιοθετούν τις νέες πρακτικές, όταν αυτοί αντιληφθούν ότι από αυτές θα αποκτήσουν κάποιο όφελος. Τα περασμένα 50 έτη, η καινοτομία στη γεωργία προήλθε κυρίως από την έμφαση που δόθηκε στις υψηλές αποδόσεις και το όφελος του αγροκτήματος, που τελικά είχε ως αποτέλεσμα αξιομνημόνευτες επιστροφές, αλλά, και μια σειρά παράπλευρων περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Παρά τη συνέχιση της ισχυρής αυτής οικονομικής πίεσης στη γεωργία, πολλοί συμβατικοί παραγωγοί επέλεξαν να κάνουν το άλμα της μετάβασής τους σε πρακτικές που είναι περισσότερο περιβαλλοντικά στέρεες και έχουν την πιθανότητα να συμβάλλουν σε μια μακροπρόθεσμη αειφορικότητα της γεωργίας (National Research Council 1989). Οι παράγοντες που ενθαρρύνουν τους παραγωγούς να προβούν σ αυτή την μεταβατική διαδικασία είναι:

8 8 το αυξανόμενο κόστος της ενέργειας, τα χαμηλά όρια κέρδους των συμβατικών πρακτικών, η ανάπτυξη νέων πρακτικών που θεωρήθηκαν ως βιώσιμες επιλογές, η αυξημένη περιβαλλοντική ευαισθησία μεταξύ των καταναλωτών, των παραγωγών και των ρυθμιστών, και, οι νέες και ισχυρότερες αγορές για τα με εναλλακτικό τρόπο αυξανόμενα και παραγόμενα γεωργικά προϊόντα. Παρά το γεγονός ότι οι παραγωγοί συχνά υποφέρουν από μια μείωση των αποδόσεων και του κέρδους στα πρώτα 1 με 2 έτη της μεταβατικής περιόδου, οι περισσότεροι από αυτούς που επιμένουν, προφανώς έχοντας κάνει αυτή τη μετάβαση, πραγματοποιούν οικονομικά και οικολογικά οφέλη. Μέρος της επιτυχίας της μετάβασης βασίζεται στην ικανότητα του παραγωγού να ρυθμίζει τα οικονομικά της λειτουργίας του αγροκτήματος στις νέες σχέσεις της καλλιέργειας, μ ένα διαφορετικό σύνολο εισροών και διαχειριστικού κόστους, καθώς επίσης, να ρυθμίζει τα διαφορετικά συστήματα εμπορίας και τιμών. Η μετατροπή σε μια οικολογικής βάσης διαχείριση του αγροοικοσυστήματος καταλήγει σε μια σειρά οικολογικών αλλαγών στο σύστημα (Gliessman 1986). Καθώς η χρήση των συνθετικών αγροχημικών μειώνεται ή μηδενίζεται και τα θρεπτικά στοιχεία και η βιομάζα ανακυκλώνονται μέσα στο σύστημα, αλλάζει ταυτόχρονα η δομή και η λειτουργία του αγροοικοσυστήματος. Μια σειρά διαδικασιών και σχέσεων μετασχηματίζονται, αρχής γενομένης από τις θέσεις της βασικής δομής του εδάφους, της περιεχόμενης οργανικής ύλης, και της ποικιλότητας και της δραστηριότητας των βιοτικών οργανισμών του εδάφους. Προφανώς, συμβαίνουν επίσης μείζονες αλλαγές στην δραστηριότητα και τις σχέσεις μεταξύ των πληθυσμών των ζιζανίων, των εντόμων και των ασθενειών, και σε ισορροπία μεταξύ των ωφέλιμων και των ανωφελών οργανισμών. Σε τελική ανάλυση, επηρεάζονται η δυναμική και η ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων, η αποτελεσματικότητα της χρήσης της ενέργειας, και η συνολική παραγωγικότητα του συστήματος. Η μέτρηση και η παρατήρηση των αλλαγών αυτών στη διάρκεια της περιόδου μετατροπής, βοηθά τους παραγωγούς να αξιολογήσουν την επιτυχία της διαδικασίας μετατροπής και παρέχει τόσο το πλαίσιο καθορισμού των απαιτήσεων της αειφορικότητας, όσο και τους δείκτες αυτής Κατευθυντήριες αρχές Η διαδικασία μετατροπής είναι δυνατό να είναι πολύπλοκη, και να απαιτεί αλλαγές στις πρακτικές του αγρού, καθημερινή διαχείριση στη λειτουργία του αγροκτήματος, σχεδιασμό, γνώσεις εμπορίας και προπαντός φιλοσοφική διάθεση. Οι παρακάτω αρχές, ως γενικές οδηγίες για το ταξίδι του ολοκληρωτικού μετασχηματισμού μπορούν να βοηθήσουν στην: αλλαγή του καθεστώτος της αποβολής των θρεπτικών στοιχείων στο καθεστώς της ανακύκλωσής τους, με αυξημένη εξάρτηση από τις φυσικές διαδικασίες, όπως αυτές της βιολογικής αζωτοδέσμευσης και των μυκορριζικών σχέσεων, χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, αντί των μη ανανεώσιμων, ελαχιστοποίηση της χρήσης των μη ανανεώσιμων εκτός αγροκτήματος ανθρώπινων εισροών που έχουν την πιθανότητα να βλάψουν το περιβάλλον ή την υγεία των παραγωγών, των εργατών γης ή των καταναλωτών, χρήση υλικών φυσικής προέλευσης αντί συνθετικών, κατασκευασμένων εισροών στο σύστημα, η οποία θα πρέπει και να προτιμάται, οσάκις απαιτείται η προσθήκη κάποιων υλικών,

9 9 διαχείριση των ανωφελών εντόμων, των ασθενειών και των ζιζανίων αντί του «ελέγχου» τους, εγκατάσταση εκ νέου των βιολογικών σχέσεων που μπορούν να παρατηρηθούν στο αγρόκτημα κάτω από φυσιολογικές συνθήκες, αντί της μείωσης και τις απλοποίησής τους, κατάλληλα συνταιριάσματα ανάμεσα στις καλλιεργητικές μορφές και το παραγωγικό δυναμικό, αλλά και τους φυσικούς περιορισμούς του αγρού, χρήση της στρατηγικής της προσαρμογής του βιολογικού και του γενετικού δυναμικού των ειδών των γεωργικών φυτών και των αγροτικών ζώων στις οικολογικές συνθήκες του αγροκτήματος, αντί της τροποποίησης του αγροκτήματος, ώστε αυτό να συναντήσει τις ανάγκες των φυτών και των ζώων, αξιολόγηση σε μεγαλύτερο βαθμό της συνολικής υγείας του αγροοικοσυστήματος, αντί της εκροής ενός ιδιαίτερου συστήματος καλλιέργειας ή μιας περιόδου, έμφαση της συντήρηση του εδάφους, των νερών, της ενέργειας και των βιολογικών πόρων, ενσωμάτωση της ιδέας μιας μακροπρόθεσμης αειφορικότητας στη συνολική σχεδίαση και διαχείριση του αγροοικοσυστήματος. Η ολοκλήρωση των αρχών αυτών δημιουργεί ένα συνεργατισμό των αλληλεπιδράσεων και των σχέσεων στο αγρόκτημα, ο οποίος προφανώς οδηγεί στην ανάπτυξη των ιδιοτήτων των αειφορικών αγροοικοσυστημάτων που παρατίθενται στον Πίνακα Η έμφαση που κάθε φορά θα δίνεται στη συγκεκριμένη αρχή ποικίλει, αλλά όλες τους, είναι δυνατό να συμβάλουν σε μεγάλο βαθμό στη διαδικασία της μετατροπής Επίπεδα μετατροπής Για πολλούς παραγωγούς, η ταχεία μετάβαση από ένα συμβατικό σύστημα στο σχεδιασμό και τη διαχείριση ενός αειφορικού αγροοικοσυστήματος δεν είναι ούτε υλοποιήσιμο, ούτε πρακτικά εφικτό. Έτσι, πολλές προσπάθειες μετατροπής βλέπουμε να προχωρούν με αργότερα βήματα προς την κατεύθυνση του τελικού στόχου, ο οποίος δεν είναι άλλος παρά μόνο η αειφορικότητα, ή απλώς εστιάζονται στην ανάπτυξη παραγωγής τροφίμων που είναι κατά κάποιο τρόπο περισσότερο οικολογικά στέρεα. Από το εύρος των προσπαθειών μετατροπής που έχει παρατηρηθεί ως τώρα, μπορούμε να αναδείξουμε τρία διακριτά επίπεδα μετατροπής (Hill 1985). Αυτά μας βοηθούν για να περιγράψουμε τα βήματα, τα οποία πρέπει οι παραγωγοί να κάνουν στην πράξη, ώστε να μετατρέψουν τα συμβατικά αγροοικοσυστήματα σε αειφορικά. Και τα βήματα αυτά μπορεί να λειτουργήσουν ως ο οδικός χάρτης που θα υποδεικνύει ένα σώφρονα βηματισμό και μια διαδικασία εξελικτικής μετατροπής. Τα επίπεδα αυτά είναι χρήσιμα επίσης, για την κατηγοριοποίηση της γεωργικής έρευνας, σε ότι αυτή αφορά την μετατροπή. Επίπεδο 1: Αύξηση της αποτελεσματικότητας των συμβατικών πρακτικών με σκοπό να μειωθεί η χρήση και η κατανάλωση των ακριβών, σπάνιων ή περιβαλλοντικά επιζήμιων εισροών. Ο σκοπός της προσέγγισης αυτής είναι να χρησιμοποιούνται οι εισροές περισσότερο αποτελεσματικά έτσι ώστε, να απαιτούνται λιγότερες εισροές και να μειώνονται οι αρνητικές επιπτώσεις από τη χρήση τους. Στην προσέγγιση αυτή έχει δοθεί πρωτεύουσα έμφαση από πολλές ερευνητικές προσπάθειες της συμβατικής γεωργίας, και μέσω αυτής έχουν αναπτυχθεί πολυάριθμες γεωργικές τεχνολογίες και πρακτικές. Ως μερικά παραδείγματα μπορούν να θεωρηθούν, η άριστη απόσταση και

10 10 πυκνότητα των φυτών καλλιέργειας, η βελτιωμένη εκμηχάνιση, η παρακολούθηση των ανωφελών εντόμων για τη βελτίωση εφαρμογής των εντομοκτόνων, η βελτίωση του συγχρονισμού των χειρισμών και η ακριβής καλλιέργεια για την αριστοποιημένη εφαρμογή των λιπασμάτων και του νερού. Μολονότι όλες αυτές οι μορφές των προσπαθειών μειώνουν τις αρνητικές επιπτώσεις της συμβατικής γεωργίας, δεν βοηθούν όμως, να διαρραγεί η εξάρτησή της από τις εξωτερικές ανθρώπινες εισροές. Επίπεδο 2: Αντικατάσταση συμβατικών εισροών και πρακτικών με εναλλακτικές πρακτικές. Στο επίπεδο αυτό της μετατροπής ο σκοπός είναι η αντικατάσταση των προϊόντων και των πρακτικών που προέρχονται από εντατικοποιημένους πόρους και υποβαθμίζουν το περιβάλλον, με αντίστοιχα που είναι περισσότερο συμβατά με το περιβάλλον. Έμφαση σε μια τέτοια προσέγγιση έδωσε η έρευνα στη βιολογική καλλιέργεια και την οργανική γεωργία. Παραδείγματα των εναλλακτικών αυτών πρακτικών είναι η χρήση των αζωτοδεσμευτικών φυτών κάλυψης και οι περιφορές, ώστε να αντικατασταθούν τα συνθετικά αζωτούχα λιπάσματα, η χρήση των παραγόντων βιολογικού ελέγχου αντί των εντομοκτόνων και η αλλαγή προς την κατεύθυνση της μειωμένης ή της ελάχιστης άροσης. Στο επίπεδο αυτό, η βασική δομή του αγροοικοσυστήματος δεν έχει τροποποιηθεί σε μεγάλο βαθμό, γι αυτό πολλά από τα προβλήματα που παρουσιάζονται στα συμβατικά συστήματα συμβαίνουν επίσης με την αντικατάσταση των εισροών και σ αυτά. Επίπεδο 3: Επανασχεδιασμός του αγροοικοσυστήματος ώστε αυτό να λειτουργεί πάνω στη βάση ενός νέου συνόλου οικολογικών διαδικασιών. Στο επίπεδο αυτό, ο σχεδιασμός του όλου συστήματος εκμηδενίζει τις γενεσιουργές αιτίες πολλών από τα προβλήματα που ακόμη υπάρχουν στα επίπεδα 1 και 2. Έτσι, είναι πολύ καλύτερο τα προβλήματα να αντιμετωπίζονται μόλις πρωτοεμφανιστούν, από το αναζητούνται κατοπινές ριζικές λύσεις για την επίλυσή τους. Οι μελέτες μετατροπής του συνολικού συστήματος μας επιτρέπουν, στο πλαίσιο της δομής και της λειτουργίας του αγροοικοσυστήματος, να κατανοήσουμε τους παράγοντες περιορισμένης απόδοσης. Αναγνωρίζονται τα προβλήματα και συνεπώς αυτά επιλύονται, μέσω των εσωτερικών κατά τόπο και χρόνο προσεγγίσεων του σχεδιασμού και της διαχείρισης, αντί της εφαρμογής των εξωτερικών εισροών. Ένα παράδειγμα είναι και η διαφοροποίηση της δομής και της διαχείρισης του αγροκτήματος μέσω της χρήσης των περιφορών, της πολυκαλλιέργειας και των αγροδασικών συστημάτων. Σε όρους έρευνας, οι ερευνητές έχουν κάνει καλή δουλειά στην μετατροπή από το Επίπεδο 1 στο Επίπεδο 2, αλλά η μετατροπή προς το Επίπεδο 3, μόλις τώρα άρχισε. Η αγροοικολογία παρέχει τη βάση για την έρευνα στο επίπεδο αυτό και προφανώς θα μας βοηθήσει να βρούμε απαντήσεις στις μεγαλύτερες, περισσότερο αφηρημένες ερωτήσεις, όπως είναι : τι είναι η αειφορικότητα και πως θα ξέρουμε ότι την έχουμε επιτύχει Αξιολόγηση των προσπαθειών μετατροπής στα ανεξάρτητα αγροκτήματα Μόλις οι παραγωγοί αναλάβουν την πρωτοβουλία να μειώσουν την εξάρτηση τους από τις τεχνητές, εξωτερικές εισροές και να εγκαθιδρύσουν μια περισσότερο οικολογικά στέρεα βάση για την παραγωγή τροφίμων, καθίσταται πολύ σημαντικό να αναπτυχθούν συστήματα με σκοπό την αξιολόγηση και την στοιχειοθέτηση της επιτυχίας των προσπαθειών αυτών και των αλλαγών που εμπεριέχονται στη λειτουργία

11 11 των αγροοικοσυστημάτων. Τέτοια συστήματα αξιολόγησης θα βοηθήσουν ώστε ένα μεγάλο μέρος της αγροτικής κοινότητας να πειστεί, ότι η μετάβαση σε αειφορικές πρακτικές είναι δυνατή και οικονομικά εφικτή. Η μελέτη της διαδικασίας της μετάβασης προς την κατεύθυνση της αειφορικότητας αρχίζει με την αναγνώριση μιας θέσης μελέτης. Αυτή πρέπει να είναι μέσα στο αγρόκτημα μια λειτουργική, εμπορικά παραγωγική καλλιέργεια φυτών, την οποία ο ιδιοκτήτης και χειριστής επιθυμεί να μετασχηματίσει σ ένα αναγνωρισμένο τύπο διαχείρισης, όπως η πιστοποιημένη οργανική γεωργία, και θέλει να συμμετάσχει στο σχεδιασμό και τη διαχείριση του καλλιεργητικού συστήματος κατά τη διάρκεια της διαδικασίας μετατροπής (Swezey et al. 1994, Gliessman et al. 1996). Μια τέτοια προσέγγιση που έχει ως πρώτο βιολί τον παραγωγό, θεωρείται ουσιώδης στην έρευνα για τις βιώσιμες καλλιεργητικές πρακτικές, οι οποίες προφανώς θα έχουν καλύτερη τύχη, ώστε τελικά να υιοθετηθούν και από άλλους παραγωγούς. Ο χρόνος που απαιτείται για να συμπληρωθεί η διαδικασία μετατροπής εξαρτάται κατά μεγάλο βαθμό από τον τύπο του φυτού καλλιέργειας ή των φυτών καλλιέργειας, τις τοπικές οικολογικές συνθήκες της περιοχής που βρίσκεται το αγρόκτημα, και το ιστορικό για την προηγούμενη διαχείριση και χρήση των εισροών. Για βραχυχρόνιας διάρκειας ετήσιες καλλιέργειες, το χρονικό πλαίσιο πρέπει να είναι μέχρι τα τρία έτη, ενώ για τα πολυετή φυτά καλλιέργειας και τα κτηνοτροφικά συστήματα προφανώς η χρονική περίοδος είναι τουλάχιστο τα πέντε έτη ή και ελαφρώς μεγαλύτερη. Η μελέτη της διαδικασίας μετατροπής περιλαμβάνει αρκετά επίπεδα συλλογής δεδομένων και ανάλυσης, τα οποία συνοπτικά είναι: 1. Εξέταση των αλλαγών στους οικολογικούς παράγοντες και τις διαδικασίες μέσα στον χρόνο, μέσω της καταγραφής και της δειγματοληψίας. 2. Παρατήρηση των αλλαγών των αποδόσεων με την αλλαγή των πρακτικών, των εισροών, των σχεδιασμών και της διαχείρισης. 3. Κατανόηση των αλλαγών στη χρήση της ενέργειας, της εργασίας και της κερδοφορίας που συνοδεύουν τις παραπάνω αλλαγές. 4. Αναγνώριση των δεικτών κλειδιά της αειφορικότητας και συνέχιση της καταγραφής τους στο μέλλον, με βάση τις συσσωρευμένες παρατηρήσεις. 5. Αναγνώριση των δεικτών που είναι «φιλικοί στον παραγωγό» και είναι δυνατό να υιοθετηθούν για τα προγράμματα παρατήρησης στο αγρόκτημα, είναι όμως ταυτόχρονα συνδεδεμένοι με την κατανόησή μας περί της οικολογικής αειφορικότητας. Για να καθοριστεί τέλος, το εάν πρέπει να γίνει οποιαδήποτε τροποποίηση στις πρακτικές της διαχείρισης, ώστε να ξεπεραστούν οι αναγνωρισμένοι παράγοντες περιορισμένης απόδοσης, είναι επίσης δυνατόν, να εξεταστούν η κάθε εποχή, τα αποτελέσματα της έρευνας, οι συγκεκριμένοι οικολογικοί παράγοντες του τόπου, η ικανότητα και οι γνώσεις του παραγωγού, και οι νέες τεχνικές και πρακτικές. Τη στιγμή αυτή τα οικολογικά στοιχεία της αειφορικότητας του συστήματος καθίσταται αναγνωρίσιμα και προφανώς μπορούν να συνδυαστούν με μια ανάλυση της οικονομικής αειφορικότητας Δημιουργία κριτηρίων για τη γεωργική αειφορικότητα Εάν μας ενδιαφέρει η διατήρηση μακροπρόθεσμα της παραγωγικότητας των συστημάτων παραγωγής τροφίμων, χρειάζεται να είμαστε ικανοί να διακρίνουμε, ανάμεσα στα συστήματα, εκείνα τα οποία παραμένουν για λίγο παραγωγικά, λόγω των υψηλών επιπέδων των εισροών τους και εκείνα τα οποία μπορούν να παραμείνουν

12 12 παραγωγικά στο διηνεκές. Αυτό σημαίνει ότι το σύστημα είναι ικανό να προβλέπει με ποιο τρόπο η παραγωγικότητά του θα μεταβληθεί στο μέλλον. Επί του παρόντος, αυτό είναι δυνατό να γίνει μέσα από την ανάλυση των διαδικασιών και των συνθηκών του αγροοικοσυστήματος. Το κεντρικό ερώτημα που τίθεται αφορά τον τρόπο αλλαγής των οικολογικών παραμέτρων του συστήματος μέσα στο χρόνο. Εάν δηλαδή, οι οικολογικές βάσεις της παραγωγικότητας του συστήματος διατηρούνται, επαυξάνονται ή υποβαθμίζονται; Ένα αγροοικοσύστημα το οποίο θα καταστεί κάποια μέρα μη παραγωγικό, μας δίνει πολυάριθμα σημάδια για την μελλοντική του κατάσταση. Παρά το γεγονός ότι συνεχίζει να εμφανίζει αποδεκτές αποδόσεις, η σημαίνουσα βάση του καταστρέφεται. Το επιφανειακό του έδαφος διαβρώνεται βαθμιαία χρόνο με το χρόνο, τα άλατα συσσωρεύονται, η ποικιλότητα των βιοτικών οργανισμών του εδάφους μειώνεται. Τα σημάδια της υποβάθμισης αυτής μπορεί να καλύπτονται από τις εισροές σε λιπάσματα και εντομοκτόνα, αλλά αυτά εξακολουθούν να είναι παρόντα και οι παραγωγοί και οι ερευνητές μπορούν να τα εντοπίσουν. Αντιθέτως, ένα αειφορικό οικοσύστημα δεν θα παρουσιάσει σημάδια υποβάθμισης. Το βάθος του επιφανειακού εδάφους θα παραμείνει σταθερό ή θα αυξηθεί, η ποικιλότητα των βιοτικών οργανισμών του εδάφους θα παραμείνει σταθερά υψηλή. Στην πράξη όμως, η διάκριση ανάμεσα στα συστήματα που τα βάθρα τους υποβαθμίζονται και στα συστήματα που αυτά δεν υποβαθμίζονται, δεν είναι και τόσο ξεκάθαρη. Την αειφορικότητα καθορίζει μια πλειάδα οικολογικών παραμέτρων, οι οποίες αλληλεπιδρούν, και δεν θα έπρεπε να τις θεωρήσουμε ότι είναι ανεξάρτητες ή η εξάρτηση που τυχόν υπάρχει, είναι μόνο για λίγες. Επιπλέον, κάποιες παράμετροι είναι περισσότερο κρίσιμες από κάποιες άλλες και τα κέρδη σε μια περιοχή μπορούν να αντισταθμιστούν από τις απώλειες σε κάποια άλλη. Η γνώση του τρόπου με τον οποίο οι παράμετροι αλληλεπιδρούν, καθώς και ο καθορισμός της σχετικής τους σημασίας, αποτελεί μια σοβαρή πρόκληση για την αγροοικολογική έρευνα (Gliessman 1984, 1987, 1995, Edwards 1987). Επιπροσθέτως, η ανάλυση της αειφορικότητας ή της μη αειφορικότητας του αγροοικοσυστήματος μπορεί να εφαρμοστεί με μια πλειάδα τρόπων. Οι ερευνητές ή οι παραγωγοί μπορεί να θέλουν να το κάνουν αυτό με κάποιον από τους παρακάτω τρόπους, με τον καθένα ξεχωριστά ή σε διάφορους συνδυασμούς: Παροχή στοιχείων της μη αειφορικότητας ενός αγροκτήματος με σκοπό την κινητοποίηση στις αλλαγές των πρακτικών του αγροκτήματος. Παροχή στοιχείων της μη αειφορικότητας των συμβατικών πρακτικών ή των συμβατικών συστημάτων, που σε γενικές γραμμές συνδιαλέγονται τις αλλαγές της αγροτικής πολιτικής ή των κοινωνικών αξιών, σε σχέση με την γεωργία. Πρόβλεψη της δυνατότητας να μπορεί το σύστημα να παραμείνει παραγωγικό. Προδιαγραφή συγκεκριμένων τρόπων για την πρόληψη της παραγωγικής κατάρρευσης, χωρίς τον πλήρη επανασχεδιασμό του αγροοικοσυστήματος. Προδιαγραφή των τρόπων της μετατροπής του αγροοικοσυστήματος προς την κατεύθυνση μιας αειφορικής διαδρομής, μέσω ενός πλήρους ανασχεδιασμού του αγροοικοσυστήματος. Υπόδειξη τρόπων αποκατάστασης ή αναγέννησης ενός υποβαθμισμένου αγροοικοσυστήματος. Μολονότι αυτές οι εφαρμογές της ανάλυσης της αειφορικότητας επικαλύπτονται μεταξύ τους, κάθε μια αντιπροσωπεύει ένα διαφορετικό στόχο και απαιτεί ένα διαφορετικό είδος ερευνητικής προσέγγισης.

13 Ο δείκτης παραγωγικότητας Ένα σημαντικό θέμα που άπτεται της ανάλυσης της αειφορικότητας αποτελεί και η χρήση μιας περισσότερο ολιστικής βάσης ανάλυσης της πλέον βασικής διαδικασίας του αγροοικοσυστήματος, που δεν είναι άλλη από την παραγωγή της βιομάζας. Στη συμβατική γεωργία αναφερόμεθα στην διαδικασία αυτή με όρους απόδοσης. Το σημαντικό δεν είναι το πως δημιουργείται η εκροή της συγκομιδής ή η παραγωγή, αλλά η παραγωγή να είναι τόσο υψηλή, όσο αυτό είναι δυνατό. Για τα αειφορικά αγροοικοσυστήματα όμως, δεν είναι αρκετή μόνο η μέτρηση της παραγωγής, διότι ο σκοπός είναι η αειφόρος παραγωγή. Συνεπώς, η προσοχή πρέπει να δίδεται στις διαδικασίες που καθιστούν εφικτή την παραγωγή. Αυτό σημαίνει ότι όλες οι προσπάθειες εστιάζονται στην παραγωγικότητα, δηλ. το σύνολο των διαδικασιών και των δομών που πρακτικά επιλέγονται και συντηρούνται από τον παραγωγό για να παραχθεί η συγκομιδή. Από την οικολογική προοπτική, παραγωγικότητα είναι η διαδικασία των οικοσυστημάτων στην οποία περιλαμβάνονται η σύλληψη της φωτεινής ενέργειας και ο μετασχηματισμός της σε βιομάζα. Σε τελική ανάλυση, η βιομάζα είναι αυτή που υποστηρίζει τη διαδικασία της αειφόρου παραγωγής. Συνεπώς, ο σκοπός για ένα αειφορικό αγροοικοσύστημα είναι η αριστοποίηση της διαδικασίας παραγωγικότητας, έτσι ώστε, να διασφαλίζεται η υψηλότερη δυνατόν απόδοση, χωρίς να προκαλείται περιβαλλοντική υποβάθμιση, και χωρίς να επιδιώκονται οι μέγιστες αποδόσεις έναντι οιουδήποτε κόστους. Εάν οι διαδικασίες της παραγωγικότητας θα είναι οικολογικά στέρεες, τότε θα έλθει και η αειφόρος παραγωγή. Ένας τρόπος για την ποσοτικοποίηση της παραγωγικότητας είναι η μέτρηση της ποσότητας της βιομάζας που έχει επενδυθεί στο συγκομισμένο προϊόν, σε σχέση με τη συνολική ποσότητα της ιστάμενης βιομάζας που είναι παρούσα στο υπόλοιπο σύστημα. Αυτό υλοποιείται μέσα από τη χρήση του δείκτη παραγωγικότητας, σύμφωνα με τον τύπο που ακολουθεί: Συνολική βιομάζα συσσωρευμένη στο σύστημα Δείκτης Παραγωγικότητας = Καθαρή Πρωτογενής Παραγωγικότητα (ΚΠΠ) Ο δείκτης παραγωγικότητας μας δίνει τον τρόπο μέτρησης του δυναμικού ενός αγροοικοσυστήματος για να είναι η παραγωγή μιας αειφόρος. Αυτός μπορεί να αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για τον σχεδιασμό και την εκτίμηση των αειφορικών αγροοικοσυστημάτων. Μια τιμή του δείκτη παραγωγικότητας μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένδειξη της αειφορικότητας, εάν υποθέσουμε ότι υπάρχει μια θετική συσχέτιση στις επιστροφές της βιομάζας σ ένα αγροοικοσύστημα και το σύστημα έχει την ικανότητα να παρέχει συγκομίσιμη κάρπωση. Η τιμή του δείκτη παραγωγικότητας κυμαίνεται από μια κατώτερη τιμή που είναι η μονάδα (1), για το πλέον παραγωγικό σύστημα ετήσιων φυτών καλλιέργειας μέχρι το 50 περίπου, για κάποια φυσικά οικοσυστήματα, ειδικότερα για τα οικοσυστήματα που βρίσκονται στα πρώιμα στάδια της διαδοχής. Όσο μεγαλύτερη είναι η τιμή του δείκτη παραγωγικότητας, τόσο μεγαλύτερη είναι και η ικανότητά του να διατηρεί μια συγκεκριμένη εκροή συγκομιδής. Για ένα εντατικό ετήσιο καλλιεργητικό σύστημα, το κατώφλι της αξίας της αειφορικότητας βρίσκεται στο δύο (2). Στο επίπεδο αυτό, η ποσότητα της βιομάζας που επιστρέφει στο σύστημα κάθε

14 14 καλλιεργητική περίοδο είναι ίση με την ποσότητα που απομακρύνεται ως κάρπωση, πράγμα που είναι ίδιο με το να πούμε ότι η μισή ποσότητα της βιομάζας που παράγεται στη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου συγκομίζεται και η άλλη μισή επιστρέφει στο σύστημα. Η Καθαρή Πρωτογενής Παραγωγικότητα δεν ποικίλει πολύ ανάμεσα στους τύπους του συστήματος (κυμαίνεται από 0 έως 30 τόνους/εκτάριο/έτος), η ιστάμενη βιομάζα όμως πραγματικά ποικίλει από σύστημα σε σύστημα (κυμαίνεται από 0 έως 800 τόνους/εκτάριο/έτος). Όταν ένα μεγαλύτερο τμήμα της Καθαρής Πρωτογενούς Παραγωγικότητας αφήνεται να σωρευτεί ως βιομάζα ή ως ιστάμενη καλλιέργεια, ο Δείκτης Παραγωγικότητας αυξάνεται, όπως αυξάνεται και η ικανότητα να συγκομιστεί βιομάζα, χωρίς να συμβιβάζεται η λειτουργία της αειφορικότητας του συστήματος. Ένας τρόπος αύξησης της ιστάμενης βιομάζας του συστήματος είναι να συνδυάζονται τα ετήσια με τα πολυετή φυτά, με κάποια εναλλακτική μορφή κατά χώρο και χρόνο. Για να καταστεί εφικτό ο Δείκτης Παραγωγικότητας να εφαρμοστεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, πρέπει να βρούμε απαντήσεις σ ένα αριθμό ερωτήσεων: Πως μπορεί οι υψηλότεροι λόγοι (σχέσεις) να είναι αειφορικοί στο διηνεκές; Πως συνδέεται με τη διαδικασία της παραγωγικότητας ο λόγος της επιστροφής της βιομάζας προς την ποσότητα της βιομάζας που συγκομίζεται; Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην ιστάμενη καλλιέργεια ή την ιστάμενη βιομάζα ενός αγροοικοσυστήματος και τη δυνατότητα η βιομάζα να απομακρύνεται ως συγκομιδή ή ως κάρπωση; Οι οικολογικές συνθήκες της αειφορικής λειτουργίας Το οικολογικό πλαίσιο που περιγράψαμε στο βιβλίο αυτό μας παρέχει ένα σύνολο οικολογικών παραμέτρων που μπορούν να μελετηθούν και να παρατηρηθούν μέσα στο χρόνο, ώστε να εκτιμηθούν η κίνηση προς τη αειφορικότητα ή η απομάκρυνση από αυτή. Οι παράμετροι αυτοί περιλαμβάνουν ζητήματα όπως, η ποικιλότητα των ειδών, η περιεχόμενη στο έδαφος οργανική ύλη και το βάθος του επιφανειακού εδάφους. Για κάθε μια παράμετρο, η αγροοικολογική θεωρία προτείνει ένα γενικό τύπο κατάστασης ή ποιότητας, ο οποίος είναι αναγκαίος για την αειφορική λειτουργία του συστήματος, όπως είναι π.χ. η υψηλή ποικιλότητα, η υψηλή περιεχόμενη στο έδαφος οργανική ύλη και το παχύ βάθος του επιφανειακού εδάφους. Όμως, οι συγκεκριμένοι ρυθμοί, τα επίπεδα, οι τιμές και οι καταστάσεις των παραμέτρων αυτών, που όλα μαζί δείχνουν την κατάσταση της αειφορικότητας, θα ποικίλουν μέσα σε κάθε αγροοικοσύστημα, λόγω των διαφορών που υφίστανται στον τύπο του αγροκτήματος, τους χρησιμοποιούμενους πόρους, το τοπικό κλίμα, και τις άλλες συγκεκριμένες μεταβλητές του τόπου. Συνεπώς, κάθε σύστημα πρέπει να μελετάται ξεχωριστά, ώστε να δημιουργούνται τα σύνολα των δεικτών του συγκεκριμένου συστήματος της αειφορικότητας. Οι παράμετροι του Πίνακα παρέχουν το πλαίσιο για την έρευνα η οποία εστιάζεται σε αυτό που απαιτείται για την αειφορική λειτουργία ενός αγροοικοσυστήματος. Οι επεξηγήσεις για το ρόλο της κάθε παραμέτρου σ ένα αειφορικό σύστημα δεν αναφέρονται εδώ, διότι αυτά αναφέρονται στα αντίστοιχα κεφάλαια του βιβλίου, στα οποία κάθε παράγοντας αναλύεται με περισσότερες λεπτομέρειες για τη σημασία που έχει και για το πώς αυτός πρέπει να μετράται. Οι οικονομικές και οι κοινωνικές όψεις της αειφορικότητας θα εξεταστούν στο επόμενο κεφάλαιο συνοπτικά.

15 15 Πίνακας Παράμετροι που σχετίζονται με την αειφορικότητα του αγροοικοσυστήματος. Α. Χαρακτηριστικά του Εδαφικού Πόρου Μακροπρόθεσμοι α. το βάθος του εδάφους, ειδικά του επιφανειακού και του οργανικού ορίζοντα β. το ποσοστό της περιεχόμενης οργανικής ύλης στο επιφανειακό έδαφος και η ποιότητά του γ. η πυκνότητα και τα λοιπά μέτρα σύγκρισης στη ζώνη άροσης δ. οι ρυθμοί απορρόφησης και διήθησης ε. η αλατότητα και τα επίπεδα των ορυκτών στοιχείων στ. η ικανότητα ανταλλαγής ιόντων και το ph ζ. οι λόγοι των επιπέδων των θρεπτικών στοιχείων, ιδιαίτερα C:N Βραχυπρόθεσμοι α. οι ρυθμοί της ετήσιας διάβρωσης β. η αποτελεσματικότητα της πρόσληψης θρεπτικών στοιχείων γ. η διαθεσιμότητα και οι πόροι των ουσιωδών θρεπτικών στοιχείων Β. Υδρολογικοί Παράγοντες Αποτελεσματικότητα του νερού στο αγρόκτημα α. οι ρυθμοί διήθησης του νερού της άρδευσης ή της βροχόπτωσης β. η ικανότητα συγκράτησης της υγρασία στο έδαφος γ. οι ρυθμοί των απωλειών από τη διάβρωση δ. η ποσότητα της κατάκλισης, ειδικά στη ζώνη των ριζών ε. η αποτελεσματικότητα της αποστράγγισης στ. η κατανομή της εδαφικής υγρασίας σε σχέση με τις ανάγκες των φυτών Επιφανειακή ροή του νερού α. η καθίζηση των υδάτινων διαδρομών και των παρακείμενων υγροτόπων β. τα επίπεδα των αγροχημικών και η μεταφορά τους γ. οι ρυθμοί επιφανειακής διάβρωσης και ο σχηματισμός χαραδρωτικής διάβρωσης δ. η αποτελεσματικότητα των συστημάτων διατήρησης στην ελάττωση των σημείων ρύπανσης Ποιότητα νερού του εδάφους α. η κίνηση του νερού μέσα στο εδαφικό προφίλ β. η απόπλυση των θρεπτικών στοιχείων, ειδικά των νιτρικών γ. η απόπλυση των εντομοκτόνων και των άλλων μολυντών Γ. Βιοτικοί Παράγοντες Μέσα στο έδαφος α. η συνολική μικροβιακή βιομάζα στο έδαφος β. οι ρυθμοί ανάκαμψης της βιομάζας γ. η ποικιλότητα των μικροοργανισμών του εδάφους δ. οι ρυθμοί ανακύκλωσης των θρεπτικών στοιχείων σε σχέση με τη μικροβιακή δραστηριότητα ε. οι ποσότητες των θρεπτικών στοιχείων ή της βιομάζας που αποθηκεύονται σε διαφορετικές δεξαμενές του αγροοικοσυστήματος στ. το ισοζύγιο ανάμεσα στους ωφέλιμους και τους επιβλαβείς μικροοργανισμούς ζ. η δομή και η λειτουργία της ριζόσφαιρας Πάνω από το έδαφος α. η ποικιλότητα και η αφθονία των πληθυσμών των επιβλαβών εντόμων β. ο βαθμός αντίστασης στα εντομοκτόνα γ. η ποικιλότητα και η αφθονία των φυσικών εχθρών και των ωφέλιμων πληθυσμών δ. η ποικιλότητα της οικοθέσης και η επικάλυψη ε. η ανθεκτικότητα των στρατηγικών του ελέγχου ζ. η ποικιλότητα και η αφθονία των ενδημικών ειδών φυτών και ζώων Δ. Χαρακτηριστικά στο Επίπεδο του Οικοσυστήματος α. η εκροή της ετήσιας παραγωγής β. τα συστατικά της διαδικασίας της παραγωγικότητας γ. η ποικιλότητα: δομική, λειτουργική, κάθετη, οριζόντια, χρονική δ. η σταθερότητα και η αντοχή στην αλλαγή ε. η ευστάθεια και η ανάκαμψη από τις διαταραχές στ. η ένταση και η προέλευση των εξωτερικών εισροών ζ. οι ενεργειακοί πόροι και η αποτελεσματικότητα της χρήσης τους

16 η. οι ρυθμοί και η αποτελεσματικότητα της ανακύκλωσης των θρεπτικών στοιχείων θ. οι ρυθμοί αύξησης του πληθυσμού ι. η πολυπλοκότητα της κοινότητας και οι αλληλεπιδράσεις Ε. Οικολογικά Οικονομικά (Κερδοφορία του Αγροκτήματος) α. τα ανά μονάδα παραγωγής κόστη και οι επιστροφές β. ο ρυθμός της επένδυσης σε εκτιμήσεις και συντήρηση γ. τα βάρη οφειλών και τα επιτόκια δ. η μεταβολή των οικονομικών επιστροφών στο χρόνο ε. η σχέση με τις επιδοτούμενες εισροές ή τις τιμές στήριξης στ. η σχετική καθαρή επιστροφή στις πρακτικές οικολογικής βάσης και τις επενδύσεις ζ. οι εξωτερικότητες και τα κόστη που προκύπτουν από της πρακτικές του αγροκτήματος η. η σταθερότητα του εισοδήματος και η ποικιλότητα της πρακτικής του αγροκτήματος ΣΤ. Το Κοινωνικό και το Πολιτισμικό Περιβάλλον α. η ισότιμη διανομή των επιστροφών στον παραγωγό, τον εργάτη γης και τον καταναλωτή β. η αυτονομία και το επίπεδο εξάρτησης από εξωτερικές δυνάμεις γ. η αυτάρκεια και η χρήση των εγχώριων πόρων δ. η κοινωνική δικαιοσύνη, ειδικά η διαπολιτισμική και η ανάμεσα στα γένη ε. η ισοδυναμία της εμπλοκής στην παραγωγική διαδικασία Μελλοντική έρευνα πάνω στην αειφορικότητα Είναι γνωστό ότι απαιτείται μια επείγουσα όσο και βαθύτερη έρευνα πάνω στην αειφορικότητα του αγροοικοσυστήματος. Οι αρχές πάνω στις οποίες η αειφορικότητα μπορεί να δομηθεί είναι καλά θεμελιωμένες, αλλά, μας λείπει η λεπτομερέστερη γνώση που απαιτείται για να εφαρμοστούν αυτές οι αρχές, για να σχεδιαστούν τα αειφορικά συστήματα και για την σε παγκόσμιο επίπεδο μετατροπή της γεωργίας με σκοπό την κατεύθυνση της αειφορικότητας. Ο μείζων παράγοντας αυτής της έλλειψης γνώσης είναι ότι, οι πόροι και οι προσπάθειες της γεωργικής έρευνας έχουν από μακρού επικεντρωθεί σε άλλα ενδιαφέροντα. Η έρευνα έχει εστιαστεί πάνω στη μεγιστοποίηση της παραγωγής, μελετώντας τα συστατικά μέρη των συστημάτων, αξιολογώντας τα αποτελέσματα που βασίζονται κυρίως στις βραχυπρόθεσμες οικονομικές επιστροφές, απαντώντας σε ερωτήσεις που αφορούν τα προβλήματα της άμεσης παραγωγής και υπηρετώντας τις άμεσες ανάγκες και απαιτήσεις της γεωργίας, ως μια ανεξάρτητη βιομηχανία (Allen and Van Dusen 1988, Buttel and Curry 1992). Το αποτέλεσμα που προέκυψε ήταν η ανάπτυξη μιας υψηλών αποδόσεων, βιομηχανική γεωργία που περνάει μια μεγάλη δυσκολία ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί στα αναφυόμενα προβλήματα της περιβαλλοντικής ποιότητας, της διατήρησης των πόρων, της διασφάλισης των τροφίμων, της ποιότητας της αγροτικής ζωής και της αειφορικότητας της ίδιας της γεωργίας. Τα τελευταία χρόνια όμως, η έμφαση στη γεωργία έχει αρχίσει να αλλάζει, και από τη μεγιστοποίηση των αποδόσεων και του κέρδους για βραχυχρόνιο διάστημα, να οδεύει προς την αξιολόγηση της ικανότητας της αειφόρου παραγωγικότητας για μακροπρόθεσμο διάστημα. Μολονότι η αλλαγή αυτή είναι μικρή και πρέπει να μετασχηματίσει συνολικά τη γεωργία, παρουσιάζεται όμως μια ευκαιρία, ώστε αυτή να συνοδευτεί και από μια αλλαγή στην αγροτική έρευνα Η χρήση ενός οικολογικού πλαισίου Η αναφυόμενη αγροοικολογική προσέγγιση επιτρέπει στην έρευνα να εφαρμόσει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο σύστημα επίπεδο, το ποίο να σχετίζεται με τη μακροπρόθεσμη διαχείριση (Stinner and House 1987, Gliessman 1995). Η

17 17 αγροοικολογική έρευνα μελετά το περιβαλλοντικό υπόβαθρο του αγροοικοσυστήματος, όσο και το σύμπλοκο των διαδικασιών που συμμετέχουν στη διατήρηση της μακροπρόθεσμης παραγωγικότητας. Εγκαθιστά την οικολογική βάση της αειφορικότητας σε όρους χρήσης πόρων και συντήρησης, όπου περιλαμβάνονται το έδαφος, το νερό, οι γενετικοί πόροι και η ποιότητα του αέρα. Ακολούθως, εξετάζει τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε πολλούς οργανισμούς του αγροοικοσυστήματος, αρχής γενομένης από τις αλληλεπιδράσεις στο επίπεδο των καθέκαστα ειδών και καταλήγοντας σωρευτικά, στο επίπεδο του οικοσυστήματος, ενώ τέλος, αναδεικνύονται οι δυναμικές του συνολικού συστήματος. Οι οικολογικές έννοιες και οι αρχές στις οποίες βασίζεται η αγροοικολογία δημιουργούν μια ολιστική αντίληψη για το σχεδιασμό και τη διαχείριση των αειφορικών γεωργικών συστημάτων. Η εφαρμογή των οικολογικών μεθόδων είναι ουσιώδης για τον καθορισμό: 1) εάν μια συγκεκριμένη γεωργική πρακτική, εισροή, ή διαχειριστική απόφαση είναι αειφορικής; και 2) τι συνιστά η οικολογική βάση για τη λειτουργικότητα της επιλεγμένης στρατηγικής διαχείρισης σε μακροχρόνια διάσταση; Η ολιστική αντίληψη της αγροοικολογίας σημαίνει ότι η έρευνα πρέπει να εστιάζεται σε πολύ περιορισμένα προβλήματα ή σε απλές μεταβλητές ενός συστήματος παραγωγής, και τα προβλήματα αυτά ή οι μεταβλητές αυτές να μελετώνται ως τμήμα μιας μεγαλύτερης μονάδας. Αναμφίβολα, αυτό δημιουργεί προβλήματα που απαιτούν εξειδίκευση στην έρευνα. Όμως στις αγροοικολογικές μελέτες, κάθε απαραίτητη στενή εστίαση τοποθετείται στο πλαίσιο ενός μεγαλύτερου συστήματος. Οι επιπτώσεις που παρουσιάζονται εκτός της μονάδας παραγωγής, ως αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης στρατηγικής διαχείρισης (π.χ. μείωση της τοπικής βιοποικιλότητας) μπορεί να αποτελέσει μέρος της αγροοικολογικής ανάλυσης. Επίσης, η διεύρυνση του περιεχομένου της έρευνας εκτείνεται και στο κοινωνικό βασίλειο, αφού το τελικό βήμα στην αγροοικολογική έρευνα αποτελεί η κατανόηση της οικολογικής αειφορρικότητας στο πλαίσιο των κοινωνικών και των οικονομικών συστημάτων Ποσοτικοποίηση της αειφορικότητας Για να μπορέσει η αγροοικολογική έρευνα να συμβάλλει ώστε η γεωργία να καταστεί περισσότερο αειφόρος, πρέπει να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο μέτρησης και ποσοτικοποίησης της αειφορικότητας (Liverman et al. 1988, Gliessman et al. 1990b). Οι παραγωγοί χρειάζεται να είναι ικανοί να αξιολογήσουν ένα συγκεκριμένο σύστημα, ώστε να καθορίσουν πόσο μακριά βρίσκεται αυτό από την αειφορικότητα, ποιες από τις παραμέτρους του είναι λιγότερο αειφορικές, πως ακριβώς έχει υποτιμηθεί η αειφορικότητά του, και πως μπορεί αυτό να αλλάξει, ώστε να οδηγηθεί προς μια αειφορική λειτουργία. Και άπαξ και ένα σύστημα σχεδιάζεται με την πρόθεση να καταστεί αειφορικό, οι παραγωγοί πρέπει να είναι ικανοί να το παρακολουθούν για να καθορίζουν εάν έχει επιτευχθεί η αειφορική λειτουργία του. Για να υλοποιηθεί το καθήκον αυτό πρέπει να δανειστούμε μεθοδολογικά εργαλεία από την επιστήμη της οικολογίας. Η οικολογία άλλωστε, έχει αναπτύξει σε καλό βαθμό ένα σύνολο μεθοδολογιών για την ποσοτικοποίηση των χαρακτηριστικών του οικοσυστήματος, όπως π.χ. είναι η ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων, η ροή της ενέργειας, η δυναμική των πληθυσμών, η αλληλεπίδραση των ειδών και η τροποποίηση του βιοτόπου. Κάνοντας χρήση των εργαλείων αυτών, τα χαρακτηριστικά του αγροοικοσυστήματος και ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους μπορεί να μελετηθούν, από ένα επίπεδο τόσο συγκεκριμένο, όσο είναι αυτό

18 18 του ανεξάρτητου είδους, μέχρι ένα επίπεδο τόσο ευρύ, όσο είναι αυτό του παγκόσμιου περιβάλλοντος. Πίνακας Επιλεγμένες ποσοτικοποιημένες οικολογικές παράμετροι και η κατά προσέγγιση ελάχιστες τιμές τους για την αειφορική λειτουργία συγκεκριμένων οικοσυστημάτων. Ελάχιστο επίπεδο αειφορικότητας Αγροοικοσύστημα Πηγή Περιεχόμενη οργανική ύλη στο έδαφος 2,9% Φράουλες στην California Gliessman et al. (1996) Εισροή: ο λόγος συγκομιδής προς απώλεια για κάθε μικροθρεπρικό στοιχείο Δείκτης χρήσης βιοκτόνων α Καθαρό θετικό ισοζύγιο μέσα στο χρόνο Ανάμικτες αρόσιμες καλλιέργειες στην Costa Rica Jansen et al (1995) Διατήρηση σε επίπεδο Ανάμικτες αρόσιμες Jansen et al. (1995) μικρότερο του 15 καλλιέργειες στην Costa Rica Βιοφυσικό κεφάλαιο του οικοσυστήματος β GPP NPP<1 Ποικίλα Giampetro et al. (1994) Δραστηριότητα των εδαφικών ενζύμων Μέγιστη ιστάμενη καλλιέργεια Ποικιλότητα φυτικών ειδών 150 μικρογραμμάρια p- Βοσκήσιμη ύλη/πόα, Dick (1994) nitrophenol/g/h σπόρος/κηπευτικά >300 γρ./μ 2 Πολυετείς λειμώνες Risser (1995) Δείκτης του Shannon >50 Πολυετείς λειμώνες Risser (1995) α Δείκτης που βασίζεται σε αρκετούς παράγοντες, περιλαμβανομένων των ρυθμών χρήσης, της τοξικότητας, και της περιοχής ψεκασμού. Τιμές πάνω από 50 θεωρούνται ενδεικτικές υπερβολικής χρήσης βιοκτόνων. β Καθορίζεται ως η σύλληψη της επαρκούς ηλιακής ενέργειας για τη υποστήριξη των υλικών κύκλων σε ένα οικοσύστημα. Μια από τις προσεγγίσεις είναι αυτή της ανάλυσης των συγκεκριμένων αγροοικοσυστημάτων για να ποσοτικοποιηθεί σε ποιο επίπεδο μια συγκεκριμένη οικολογική παράμετρος ή το σύνολο των παραμέτρων πρέπει να βρίσκεται, ώστε να επισυμβεί η αειφορική λειτουργία. Αρκετοί ερευνητές έχουν ήδη εργαστεί στο πεδίο αυτό και κάποια από τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον Πίνακα Το πενιχρό όμως αποτέλεσμα των δεδομένων καταδεικνύει ότι, πρέπει να καταβληθεί μεγάλη προσπάθεια προς αυτό το είδος της έρευνας. Ένα άλλο είδος προσέγγισης είναι να αρχίσουμε από το όλο σύστημα. Κάποιοι ερευνητές, για παράδειγμα, έχουν εργαστεί στην κατεύθυνση της ανάπτυξης μεθόδων για να καθοριστεί η πιθανότητα ώστε ένα αγροοικοσύστημα να καταστεί αειφορικό μακροχρόνια (Fearnside 1986, Hansen and Jones 1996). Κάνοντας χρήση του πλαισίου μέτρησης της χωροϊκανότητας ενός συγκεκριμένου τοπίου, εφαρμόζουν την μεθοδολογία της ολοκλήρωσης των ρυθμών αλλαγής μιας πλειάδας παραμέτρων αειφορικότητας και καθορίζουν το μέτρο της ταχείας αλλαγής, που λαμβάνει χώρα πέρα από τον συγκεκριμένο σκοπό. Μια τέτοια ανάλυση περιορίζεται από τη δυσκολία επιλογής ποιών παραμέτρων πρέπει να ενσωματώσουμε στο πρότυπο, έχει όμως την πιθανότητα να καταστεί ένα εργαλείο που θα μας επιτρέπει να προβλέψουμε, εάν το σύστημα θα είναι ικανό να συνεχίσει στο διηνεκές ή όχι.

19 Η δημιουργία ενός ευρύτερου περιεχομένου Η αγροοικολογική προσέγγιση είναι κάτι περισσότερο από την εφαρμοσμένη οικολογία στη γεωργία. Χρειάζεται να αναλάβουμε μια πολιτιστική προοπτική καθώς αυτή επεκτείνεται για να εμπλακούν οι άνθρωποι και οι επιδράσεις τους στα γεωργικά περιβάλλοντα. Τα γεωργικά συστήματα αναπτύσσονται ως αποτέλεσμα της συνεξέλιξης που συμβαίνει ανάμεσα στον πολιτισμό και το περιβάλλον και η αληθινή αειφορική γεωργία τους ανθρώπους τόσο, όσο εκτιμά και τα οικολογικά συστατικά και την αλληλεξάρτηση που μπορεί να αναπτυχθεί ανάμεσα σ αυτά τα δύο. Ένα από τα ενδιαφέροντα της έρευνας της συμβατικής γεωργίας είναι και ο τρόπος με τον οποίο η στενότητα της εστίασής της πάνω στα προβλήματα παραγωγής έχει αγνοήσει τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις του γεωργικού εκσυγχρονισμού. Η αγροοικολογική έρευνα δεν μπορεί να υποπέσει στο ίδιο λάθος. Για να δώσει μεγαλύτερη προσοχή στην οικολογική βάση, από την οποία τελικά εξαρτάται και η γεωργία, η αγροοικολογική έρευνα πρέπει να κατανοήσει τη γεωργία στο κοινωνικό της περιεχόμενο. Η κατανόηση των αγροοικοσυστημάτων ως κοινωνικοοικολογικών συστημάτων θα επιτρέψει την αξιολόγηση ποιοτήτων των αγροοικοσυστημάτων τέτοιας μορφής, όπως είναι: οι μακροχρόνιες επιπτώσεις των διαφορετικών στρατηγικών εισροής/εκροής, η σημασία του ανθρώπινου στοιχείου στην παραγωγή και η σχέση μεταξύ των οικονομικών και των οικολογικών συστατικών στη διαχείριση των αειφορικών αγροοικοσυστημάτων Χρήσιμη συμπληρωματική βιβλιογραφία Doran, J. W., D. C. Coleman, D. F. Bezdicek, and B. A. Stewart. Defining Soil Quality for a Sustainable Environment. Soil Science Society of America Special Publication Number 35. Soil Science Society of America: Madison, WI. Dover, M.J. and L. M. Talbot To Feed the Earth: Agro-ecology for Sustainable Development. World Resources Institute: Washington, D.C. Edwarts, C. A., R. Lal, P. Madden, R. H Miller, and G. House Sustainable Agricultural Systems. Soil and Water Conservation Society: Ankeny, IA. Gliessman S. R (ed.) Agroecology: Research the Ecological Basis for Sustainable Agriculture. Springer - Verlag Series in Ecological Studies 78: New York. National Research Council Alternative Agriculture. National Academy Press: Washington, D.C.

20 20 Κεφάλαιο Εικοστό Δεύτερο Από την αειφορική γεωργία στα αειφορικά συστήματα τροφίμων Γενικά Στο πλαίσιο του βιβλίου αυτού, έχουμε εστιάσει το ενδιαφέρον μας πάνω στις οικολογικές διαδικασίες που αφορούν τη γεωργία, με απώτερο σκοπό να δημιουργήσουμε μια αειφορική γεωργία με οικολογικούς όρους. Εξετάσαμε την ανάπτυξη πρακτικών και τεχνολογιών που βελτιώνουν τις αποδόσεις των φυτών καλλιέργειας, μειώνουν την εξάρτηση από τις εξωτερικές εισροές, και προστατεύουν το περιβάλλον του αγροκτήματος. Η εφαρμογή αυτών των πρακτικών και ασφαλώς των οικολογικών εννοιών και αρχών στις οποίες αυτές βασίζονται, είναι πολύ κρίσιμη για την επίτευξη της αειφορικότητας. Αυτό όμως δεν είναι αρκετό. Εάν η γεωργία, ως σύνολο, είναι να καταστεί όντως αειφορική, όλες οι πτυχές της παραγωγής τροφίμων, της διανομής, και της κατανάλωσης πρέπει να συμπεριληφθούν στην όλη εικόνα. Αυτό σημαίνει δηλαδή, ότι απαιτείται ο μετασχηματισμός των παγκόσμιων συστημάτων τροφίμων, τα οποία προσεγγίζουν όλες σχεδόν τις πτυχές της ανθρώπινης κοινωνίας, αλλά και του δομημένου περιβάλλοντος. Τα συστήματα τροφίμων είναι πολύ μεγαλύτερα από τη γεωργική καλλιέργεια, η οποία κάνει την αειφορικότητα κάτι μεγαλύτερο από τα αγροκτήματα (Buttel 1993, Faeth 1993). Άλλωστε, υπάρχει η συνολική αλληλεπίδραση όλων των οικολογικών, των τεχνικών, των κοινωνικών και των οικονομικών μερών των συστημάτων τροφίμων, τα οποία θα καθορίσουν, εάν και κατά πόσο τα συστήματα αυτά μπορεί να είναι μακροπρόθεσμα αειφόρα.

21 Μια ευρύτερη ατζέντα Πολλά Ινστιτούτα Αγροτικής Έρευνας και Εφαρμογής έχουν αρχίσει να κάνουν την έννοια της αειφορικότητας μέρος των προγραμμάτων τους, εξακολουθούν όμως να υποφέρουν από μια στενότητα στην προσέγγισή της. Συνήθως, εστιάζονται στους τρόπους βελτίωσης των καρπώσεων και της αύξησης των κερδών, ενώ χρησιμοποιώντας λιγότερη ενέργεια και εισροές, δίνουν μικρή έμφαση στην προστασία του εκτός αγροκτήματος περιβάλλοντος και αποτυγχάνουν να συνυπολογίσουν τις πολλαπλές και σύνθετες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, οι οποίες και ασφαλώς επηρεάζουν τα αγροκτήματα και τις αγροτικές κοινότητες. Είναι καιρός λοιπόν, αυτά να διευρύνουν την εστίασή τους έτσι ώστε, να συμπεριλάβουν όλο το πλέγμα των συστημάτων τροφίμων και ασφαλώς, η αγροοικολογία είναι αυτή που θα δομήσει τις βάσεις για να γίνει αυτό Πέρα από το ανεξάρτητο αγρόκτημα Οι τρέχουσες συζητήσεις για την αειφορική γεωργία πηγαίνει πολύ πιο πέρα από αυτό που συνέβη μέσα στα περιθώρια του οποιουδήποτε αγροκτήματος (Ikerd 1993, Schaller 1993, UNDP 1995). Ένας παραγωγός ο οποίος μετέτρεψε την παραγωγή του μέσα από αειφορικές πρακτικές, γνωρίζει ότι η γεωργία είναι κάτι παραπάνω από μια παραγωγική δραστηριότητα στην οποία ο μόνος αντικειμενικός σκοπός είναι η επίτευξη μιας υψηλής κάρπωσης, από ένα φυτό καλλιέργειας για μια περίοδο. Επίσης, πρέπει να συντηρεί στο αγρόκτημα τις συνθήκες εκείνες, οι οποίες θα επιφέρουν τις καρπώσεις που πρέπει να παραχθούν από τη μια περίοδο στην επόμενη. Όμως, ένας παραγωγός δεν θα μπορεί να αποδίδει προσοχή μόνο στις ανάγκες του ή τις ανάγκες του αγροκτήματός του, αλλά αναμένεται να διαπραγματεύεται ικανοποιητικά με τα ενδιαφέροντα της μακροπρόθεσμης αειφορικότητας. Έτσι κατά πολλούς τρόπους, η παραβολή που ακολουθεί είναι χρήσιμη και διδακτική. Η γεωργία είναι όπως ένα ρέμα, με τις ανεξάρτητες καλλιεργητικές μονάδες να αποτελούν τις διαφορετικές δεξαμενές κατά μήκος του ρέματος. Από τα ανάντη, πολλές ροές κατευθύνονται στο αγρόκτημα και πολλές ρέουν έξω απ αυτό. Οι παραγωγοί εργάζονται σκληρά για να διατηρήσουν το αγρόκτημά τους παραγωγικό, φροντίζοντας το έδαφος και ενδιαφερόμενοι για το τι προσθέτουν στο περιβάλλον του αγροκτήματος και τι απολαμβάνουν ως συγκομιδή. Έτσι, κάθε δεξαμενή στο γεωργικό ρέμα έχει το δικό της φροντιστή. Στο παρελθόν, κάθε παραγωγός μπορούσε να διατηρήσει τη δεξαμενή του κατά μήκος του ρέματος με το να τη λειτουργεί σωστά, και δεν είχε να ανησυχεί πάρα πολύ για το τι συνέβαινε στα πιο πάνω ή στα πιο κάτω σημεία του ρέματος. Όμως, αυτό το «φροντίζω από μόνος μου», σήμερα έφτασε στα όριά του. Ένας από τους λόγους είναι ότι κάθε ανεξάρτητος παραγωγός έχει όλο και λιγότερο έλεγχο πάνω σε τι «ρέει» στην δεξαμενή του από τα ανάντη. Από τα ανάντη έρχονται πολλά ανεπιθύμητα πράγματα, όπως, εντομοκτόνα, σπόροι ζιζανίων, ασθένειες, νερό μολυσμένο από άλλα αγροκτήματα. Επιπροσθέτως, σε πολλά πράγματα από τα ανάντη, τα οποία χρειάζεται ο παραγωγός, αυτός έχει μικρό ή καθόλου έλεγχο. Στις ανάγκες αυτές περιλαμβάνονται η εργασία, η αγορά για τα προϊόντα του αγροκτήματος, το νερό της άρδευσης και η γη του αγροκτήματος. Το αποτέλεσμα των εκ των ανάντη επιδράσεων (οι οποίες γίνονται ακόμη περισσότερο πολύπλοκες λόγω των νομοθετημένων αγροτικών πολιτικών, και των αντιξοοτήτων του καιρού και της

22 22 αγοράς) είναι το ρέμα να καταστεί λασπώδες και ο κόπος του να κρατήσει τη δεξαμενή καθαρή είναι πολύ βαρύς και δύσκολος. Κάθε παραγωγός πρέπει επίσης, να αντιμετωπίσει ένα δεύτερο πρόβλημα. Ο τρόπος με τον οποίο φροντίζει το αγρόκτημά του μπορεί να έχει πολλές επιπτώσεις προς τα κατάντη. Η διάβρωση του εδάφους και η εξάντληση των υπόγειων νερών είναι δυνατό να επιδράσουν αρνητικά τα πέριξ αυτού ευρισκόμενα αγροκτήματα. Η πενιχρή ή η ανεπαρκής χρήση των εντομοκτόνων, των φυτοκτόνων και των λιπασμάτων μπορεί να μολύνουν το νερό και τον αέρα, αλλά και να μεταφέρουν πιθανά ζημιογόνα υπολείμματα στα τρόφιμα που θα καταναλώσουν άλλοι. Το πόσο καλά κάθε παραγωγός θα εργαστεί στο αγρόκτημά του έχει επίσης, μια επίδραση στη βιωσιμότητα της αγροτικής οικονομίας αλλά και του πολιτισμού ευρύτερα. Τόσο οι παράγοντες οι ευρισκόμενοι στο άναντες του ρέματος, όσο και οι ευρισκόμενοι στο κάταντες, συνδέονται με πολύπλοκους τρόπους, οι οποίοι επιδρούν με διαφορετικούς τρόπους στην αειφορικότητα του κάθε αγροκτήματος. Η αναγκαιότητα να προσβλέπουμε σε ολόκληρο «το ρέμα», σημαίνει να αποδεχόμαστε μια προσέγγιση του όλου συστήματος, ώστε να επιτευχθεί η αειφορικότητα. Δεν μπορεί να είμαστε ευχαριστημένοι με το να εστιάζουμε πρωταρχικά στην ανάπτυξη των πρακτικών και των τεχνολογιών που έχουν σχεδιαστεί για το ανεξάρτητο αγρόκτημα. Όταν οι νέες τεχνολογίες αξιολογούνται πρωτίστως για την ικανότητά τους να αυξήσουν τις καρπώσεις και να μειώσουν τα κόστη και μόνο δευτερευόντως στο πως θα μειώσουν τις αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, αυτές πολύ λίγη ελπίδα μας δίνουν για μια μακροπρόθεσμη αειφορικότητα. Κοντολογίς, στην τελική αξιολόγηση πρέπει να εμπεριέχονται και οι πιο πολύπλοκες επιπτώσεις στο συνολικό γεωργικό σύστημα Πέρα από τη γραμμή βάθους Η γεωργία αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μια οικονομική δραστηριότητα. Η γεωργική επιχείρηση που δεν θα είναι οικονομικά βιώσιμη, δεν θα υπάρχει για πολύ. Όμως, εάν οι οικονομικοί παράγοντες παραμείνουν τα πιο σημαντικά κριτήρια για τον καθορισμό του τι παράγεται και πως αυτό παράγεται, η γεωργία δεν θα μπορέσει ποτέ να καταστεί αειφόρος για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι δυνάμεις που εργάζονται για την οικονομία της αγοράς, μαζί με τις ποικίλες πολιτικές δομές που εμφανίζονται να τις ρυθμίσουν, πολύ συχνά είναι ασυμβίβαστες με τους σκοπούς της αειφορικότητας. Οι μεταβολές στα κόστη των γεωργικών εισροών που καθορίζονται από την αγορά και οι τιμές που οι παραγωγοί επιτυγχάνουν για την παραγωγή τους, εισάγουν σε σταθερούς ρυθμούς την αβεβαιότητα και τις διακυμάνσεις στην αγροτική παραγωγή. Σε ανταπόκριση, οι παραγωγοί εξαναγκάζονται να λάβουν αποφάσεις που βασίζονται στην οικονομική πραγματικότητα του παρόντος, και όχι σε οικολογικές αρχές. Πολλές κυβερνήσεις, οι οποίες δεν επιθυμούν να επιτρέψουν στις δυνάμεις της αγοράς να καθορίζουν τις τιμές των τροφίμων από μόνες τους, εφαρμόζουν ρυθμίσεις στις τιμές και επιδοτούν τις γεωργικές εισροές, γεγονός που δημιουργεί ποικίλα κίνητρα αλλά και αντικίνητρα, όχι απαραιτήτως ευθυγραμμισμένα με μια στερεή οικολογική πρακτική. Τα προγράμματα άρδευσης και αναδασμού, οι πολιτικές εισαγωγών / εξαγωγών, και τα προγράμματα γεωργικής έρευνας (όλα τους επιδρούν στη γεωργία άμεσα ή έμμεσα), γενικά αναλαμβάνονται επί τη βάσει του βραχυπρόθεσμου κέρδους που αυτά μπορούν να πραγματοποιήσουν. Στον αναπτυσσόμενο κόσμο, τα κυβερνητικά ενδιαφέροντα για την ασφάλεια των τροφίμων, το εμπορικό ισοζύγιο, την ανάπτυξη του εξαγωγικού εμπορίου και την προσέλκυση ξένων επενδύσεων μπορούν να καταλήξουν σε πολιτικές με άμεση επίπτωση στους

23 23 παραγωγούς και στην ικανότητά τους να συνεχίζουν να παράγουν τρόφιμα με αειφορικό τρόπο. Ένα βασικό πρόβλημα με την οικονομία της αγοράς είναι ότι αυτή δημιουργεί ένα πλαίσιο στο οποίο η βραχυπρόθεσμη άποψη εξακοντίζει πλήρως την μακροπρόθεσμη. Ακόμη και όταν υπάρχει συμφωνία ότι οι μακροπρόθεσμες ανάγκες είναι σημαντικές, η οικονομική πραγματικότητα υπαγορεύει ότι θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στους βραχυπρόθεσμους στόχους (το ετήσιο κέρδος, οι ποσοστώσεις της επόμενης χρονιάς). Η αειφορικότητα αντιθέτως, απαιτεί όπως, ο σχεδιασμός και η λήψη της απόφασης να λαμβάνουν χώρα σε ένα χρονικό πλαίσιο πολύ μακρύτερο από αυτό που τα περισσότερα προγράμματα εξετάζουν. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των τρεχουσών πρακτικών και πολιτικών θα διαπιστωθούν πλήρως, μόνο μετά από ένα χρονικό όριο πολλών δεκαετιών. Ομοίως, η παλινόρθωση των κατεστραμμένων οικοσυστημάτων και η ανάκαμψη των μη παραγωγικών, υποβαθμισμένων γεωργικών εδαφών, θα απαιτήσει δεκαετίες, αν όχι αιώνες. Μια άλλη προβληματική όψη των δυνάμεων της οικονομίας και της αγοράς είναι ότι, οι αρνητικές επιπτώσεις της οικονομικής δραστηριότητας στο περιβάλλον, την ανθρώπινη υγεία, και την απασχόληση των ανθρώπων, εκλαμβάνονται ως «ακρότητες». Δεν υπολογίζονται ως κόστη στον υπολογισμό της γεωργικής οικονομίας, και συνεπώς απορρίπτονται. Κάτω από τα κριτήρια της αειφορικότητας, οι μακροπρόθεσμες συνέπειες καθίστανται περισσότερο σημαντικές από το βραχυπρόθεσμο οικονομικό κέρδος, και τίποτε δεν θεωρείται ως ακρότητα. Οι φυσικοί πόροι, συνήθως εκμεταλλευόμενοι από τη γεωργία, χειρίζονται ως περατά κοινωνικά αγαθά. Οι εισροές φέρουν μια τιμή αγοράς, η οποία βασίζεται όχι μόνο στα κόστη της παραγωγής τους, της διανομής τους και της εφαρμογής τους, αλλά και στα περιβαλλοντικά και κοινωνικά τους κόστη ωσαύτως. Οι κυβερνητικές πολιτικές για τα τρόφιμα πρέπει να βασίζονται τόσο στη συμβολή τους πάνω στην αειφορικότητα, όσο και στην ικανότητά τους να μειώνουν τις τιμές των τροφίμων. Εάν η γεωργία πρόκειται να συνεχίσει να είναι μια οικονομική δραστηριότητα στο μακροπρόθεσμο μέλλον, το οικονομικό πλαίσιο στο οποίο αυτή πρέπει να δράσει πρέπει να υποστεί μια αλλαγή εκ θεμελίων. Πρέπει να αναγνωρίσουμε, πρώτα απ όλα, ό,τι μια υγιής οικονομία εξαρτάται κατά βάση από ένα υγιές περιβάλλον (δηλ. ότι η γεωργική παραγωγή έχει ένα οικολογικό θεμέλιο που μπορεί να καταστραφεί). Ακολούθως, πρέπει να δημιουργήσουμε μια οικονομία της αειφορικότητας, μια οικονομία που στην αγορά θα επιβραβεύονται οι οικολογικά στέρεες πρακτικές και θα αξιολογούνται οι διαδικασίες του φυσικού οικοσυστήματος που συμβάλλουν στην γεωργική παραγωγή Πέρα από τα τεχνολογικά στερεότυπα Μέρος της αιτίας για το πώς είναι πολύ εύκολο για τους ανθρώπους να αγνοούν το μακροπρόθεσμο χρονικό πλαίσιο και τις μελλοντικές συνέπειες των πράξεών μας είναι ότι, έχουμε τυφλή εμπιστοσύνη στην τεχνολογία. Πιστεύουμε ότι η τεχνολογική πρόοδος θα επιλύει πάντοτε τα προβλήματά μας. Στη γεωργία, το καλύτερο παράδειγμα της απλοϊκής πίστης στην τεχνολογία είναι η Πράσινη Επανάσταση. Μέσα από την ανάπτυξη ποικιλιών φυτών με υψηλότερες καρπώσεις, οι επιστήμονες της Πράσινης Επανάστασης «επέλυσαν» το πρόβλημα της παραγωγής τροφίμων στον πλανήτη μας, για ένα ταχέως αυξανόμενο πληθυσμό. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής όμως, δημιούργησαν και επιδείνωσαν έναν ξενιστή άλλων προβλημάτων, στα οποία περιλαμβάνονται, η εξάρτηση από τα ενεργοβόρα για την παραγωγή τους λιπάσματα

24 24 και τα μολύνοντα εντομοκτόνα, αλλά και την ταχύτατη υποβάθμιση των εδαφικών πόρων σε όλο τον κόσμο. Επιπλέον, τα προβλήματα της ταχείας αύξησης του πληθυσμού και οι κοινωνικές αιτίες που τα προκαλούν, όπως και τα προβλήματα της ανισοκατανομής των τροφίμων και των γεωργικών πόρων, συγκαλύπτονται και δεν προβάλλονται. Το παράδειγμα αυτό καταδεικνύει ότι η τεχνολογία μπορεί να αποτελεί μια βοήθεια για την επίλυση ενός προβλήματος, αλλά αυτή δεν μπορεί να αποτελεί την πλήρη λύση. Τα κοινωνικά προβλήματα, όπως αυτά της μη αειφορικότητας των συστημάτων τροφίμων, έχουν πάντοτε βαθύτερες αιτίες από αυτές που προβάλλονται από τις τεχνολογικές καινοτομίες και μόνο Πέρα από την οικολογική αειφορία Μολονότι πρέπει να καθορίσουμε την αειφορία πρωτίστως με οικολογικούς όρους, είναι επίσης αληθές ότι η οικολογική αειφορία δεν μπορεί να προκύψει σε μια κατάσταση κοινωνική και οικονομική, η οποία δεν την στηρίζει. Παρότι τα αγροοικοσυστήματα λειτουργούν οικολογικά, σε μεγάλο βαθμό χειρίζονται από τους ανθρώπους. Λόγω λοιπόν αυτής της ανθρώπινης επίδρασης, τα οικολογικά χαρακτηριστικά ενός αγροοικοσυστήματος είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα ανθρώπινα κοινωνικά και οικονομικά συστήματα. Κάποιες από τις διασυνδέσεις αυτές, όπως π.χ. την επιρροή των οικονομικών δυνάμεων στη γεωργία, τις έχουμε ήδη συζητήσει. Αναγνωρίζοντας την επιρροή των κοινωνικών, των οικονομικών, των πολιτισμικών και των πολιτικών παραγόντων, πρέπει προφανώς να μεταβάλλουμε την εστίασή μας από την αειφορία του αγροοικοσυστήματος στην αειφορία των συστημάτων τροφίμων μας. Τα συστήματα τροφίμων έχουν ένα παγκόσμιο εύρος και περιλαμβάνουν όλες τις πτυχές της παραγωγής, της διανομής και της κατανάλωσης των τροφίμων. Περιλαμβάνουν τις οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στους γαιοκτήμονες και τους εργάτες γης, τους παραγωγούς και τους καταναλωτές, τους πολίτες των αναπτυγμένων χωρών και τους πολίτες των αναπτυσσόμενων χωρών. Περιλαμβάνουν επίσης, τα πολιτικά συστήματα που ελέγχουν τις σχέσεις αυτές, τις κοινωνικές δομές που επηρεάζουν τη σχέση ανάμεσα στην παραγωγή τροφίμων και την κατανάλωσή τους, τα πολιτιστικά συστήματα που επηρεάζουν τα πιστεύω και τις αξίες των ανθρώπων. Διότι, για να είναι τα συστήματα τροφίμων αειφορικά, όλες οι αυτές οι ανθρωποκεντρικές πτυχές πρέπει να υποστηρίζουν την αειφορικότητα των οικολογικών τους παραμέτρων Προς την κατεύθυνση ενός αειφορικού συστήματος τροφίμων Πολύ μεγάλο μέρος από τις συζητήσεις της ερευνητικής κοινότητας που ασχολείται με την αγροοικολογία και έγιναν μέχρι πρόσφατα, έχει επικεντρωθεί στην ανάπτυξη ενός ορισμού της αειφορίας, ο οποίος πρέπει να είναι αρκετά ευρύς, ώστε να περιλαμβάνει όλες τις δυνάμεις που εργάζονται στα παγκόσμια συστήματα τροφίμων (Brown et al. 1987, Allen et al. 1991, Gliessman 1990b, Farshad and Zinck 1993, Stauber 1994). Το κέντρο για την Αγροοικολογία στο Πανεπιστήμιο της California, Santa Cruz, ανέπτυξε τον παρακάτω ορισμό: «Αειφορική γεωργία είναι εκείνη η οποία αναγνωρίζει τα συνολικά συστήματα φυσικών τροφίμων, τροφής και παραγωγής ινών ισοδύναμα, κατανέμοντας το ενδιαφέρον για τη περιβαλλοντική σταθερότητα, την κοινωνική ισότητα και την οικονομική βιωσιμότητα μεταξύ όλων των δημόσιων

25 25 τομέων, περιλαμβανομένων των διεθνών και διαφυλετικών ανθρωπίνων υποστάσεων». Αυθύπαρκτη μέσα στον ορισμό αυτό βρίσκεται η ιδέα, ότι η γεωργική αειφορικότητα δεν έχει χρονικά ή χωρικά όρια, διότι αφορά όλα τα έθνη του πλανήτη και όλους τους έμβιους οργανισμούς και προπάντων, προεκτείνεται στο διηνεκές. Εικόνα Η αλληλεπίδραση μεταξύ των κοινωνικών και οικολογικών συστατικών των αειφορικών αγροοικοσυστημάτων. Εφαρμοσμένο σε σύνολα διασυνδεδεμένων αγροοικοσυστημάτων, το μοντέλο αυτό μπορεί να αντιπροσωπεύει την ολοκληρωμένη δομή ενός αειφορικού συστήματος τροφίμων. Εργαζόμενοι με ένα τέτοιο ορισμό σημαίνει ότι εννοιοποιούμε τις διασυνδέσεις και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των οικολογικών συστατικών και των κοινωνικών συστατικών των αγροοικοσυστημάτων. Η Εικόνα προσφέρεται ως μια αφετηρία εκκίνησης για να γίνει αυτό. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα, κάθε αγροοικοσύστημα αναπτύσσει στο πλαίσιό του μια ευρεία κοινωνική και οικολογική βάση. Η βάση αυτή έχει το περιεχόμενο του φυσικού οικοσυστήματος (αυτό που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε οικολογική υποδομή) και το κοινωνικό περιεχόμενο (αυτό που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε κοινωνική υποδομή). Κάθε συγκεκριμένο αγροοικοσύστημα σχηματίζεται από τους τοπικούς, τους περιφερειακούς και τους παγκόσμιους παράγοντες και από αμφότερα τα μέρη της βάσης, οικολογικό και κοινωνικό. Οι άνθρωποι μπορούν να χειρίζονται και να διαχειρίζονται πολλά χαρακτηριστικά των οικολογικών μερών της βάσης, αλλά το αγροοικοσύστημα που αναπτύχθηκε πρέπει να λειτουργήσει μέσα στο περιεχόμενο της κοινωνικής βάσης, πάνω στην οποία άλλωστε, βασίζεται ο κάθε πολιτισμός. Καθώς συμβαίνει η αλλαγή, είτε στην κοινωνική, είτε την οικολογική βάση, η κατάσταση που προκύπτει είναι ένα σύνολο αλλαγών στα αγροοικοσυστήματα, οι οποίες αναδύονται από τη βάση. Ένα αειφορικό αγροοικοσύστημα αναπτύσσεται, όταν τα συστατικά από την κοινωνική και την οικολογική βάση (βλέπε Πίνακα 22.1) συνδυάζονται σε ένα σύστημα, με μια τέτοια δομή και μια τέτοια λειτουργία, η οποία αντανακλά την αλληλεπίδραση της ανθρώπινης γνώσης και των προτιμήσεων του ανθρώπου με τα οικολογικά συστατικά του αγροοικοσυστήματος. Η σταθερή αλληλεπίδραση των κοινωνικών και των οικολογικών συστατικών παρουσιάζεται με τη μορφή των διαχειριστικών τεχνικών, των πρακτικών και των στρατηγικών κάθε μεταβολής και