Β. Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΕΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ & ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑΤΑ ΝΟΜΙΚΗΣ & ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (ΔΠΜΣ) «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: ΔΙΚΑΙΪΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ : Δεμερτζίδου Κ. Αθανασία, Α.Μ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Χαρίσιος Σκούρτης ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ : Αλέξανδρος Γαρύφαλλος Ιωάννης Πέτρου Χαρίσιος Σκούρτης Ο ΠΟΝΟΣ Α.Η ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΩΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΠΟΝΟΥ Β. Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Θεσσαλονίκη, 2013

2 Στη μνήμη του πατέρα μου Κωνσταντίνου και του αδελφού μου Νικολάου που υπέμεναν τον πόνο της ασθενείας.

3 Και αν σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές είναι γιατί τα ακούς γλυκύτερα, κι η φρίκη δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή γιατί είναι αμίλητη και προχωράει, στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο μνησιπήμων πόνος. (Σεφέρης, Τελευταίος Σταθμός). Ὅταν κάποτε φύγω ἀπὸ τοῦτο τὸ φῶς θὰ ἑλιχθῶ πρὸς τὰ πάνω ὅπως ἕνα ρυακάκι ποὺ μουρμουρίζει. Κι ἂν τυχὸν κάπου ἀνάμεσα στοὺς γαλάζιους διαδρόμους συναντήσω ἀγγέλους, θὰ τοὺς μιλήσω ἑλληνικά, ἐπειδὴ δὲν ξέρουνε γλῶσσες. Μιλᾶνε μεταξύ τους μὲ μουσική. (Νικηφόρος Βρεττάκος)

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο πόνος συντροφεύει κάθε άνθρωπο από τη στιγμή που έρχεται στη γη, ως προειδοποίηση και δυστυχία, φύλακας και βασανιστής, κατάσταση δυσάρεστη και χρήσιμη στη σωματική του υπόσταση 1. Αποτελεί αντικείμενο έρευνας και μελέτης της επιστήμης της Βιοηθικής και εγείρει ποικίλους ηθικούς προβληματισμούς, δεοντολογικά ζητήματα και έντονες αντιπαραθέσεις απόψεων, που η αποσαφήνισή τους επιχειρείται με ιατρικά δεδομένα θεολογικές θεωρήσεις, ιστορικά στοιχεία, φιλοσοφικές αναλύσεις και νομικές προσεγγίσεις. Η ζωή τα έφερε έτσι που τα τελευταία πέντε χρόνια γεύθηκε η οικογένειά μου τον πόνο, με την απώλεια αδελφού μου από καρκίνο και του πατέρα μου από καρδιά, καθώς και προσωπικά μου βιώματα πόνου, που με οδήγησαν στη συστηματοποίηση της έρευνας μου για τον πόνο και τη σχέση του με την Μουσικοθεραπεία. Η μουσική είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μου σε συνδυασμό με την πολυετείς μου σπουδές στη μουσική από το 1977 ως πτυχιούχος καθηγήτρια Μουσικής (αρμονίας, αντίστιξης, ενοργάνωσης, ενορχήστρωσης, φούγκας, πιάνου και διπλωματούχος βυζαντινής μουσικής) και με συμμετοχή σε σεμινάρια μουσικοθεραπείας από το 1994 που διοργάνωσε το Τμήμα Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ, τότε ασκουμένης δικηγόρου και ήδη έμπειρης καθηγήτριας μουσικής σήμερα, επί του συγκεκριμένου θέματος της Μουσικοθεραπείας, καθώς αφορά ένα ευρύτερο διεπιστημονικό πεδίο. Η πρώτη μου επαφή με την ιατρική επιστήμη και τη νοσηλευτική, έγινε το όταν σπούδασα εθελόντρια νοσηλεύτρια στον 1 Σκούρτης Χαρίσιος, θέματα Αναισθησιολογίας και εντατικής ιατρικής, Έκδοση Εταιρείας Αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής Βορείου Ελλάδος, τόμος 4 ος, τεύχος 8 ο, Ιούνιος 1994, σελ. 3.

5 Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό και ειδικεύτηκα ως βοηθός Χειρουργείου, δηλαδή στάθηκα δίπλα στον ασθενή που πονά και για αρκετά χρόνια, τον ελεύθερό μου χρόνο έπαιρνα μέρος στα χειρουργεία του Στρατιωτικού Νοσοκομείου 424, στο Γεννηματά και στο Γενικό Νοσοκομείο Γιαννιτσών. Οι θεολογικές μου σπουδές στο Α.Π.Θ. (μέχρι το επίπεδο του διδακτορικού) με έφερε σε επαφή με θέματα της βιοηθικής και έτσι στα πλαίσια του μαθήματος επιλογής στο ΔΠΜΣ του καθηγητού μας κοινωνιολογίας κ. Ιωάννη Πέτρου, ασχολήθηκα και με την θέση της Ανατολικής Ορθόδοξης εκκλησίας στα θέματα της βιοηθικής και τον ευχαριστώ για την πορεία της έρευνάς μου. Έχοντας τα παραπάνω ως ερέθισμα και συνεκτιμώντας με τον επιβλέποντα κ. Χαρίσιο Σκούρτη, αναπληρωτή καθηγητή αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής Σχολής Α.Π.Θ, πως το θέμα που του πρότεινα είναι πρωτότυπο και χρήζει έρευνας και μελέτης, ήδη στα πλαίσια του μαθήματος επιλογής του ΔΠΜΣ «πόνος», ξεκίνησε πριν δύο χρόνια η περαιτέρω συνδυαστική έρευνα της προαναφερθείσας μαθησιακής μου πορείας, που με οδήγησε στην απόφαση για τη συγγραφή της διπλωματικής εργασίας στον πόνο. Στον ιατρό αναισθησιολόγο εντατικολόγο κ. Χαρίσιο Σκούρτη οφείλονται ευγνωμοσύνη και θερμές ευχαριστίες για την άοκνη καθοδήγηση σε όλα τα στάδια της εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας. Το θέμα του πόνου ερευνάται μέσα από δύο αυτοτελή μέρη. Στο πρώτο μέρος γίνεται έρευνα της σχέσης του πόνου με την επιστήμη της Μουσικοθεραπείας ως συμπληρωματικής εναλλακτικής θεραπείας για την αντιμετώπιση ανακούφιση από όλα τα είδη του πόνου και σε όλες τις ηλικίες. Στο δεύτερο μέρος ερευνάται η παιδαγωγική του πόνου κατά την διδασκαλία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Εδώ οφείλω ευχαριστίες στους

6 καθηγητές μου στην Θεολογική Σχολή ομότιμους κ. Μαντζαρίδη Γεώργιο, κ. Γιούλτση Βασίλειο, καθηγητή π. Βασίλειο Καλλιακμάνη, επίκουρη καθηγήτρια κ. Νίκη Παπαγεωργίου για τις γόνιμες συζητήσεις μας στην διάρκεια της έρευνάς μου. Στην διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών στην Ιατρική στο ΔΠΜΣ με εισήγαγαν στις έννοιες της Ιατρικής οι ιατροί και καθηγητές κ.κ. Ταρλατζής Βασίλειος, Γαρύφαλλος Αλέξανδρος και Κούβελας Δημήτριος και τους ευχαριστώ. Την εκπόνηση αυτής της μελέτης διευκόλυνε σημαντικά η γνώση που αποκόμισα από τους διδάσκοντες καθηγητές μου στα θεωρητικά της Μουσικής κ. Αθανασιάδη Δημήτρη και στο πιάνο Ρεπάνη Αθανασίου, καθώς και τα μουσικά σεμινάρια με διεθνούς φήμης πιανίστες και μουσικοσυνθέτες, Robert Szidon, Markus Huber, Heller που θα ήθελα να ευχαριστήσω για την άψογη διδασκαλία τους. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους μαθητές μου πιάνου (συνολικά 54) και θεωρητικών της Μουσικής και χορωδούς γιατί ήσαν οι καλύτεροι αποδέκτες στην έρευνά μου για την ανακούφιση του πόνου με τη Μουσική. Ό, τι και να πως θα είναι λίγο για την υποχρέωση που οφείλω και τα αμέτρητα ευχαριστώ σε όλους τους συναδέλφους, νομικούς, μουσικούς και θεολόγους, ανώνυμους και μη, για τις πολύωρες συζητήσεις μας και εντρυφήσεις, είτε στις πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες, είτε στα αρχονταρίκια των Ιερών Μονών της χώρας μας και του εξωτερικού. Θα ήταν παράλειψη να μην ευχαριστήσω τον πνευματικό μου πατέρα Αρχιμανδρίτη Καθηγούμενο της Ιεράς Μονής Αγίου Διονυσίου Ολύμπου κ. Μάξιμο Κυρίτση, που με ενθαρρύνει αενάως και ακόπως σε

7 κάθε μου ενασχόληση, καθώς και την Καθηγουμένη Αλεξία της Ιεράς Μονής Παναγίας της Εικοσιφοινίσσης, νοσηλεύτρια με πείρα, που με ενίσχυε σε κάθε πόνο με την προσευχή της. Τέλος, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλη την οικογένειά μου, τα τέσσερα ανήψια μου και ιδιαίτερα στη μητέρα μου, χωρίς τη δική τους πολύπλευρη συμπαράσταση και διαρκή υποστήριξη δεν θα είχα καταφέρει να ολοκληρώσω αυτή μου την προσπάθεια. Γιαννιτσά, Δεκέμβριος 2013 Αθανασία Κ.& Φ. Δεμερτζίδου

8 "Όλοι οι πόνοι είναι είτε δυνατοί είτε ασθενείς. Εάν είναι ασθενείς υποφέρονται εύκολα. Αν είναι δυνατοί τότε χωρίς αμφιβολία θα διαρκούν λίγο." Cicero

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 Εισαγωγή. 13 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Η ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΩΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΠΟΝΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.Η έννοια του πόνου Τα είδη του πόνου 18 α. Σωματικός πόνος..18 β. Σπλαγχνικός πόνος 18 γ. Αντανακλαστικός πόνος.19 δ. Ψυχογενής πόνος ε. Πόνος μέλος φάντασμα Τα χαρακτηριστικά του πόνου.20 α. Ο ταχύς πόνος...20 β. Ο βραδύς πόνος Ιστορικοί σταθμοί στην αντιμετώπιση του πόνου.. 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 1.Μουσική και Ιατρική επιστήμη Η Μουσικοθεραπεία ως επιστήμη 24

10 α. Η έννοια της μουσικοθεραπείας β. Η μουσικοθεραπεία ως εναλλακτική συμπληρωματική θεραπεία Ιστορική αναδρομή της χρήσης της μουσικοθεραπείας 26 α. Αρχαία Ελλάδα 28 β. Αρχαία Κίνα...29 γ. Αραβικός πολιτισμός 30 δ. Η μουσικοθεραπεία στις ΗΠΑ 31 ε. Σύγχρονη Ελλάδα 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 1. Μουσικοθεραπεία και πόνος Τρόποι επίδρασης της μουσικής στον πόνο..37 α. Συναισθηματικοί τρόποι 37 β. Γνωστικοί τρόποι...37 γ. Αισθητηριακοί τρόποι 38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Ομάδες εφαρμογής της Μουσικοθεραπείας Στην εμβρυική και στην βρεφική ηλικία Στην παιδική ηλικία Στην αναισθησία..45

11 4. Στους χρόνια νεφροπαθείς και μεταμοσχευθέντες Στους ασθενείς με εγκαύματα Στους καρδιοπαθείς Στους ογκολογικούς ασθενείς Στα αυτιστικά παιδιά Στους ασθενείς τρίτης ηλικίας 61 α. Ηλικιωμένοι με αφασία 64 β. Ηλικιωμένοι με Πάρκινσον..65 γ. Ηλικιωμένοι με άνοια Στους χρόνια ασθενείς..70 Συμπεράσματα Επίλογος. 75 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Εισαγωγή 78 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.Η παρουσία του πόνου στη ζωή μας 82 α. Η ανθρώπινη φύση απέναντι στον πόνο.85 β. Η αιτία του πόνου...86 γ. Ο σκοπός του πόνου...89

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 1. Η αντιμετώπιση του πόνου.95 α. Λογικοί τρόποι παρηγορίας 97 β. Η ευλογία του πόνου 99 γ. Τα όρια της ιατρικής επιστήμης 103 δ. Η ελπίδα για τους πονεμένους ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 1.Ο πόνος στην ζωή του Χριστού Ο πόνος στην ζωή της Θεοτόκου και του Ιωάννη Προδρόμου Το παράδειγμα των αποστόλων και των αγίων..115 Επίλογος.119 ΣΥΝΟΨΗ 121 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ..143

13 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο πόνος αποτελεί μια κοινή εμπειρία που βιώνει κάθε άνθρωπος και είναι συνυφασμένος με τη ζωή του, ενώ τον προσβάλλει ανεξάρτητα από το φύλο, την ηλικία, την οικονομική του κατάσταση και την πολιτισμική του συμπεριφορά. Συχνά, ο πόνος λειτουργεί ως προειδοποίηση για να προστατεύσει την ύπαρξή του και συνήθως αντιμετωπίζεται με φόβο και αγωνία από τον άνθρωπο, αφού υποθάλπει την αυτονομία του και την αυτοεκτίμησή του, πολύ συχνά δε συνοδεύεται από αισθήματα μοναξιάς και απελπισίας. Ο πόνος είναι ένα δυσάρεστο αίσθημα με έντονα προσωπικά χαρακτηριστικά που απορροφά τη σκέψη του ασθενούς, επηρεάζει τις δραστηριότητές του και αλλάζει τη ζωή του αποτελώντας ένα κοινωνικό φαινόμενο. Στην αρχαία ελληνική γραμματεία ο πόνος αναφέρεται ως γιος της Έριδας και εγγονός της Νύκτας, ο οποίος δόθηκε στους ανθρώπους για την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα. Ο Απόλλωνας ήταν ο θεός ο οποίος καταπολεμούσε τον πόνο παίζοντας τη λύρα του, δηλαδή παρουσιάζεται ως ο προπομπός της σύγχρονης συμπληρωματικής εναλλακτικής θεραπείας του πόνου με τη μουσικοθεραπεία, ενώ η Ιασώ η κόρη του Ασκληπιού είχε την επιμέλεια της ανακούφισης του πόνου. Ο Χριστιανισμός από την άλλη πλευρά δέχεται τον πόνο ως μέσο παιδαγωγίας για την πνευματική τελείωση του ανθρώπου. Δεν καταστέλλει τον πόνο, αλλά αλλάζει την έννοιά του.

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Η έννοια του πόνου Η λέξη πόνος, ετυμολογικά προέρχεται από το ρήμα πένομαι, που στα ομηρικά έπη σήμαινε σκληρή δουλειά, την εποχή του Ηρόδοτου σήμαινε δυσφορία και από την εποχή του πατέρα της Ιατρικής, του Ιπποκράτη 2 συνδέθηκε με την ασθένεια, τον τραυματισμό και απετέλεσε αντικείμενο της ιατρικής επιστήμης 3. Σύμφωνα με τη Διεθνή Εταιρεία για τη Μελέτη του Πόνου (International Association for the Study of Pain), ως πόνος ορίζεται η δυσάρεστη αισθητηριακή και συναισθηματική εμπειρία, η οποία συνδέεται με πραγματική ή επαπειλούμενη βλάβη ιστών ή ερεθισμό (Cailliet,1993) 4. Ο ορισμός της έννοιας εστιάζεται κυρίως στην υποκειμενική και ψυχολογική διάσταση του πόνου ανεξάρτητα εάν αυτός είναι οργανικής ή ψυχογενούς φύσεως - αναδύοντας παράλληλα τη σημασία των ατομικών διαφορών στην αίσθηση, στην προσαρμογή και στην αντιμετώπιση του πόνου. Η εννοιολογία του πόνου δεν είναι ξεκάθαρη, επειδή επηρεάζεται από ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες οι οποίοι έχουν αυστηρά εξατομικευμένο χαρακτήρα και ποικίλλει ανάλογα με την πλευρά από την οποία μελετάται και προσεγγίζεται. Πρόκειται για φαινόμενο 2 Σολδάτος Κ. Πόνος: κλινικές εικόνες και αντιμετώπιση. Κλινικά φροντιστήρια, Ιατρική Εταιρεία Αθηνών, Αθήνα 1991, σελ Rigatos G. A., Skarlos D. V, Psychosomatic conception in the writings of ancient Greek philosophers, Plemun, New York, London 1987, Cailliet R., Pain Mechanisms and Management F.A., Davis Company,1993.

15 πολυδιάστατο για το οποίο δεν υπάρχει αντικειμενική μέτρηση και εκτίμηση 5. Έτσι, η φυσιολογία θεωρεί τον πόνο ως διέγερση των περιφερικών απολήξεων (αλγοϋποδοχέων) και μελετά τη ροή αυτής της διέγερσης μέσω των νευρικών οδών. Η βιοχημεία ενδιαφέρεται και εξετάζει τα διάφορα μόρια, νευροπεπτίδια, μεσολαβητές κλπ που σχετίζονται με τον πόνο. Η ψυχολογία και η ψυχιατρική ασχολείται με τον ψυχογενή πόνο, τους ψυχικούς και ψυχοσωματικούς παράγοντες που παράγουν ή διαμορφώνουν τον οδό και την ένταση του πόνου. Η εργονομία εξετάζει τη στάση, τις κινήσεις και τις ασκούμενες δυνάμεις που προκαλούν ή επιδεινώνουν τον πόνο και τη νόσο. Η κλινική θεραπευτική ενδιαφέρεται κυρίως για τη φύση και τη θεραπεία της παθολογο-ανατομικής βλάβης που ευθύνεται για τον πόνο. Ο ασθενής τέλος έχει μια τελείως προσωπική άποψη, θεώρηση και «ερμηνεία» του πόνου και αγνοεί παντελώς τα παραπάνω. Ο πόνος είναι υποκειμενικός και δεν υπάρχει κάποια εξέταση που να μπορεί να τον μετρήσει. Η εμπειρία του πόνου για έναν ασθενή είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης σωματικών και ψυχολογικών παραγόντων (Marshall Devor,1996) 6. Σε χρόνια βάση, ο πόνος μετατρέπεται ο ίδιος σε νόσο και δεν παραμένει απλά ένα σύμπτωμα. Η καλύτερη στρατηγική για την αντιμετώπιση του χρόνιου πόνου προϋποθέτει μια πολυπαραγοντική προσέγγιση με φαρμακολογικές, 5 Γουλές Δημήτριος, Εννοιολογία του πόνου, ο πόνος ως βίωμα και συμπεριφορά, info orthopaedics, 6 Marshall Devor, Pain Mechanisms and pain syndromes: An updated review. Refresher course syllabus, Ed: James N. Cambell. IASP committee on Refresher courses,1996.

16 παρεμβατικές, σωματικές και ψυχολογικές θεραπείες. Ο κάθε ασθενής είναι μοναδικός και η ανταπόκριση στη θεραπεία μπορεί να είναι απρόβλεπτη, απαιτώντας διαδοχικές δοκιμές σε εναλλακτικές θεραπείες προκειμένου να οδηγηθούμε στο καλύτερο δυνατό θεραπευτικό πλάνο. Η ανακούφιση του πόνου παίρνει τη μορφή του ανθρώπινου δικαιώματος και αποτελεί βασικό στόχο της άσκησης του ιατρικού λειτουργήματος, αφού προβλέπεται από το άρθρο 2 παράγραφος 1 του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας 7 «η άσκηση της ιατρικής είναι λειτούργημα που αποσκοπεί στη διατήρηση, βελτίωση και αποκατάσταση της σωματικής, πνευματικής και ψυχικής υγείας του ανθρώπου, καθώς και στην ανακούφισή του από τον πόνο». Η Arendt περιγράφει τον πόνο, σαν το πιο έντονο αίσθημα που γνωρίζει ο άνθρωπος, έντονο μέχρι εξάλειψης όλων των άλλων εμπειριών 8, ενώ κατά τον Engel 9 είναι ένα δυσάρεστο αίσθημα, που αντιπροσωπεύει την θλίψη και προέρχεται από την ψυχική αντίληψη μια πραγματικής, απειλητικής ή φανταστικής βλάβης. O Mountcastle αναφέρει, ότι «πόνος είναι αισθητηριακή εμπειρία που προκαλείται από βλαπτική αιτία» 10. Η McCaffery 11 δίνοντας τον ορισμό του πόνου λέει 7 Νόμος 3418/2005, ΦΕΚ 287, τεύχος Α. 8 Λανάρα Β, Ηρωισμός και νοσηλευτική- Φιλοσοφική Διάσταση, Αθήνα, Engel GL. Psychogenic pain and the pain prone person. Am. J. Med. 1959,26: Πλατή Χ. Ειδικά κλινικά προβλήματα -Νοσηλευτική προσέγγιση, Αθήνα, McCaffery M, Ferrell BR. Nurses knowledge of pain assessment and management: how much progress have we made? Journal of pain and Symptom Management 1997, 14(3):

17 ότι, «πόνος είναι ό,τι το άτομο λέει ότι είναι και υπάρχει όταν εκείνο λέει ότι υπάρχει» 12. Ο Διεθνής Οργανισμός Μελέτης του Πόνου (IASP 1986), δίνει τον ακόλουθο ορισμό για τον πόνο, ο οποίος και έχει επικρατήσει ευρέως: «μια δυσάρεστη αισθητική και συναισθηματική εμπειρία, που σχετίζεται με υπάρχουσα ή ενδεχόμενη ιστική βλάβη και εκφράζεται με όρους που υποδηλώνουν το χαρακτήρα και την έκταση της βλάβης» 13. Ο ορισμός αυτός, υποδηλώνει ότι ο πόνος αποτελεί απλώς μια σωματική εμπειρία και δεν καταφέρνει να αποδώσει πλήρως τις συνέπειες που προκαλεί το επίμονο άλγος. Η αντίδραση στον πόνο είναι κατ ορισμό υποκειμενική 14. Για το λόγω αυτό ο ορισμός της McCaffery θεωρείται από κλινικής απόψεως καλύτερος και τυγχάνει γενικότερης αποδοχής. Σύμφωνα με τον Hunter 15, η εμπειρία του πόνου βιώνεται διαφορετικά από άτομο σε άτομο, λόγω τριών χαρακτηριστικών, την ένταση της γενεσιουργού αιτίας, την προηγούμενη εμπειρία σε παρόμοιο συμβάν και την ψυχολογική κατάσταση του ατόμου Τα είδη του πόνου 12 Sternbach RA. Pain Patients: Traits and Treatment. New York, Academic Press, IASP. Subcommittee on taxonomy. Pain1986, 3: Bonica J, The importance of education and training in pain diagnosis and therapy: the role of continuing education course, Amsterdam, Biomedical Press, Hunter D. Acute Pain IN Carroll D., Bowsher D., (Eds) Pain management and Nursing Care, UK, Butterworth-Heinemann Τσιγάρα Χ. Πόνος και νοσηλευτική παρέμβαση. Πρακτικά 18ου Ετήσιου Πανελλήνιου Νοσηλευτικού Συνεδρίου Μαΐου 1991:38-51.

18 Η ιατρική επιστήμη δέχεται πέντε είδη του πόνου : α. Σωματικός πόνος Ο σωματικός πόνος προέρχεται από ιστούς, όπως το δέρμα, οι μύες, τα οστά, οι σύνδεσμοι και συχνά αναφέρεται ως μυοσκελετικός πόνος και προκαλείται από φλεγμονή, θερμότητα, πίεση, τραυματισμούς, χημικά ερεθίσματα και ξένα σώματα. Μεταβιβάζεται κυρίως μέσω του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (ΚΝΣ). Ο σωματικός πόνος παρουσιάζει σαφή εντόπιση και συνήθως επιδεικνύεται με το δάκτυλο του ασθενή. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως οξύς, έντονος και διαξιφιστικός «σαν μαχαιριά». Επιδεινώνεται με τη μετακίνηση, το βήχα, τις βαθιές αναπνευστικές κινήσεις και τη βάδιση και για το λόγω αυτό ο ασθενής προσπαθεί να μένει ακίνητος. β. Σπλαγχνικός πόνος Ο σπλαγχνικός πόνος προέρχεται από τα σπλαγχνικά όργανα των κοιλοτήτων του σώματος που έχουν υποστεί βλάβη και δυσλειτουργούν. Υπάρχουν τρείς κύριες κοιλότητες στο ανθρώπινο σώμα : Ο θώρακας (καρδιά και πνεύμονες), η κοιλιά (ήπαρ, νεφροί σπλήνας και έντερο), η πύελος (κύστη, ωοθήκες, μήτρα). Ο σπλαγχνικός πόνος προκαλείται από σπασμό, έλξη, διάταση και ισχαιμία και μεταβιβάζεται μέσω του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος (ΑΝΣ). Ο σπλαχνικός πόνος παρουσιάζει ασαφή εντόπιση και επιδεικνύεται με την παλάμη του ασθενή. Είναι συνήθως βύθιος, αμβλύς και διάχυτος, δηλαδή επεκτείνεται από το σημείο της βλάβης σε μεγαλύτερη περιοχή του σώματος. Σε αντίθεση με τον σωματικό, ο σπλαχνικός πόνος δεν επιδεινώνεται από τις κινήσεις, ενώ ο ασθενής είναι ανήσυχος και αλλάζει συχνά θέση.

19 γ. Αντανακλαστικός πόνος Ο αντανακλαστικός πόνος είναι συνήθως φαινόμενο του σπλαχνικού πόνου, ο οποίος όμως εντοπίζεται σε άλλη περιοχή του σώματος, σε ικανή απόσταση από το πάσχον όργανο. Κλασικό παράδειγμα είναι ο πόνος του εμφράγματος του μυοκαρδίου που αντανακλά πίσω από το στέρνο, κάτω σιαγόνα, αριστερό ώμο και βραχίονα. δ. Ψυχογενής πόνος Η ψυχολογία και η ψυχιατρική ασχολείται με τον ψυχογενή πόνο, τους ψυχικούς και ψυχοσωματικούς παράγοντες που παράγουν ή διαμορφώνουν τον ουδό 17 και την ένταση του πόνου. Η σύγχρονη έρευνα έδειξε ότι ο ψυχογενής πόνος δεν βιώνεται διαφορετικά από τον λεγόμενο οργανικό. Για παράδειγμα, στις κεφαλαλγίες τάσεως, ο πόνος είναι αποτέλεσμα μυϊκής σύσπασης (οργανική βάση), η οποία προκύπτει όμως ως συνέπεια στρες και αρνητικών συναισθημάτων (ψυχολογική βάση). ε. Πόνος μέλος φάντασμα Ο πόνος μέλος φάντασμα εμφανίζεται μετά από τον ακρωτηριασμό ενός άκρου. Είναι επίμονος και μπορεί να διαρκέσει από 17 το επιτρεπτό όριο αντοχής, δηλαδή το κατώφλι του πόνου.

20 μήνες έως και χρόνια, μετά την ίαση της τραυματικής επιφάνειας του κολοβώματος. Αποδίδεται πάντα σε ψυχολογικά αίτια Τα χαρακτηριστικά του πόνου Ο πόνος διακρίνεται σε δύο διαφορετικούς κύριους τύπους 19 : τον ταχύ πόνο και το βραδύ πόνο. α. Ο ταχύς πόνος Ο ταχύς πόνος εμφανίζεται σε 0,1 sec μετά την εφαρμογή αλγογόνου ερεθίσματος και από πολλούς περιγράφεται ως οξύς πόνος, νυγμώδης πόνος, ηλεκτρικός πόνος, που γίνεται αισθητός με την εισαγωγή βελόνας στο δέρμα, είτε κατά την τομή του δέρματος με μαχαίρι, καθώς και σε οξύ έγκαυμα του δέρματος. Επίσης, γίνεται αισθητός κατά την επίδραση στο δέρμα ηλεκτρικού ρεύματος. Ο ταχύς πόνος δεν γίνεται αισθητός από τους περισσότερους εν τω βάθει ιστούς του σώματος. β. Ο βραδύς πόνος Ο βραδύς πόνος αρχίζει να γίνεται αισθητός μετά από 1 sec ή και περισσότερο και στη συνέχεια η έντασή του αυξάνεται βραδέως για πολλά δευτερόλεπτα, και σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και για αρκετά λεπτά. Επίσης, αναφέρεται με διαφορετικά ονόματα, όπως καυστικός πόνος, βύθιος πόνος, σφύζων πόνος, χρόνιος πόνος και συνήθως 18 Γολεμάτης Β Χ. Χειρουργική Παθολογία, Τόμος Β. Αθήνα, εκδ. Πασχαλίδης Κατσιμίγκας Γ, Μαραγκούτη Α, Σπηλιοπούλου Χ, Γκίκα Μ, Νοσηλευτική και θεολογική Προσέγγιση του θανάτου, Νοσηλευτική 2007, 46(4):

21 συσχετίζεται με την καταστροφή ιστών. Ο βραδύς πόνος μπορεί να καθίσταται βασανιστικός και να οδηγεί σε μακροχρόνια ανυπόφορη απελπιστική αγωνία. Μπορεί να προέρχεται τόσο από το δέρμα όσο και από οποιονδήποτε ιστό, είτε και όργανο Ιστορικοί σταθμοί στην αντιμετώπιση του πόνου Οι πιο σημαντικοί σταθμοί στην αντιμετώπιση του πόνου είναι οι εξής 21 : Το 1986 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) θεσμοθετεί το Κέντρο Θεραπείας πόνου για τους ασθενείς με χρόνιους πόνους από εξειδικευμένο προσωπικό. Το 1989 αναγνωρίζεται στις ΗΠΑ η αλγολογία (Pain Medicine) ως ιατρική ειδικότητα. Το 1989 ιδρύεται στη Γερμανία ή πρώτη πανεπιστημιακή έδρα για την θεραπεία του πόνου. Το 1990 ιδρύεται η Ελληνική Εταιρεία Πόνου 22 και διδάσκεται προαιρετικά το μάθημα «Αντιμετώπιση του πόνου και Παρηγορητική Αγωγή» 23 και λειτουργούν Ιατρεία Πόνου στα Νοσοκομεία. 20 Guyton A C., Hall J E. Human Physiology and Mechanisms of Disease. Επιμέλεια Ευαγγέλου Α. 6η Εκδ. Αθήνα, εκδ. Παρισιάνος Γκμπάντι Ρέιμοντ, Ο πόνος και η σύγχρονη ιατρική αντιμετώπισή του, σελ , Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, τεύχος 5, Ο άνθρωπος που υποφέρει : Ο πόνος στην Ιατρική, το Δίκαιο και τη Λογοτεχνία, Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, Ελληνική Εταιρεία Αλγολογίας, 23 Ελληνική Εταιρεία Παρηγορητικής Συμπτωματικής Φροντίδας Καρκινοπαθών και μη Ασθενών,

22 Το 2001 η Ευρωπαϊκή Ένωση ψηφίζει την διακήρυξη κατά του χρόνιου πόνου ως αναγνωρισμένη νόσο, επισημαίνοντας ότι η διάγνωση και η θεραπεία του πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα των συστημάτων υγείας 24. Το 2004 η ΠΟΥ κηρύσσει την 11 η Οκτωβρίου ως παγκόσμια ημέρα κατά του πόνου 25 και ως αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα. Το 2006 η Διεθνής Ένωση για τη Μελέτη του Πόνου (IASP) κηρύσσει το 2006 ως Παγκόσμιο Έτος εναντίον του πόνου των υπερηλίκων με σκοπό την επαγρύπνηση του κοινωνικού συνόλου για την Τρίτη ηλικία EFIC s declaration on pain as a major health problem, a disease in its own right, Global day Against Pain, Geneva, 11 th October, Campaign against pain in older persons,

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 1. Μουσική και Ιατρική επιστήμη Η μουσική είναι μια ουσιαστικά συναισθηματική εμπειρία που μπορεί να συνοδεύσει τον άνθρωπο σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του, να καθρεφτίσει τις ψυχοσωματικές του καταστάσεις και να τον οδηγήσει ακόμη και σε βαθύτερες και ιδιαίτερα προσωπικές συγκινήσεις 27. Περνά μέσα από το ακουστικό νεύρο που καταλήγει στον μέσο εγκέφαλο και δρα στο συγκινησιακό πεδίο του ανθρώπου. Η μουσική χρησιμοποιείται στην Ιατρική, προκειμένου να ρυθμίσει την αρτηριακή πίεση και την κυκλοφορία του αίματος, να συμβάλει στη μείωση των φαρμάκων, να χαλαρώσει το μυϊκό και νευρικό σύστημα και να επισπεύσει την ανάρρωση. Αυτή είναι η θεραπευτική ιδιότητα της μουσικής, η οποία όμως υπόσχεται μόνο πρόσκαιρες αλλαγές στην ψυχοσωματική κατάσταση του ανθρώπου και όχι καθολικές, ούτε ουσιαστικές. Για να γίνει ουσιαστική θεραπεία με μακροπρόθεσμες αλλαγές και βαθιά μεταμορφωτική επίδραση στον άνθρωπο χρειάζεται η μουσικοθεραπεία, όπου βασική προϋπόθεση είναι η δημιουργία μουσικοθεραπευτικής σχέσης με έναν εξειδικευμένο και μόνο μουσικοθεραπευτή και σε συγκεκριμένο επιστημονικό πλαίσιο Η Μουσικοθεραπεία ως επιστήμη 27 Φαμπρ ντ' Ολιβέ, Η εσωτερική διάσταση της μουσικής, Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος, Αθήνα, Προληπτική μουσικοθεραπεία, www. Kathimerini.gr, παρελήφθη 20/6/2009

24 α. Η έννοια της μουσικοθεραπείας Η μουσικοθεραπεία είναι η επιστήμη που ασχολείται με την επίδραση της μουσικής στον εγκέφαλο και το σώμα του ανθρώπου, αλλά κυρίως βασίζεται στη διαπροσωπική σχέση και δανείζεται τεχνικές και μεθόδους από την κλινική ψυχολογία 29. Στόχοι και εφαρμογές της μουσικοθεραπείας είναι η αντιμετώπιση του πόνου, η αντιμετώπιση του ψυχοσωματικού στρες, η χρήση της στον τοκετό και στις μονάδες πρόωρων νεογνών, η ανακουφιστική θεραπεία των καρκινοπαθών, οι εφαρμογές σε μονάδες εντατικής θεραπείας καρδιοπαθών και βέβαια στην ψυχιατρική 30. H διεθνής ένωση για την Μουσικοθεραπεία την ορίζει ως «την ειδική εφαρμογή της μουσικής στην υπηρεσία των ατόμων με ανάγκες στην πνευματική και σωματική υγεία, στην αποκατάσταση ή στην ειδική αγωγή» 31. Η Αμερικανική Ένωση Μουσικοθεραπείας (ΑΜΤΑ) δίνει τον ορισμό ως «κλινική και τεκμηριωμένη χρήση μουσικών παρεμβάσεων για να επιτευχθούν ατομικοί στόχοι μέσα από μία θεραπευτική σχέση από έναν επαγγελματία που έχει ολοκληρώσει ένα πρόγραμμα μουσικοθεραπείας αναγνωρισμένο». 29 Ιναγιάτ Χαν, Ο Μυστικισμός του ήχου, Εκδόσεις Πύρινος Κόσμος, Αθήνα, Παναγίδου Φ., Μουσικοθεραπεία, οι ήχοι που γιατρεύουν, παρελήφθη 20/6/2009) Bruscia K., Defining music therapy, Spring Lake, PA : Spring House, 1989.

25 β. Η Μουσικοθεραπεία ως εναλλακτική συμπληρωματική θεραπεία. Η μουσική έχει ευεργετικές ανακουφιστικές ιδιότητες, αλλά όχι θεραπευτικές από μόνη της. Είναι σημαντικό να διαχωριστεί από τις εναλλακτικές θεραπείες και να επισημανθεί ο ανακουφιστικός της ρόλος. Η μουσικοθεραπεία ως συμπληρωματική θεραπεία λειτουργεί ως βοήθεια στην βελτίωση της ποιότητας ζωής του ασθενούς, ενώ η ενδεδειγμένη χρήση της υποστηρίζεται και από διάφορες επιστημονικές έρευνες. Σε καμιά περίπτωση όμως, οι έρευνες δεν αναφέρουν τη χρήση της μουσικής ως μια εναλλακτική θεραπεία. Στη συνέχεια θα διασαφηνιστεί ο όρος της εναλλακτικής θεραπείας από τη συμπληρωματική. Όπως οι Cassileth, Deng, (2004) 32 υποστηρίζουν, η εναλλακτική και η συμπληρωματική θεραπεία πρέπει να διαχωριστούν και να αξιολογηθούν ξεχωριστά. Οι συμπληρωματικές θεραπείες χρησιμοποιούνται ως προσθήκες και ως βοήθεια στην επικρατούσα θεραπεία και νοσηλευτική φροντίδα. Η συμπληρωματική θεραπεία έρχεται να συμπληρώσει και να ενισχύσει τη νοσηλευτική φροντίδα. Από την άλλη, η εναλλακτική θεραπεία χρησιμοποιείται αντί της επικρατούσας νοσηλευτικής θεραπείας και φροντίδας. Η διαφορά μεταξύ των δυο, έγκειται στο γεγονός ότι η συμπληρωματική θεραπεία έρχεται να βοηθήσει την ήδη υπάρχουσα φροντίδα, ενώ η εναλλακτική θεραπεία θέτει ως στόχο τη θεραπεία του ασθενούς με τη χρήση αποκλειστικά αυτής της εναλλακτικής θεραπείας. Για την διαχείριση του έντονου πόνου, κατά την θεωρία των Good και Moore (2004), προτείνουν πως η μη φαρμακευτική παρέμβαση στην 32 Cassileth, B.R. & Deng, G. 2004, "Complementary and alternative therapies for cancer", The oncologist, [Online], vol. 9, no. 1, pp. 80. Available from: [ ].

26 αναλγητική θεραπευτική αγωγή βοηθά στην μείωση του έντονου πόνου. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως η πειραματική ομάδα μετά το πέρας της μουσικοθεραπείας, είχε αισθητά χαμηλότερα επίπεδα πόνου σε ασθενείς με καρκίνο από ότι η ομάδα ελέγχου. Οι τεχνικές μουσικοθεραπείας περιλαμβάνουν σύνθεση στίχων, αυτοσχεδιασμό μουσικής από τους ασθενείς, θεραπευτικά μουσικά μαθήματα, το τραγούδι 33, εικόνες συνοδευόμενες από τραγούδια 34 και ακρόαση μουσικής. Η μουσικοθεραπεία αποτελείται από δύο συνθετικά, τη μουσική και τη θεραπεία. Το πρώτο συνθετικό της αφορά τα ηχητικά ερεθίσματα που λαμβάνει ο ασθενής, ενώ το δεύτερο αναφέρεται στην πλήρη ίαση και αποκατάσταση του οργανισμού, μετά από την περίοδο ασθενείας Ιστορική αναδρομή της χρήσης της μουσικοθεραπείας Η μουσική ασκεί θετικές επιδράσεις στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, ενώ η θεραπευτική δράση της έχει τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική παράδοση και σε παραδόσεις της ανατολής. Η αρχαιότερη καταγραφή εφαρμοσμένων ιατρικών πρακτικών είναι οι Αιγυπτιακοί πάπυροι Kahun 36, που χρονολογούνται το 1500 π.χ.. Η χρήση της 33 Aasgaard T. Song creations by children with cancer-process and meaning. In: Aldridge D (ed) Case study designs in music therapy. London, Jessica Kingsley Publisher, O Callaghan C, Sexton M, Wheeler G. Music therapy as a non-pharmacologic anxiolytic for paediatric radiotherapy patients. Australas Radiol 2007, 51 (2): Magill L. The meaning of the music: the role of music in palliative care music therapy as perceived by bereaved caregivers of advanced cancer patients. Am J Hosp Palliat Care 2009, 26 (1): Με αναφορά στο θεραπευτικό αποτέλεσμα ενός συγκεκριμένου μαγικού τραγουδιού ξόρκι.

27 μουσικής για θεραπευτικούς σκοπούς είναι διαπολιτισμικά κοινή, όπως μαρτυρούν ιστορικά γραπτά διαφόρων πολιτισμών στην Κίνα, Αίγυπτος, Ινδία 37, Ρώμη και Ελλάδα. Πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί έχουν επωφεληθεί από τις πολύ αποτελεσματικές θεραπευτικές ιδιότητες του ήχου. Για παράδειγμα, οι αρχαίοι Aboriginals (της Αυστραλίας), οι Αιγύπτιοι και Βαβυλώνιοι, είναι μεταξύ των πρώτων που χρησιμοποιούν θεραπεία με ήχο, από εργαλεία όπως didgeridoo, χαμηλής συχνότητας drumming και αρμονικά ηχηρή τόνους, αυτοί οι πολιτισμοί έχουν πετύχει να διευκολύνουν την επούλωση των σπασμένων οστών, τα δάκρυα των μυών, κοινές ασθένειες και αμέτρητες άλλες συνθήκες. Η Μουσικοθεραπεία είχε εφαρμογή στις διάφορες κοινωνικές ομάδες καθώς τα άτομα που ασθενούσαν αποτελούσαν πάντοτε απειλή για την κοινωνική ομάδα, αφού δεν ήταν ικανά και δεν μπορούσαν να προσφέρουν σε αυτήν. Για την ίασή τους παρουσιάζονταν η ανάγκη για την επιβίωσή της και γίνονταν με ορισμένα τελετουργικά που περιλάμβαναν χορό, τραγούδια και ομιλία για να διωχθεί το «κακό πνεύμα» (Mc Clellan, 1991). α. Αρχαία Ελλάδα Οι Πυθαγόρειοι διαπίστωσαν πως οι αριθμοί που διέπουν την αρμονία του υλικού κόσμου παίζουν τον ίδιο ρόλο και στην τέχνη της μουσικής, καθώς οι ίδιοι μαθηματικοί λόγοι που διέπουν τα μουσικά 37 Στα μοναστήρια του Θιβέτ, οι γέροι καλόγεροι - ιατροί ισχυρίζονται ότι γνωρίζουν με ακρίβεια ποιος ήχος ενός τυμπάνου ή ποιο σημείο ενός χάλκινου λέβητα πρέπει να χτυπηθεί, για να αντιδράσουν τα νεύρα του ενός ή του άλλου ασθενούς.

28 διαστήματα και προέρχονται από την αρμονική διαίρεση του μονοχόρδου (1:2-διάστημα ογδόης, 2:3-διάστημα πέμπτης, 3:4-διάστημα τετάρτης), διέπουν και τις σωματομετρικές αναλογίες του ανθρώπινου σώματος, αλλά και φυσικών κατασκευών, όπως π.χ. ο κοχλίας, τα φύλλα των δένδρων, τα φτερά της πεταλούδας. Η σχολή των Πυθαγορείων χρησιμοποιούσε μουσικούς ήχους για θεραπεία ασθενών καθώς η αρμονία της μουσικής, δηλαδή η σχέση που συνδέει τρεις και περισσότερους ήχους ταυτόχρονα, μπορεί να αποκαταστήσει την διαταραγμένη ψυχοσωματική ισορροπία του ασθενούς. Στα γραπτά κείμενα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη συναντάμε την έκφραση για την δύναμη της μουσικής, που δηλώνει την ψυχοσωματική της επίδραση. Κατά τον Δάμωνα, δάσκαλο του Σωκράτη και του Περικλή, η δύναμη της μουσικής οφείλεται στο ότι αντιπροσωπεύει κινήσεις της ψυχής. Οι Πυθαγόρειοι, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και ο Ιπποκράτης πίστευαν στον θεραπευτικό ρόλο της μουσικής, προτείνοντας ήχους και μουσικές κλίμακες ανάλογα με την ψυχική διάθεση που θέλει να δημιουργήσει και με ρυθμούς που σχετίζονται άμεσα με το θυμικό και την σωματική κίνηση, χαλαρούς με την ήρεμη ανάγνωση κειμένων και απαγγελία ποιητικών στίχων (π.χ. το γνωστό δακτυλικό εξάμετρο ή δάκτυλος) και σε ρυθμούς σχετιζόμενους με γρήγορες κινήσεις, συνήθως χορευτικές και περισσότερο διονυσιακού χαρακτήρα. Η ιδιότητα της μουσικής να θεραπεύει τονίζεται από τον Πλάτωνα 38 που προτείνει ως θεραπευτικό μουσικό τρόπο τον Δώρειο τρόπο (μία αρχαία μουσική κλίμακα που οι μουσικολόγοι σήμερα 38 Πλάτων, Τίμαιος, Πολιτεία, Νόμοι, Εκδόσεις Πόλις, 1997, Σχόλια-μτφρ Βασίλης Κάλφας.

29 πιστεύουν πως αντιστοιχεί περίπου στον πρώτο ήχο της βυζαντινής μουσικής). Στην Οδύσσεια ο Όμηρος περιγράφει τον τραυματισμό του Οδυσσέα στην διάρκεια του κυνηγιού από ένα αγριογούρουνο και ότι οι γιοι του Αυτόλυκου φρόντισαν να δέσουν την πληγή και να συγκρατήσουν το μαύρο αίμα με επωδές 39. Ο Ισόμενιος, κατάφερε να θεραπεύσει τους Βοιωτούς από την ποδάγρα, με την μουσική του. Ο Θεόφραστος, είχε την πεποίθηση ότι το άκουσμα του αυλού έχει την ικανότητα να ανακουφίσει τους ασθενείς με επιληψία. Ενώ, ο Θαλήτας έσωσε την Σπάρτη από το λοιμό με τη μουσική του. Οι μύθοι λοιπόν και οι δοξασίες γύρω από τις θεραπευτικές ιδιότητες της μουσικής εμφανίζονται πριν από χιλιάδες χρόνια και παρουσιάζουν κοινά στοιχεία σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς. β. Αρχαία Κίνα Η αρχαία κινεζική μουσική χωρίζεται σε πέντε τόνους, που ανήκουν σε πέντε στοιχεία. Σύμφωνα με την κινεζική ιατρική, οι πέντε ήχοι αντιστοιχούν στα εσωτερικά όργανα. Η θεωρία αυτή των πέντε τόνων χρησιμοποιείται στην κλινική διάγνωση και θεραπεία. Διαφορετικοί ήχοι επηρεάζουν διάφορα όργανα. Το γιν και του γιανγκ του ουρανού και της γης σχετίζονται με γιν του ανθρώπινου σώματος και γιανγκ. Οι Ταοϊστές πίστευαν ότι το ανθρώπινο σώμα είναι ένα μικρό σύμπαν, και η εσωτερική αρμονία μπορεί να επηρεαστεί από την εξωτερική αρμονία. Η παραδοσιακή κινεζική μουσική βασίζεται στο δόγμα της μέσης και προσπαθεί να επιτύχει την αρμονία με τον ουρανό, τη γη, και το ανθρώπινο σώμα μέσα από τη μουσική. Υπάρχει μια κινεζική παροιμία: «Αρμονία ανάμεσα στη μουσική και τον άνθρωπο, 39 Οδύσσεια, Τ 456.

30 σημαίνει αρμονία ανάμεσα στον ουρανό και τον άνθρωπο" ( 乐 与 人 和, 天 人 合 一 ), και αυτό πιστεύεται ότι είναι η ιδανική κατάσταση 40. γ. Αραβικός πολιτισμός Από τον 9ο μέχρι τον 14ο αιώνα, οι θεραπευτικές ιδιότητες της μουσικής αναδείχθηκαν από Άραβες επιστήμονες 41, όπως ο Abu Nasr al Farabi και Ibn Sina. Ο φιλόσοφος, κοσμολόγος και μουσικός al Farabi ( ), στο έργο του Μεγάλο Βιβλίο για τη Μουσική παρατηρούσε: Η μουσική προωθεί την καλή διάθεση, την ηθική εκπαίδευση, τη συναισθηματική σταθερότητα και την πνευματική ανάπτυξη. Είναι χρήσιμη για τη σωματική υγεία. Όταν η ψυχή δεν είναι υγιής, το σώμα ασθενεί. Η καλή μουσική, η οποία θεραπεύει την ψυχή, επαναφέρει την καλή υγεία στο σώμα. Ο ιατρός Ibn Sina ( ) συμβούλευε: Έχεις πονοκέφαλο; Χαλάρωσε σε ένα λουλουδένιο κρεβάτι, ή σε μια κελαρυστή πηγή, ή προσκάλεσε έναν μουσικό να έλθει και να παίξει, έτσι ώστε να αποκοιμηθείς με τους ευγενικούς ήχους του dutar 42. δ. Η μουσικοθεραπεία στις ΗΠΑ Στα τέλη του 18ου αιώνα ξεκινούν οι έρευνες για τις χημικές μεταβολές που προκαλεί η μουσική στο ανθρώπινο σώμα. Έτσι, πιστοποιήθηκε πια και πειραματικά ότι η μουσική έχει την ιδιότητα να 40 spectacularvancouver.wordpress.com/2008/11/08/traditional-chinese-music-fiveelements-five-tones Ήχοι 41 McClellan, Randall. Οι θεραπευτικές δυνάμεις της μουσικής. Μετάφρ. Εύα Πέππα, Fagotto, Αθήνα Πέρσικο έγχορδο όργανο, με δύο χορδές.

31 επιδρά στο κυκλοφορικό και αναπνευστικό σύστημα με την αυξομείωση των καρδιακών παλμών. Στις αρχές του 20ου αιώνα οι επιστήμονες δεν είχαν συστηματικά παρατηρήσει και μελετήσει τις επιδράσεις της μουσικής σε παραμέτρους της λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος. Στις Η.Π.Α, η μουσικοθεραπεία κερδίζει την θέση που της αξίζει στη νοσηλευτική φροντίδα. Η Eva Vescelius το 1903, ίδρυσε την «Εθνική Θεραπευτική Ένωση» της Νέας Υόρκης. Η Margaret Anderton το 1919 δίδαξε το πρώτο επίσημο μάθημα μουσικοθεραπείας σε πανεπιστήμιο της Columbia. Η Isa Maud Ilsen το 1926 ίδρυσε την «Εθνική Εταιρεία Μουσικής» για νοσοκομεία, ενώ η Harriet Ann Seymour τη δεκαετία του 30, ασχολήθηκε με βετεράνους του Α παγκόσμιου πολέμου και τότε, γεννήθηκε η ανάγκη πληρέστερης κατάρτισής τους, που οδήγησε στην ίδρυση της πρώτης Πανεπιστημιακής Έδρας Μουσικοθεραπείας το 1944, στο Πανεπιστήμιο του Michigan. Στις αρχές της δεκαετίας του 50 στις ΗΠΑ δημιουργείται μια σύνθετη επιστημονική ομάδα, η American Music Therapy Association (ΑΜΤΑ), πρώτος επίσημος πυρήνας κλινικής εφαρμογής και έρευνας της. Βασίσθηκε στην κλινική παρατήρηση πως σε νοσοκομεία των ΗΠΑ στα οποία νοσηλεύονταν τραυματίες βετεράνοι του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η ανάρρωση ασθενών σε θαλάμους με ζωντανή μουσική ήταν ταχύτερη, σε σχέση με θαλάμους χωρίς μουσική 43. Η Μουσικοθεραπεία εδραιώθηκε και τυπικά ως ξεχωριστός κλάδος υγείας ακριβώς με τη λήξη και του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στις Ηνωμένες Πολιτείες, όταν μουσικοί, επαγγελματίες ή ερασιτέχνες, είχαν 43 Dileo-Maranto C. A classification model for music and medicine. In Dileo-Maranto C, Applications of Music in Medicine (1991), Washington DC, AMTA.

32 συνδράμει εθελοντικά στην προσπάθεια αναπτέρωσης του ηθικού των τραυματισμένων στρατιωτών. Το 1998 ιδρύθηκε η American Music Therapy Association, ως μια συγχώνευση της Εθνικής Association of Music Therapy (1950) και της American Association of Music Therapy (1970). ε. Σύγχρονη Ελλάδα Στην Ελλάδα ο Καρδιοχειρούργος και συνθέτης Θανάσης Δρίτσας είναι δημιουργός του ειδικού διαδικτυακού καναλιού (antistress) το οποίο αναμεταδίδει σε 24ωρη βάση κατάλληλα επιλεγμένη αγχολυτική μουσική για την αντιμετώπιση του stress το οποίο λειτουργεί στα πλαίσια του ποιοτικού διαδικτυακού ραδιοφώνου Radioart στην ιστοσελίδα ενώ πρόσφατα, μία νέα συνεργασία ανάμεσα στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών και στο Ίδρυμα Χρονίων Παθήσεων Τρικάλων τέθηκε σε εφαρμογή 44. Σύμφωνα με τον διοικητή του Ιδρύματος, κ. Νικόλαο Ευθυμιάδη, η μουσικοθεραπεία, αποτελεί ένα σημαντικό μέσο επικοινωνίας και αφύπνισης των ασθενών χρόνιων παθήσεων. Με βάση τις διαπιστώσεις αυτές και την μέχρι τώρα εμπειρία των ειδικών στον εν λόγω ιατρικό τομέα, είναι σκόπιμη η συμμετοχή του επιστημονικού αυτού κλάδου στα ελληνικά δημόσια ιδρύματα για την αντιμετώπιση των χρόνιων παθήσεων και θα πρέπει να τεθεί σε νέες βάσεις συνεργασίας. 44 Στα πλαίσια των μαθημάτων του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του ΑΠΘ της κ. Ντόρας Ψαλτοπούλου, Μουσικοθεραπεία - Τεχνικές Μουσικής Ι και ΙΙ, όπου οι φοιτητές του Τμήματος πραγματοποιούν το εαρινό εξάμηνο του 2013 την πρακτική τους άσκηση.

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 1. Μουσικοθεραπεία και πόνος Από τη στιγμή που σύμφωνα με το International Association for the study of pain, ο πόνος είναι μια δυσάρεστη συναισθηματική εμπειρία, που σχετίζεται με την πραγματική ή πιθανή αφαίρεση ιστού 45 είναι επόμενο οι ασθενείς με καρκίνο να βιώνουν ιατρικές παρεμβάσεις, που τις περισσότερες φορές προκαλούν πόνο και αγωνία 46. Η επίδραση της μουσικής, μέσω του ρυθμού, αφορά ενστικτώδεις λειτουργίες που σχετίζονται με το οντολογικά αρχέγονο κομμάτι του ανθρώπινου εγκεφάλου. Νευροανατομικές παρατηρήσεις των Snell & Stratton έδειξαν ότι οι κοχλιακοί πυρήνες (cochlear nuclei), σημαντικός σταθμός στην διαδρομή του ακουστικού νεύρου στο επίπεδο γέφυραςστελέχους, γειτονεύουν με σημαντικούς αυτόνομους πυρήνες 47, που αποτελούν κέντρα ρύθμισης αναπνοής και κυκλοφορίας 48. Με τον μηχανισμό φαινομένου συντονισμού, δηλαδή παράλληλης διέγερσης γειτονικών νευρώνων εξηγείται η αύξηση της συχνότητας της αναπνοής και του καρδιακού παλμού κατά την ακρόαση ενός γρήγορου μουσικού tempo και αντίθετα την ελάττωση της καρδιακής και της αναπνευστικής 45 Tse, M.M.Y., Chan, M. & Benzie, I.F.F. 2005, "The effect of music therapy on postoperative pain, heart rate, systolic blood pressure and analgesic use following nasal surgery", Journal of Pain and Palliative Care Pharmacotherapy, [Online], vol. 19, no. 3, pp Kwekkeboom KL, Bumpus M, Wanta B, Serlin RC. Oncology nurses' use of nondrug pain interventions in practice. J Pain Symptom Manage 2008, 35 (1): dorsal motor nucleus, vagal nucleus, nucleus ambiguous. 48 Scarteli JP. A rationale for subcortical involvement in human response to music. In Applications of Music in Medicine, Ed, Cheryl Dileo-Maranto, 1991, AMTA, USA.

34 συχνότητας, κατά την ακρόαση ενός αργού tempo. Αυτή η πρωταρχική επίδραση της μουσικής 49, μέσω του ρυθμού (δηλαδή του beat) συμβαίνει χωρίς τον έλεγχο της συνείδησης και αφορά όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από φυλή και καταγωγή, είναι δηλαδή διαχρονικό και διαπολιτισμικό χαρακτηριστικό. Σε ένα δεύτερο επίπεδο η κατανόηση από τον εγκέφαλο της διαδοχής των τόνων και της μουσικής αρχιτεκτονικής απαιτεί τη συμμετοχή υψηλής εξειδίκευσης ανώτερων κέντρων στο επίπεδο του φλοιού (cortex), όπου εδώ η λειτουργία αυτή είναι συνειδητή (στο σημείο αυτό χρησιμοποιείται η «ακουστική παιδεία» που ο καθένας έχει αποκτήσει στη ζωή του). Με βάση την παραπάνω επιστημονική εξήγηση φαίνεται να ευσταθεί απόλυτα ο όρος «νοιώσε τον ρυθμό» (feel the beat), αφού όλοι οι άνθρωποι μπορούν να νοιώσουν τον ρυθμό. Αντίθετα, δεν υπάρχει ενιαία λογική στον όρο π.χ. νοιώσε την μελωδία, διότι λόγω διαφορετικής πολιτιστικής καλλιέργειας - παιδείας είναι διαφορετική η αντίληψη της μελωδικής - αρμονικής γραμμής σε κάθε άνθρωπο. Στον πίνακα-1 φαίνονται οι αναλογίες και αλληλεπιδράσεις φυσιολογίας, μουσικής, κλινικής ιατρικής και μαθηματικών με κοινό στοιχείο την ρυθμικότητα. Πίνακας-1. Basis of Music Physiology and Music Medicine Physiology Music 49 Wigram, Tony. The art and science of music therapy: a handbook, Chur: Harwood Academic Publishers, c1995.

35 Clinical Medicine Anxioalgolytic music Biorhythmschronobiology Rhythm stimulus Biological time Musical time structure structure Rhythmicityvariability Rhythmicity Non-linear Non-linear dynamics process Music physiology Music medicine O πίνακας-1 προέρχεται από την εργασία του R.Spintge, Music Medicine: Applications, Standards and Definitions, 7th International Symposium of Music in Medicine (1998), Australia Αποκαλυπτική έρευνα πού έγινε στο τμήμα Cognitive Neuroscience του πανεπιστημίου McGill στο Montreal, Canada, με την βοήθεια Positron Emission Tomography (PET SCAN), έδειξε ότι γλωσσικά και μουσικά ερεθίσματα μπορεί να ακολουθούν διαφορετικές οδούς νευρωνικής αγωγής στον ανθρώπινο εγκέφαλο, έτσι ώστε μετά από σοβαρά αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια πολλοί ασθενείς διατηρούν την ικανότητα να αντιλαμβάνονται μουσικά κομμάτια και να τραγουδούν, ενώ έχουν χάσει την ικανότητα του λόγου (είναι δηλαδή σε αφασία, αλλά όχι σε αμουσία). Ακόμη με την βοήθεια του PET SCAN και της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας (fmri) έχουν αποκρυπτογραφηθεί εγκεφαλικές περιοχές που σχετίζονται με το

36 αίσθημα ευχάριστο - δυσάρεστο κατά την ακρόαση μουσικής και οι σχέσεις τους με την ακρόαση σύμφωνων - διάφωνων μουσικών διαστημάτων. 2. Τρόποι επίδρασης της μουσικής στον πόνο Υπάρχουν τρεις πιθανοί τρόποι με τους οποίους αποδεικνύεται ότι η μουσική μπορεί να τροποποιήσει τον πόνο 50 (Magill-Levreault, 1993). α. Συναισθηματικοί τρόποι Η μουσική μπορεί να αλλάξει διαταραχές της διάθεσης που συνδέεται με τη μακροπρόθεσμη ασθένεια και τις απειλητικές για τη ζωή ασθένειες, όπως το άγχος, η κατάθλιψη, ο φόβος, ο θυμός και θλίψη. Η μουσική μπορεί να άρει τα καταθλιπτικά συμπτώματα, να προωθήσει τη χαλάρωση με αποτέλεσμα να μειώνει την ένταση και το άγχος. β. Γνωστικοί τρόποι Σωματικά, οι ιδιότητες της μουσικής αποσπούν την προσοχή μας μακριά από τον πόνο. Έτσι δημιουργούνται νέες εικόνες και μεταφέρουν τις σκέψεις μας μακριά από τα βλαβερά ερεθίσματα του περιβάλλοντος. γ. Αισθητηριακοί τρόποι 50 Magill, Λ. & Berenson, Σ. (2008). Η ταυτόχρονη χρήση της μουσικοθεραπείας και ρεφλεξολογίας σε ασθενείς με προχωρημένο καρκίνο σταδίου και των οικογενειών τους. Palliat Care Υποστήριξη. 6 (3) :

37 Αισθητηριακά, η μουσική μπορεί να έχει επίδραση στην αισθητική συνιστώσα του πόνου μέσω αντι-διέγερση των προσαγωγών ινών. Η παθητική δραστηριότητα του να ακούει ο ασθενής μουσική, μπορεί να μειώσει την αντίληψη του πόνου καθώς αποσπάται η προσοχή του, όπως αποδείχθηκε σε μελέτη για διαδικασίες πόνου και άγχους σε ασθενείς με καρκίνο. Αυτό το είδος της απόσπασης της προσοχής μπορεί να αλλάξει την μετάδοση των ωθήσεων του πόνου μέσω της ενεργοποίησης του μεταιχμιακού συστήματος και των αισθητηρίων στην περιοχή του εγκεφάλου (Kwekkeboom, 2003) Kwekkeboom, K.L. 2003, "Music versus distraction for procedural pain and anxiety in patients with cancer", [Online], vol. 30, no. 3, pp

38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Ομάδες εφαρμογής της Μουσικοθεραπείας 1. Στην εμβρυική και στην βρεφική ηλικία Από την 16η εβδομάδα της κύησης το έμβρυο μπορεί να αντιδρά σε εξωγενείς ήχους. Η ακοή είναι η πρώτη αίσθηση πού αναπτύσσεται και η τελευταία που εξαφανίζεται στη διάρκεια της ζωής μας. Τα έμβρυα αντιλαμβάνονται με επάρκεια την αναπνοή της μητέρας, τις κινήσεις και την φωνή της όταν μιλά η τραγουδάει 52. Ενώ οι παλμικοί ήχοι της ροής του αίματος στην ομφαλική αρτηρία μπορούν να γίνονται αντιληπτοί από το έμβρυο κατά την διάρκεια της ενδομήτριας ζωής και για ηχητικές συχνότητες <500 Ηz τα επίπεδα έντασης του ήχου κυμαίνονται μεταξύ db. Έτσι, το έμβρυο ακούει τον ρυθμικό ήχο της καρδιάς της μητέρας περίπου 26 εκατομμύρια φορές. Η αντίληψη του ρυθμού αυτού ασκεί ένα είδος προστασίας στον άνθρωπο και συνδέεται με την ασφάλεια που παρέχει το μητρικό περιβάλλον είναι δε πολύ μεγάλης σημασίας για τη ζωή και την ανάπτυξη μας 53. Εξάλλου, οι ακουστικές εμπειρίες του εμβρύου αποτελούν το κυριότερο ερέθισμα για την ανάπτυξη του εγκεφαλικού φλοιού Newham Paul, The singing cure: an introduction to voice movement therapy, Rider, London Hepper PG,et al. Development of fetal hearing. Archives of Disease in Childhood 1994;71:F Davis, W.B., Gfeller, K.E. & Thaut, M.H. 2008, An introduction to music therapy: Theory and practice, American Music Therapy Association Colesville Road Suite

39 Οι μελέτες του αμερικανού αναισθησιολόγου Fred Schwartz 55 στην μονάδα εντατικής παρακολούθησης νεογνών και προώρων βρεφών 56 του νοσοκομείου Piedmont, Atlanta, USA έδειξαν ότι νανουρίσματα με την φωνή της μητέρας η μουσικοί ήχοι που προσομοιάζουν με ήχους του εμβρυικού περιβάλλοντος (womb sounds) βοηθούν στην ταχύτερη απόκτηση βάρους, την ταχύτερη ανάπτυξη της περιμέτρου της κεφαλής και την γρηγορότερη έξοδο από την μονάδα εντατικής θεραπείας προώρων νεογνών (NICU) σε σχέση με νεογνά που δεν εκτίθενται σε αυτούς τους ήχους. Στα πλαίσια της εργασίας του Dr. Schwartz τοποθετούνται ειδικά μικρά ηχεία στις βρεφοκοιτίδες τα οποία μεταδίδουν, μέσω κεντρικού συστήματος CD-player, ειδικά επιλεγμένη για το σκοπό αυτό μουσική σε 24-ωρη βάση. H επίδραση της συγκεκριμένης μουσικής με ενσωματωμένους ενδομήτριους ήχους εκτιμάται και αντικειμενικά με βάση τις μεταβολές στην καρδιακή συχνότητα, την αρτηριακή πίεση και τον κορεσμό του αρτηριακού αίματος σε Ο2. Σχετικά με την επίδραση των νανουρισμάτων (vocal lullabies) στον χρόνο παραμονής των νεογνών στην μονάδα εντατικής θεραπείας (NICU) και στην ταχύτητα απόκτησης βάρους 1000, Silver Spring, MD Tel: ; Fax: ; Web site: musictherapy. org. 55 Schwartz FJ. Perinatal stress reduction, music and medical cost savings. Journal of Prenatal and Perinatal Psychology and Health 1997:12: Schwartz FJ, Ritchie R. Music listening in neonatal intensive care units. In Music therapy and medicine, theoretical and clinical applications pp 13-23, Eds Dileo C, American Music Therapy Association, 1999.

40 πραγματοποιήθηκε μελέτη από τους Caine (1991) 57, Coleman (1997) 58 και Standley (1996) 59. Επιπλέον, μία πολύ ενδιαφέρουσα εργασία δημοσιεύθηκε το 1997 από τούς Coleman στο περιοδικό International Journal of Arts in Medicine, η οποία κατέγραψε τις φυσιολογικές και συμπεριφερολογικές μεταβολές σε 33 πρόωρα νεογνά στην μονάδα εντατικής θεραπείας (NICU) αφού εκτέθηκαν σε ηχογραφημένες φωνές (και των δύο φύλων) για μία περίοδο τεσσάρων ημερών. Σύμφωνα με τη μελέτη, κάθε μία από τις παρεμβάσεις περιλάμβανε 20 λεπτά ομιλίας ή τραγουδιού και ακολουθούσαν 20 λεπτά σιωπής και στη συνέχεια εκ νέου 20 λεπτά σε έκθεση ομιλίας ή τραγουδιού. Η σημαντική αυτή μελέτη έδειξε, ότι ιδιαίτερα το τραγούδι μπορεί να μειώνει σημαντικά την καρδιακή συχνότητα και τον κορεσμό τού οξυγόνου στο αίμα σε σχέση με την σιωπή, αλλά και με την μη-μουσική ομιλία και να βοηθά στην ταχύτερη απόκτηση βάρους στα πρόωρα βρέφη. Επομένως, είναι απόλυτα ξεκάθαρο, ότι ο ήχος γενικότερα και η μουσική ιδιαίτερα, διαδραματίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη 57 Caine J. The effects of music on the selected stress behaviors, weight, caloric and formula intake, and length of hospital stay of premature and low-birth weight neonates in a newborn intensive care unit. Journal of Music Therapy 1991;28: Coleman JM, Pratt RR, Stoddar RA, Gerstman DR, Abel H. The effects of male and female singing and speaking voices on selected physiologic and behavioral measures of premature infants in the intensive care unit. International Journal of Arts in Medicine 1997;5(8): Standley JM. The effects of music and multimodal stimulation on physiologic and developmental responses of premature infants in neonatal intensive care. Proceedings of Vith International Society of Music in Medicine Symposium, San Antonio, Texas, 1996.

41 του ανθρώπινου εγκεφάλου, που ξεκινά ήδη από την εμβρυική ζωή. Αυτή η γνώση μάς επιβάλλει να επιλέγουμε προσεκτικά, ακόμη και κατά την διάρκεια της κύησης, τα μουσικά - ηχητικά ερεθίσματα, στα οποία θα εκθέτουμε τα παιδιά μας. 2. Στην παιδική ηλικία Η μουσική αποτελεί για τα παιδιά ηλικίας 4-13 χρονών, μέσο έκφρασης διασκέδασης και σχετίζεται με θρησκευτικές και κοινωνικές ενέργειες. Οι παιδιατρικοί ασθενείς που νοσούν από καρκίνο και υποβάλλονται σε ακτινοθεραπεία με συνεδρίες μουσικοθεραπείας παρουσίασαν μείωση των συμπτωμάτων κατάθλιψης και θυμού, του άγχους αναμονής και συμμόρφωση, όταν υποβάλλονταν σε επώδυνες διαγνωστικές εξετάσεις (οσφυονωτιαία παρακέντηση, βιοψία του μυελού των οστών, αρτηριακό καθετηριασμό). Η μουσικοθεραπεία στον παιδιατρικό πληθυσμό αναφέρει ότι με τη χρήση ακουστικών από τα παιδιά κατά την διάρκεια της εξέτασης, τα βοήθησε να πονάνε λιγότερο και να είναι συνεργάσιμα. Μάλιστα, ορισμένα παιδιά δεν αντιλήφθηκαν ούτε την είσοδο της βελόνας στο δέρμα 60. Ενθαρρυντικά αποτελέσματα είχε και σουηδική μελέτη για παιδιά που υποβλήθηκαν σε «μουσικοθεραπεία» μετά από μικρές χειρουργικές επεμβάσεις, χρειάσθηκαν μετεγχειρητικά μικρότερες ποσότητες μορφίνης απ ό,τι παιδιά που δεν άκουγαν μουσική. Η μουσικοθεραπεία είναι ευεργετική στις νοσηλευτικές παρεμβάσεις, αφού προάγει τη χαλάρωση και την ανακούφιση του πόνου στα παιδιά Το Βήμα του Ασκληπιού 11ος Τόμος, 1ο Τεύχος, Ιανουάριος Μάρτιος 2012 Rostrum of Asclepius 11th Volume, 1st Issue, January March Σελίδα Moore, Randall, Influence of music on visually impaired children s creativity moments and self-concepts, International Journal of Music Education, v. 40.1/2002, σ