Η ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΣΟΤΙΚΟΣ ΠΟΙΟΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΕΝΟΣ ΠΡΟΙΟΝΤΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΟΥ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Η ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΣΟΤΙΚΟΣ ΠΟΙΟΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΕΝΟΣ ΠΡΟΙΟΝΤΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ: ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΠΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΜΕΛΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ: ΤΣΑΜΠΡΑ ΜΑΡΙΑ, ΨΩΜΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 1

2 . ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ Πτυχιούχος Οικονομικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Πειραιώς 2014 all rights reserved ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 2

3 Αφιερωμένο στους γονείς μου ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 3

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών ΜΒΑ «Διοίκηση Επιχειρήσεων Τροφίμων», του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων του Πανεπιστημίου Πατρών, υπό την επίβλεψη του Καθηγητή κ. Γρηγόριου Μπεληγιάννη. Θα ήθελα λοιπόν να ευχαριστήσω θερμά τον κύριο Γρ. Μπεληγιάννη, επίκουρο καθηγητή του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων, για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα που ανταποκρίνεται στα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα καθώς και για την συμπαράστασή του καθ όλη την διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Επιπλέον, ευχαριστώ τα υπόλοιπα μέλη της τριμελούς επιτροπής, την κυρία Τσάμπρα Μαρία, επίκουρο καθηγήτρια και τον κύριο Ψωμά Ευάγγελο, λέκτορα, για την αποτελεσματική συνεργασία και συμβολή τους στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Καθώς, επίσης, και όλους τους καθηγητές του Μεταπτυχιακού Προγράμματος για την υπομονή τους, το ενδιαφέρον τους και τις γνώσεις τους που μου προσέφεραν στα δύο χρόνια διάρκειας των σπουδών μου. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω θερμά όσους συναδέλφους - συμφοιτητές και φίλους μου συνέβαλαν με τα σχόλια, την κριτική και τις γνώσεις τους στην αντιμετώπιση των δυσκολιών που αντιμετώπισα. Τέλος, ιδιαίτερες ευχαριστίες θέλω να εκφράσω προς την οικογένειά μου και κυρίως τους γονείς μου για την διαχρονική και αμέριστη συμπαράστασή τους και την υλική και ηθική στήριξη των επιλογών μου. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 4

5 ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ρόλος της συσκευασίας To Ελληνικό Ινστιτούτο Συσκευασίας Ο ορισμός της συσκευασίας Ο ορισμός των συστημάτων συσκευασίας Ιστορική Αναδρομή της Συσκευασίας Ο ποιοτικός έλεγχος της συσκευασίας Η σημασία της συσκευασίας Η διαδικασία σχεδιασμού της κατάλληλης συσκευασίας..18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Οι βασικές αρχές της συσκευασίας Οι λειτουργίες της συσκευασίας 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τα χαρακτηριστικά της συσκευασίας.27 ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 6

7 3.2 Τα 100 σημεία για μια επιτυχημένη συσκευασία.30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σχεδίαση συσκευασίας: Ένα πεδίο ευρύτατης εφαρμογής των νέων τεχνολογιών Γιατί δίνεται έμφαση στο σχεδιασμό της συσκευασίας Στρατηγικές του οικολογικού σχεδιασμού Ο οικολογικός σχεδιασμός είναι ένα θέμα επιχειρηματικής επιτυχίας 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σχέση συσκευασίας και καταναλωτή Σχέση συσκευασίας και σήμανσης Ο σκοπός της συσκευασίας και της σήμανσης Υποχρεωτικές ενδείξεις στις συσκευασίες τροφίμων.50 Β. ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σήμανση «e» και σκοπός της μελέτης Η νομοθεσία που αφορά το σήμα «e» Οι κατάλληλες μέθοδοι και οι διαδικασίες για την υλοποίηση των απαιτήσεων Τα οφέλη που μπορούν να έχουν οι επιχειρήσεις εάν «συμμορφωθούν» με τις απαιτήσεις του σήματος «e» Μετρολογικές απαιτήσεις του σήματος «e».56 ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 7

8 6.3 Παρουσίαση της Αττικής Μελισσοκομικής Εταιρείας Ιστορικά Στοιχεία Οι αξίες και το όραμα της Εταιρείας Επεξήγηση της θεωρίας του σήματος «e» με πραγματικά στοιχεία 62 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 66 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.67 ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 8

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία συντάσσεται στα πλαίσια της διπλωματικής εργασίας για το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών MBA στη Διοίκηση Επιχειρήσεων Τροφίμων του τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων του Πανεπιστημίου Πατρών, με έδρα το Αγρίνιο. Η εργασία αυτή έχει ως σκοπό να αναπτύξει το ρόλο της συσκευασίας και τα χαρακτηριστικά της, καθώς και την σημασία αυτής για τους καταναλωτές. Ειδικότερα στο πρώτο κεφάλαιο, αναλύονται τα βασικά στοιχεία που αφορούν την συσκευασία των προϊόντων, ο ρόλος της καθώς και η διαδικασία σχεδιασμού αυτής. Στο δεύτερο κεφάλαιο, αναφέρονται τα οι αρχές και οι λειτουργίες της συσκευασίας. Στη συνέχεια, στο τρίτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της συσκευασίας, όπως επίσης και τα σημεία ώστε να είναι επιτυχημένη μια συσκευασία. Στο τέταρτο κεφάλαιο της εργασίας, αναπτύσσονται στοιχεία που αφορούν τη σχεδίαση της συσκευασίας και τις «νέες» συσκευασίες. Επιπρόσθετα, στο πέμπτο κεφάλαιο, αναλύονται όλα τα στοιχεία τα οποία θα πρέπει να αναγράφονται στην συσκευασία και παρουσιάζονται κάποια ζητήματα σχετικά με την ανάπτυξη της. Τέλος, διεξήχθη μελέτη στην Αττική Μελισσοκομική Εταιρεία, με σκοπό την αναγραφή του σήματος «e» στις συσκευασίες των προϊόντων ώστε να διασφαλισθεί η ποιότητα και η αξιοπιστία της εταιρείας. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συσκευασία καθώς και τα προϊόντα της εμφανίζονται στη ζωή μας καθημερινά. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με όλα τα είδη της βιομηχανίας, ελαφριάς και βαριάς. Η συσκευασία είναι ένα ζωτικής σημασίας εργαλείο του μάρκετινγκ, το οποίο συχνά αγνοείται από τις εταιρείες, παρόλο που ετησίως δαπανούνται τα διπλάσια χρήματα στη συσκευασία παρά στη διαφήμιση και την προώθηση. Ακόμα, κάθε προϊόν που παράγεται χρειάζεται συσκευασία, κατά συνέπεια η βιομηχανία της συσκευασίας είναι ένας από τους μεγαλύτερους τομείς στην παγκόσμια οικονομία. Στην Ευρώπη, μια από τις παλαιότερες και πιο απλές μορφές συσκευασίας, η οποία ήταν ο κανόνας κατά το δέκατο ένατο αιώνα και κατά τις αρχές του εικοστού ήταν το περιτύλιγμα του προϊόντος σε χαρτί. Σήμερα τα είδη που πωλούνται έτσι είναι λίγα, ιδίως όταν πρόκειται για τρόφιμα. Ένα προϊόν που συνεχίζει να συσκευάζεται με αυτόν τον τρόπο, παρά τον ανταγωνισμό από υποκατάστατα προϊόντα, είναι το βούτυρο. Ακόμα και σήμερα συνεχίζει να προσφέρεται σαν ένας κύβος τυλιγμένος σε κάποιο είδος χαρτιού. Μία τόσο απλή μορφή συσκευασίας δύσκολα επιλέγεται στις μέρες μας από τις περισσότερες μεγάλες εταιρείες. Στην πραγματικότητα στις περισσότερες κατηγορίες προϊόντων η συσκευασία έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα. Στις περιπτώσεις που το προϊόν ανταγωνίζεται άλλα παρόμοια στην αγορά για πολλά χρόνια, η συσκευασία είναι αυτή που καταφέρνει να το διατηρεί σε ανταγωνιστική θέση και πολύ συχνά να το διατηρεί στην κορυφή. Για παράδειγμα, στις αρχές του εικοστού αιώνα τα απορρυπαντικά πωλούνταν αποκλειστικά σε χαρτοσακούλες. Οι χαρτοσακούλες στη συνέχεια αντικαταστάθηκαν από χαρτοκιβώτια, στη συνέχεια από πλαστικές σακούλες και πρόσφατα από επαναχρησιμοποιούμενα πλαστικά δοχεία. Η συσκευασία πολύ συχνά αγνοείται από τις διοικήσεις. Ωστόσο, δεν παραβλέπεται από αυτούς που εμπλέκονται σε διαδικασίες παραγγελιών, μεταφορών, αποθήκευσης και προώθησης των προϊόντων. Οι έμποροι λιανικής για παράδειγμα ασχολούνται καθημερινά, ίσως και κάθε ώρα, με τη διαδικασία απόρριψης των ανοιχτών κιβωτίων και με την τοποθέτηση προϊόντων σε ράφια. Όταν κάποιος βρίσκεται σε καθημερινή επαφή με ένα τόσο μεγάλο εύρος καταναλωτικών προϊόντων όπως αυτοί, σύντομα εκτιμά την αναγκαιότητα της συσκευασίας. Η συσκευασία εμφανίζεται δραστικά από τις πρωτόγονες κοινωνίες κατά τη μεταφορά φαγητού και νερού. Τα γυάλινα δοχεία πρώτη φορά εμφανίστηκαν στην Αίγυπτο το 2000 ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 10

11 π.χ. και αιώνες αργότερα ο Γάλλος αυτοκράτορας Ναπολέων βράβευσε με φράγκα το νικητή ενός διαγωνισμού που βρήκε τον καλύτερο τρόπο συντήρησης τροφίμων, που οδήγησε στη συσκευασία σε κενό αέρος. Σήμερα, που υπάρχει ανταγωνισμός σε όλες τις κατηγορίες προϊόντων, η συσκευασία είναι συχνά το πρώτο σημείο επαφής του πελάτη με το προϊόν και κατά συνέπεια είναι ζωτικής σημασίας να είναι ελκυστική και κατάλληλη ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες τόσο του πελάτη όσο και του προμηθευτή. Στο σημείο αυτό είναι λοιπόν η πρώτη πρόκληση που αντιμετωπίζει κάθε υπεύθυνος παραγωγής: η διασφάλιση ότι η συσκευασία των προϊόντων εκπληρώνει τον λειτουργικό σκοπό της και επιδρά σαν ένα μέσο επικοινωνίας, πληροφορίας και χαρακτηριστικότητας της φίρμας. Τα κυριότερα υλικά συσκευασίας τροφίμων είναι το σίδερο, το αλουμίνιο, το γυαλί, το χαρτί και το πλαστικό. Η χρήση των υλικών συσκευασίας ποικίλει ανάλογα με τις ιδιότητες τους. Έτσι, το σίδερο χρησιμοποιείται υπό τη μορφή μαλακού χάλυβα για την κατασκευή κουτιών, ενώ το αλουμίνιο χρησιμεύει για την κατασκευή κουτιών αλλά και ως φύλλο περιτύλιξης. Τα χαλύβδινα δοχεία καλύπτονται με ένα λεπτό στρώμα κασσίτερου ο οποίος προστατεύει τον χάλυβα από την προσβολή των οξέων του τροφίμου και το οξυγόνο του αέρα. Όμως, επειδή κι αυτός υπόκειται σε διάβρωση από ορισμένα συστατικά τροφίμων επιχρίεται με βερνίκι. Υπάρχουν πολλοί τύποι επιχρισμάτων καθώς και διάφοροι τύποι χάλυβα που ενδείκνυνται για τη συσκευασία λιγότερο ή περισσότερο διαβρωτικών τροφίμων. Τελευταία στη συσκευασία χρησιμοποιείται το χρώμιο για την επίχριση πολλών συσκευασιών έναντι του κασσίτερου. Το αλουμίνιο, είναι το νεώτερο μέταλλο που χρησιμοποιείται στη συσκευασία τροφίμων. Ως πλεονεκτήματα του θεωρούνται το μικρό του ειδικό βάρος, η αντίσταση του στην ατμοσφαιρική οξείδωση, η ευκαμψία του και η εμφάνισή του. Δεν έχει όμως την ανθεκτικότητα του χάλυβα. Το αλουμίνιο πέρα από τη χρήση του στην κονσερβοποιία, χρησιμοποιείται ευρύτατα ως φύλλο για την κατασκευή μαγειρικών και άλλων σκευών. Το γυαλί, ως υλικό συσκευασίας στη βιομηχανία τροφίμων, είναι πολύ διαδεδομένο και η χρήση του ποικίλει τόσο στη συσκευασία στερεών όσο και υγρών προϊόντων διατροφής. Αξίζει να αναφερθεί ότι η χρήση της νέας τεχνολογίας επιτρέπει τη χρήση της ίδιας φιάλης για περισσότερο από μια φορές. Το χαρτί βρίσκει μεγάλη και πολλαπλή εφαρμογή στη συσκευασία τροφίμων. Καστανόχρωμο, αδρό χαρτί χρησιμοποιείται για την Παρασκευή σάκων. Χονδρό παρόμοιο χαρτί παίρνει τη μορφή χαρτονιού. Πολλές άλλες ποιότητες χαρτιού παράγονται με ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 11

12 αποχρωματισμό του χαρτοπολτού και εμποτισμό του με κερί, παραφίνη, ρητίνες και διάφορες πλαστικές ουσίες, ώστε να γίνει αδιαπέραστο στο νερό ή στα λίπη ή στα αέρια, ή να γίνει ανθεκτικό στη βαφή ή στην εκτύπωση. Συγκολλημένα φύλλα χαρτιού και αλουμινίου ή πλαστικών υλών βρίσκουν ειδικές χρήσεις. Επιπρόσθετα, μεγάλες ποσότητες γάλακτος και χυμών συσκευάζονται σε χάρτινα κουτιά που έχουν καλυφθεί με πολυαιθυλένιο. Οι πλαστικές ύλες, χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο στη συσκευασία τροφίμων, από την δημοφιλή απλή τσάντα έως και το κεσεδάκι του γιαουρτιού και το πλαστικό δοχείο που αντέχει στη θερμική αποστείρωση τροφίμων. Οι κυριότερες από τις πλαστικές ύλες που ενδείκνυνται για τη συσκευασία τροφίμων είναι η κυτταρίνη, η οξική κυτταρίνη, το πολυαιθυλένιο, το πολυστυρόλιο, το πολυπροπυλένιο, κα. Τέλος, θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα υλικά που χρησιμοποιούνται στη συσκευασία τροφίμων πρέπει να πληρούν ορισμένους όρους. Οι όροι αυτοί διαφέρουν ανάλογα με τη φύση και το είδος του τροφίμου καθώς και από το εάν το υλικό θα έρθει σε άμεση επαφή με το τρόφιμο ή θα περιβάλλει το πρώτο κάλυμμα. Γενικά όμως το υλικό της συσκευασίας πρέπει να πληροί τις εξής προϋποθέσεις: Αβλαβείς: Να μην είναι τοξικό και να μην αντιδρά με τα συστατικά του τροφίμου έτσι ώστε να βλάπτει τις οργανοληπτικές ή τις θρεπτικές του ιδιότητες. Προστασία: Να προφυλάσσει το τρόφιμο από τις προσβολές μικροβίων, εντόμων και τρωκτικών. Επίσης, να μην επιτρέπει την είσοδο και έξοδο υγρασίας και αερίων και ειδικά να εμποδίζει την έξοδο των ευχάριστων πτητικών του τροφίμου. Ευχρηστία: Το σχήμα και το μέγεθος των δοχείων ή πακέτων πρέπει να διευκολύνει τη διακίνηση και αποθήκευση όχι μόνο στο χώρο παραγωγής, αλλά και στο χώρο πώλησης ή αποθήκευσης. Το άνοιγμα της συσκευασίας πρέπει να είναι εύκολο αλλά ενδεχόμενες παραβιάσεις πρέπει να γίνονται άμεσα αντιληπτές. Εμφάνιση: Η συσκευασία πρέπει να ελκύει τον πελάτη, ιδιαίτερα στις υπεραγορές αυτοεξυπηρέτησης που υπάρχει έντονος ανταγωνισμός. Μεγάλες βιομηχανίες τροφίμων χρησιμοποιούν ειδικούς συμβούλους για το σχεδιασμό της συσκευασίας των προϊόντων τους. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 12

13 Κόστος: Το κόστος της συσκευασίας δεν πρέπει να επιβαρύνει την τιμή του τροφίμου. Η σημασία της ανακύκλωσης του υλικού της συσκευασίας πρέπει να τονιστεί σε συνάρτηση με το κόστος παραγωγής του προϊόντος. Η ανακύκλωση όχι μόνο οδηγεί στην μείωση του κόστους συσκευασίας αλλά και στην αποφυγή ρύπανσης του περιβάλλοντος καθώς και στην διατήρησης της διαθεσιμότητας των πρώτων υλών που υπάρχουν στη φύση. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 13

14 Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ρόλος της συσκευασίας Στην εποχή μας τα φυσικά και τα οικονομικά σύνορα μεταξύ των χωρών υποχωρούν και στη θέση τους ορθώνονται νέα: τα σύνορα της Ποιότητας. Η παράμετρος Ποιότητα αποτελεί ένα νέο στοιχείο που πρέπει να κατέχουν τα προϊόντα και οι υπηρεσίες για να διεισδύσουν αξιόπιστα στις νέες αγορές. Η ποιότητα όμως ενός προϊόντος είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με την ποιότητα της συσκευασίας του. Η συσκευασία είναι μια σημαντική τεχνική για τη διατήρηση της ποιότητας των τροφίμων, καθώς ελαχιστοποιεί τα απορρίμματα και μειώνει τη χρήση των πρόσθετων. Η συσκευασία τροφίμων τελεί τη σημαντική λειτουργία του να περιέχει τα τρόφιμα, να τα προστατεύει από χημικές και φυσικές φθορές και να παρέχει ευκολία στους καταναλωτές στη χρήση των πληροφοριών του προϊόντος. Έτσι λοιπόν, η ποιότητα και η συσκευασία έχουν πλέον καταστεί στις αναπτυγμένες οικονομίες οι σημαντικότεροι παράγοντες επηρεασμού των προτιμήσεων του τελικού καταναλωτή. Από τη στιγμή μάλιστα που ο καταναλωτής έχει πρόσβαση σε προϊόντα που παράγονται από επιχειρήσεις που βρίσκονται σε χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά του, ο ρόλος της συσκευασίας δεν είναι μόνο να επηρεάσει και να δημιουργήσει απόφαση κατανάλωσης, αλλά και να διευκολύνει την ασφαλή μεταφορά και να εξασφαλίσει την ακεραιότητα του προϊόντος μέχρι το τελικό σημείο χρήσης του. Είτε είναι κονσέρβα, γυάλινο μπουκάλι, βάζο ή χάρτινο κουτί, η συσκευασία των τροφίμων τα προστατεύει από μολύνσεις από μικροοργανισμούς, έντομα και άλλες μολύνσεις. Η συσκευασία προστατεύει, επίσης, τη μορφή, το σχήμα και τη σύσταση των τροφίμων, αποτρέπει την απώλεια γεύσης και αρώματος, επεκτείνει τη διάρκεια ζωής του προϊόντος και ρυθμίζει την περιεκτικότητα των τροφίμων σε νερό ή υγρασία. Σε μερικές περιπτώσεις, η επιλογή του υλικού συσκευασίας μπορεί να έχει επιπτώσεις στη θρεπτική ποιότητα ενός προϊόντος. Παραδείγματος χάριν, οι αδιαφανείς συσκευασίες, όπως τα χάρτινα μπουκάλια στα προϊόντα γάλακτος, βοηθούν στο να υπάρχει μικρότερη απώλεια των βιταμινών του. Η σύγχρονη συσκευασία καλείται σήμερα να διαδραματίσει ένα σημαντικό και πολυδιάστατο ρόλο. Πρέπει με το χαμηλότερο δυνατό κόστος να προστατεύει το προϊόν, να το πουλάει, να πληροφορεί για τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του, το διατροφικό ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 14

15 περιεχόμενο και τα συστατικά του, να παρέχει ασφάλεια στον καταναλωτή και τέλος να σέβεται το περιβάλλον. Έτσι λοιπόν, η συσκευασία έχει καταστεί σήμερα ένας από τους πιο συναρπαστικούς και προκλητικούς κλάδους στον κόσμο του βιομηχανικού σχεδιασμού. Ο σχεδιαστής της συσκευασίας κατέχει σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη παραγωγική διαδικασία και απαιτείται να γνωρίζει σε βάθος ολόκληρο τον κύκλο ζωής της συσκευασίας καθώς και το προϊόν που καλείται να προωθήσει και να προστατέψει. Τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι παραγωγοί και χρήστες της συσκευασίας δεν είναι τεχνικής φύσεως αλλά σχετίζονται κυρίως με την τυποποίηση. Είναι ανάγκη λοιπόν, οι παραγωγοί και συσκευαστές να: είναι ενήμεροι αναφορικά με τις νομοθετικές εξελίξεις των αγορών που στοχεύουν, είναι σε θέση να επιδείξουν τη συμμόρφωση των προϊόντων τους με τις ισχύουσες τυποποιητικές απαιτήσεις (τεχνικά πρότυπα, νομοθεσία, Κοινοτικές Οδηγίες, κα). 1.2 Το Ελληνικό Ινστιτούτο Συσκευασίας Το 1986 ο Οργανισμός Εξωτερικού Εμπορίου (Ο.Π.Ε.), αφού διαπίστωσε το κενό στον τομέα της συσκευασίας και των επιπτώσεών του στην εθνικής μας οικονομία, αποφάσισε τη σύσταση του Ελληνικού Ινστιτούτου Συσκευασίας (Ε.Ι.Σ.). Το Ε.Ι.Σ. αποτελεί τμήμα του Ο.Π.Ε., στεγάζεται σε έκταση 4000τμ περίπου και διαθέτει περισσότερα από 130 είδη εργαστηριακών συσκευών που του δίνουν τη δυνατότητα να λειτουργήσει ως εργαστηριακό, ερευνητικό και επιμορφωτικό κέντρο, καθώς και ως Φορέας Πιστοποίησης προϊόντων συσκευασίας. Οι εργαστηριακές συσκευές του Ε.Ι.Σ. είναι εγκατεστημένες σε τρία εργαστήρια (Εργαστήριο υλικών συσκευασίας, Εργαστήριο συσκευασίας λιανικής, Εργαστήριο μεταφοράς και διακίνησης). Στο εργαστήριο ελέγχου υλικών συσκευασίας εξετάζονται οι φυσικές, οι χημικές και οι μηχανικές ιδιότητες και προδιαγραφές των κυριότερων υλικών συσκευασίας. Τα υλικά αυτά είναι το χαρτί, το χαρτόνι, το πλαστικό, το μέταλλο, το γυαλί και το ξύλο. Στο εργαστήριο ελέγχου συσκευασιών εξετάζεται η αποτελεσματικότητα μιας συσκευασίας καθώς και η δυνατότητα είτε βελτίωσης αυτής, είτε αλλαγής της, είτε ακόμα και του υλικού της με τη χρήση καταλληλότερου. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 15

16 Στο εργαστήριο μεταφορών και διακίνησης εκτελούνται προσομοιώσεις των μεταφορικών συνθηκών που επικρατούν κατά τη μεταφορά των ήδη συσκευασμένων προϊόντων. Ο στόχος των μετρήσεων αυτών είναι να αποφευχθούν αστοχίες είτε ως προς την επιλογή των κατάλληλων υλικών και συσκευασιών, είτε να αποφευχθούν συνθήκες που υποβοηθούν τις αστοχίες κατά τη μεταφορά των προϊόντων στον τόπο προορισμού. Η επιτυχής πιστοποίηση του Ε.Ι.Σ. σύμφωνα με το πρότυπο ΕΛΟΤ EN ISO 9001, από τον ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗΣ (ΕΛΟΤ) και το Βρετανικό Οργανισμό Πιστοποίησης UNITED REGISTRAR OF SYSTEMS LTS (URS), για τις υπηρεσίες που προσφέρει, αποτέλεσε την πρώτη επιτυχία της πορείας του στην οποία βρίσκει αμέριστη υποστήριξη από τα Υπουργεία Εθνικής Οικονομίας και Ανάπτυξης. 1.3 Ο ορισμός της συσκευασίας Ο όρος «συσκευασία» χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τόσο τη διαδικασία όσο και τα μέσα (Παπαδάκης, 2010). Παρακάτω αναφέρονται οι ορισμοί που δίνει ο Καρακασίδης (1999) για τη συσκευασία μέσα από το πρίσμα της διαδικασίας και του μέσου. Η συσκευασία, σαν διαδικασία, είναι ένα συντονισμένο σύστημα κατά το οποίο τα αγαθά προετοιμάζονται ώστε να διευκολύνεται η μεταφορά, διανομή, η αποθήκευση, η λιανική πώληση και η τελική χρήση τους. Η συσκευασία, σαν μέσο, είναι κάθε προϊόν κατασκευασμένο από οποιοδήποτε υλικό, από πρώτες ύλες μέχρι επεξεργασμένα υλικά, και προοριζόμενο να χρησιμοποιείται για να περιέχει αγαθά. Σκοπός της είναι η προστασία των αγαθών, η διευκόλυνση της διακίνησης και της διάθεσης τους, καθώς και η ελκυστική παρουσίαση τους από τον παραγωγό μέχρι τον τελικό χρήστη ή καταναλωτή. Ως συσκευασίες θεωρούνται όλα τα είδη μιας ή πολλαπλής χρήσης που χρησιμοποιούνται για τον ίδιο σκοπό. Από το Βρετανικό Ινστιτούτο Συσκευασίας ως συσκευασία (διαδικασία) ορίζεται (Παπαδάκης, 2010): Ένα συντονισμένο σύστημα προετοιμασίας των αγαθών για τη μεταφορά τους, διανομή, αποθήκευση, πώληση και χρήση Ένας τρόπος (και μέσον) διασφάλισης ασφαλούς διανομής των αγαθών σε καλή κατάσταση στον τελικό καταναλωτή με το ελάχιστο ολικό κόστος ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 16

17 Μια τεχνοοικονομική διαδικασία που σκοπό έχει να ελαχιστοποιήσει το κόστος διανομής των αγαθών και να μεγιστοποιήσει τις πωλήσεις (και συνεπώς τα κέρδη) Βάσει του Νόμου 2939/01 ως συσκευασία (μέσο) νοείται «κάθε προϊόν κατασκευασμένο από οποιοδήποτε είδος υλικού και προοριζόμενο να χρησιμοποιείται για να περιέχει αγαθά. Σκοπός της είναι η προστασία, διακίνηση, διάθεση και η παρουσίαση των αγαθών από τον παραγωγό μέχρι το χρήστη ή τον καταναλωτή» (Παπαδάκης, 2010). Ο σκοπός της συσκευασίας ενός προϊόντος είναι (Καρακασίδης, 1991): 1. Να καθιστά άνετη και ασφαλή τη μεταφορά του 2. Να προστατεύει το προϊόν από επιμολύνσεις, απώλειες και πάσης φύσεως βλάβες και αλλοιώσεις 3. Να παρέχει ευκολία στον τρόπο χρήσεως 4. Να παρουσιάζει καλή εμφάνιση 5. Να συνεπάγεται χαμηλό κόστος Από τους σκοπούς της συσκευασίας προκύπτουν και οι ελάχιστες προϋποθέσεις που οφείλονται να τηρηθούν προκειμένου να επιτευχθούν οι σκοποί της συσκευασίας. Αυτές οι προϋποθέσεις μπορούν να χωριστούν σε τεχνικές, οικονομικές και σε προϋποθέσεις υγιεινής (Καρακασίδης, 1999). Τεχνικές προϋποθέσεις Μηχανική προφύλαξη προϊόντος (μηχανικές κακώσεις, προφύλαξη από το άμεσο περιβάλλον) Φυσικές προϋποθέσεις συσκευασίας (απορρόφηση ή απώλεια υγρασίας, φραγμός στη διαρροή ή διείσδυση αερίων, προστασία από ακτινοβολία ή φως, εύκολη επεξεργασία του υλικού συσκευασίας) Χημικές προϋποθέσεις συσκευασίας (το υλικό να μην αντιδρά με το προϊόν, ανθεκτικό σε περιβαλλοντικές επιδράσεις, δυνατότητα συμπληρωματικής επεξεργασίας πχ. βαφή, εκτύπωση). ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 17

18 Καθόσον αφορά τις συσκευασίες τροφίμων πρέπει από χημικής πλευράς να πληρούν τους όρους που θέτει ο Κώδικας Τροφίμων και Ποτών. Οικονομικές προϋποθέσεις Βασική απαίτηση από μια συσκευασία είναι να μην είναι ακριβή. Το κόστος της συσκευασίας μετακυλύετε στο τελικό κόστος του προϊόντος, με αποτέλεσμα μια συσκευασία υψηλού κόστους να αυξάνει τη τελική τιμή του προϊόντος. Παρόλο αυτά το φτηνότερο υλικό συσκευασίας δεν οδηγεί υποχρεωτικά σε χαμηλότερο κόστος. Το υλικό μπορεί να μην εντάσσεται στην υπάρχουσα γραμμή παραγωγής και να απαιτεί αγορά νέου εξοπλισμού για την επεξεργασία και διαμόρφωση του. Επίσης υπάρχει το ενδεχόμενο να μην προστατεύει επαρκώς το προϊόν μειώνοντας έτσι τη διάρκεια ζωής του στο ράφι. Επίσης υπάρχουν και κόστη που δεν είναι άμεσα μετρήσιμα αλλά μπορεί να είναι εξαιρετικά σημαντικά όπως η μείωση της εικόνας του προϊόντος και της εταιρείας που το παράγει, επιστροφές και ανασυσκευασία ελαττωματικών ή ακόμα και ποιοτικές ευθύνες παράβασης αγορανομικών και υγειονομικών κανονισμών. Η οικονομικότητα μιας συσκευασίας δεν εξαρτάται μόνο από το άμεσο κόστος της. Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα είναι το βάρος, ο όγκος, το σχήμα, η μορφή και η ευκολία χρήσης. Προϋποθέσεις υγιεινής Μια συσκευασία δεν πρέπει να είναι εστία συγκεντρώσεως μικροοργανισμών ή μικροβίων. Σε αυτό ρόλο παίζει το χρησιμοποιούμενο υλικό και η όλη κατασκευή της συσκευασίας. Πρέπει να διαλέγεται πρώτη ύλη που να μη θέτει σε κίνδυνο τα συσκευασμένα σε αυτή προϊόντα και συμβάλει στη βέλτιστη διατήρηση τους. Σήμερα η συσκευασία έχοντας καλύψει τη προστασία της υγείας των καταναλωτών, έχει στρέψει το ενδιαφέρον της στην εξυπηρέτηση της άνεσης και της διευκόλυνσης του καταναλωτή. Η ιδιαίτερη ανάπτυξη του κλάδου της Συσκευασίας Τροφίμων, η συνεχής επινόηση νέων μορφών και υλικών συσκευασίας συμβάλει σε αυτή τη κατεύθυνση. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 18

19 1.4 Ο ορισμός των συστημάτων συσκευασίας Η συσκευασία μπορεί να καταταχθεί σύμφωνα με τα διάφορα επίπεδά της σε πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή. Η πρωτογενής είναι αυτή που έρχεται άμεσα σε επαφή με το προϊόν. Η συσκευασία προς πώληση ή πρωτογενής συσκευασία, είναι η συσκευασία η σχεδιασμένη κατά τρόπο που να αποτελεί, στο σημείο αγοράς, χωριστή μονάδα προς πώληση στον τελικό χρήστη ή καταναλωτή. Πρωτογενής συσκευασία μπορεί να είναι ένα μπουκάλι, μία κονσέρβα κλπ. Η ομαδοποιημένη συσκευασία ή δευτερογενής συσκευασία, είναι η συσκευασία η σχεδιασμένη κατά τρόπο που να αποτελεί, στο σημείο αγοράς, σύνολο ορισμένου αριθμού μονάδων προς πώληση, είτε αυτές πωλούνται ως έχουν στον τελικό χρήστη ή καταναλωτή, είτε χρησιμεύουν μόνο για την πλήρωση των εκθετηρίων στο σημείο πώλησης. Η εν λόγω συσκευασία μπορεί να αφαιρείται από το προϊόν χωρίς να επηρεάζονται τα χαρακτηριστικά του. Η συσκευασία μεταφοράς ή τριτογενής συσκευασία, είναι η συσκευασία η σχεδιασμένη κατά τρόπο που να διευκολύνει τη διακίνηση και μεταφορά ορισμένου αριθμού μονάδων προς πώληση ή ομαδοποιημένων συσκευασιών, προκειμένου να αποφεύγεται η δια χειρός διακίνηση και οι ζημίες κατά τη μεταφορά. Στις συσκευασίες μεταφοράς δεν περιλαμβάνονται τα εμπορευματοκιβώτια των οδικών, σιδηροδρομικών, θαλάσσιων και αεροπορικών μεταφορών. Ο διαχωρισμός αυτός υποδεικνύει ότι η συσκευασία είναι ένα σύστημα με επίπεδα ιεραρχίας. Η προσέγγιση αυτή του συστήματος δίνει έμφαση στη φυσική διάκριση ανάμεσα στα διαφορετικά επίπεδα της συσκευασίας και τις λειτουργίες τους καθώς και στην αλληλεξάρτηση τους. Το σύστημα της συσκευασίας ωστόσο επηρεάζεται από τα χαρακτηριστικά κάθε επιπέδου και από την αλληλεπίδραση μεταξύ των επιπέδων αυτών. Η συσκευασία εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως για παράδειγμα η ικανοποίηση logistics, marketing και περιβαλλοντικών περιορισμών. Σύμφωνα με βιβλιογραφικές πηγές (Saghir), η συσκευασία ορίζεται ως ένα συντονισμένο σύστημα προετοιμασίας προϊόντων για φύλαξη, προστασία, αποτελεσματικό και αποδοτικό χειρισμό, μεταφορά, διανομή, αποθήκευση, ομαδοποίηση, χρήση και επανάθεσα, υπαναχώρηση ή απόρριψη συνδυασμένη με μεγιστοποίηση της αξίας για τον καταναλωτή και για την πώληση, και ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 19

20 κατά συνέπεια κέρδος. Ο ορισμός αυτός συνοψίζει τις βασικές λειτουργίες της συσκευασίας, από πλευράς logistics, marketing και περιβάλλοντος και λειτουργικών αναγκών κατά μήκος του κύκλου ζωής ενός προϊόντος, από την πρώτη στιγμή της συσκευασίας μέχρι τη στιγμή που το προϊόν έχει καταναλωθεί και το υλικό της συσκευασίας έχει απορριφθεί. Η συσκευασία ικανοποιεί τις ανάγκες των logistics καθιστώντας δυνατό το χειρισμό και τη διανομή και παρέχοντας πληροφορίες για τα προϊόντα, τα χαρακτηριστικά τους και τη θέση τους. Η συσκευασία έχει επίσης να κάνει με νομικούς και εμπορικούς παράγοντες, οι οποίοι επηρεάζουν τελικά το σχέδιο και το σχήμα της. Πρέπει συγχρόνως να ικανοποιεί τις ανάγκες των πελατών κατά μήκος της αλυσίδας εφοδιασμού και να παρέχει στον τελικό καταναλωτή αξία και εύκολη χρήση. Η συσκευασία είναι ένα ζωτικό εργαλείο του μάρκετινγκ, παρόλο που συχνά δε λαμβάνεται σοβαρά υπ όψιν από τις εταιρείες, μιας και ετησίως δαπανούνται τα διπλάσια χρήματα στη συσκευασία από ότι στη διαφήμιση και τους υπόλοιπους τρόπους προώθησης. Το συμπέρασμα είναι ότι η συσκευασία επηρεάζει την αποδοτικότητα της αλυσίδας εφοδιασμού επειδή είναι το μέσο επαφής ανάμεσα στην αλυσίδα εφοδιασμού και τον κύριο πελάτη της, τον τελικό καταναλωτή. Καθιστά δυνατή τη βασική λειτουργία της εφοδιαστικής αλυσίδας, αυτή της εξυπηρέτησης του τελικού καταναλωτή, με την ικανοποίηση των αναγκών και των προσδοκιών και με την αύξηση της κατανάλωσης του προϊόντος. Ένα πλήθος άλλων ορισμών χρησιμοποιείται τόσο από τη βιομηχανία όσο και από τον ακαδημαϊκό κόσμο, σε θέματα που αφορούν τη συσκευασία. Διάφοροι όροι χρησιμοποιούνται συχνά για να περιγράψουν τον ίδιο τύπο συσκευασίας όταν αυτή εξετάζεται για διαφορετικούς λόγους, ή αντιμετωπίζεται με έμφαση σε μία συγκεκριμένη περιοχή, όπως τα logistics και το marketing. Το γεγονός αυτό κάνει πιο σύνθετη την προσέγγιση του συστήματος συσκευασίας και δυσχεραίνει της αποδοτική επικοινωνία κατά την εμφάνιση λειτουργικών και πειθαρχικών περιορισμών. Η πρωτογενής συσκευασία συχνά αναφέρεται ως καταναλωτική ή εμπορική συσκευασία και η δευτερογενής συσκευασία μπορεί να αναφερθεί ως ομαδική, συγκεντρωτική, μεταφορική, βιομηχανική ή συσκευασία διανομής, ανάλογα με το ποιο χαρακτηριστικό της εξετάζεται. Άλλοι όροι που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή της συσκευασίας είναι λιανική συσκευασία (retail packaging)και συσκευασία χρήσης (use packaging). Για το λόγο αυτό, σε κάποιες χώρες ο διαχωρισμός της συσκευασίας στη βιομηχανία γίνεται μόνο με τους όρους πρωτογενής ή ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 20

21 καταναλωτική (primary, consumer), δευτερογενής ή εξωτερική (secondary, outer), και τριτογενής ή ομαδοποιημένη (tertiary,group). Ανάλογα με το σκοπό που εξυπηρετεί, η συσκευασία μπορεί ακόμα να καταταχθεί σε τεχνολογική και καταναλωτική. Τεχνολογική είναι η συσκευασία η οποία ως κύριο σκοπό έχει την προστασία του προϊόντος κατά τη μεταφορά και αποθήκευσή του. Καταναλωτική είναι η συσκευασία η οποία ως κύριο σκοπό έχει την προώθηση και αύξηση των πωλήσεων του προϊόντος. Η καταναλωτική συσκευασία ακολουθεί τις παρακάτω διακρίσεις: Άμεση συσκευασία ονομάζεται η συσκευασία που έρχεται σε επαφή με το περιεχόμενο, προστατεύει το προϊόν από ξένα σώματα, διατηρεί (συντηρεί) το προϊόν και προστατεύει τον καταναλωτή. Η άμεση συσκευασία διέπεται από νομικές διατάξεις Έμμεση συσκευασία ονομάζεται η συσκευασία που δεν έρχεται σε επαφή με το περιεχόμενο. Η έμμεση συσκευασία διευκολύνει τη διάθεση του προϊόντος και ενδιαφέρει κυρίως τους παραγωγούς και τους εμπόρους εξυπηρετώντας την αποθήκευση και μεταφορά των προϊόντων και προστατεύοντας την άμεση συσκευασία Διπλή, τριπλή, πολλαπλή συσκευασία, η οποία μπορεί να εξυπηρετεί τόσο εμπορικούς σκοπούς όσο και μεταφορικούς ή αποθηκευτικούς Συσκευασία Επικίνδυνων Υλικών Ομαδοποιημένη Συσκευασία (Η ομαδοποιημένη συσκευασία προσφέρει καλύτερη αξιοποίηση των αποθηκευτικών χώρων) Οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή χαρτιού είναι η πούλπα ξύλου, σκληρά ξύλα με μικρές ίνες (ευκάλυπτος) ή μαλακά ξύλα με μακριές ίνες (π.χ. πεύκο). Τα περισσότερα είδη χαρτιού που χρησιμοποιούνται σαν υλικά συσκευασίας έχουν υποστεί πρώτα ειδική επεξεργασία ή έχουν επικαλυφθεί/εμποτιστεί με κεριά, βερνίκια, ρητίνες, πλαστικά κλπ. Συχνά το χαρτί συνδυάζεται με φύλλα αλουμινίου για βελτίωση της αδιαπερατότητας σε αέρια και υδρατμούς, της αντοχής του στο τρύπημα και το σκίσιμο, της αδιαβροχοποίησής του στην υγρασία και τα λίπη, και για την επίτευξη καλύτερης εμφάνισης και ευκολότερης εκτύπωσης. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 21

22 1.5 Ιστορική Αναδρομή της Συσκευασίας Οι σύγχρονες, πολύχρωμες, εντυπωσιακές και καινοτόμες συσκευασίες έχουν διανύσει μεγάλη απόσταση από το ρόλο που διατελούσαν στο παρελθόν ως απλό περιέκτη του προϊόντος. Τον περασμένο αιώνα η συσκευασία αναπτύχθηκε σημαντικά πέρα από τον πρωταρχικό της σκοπό. Ενώ στο παρελθόν είχε λειτουργικό ρόλο πρωτίστως, τη προστασία και τη μεταφορά των προϊόντων καθώς και την ενημέρωση των καταναλωτών για το περιεχόμενο προϊόν, σήμερα αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο του marketing mix. (Hart & Murphy, 1998) Την καταγωγή της συσκευασίας θα την αναζητήσουμε στους προϊστορικούς χρόνους. Πιθανόν η πρώτη συσκευασία να ήταν φύλλα φυτών με τα οποία ο προϊστορικός άνθρωπος τύλιγε τα περισσεύματα της τροφής του για να χρησιμοποιήσει στις μεταναστεύσεις της φυλής ή σε αντίξοες συνθήκες. Οι πρώτες ιστορικά μαρτυρούμενες μορφές συσκευασίας αγαθών χρονολογούνται πριν από 5000 χρόνια στη Μεσοποταμία και ήταν πλεκτά καλάθια από λυγαριά που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά των αγαθών. Τα φύλλα δέντρων, το δέρμα των ζώων, το καλάθι από λυγαριά, ήταν τα πρώτα υλικά συσκευασίας. Οι άνθρωποι των αρχαίων χρόνων, ως κυνηγοί έφτιαχναν ασκούς από δέρματα ζώων, ιδιαίτερα τράγου, κατάλληλα επεξεργασμένα ώστε να χρησιμοποιούνται ως δοχεία υγρών. Αργότερα, χρησιμοποίησαν φυτικές ίνες και έμαθαν την τέχνη της αγγειοπλαστικής. Έπλεκαν καλάθια και κατασκεύαζαν βαρέλια από ξύλο. Βέβαια, οι πρώτες συσκευασίες δεν χρησιμοποιούνταν μόνο για μεταφορά αγαθών αλλά και για την αποθήκευση τροφίμων. (Καρακασίδης, 1999). Για πολλούς αιώνες τα περισσότερα αγαθά δεν ήταν προσυσκευασμένα, αλλά πουλιόντουσαν χύμα από εξειδικευμένους λιανέμπορους όπως πχ. τον φαρμακοποιό, τον χασάπη και τον μανάβη. Ο λιανέμπορος ήταν εκείνος ο οποίος θα πρότεινε προϊόντα στον καταναλωτή. Τα προϊόντα που διέθετε το κάθε κατάστημα είτε προμηθεύονταν είτε αγοράζονταν σε μεγάλες χύμα ποσότητες και υπήρχαν στο κατάστημα χωρίς κάποια συσκευασία. Με το πέρασμα του χρόνου οι παραγωγοί / κατασκευαστές άρχισαν να παράγουν κιβώτια με τα στοιχεία τους πάνω, όνομα παραγωγού / κατασκευαστή και διεύθυνση, για τη παρουσίαση των προϊόντων τους. Με αυτόν τον τρόπο ξεκίνησε η εμφάνιση των ονομάτων των παραγωγών / κατασκευαστών στα σημεία λιανικής πώλησης, τα οποία οι καταναλωτές ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 22

23 έμαθαν να αναγνωρίζουν και να συσχετίζουν το προϊόν με το όνομα του παραγωγού / κατασκευαστή και έτσι ήταν σε θέση να ζητούν ξανά το ίδιο. Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, οι παραγωγοί / κατασκευαστές ξεκίνησαν να φτιάχνουν τα δικά τους περιτυλίγματα ή ετικέτες με πιο πολλά διακοσμητικά στοιχεία για να ξεχωρίζει το όνομα τους ανάμεσα στα υπόλοιπα ανταγωνιστικά που εκθέτονταν στο ράφι του λιανοπωλητή. Τα πρώτα σχέδια που εμφανίστηκαν στις ετικέτες είχαν καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα και δεν εξυπηρετούσαν κάποια συγκεκριμένη στρατηγική. Κατά τη διάρκεια του 1850 αρχίζει να χρησιμοποιείται χρώμα για την ενίσχυση των γραφικών στοιχείων της ετικέτας. Έτσι η χρήση των ετικετών έγινε ευρέως διαθέσιμη και οικονομικότερη για τη χρήση τους πάνω σε συσκευασίες, ενώ η οικονομία κλίμακας σε μεγάλες ποσότητες επέτρεψε την γρήγορη ανάπτυξη του σχεδιασμού της συσκευασίας. Με την αύξηση της καταναλωτικής ζήτησης για πιο διευρυμένη γκάμα προϊόντων, οι λιανοπωλητές χρειάστηκε να προμηθεύουν πιο πολλά προϊόντα, μεταστρέφοντας έτσι τη προσοχή τους στη προμήθεια από ότι στη παροχή υπηρεσιών που παρείχαν στους καταναλωτές με επεξηγήσεις και συμβουλές σχετικά με τα προϊόντα που διακινούσαν. Οι κοινωνικές αλλαγές που συντελέστηκαν, συμπεριλαμβανομένου και της αύξησης των εργαζομένων γυναικών και την επιτακτική ανάγκη για συγκεντρωτικά ψώνια, οδήγησε στην ανάπτυξη ολοένα και μεγαλύτερων καταστημάτων με την ανάδυση των super market τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Τα super market παρείχαν μια ευρεία γκάμα προϊόντων και επειδή ήταν σελφ σερβις ο καταναλωτής βρέθηκε να πρέπει να αποφασίζει μόνος του ποιο προϊόν θα αγοράσει χωρίς τη σύσταση ή συμβουλή του λιανοπωλητή που υπήρχε μέχρι πρότινος. Η ανάπτυξη των σελφ - σερβις καταστημάτων οδήγησε στην ανάγκη η συσκευασία να γίνεται γρήγορα αναγνωρίσιμη καθιστώντας τη το «σιωπηλό πωλητή». (Klimchuk & Krasovec, 2006) Τη περίοδο εκείνη ο ρόλος της συσκευασίας ενισχύθηκε και επεκτάθηκε από την αναγνώριση του προϊόντος και μόνο, καθώς επωμίστηκε τη παροχή πληροφοριών στους καταναλωτές σχετικά με το περιεχόμενο προϊόν ενώ παράλληλα όφειλε να τους πείσει για την ποιότητα και για την υπεροχή του συγκριτικά με τα υπόλοιπα ανταγωνιστικά προϊόντα. (Hart & Murphy, 1998) ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 23

24 1.6 Ο ποιοτικός έλεγχος της συσκευασίας Κατά την διάρκεια της μεταφοράς τα φορτία υποβάλλονται σε κάποιες δυνάμεις οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν φθορές στην συσκευασία αλλά και στο περιεχόμενό της. Είναι γνωστό ότι υπάρχουν πολλά βασικά υλικά συσκευασίας, δηλαδή το χαρτί (ή χαρτόνι), το πλαστικό, το γυαλί και τα μέταλλα. Όλα αυτά τα υλικά χρησιμοποιούνται ανάλογα με το προϊόν και τις φυσικές και χημικές του ιδιότητες. Για τον λόγο αυτό κάποια test πρέπει να γίνονται σε κάθε συσκευασία, ώστε να υπάρχει η βεβαιότητα ότι αυτή είναι σύμφωνα με τις προδιαγραφές (ASA, 180, AFNOR, κλπ) και ότι θα προστατεύσει αποτελεσματικά το προϊόν. Παρακάτω παρουσιάζονται κάποιοι από τους τρόπους που χρησιμοποιούνται για τα τεστ όπως: Τεστ δόνησης Τεστ της "σταγόνας" Τεστ περιστροφής Τεστ πρόσκρουσης μετά από ολίσθηση σε κεκλιμένο επίπεδο Τεστ συμπίεσης Μεταξύ άλλων μπορούμε να προσθέσουμε τα: Τεστ πτώσης από ορισμένο ύψος Τεστ στοίβαξης Τεστ αντίστασης στην υγρασία Σε όλες τις περιπτώσεις ποιοτικού ελέγχου εξετάζεται η καταλληλότητα για χρήση μίας συσκευασίας. Για το λόγο αυτό κάθε συσκευασία θα πρέπει να καλύπτει όλα τα χαρακτηριστικά της ποιότητας: κατασκευαστικά, αισθητικά, εμπορικά, ηθικά, αξιοπιστία και συντήρηση. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 24

25 1.7 Η σημασία της συσκευασίας Οι καταναλωτές όλο και περισσότερο φαίνεται να κατανοούν ότι τα προϊόντα που καταναλώνουν έχουν περάσει από πολλά στάδια επεξεργασίας, μεταφοράς, διαχείρισης και ενδεχομένως επανασυσκευασίας, γεγονός που μεγιστοποιεί την ίδια την σημασία της σωστής συσκευασίας και της υψηλής ποιότητάς της, ούτως ώστε να μην επέρχονται οποιουδήποτε τύπου αλλοιώσεις στο τελικό προϊόν. Η ίδια η αγορά, εταιρείες που ασχολούνται με διαφορετικά υλικά συσκευασίας, εμπορεύονται ποικίλα είδη δευτερογενούς συσκευασίας και εμπλέκονται στην αλυσίδα εφοδιασμού, επισημαίνουν την σημασία της συσκευασίας για την καλή λειτουργία της αγοράς. Η συσκευασία πρέπει να ενημερώνει για το προϊόν που περιέχει, να πιστοποιεί την ποσότητα και το βάρος του, να εγγυάται για τις συνθήκες προστασίας του κατά την μεταφορά σε όλο το μήκος της εφοδιαστικής αλυσίδας, να διαφημίζει το προϊόν και να διευκολύνει στην αποθήκευση των προϊόντων. Κατά το δεύτερο λόγο, όταν εστιάζουμε στην λειτουργία της συσκευασίας κατά την εφοδιαστική αλυσίδα και την διάθεση των προϊόντων στα διάφορα κανάλια διανομής, δεν θα πρέπει να ξεχνούμε πως η συσκευασία θα πρέπει να πληροί στόχους όπως να προστατεύει το προϊόν από εξωτερικές επιδράσεις σκόνη, ηλιακή ακτινοβολία, κλπ, να προστατεύει το ίδιο το προϊόν από φθορές και χτυπήματα και να βοηθά στην παλετοποίηση αποθήκευση με ασφάλεια. Τα υλικά συσκευασίας είναι πολλά (ξύλο, χαρτόνι, πλαστικό, εναλλακτικά υλικά από επεξεργασμένα πρωτογενή υλικά) και το καθένα έχει τη δικιά του χρήση. Αυτό που φαίνεται να πρωτοστατεί μέχρι στιγμής στην αγορά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι περιορίζεται η σημασία άλλων υλικών ή προϊόντων, είναι το πλαστικό σε όλες τις μορφές του. Σύμφωνα μάλιστα με την πιο πρόσφατη μελέτη της ICAP για τον κλάδο της συσκευασίας, στην οποία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην πλαστική συσκευασία, «η συνολική εγχώρια παραγωγή πλαστικών ειδών συσκευασίας παρουσίασε ανοδική πορεία την περίοδο , σημειώνοντας μέσο ετήσιο ρυθμό 5.9%. Το μέγεθος της εγχώριας κατανάλωσης ειδών συσκευασίας, αυξήθηκε με μέσο ετήσιο ρυθμό 5,1% το ίδιο χρονικό διάστημα. Ανοδική τάση εμφανίζει και η εισαγωγική διείσδυση προϊόντων, η οποία το 2006 διαμορφώθηκε σε 21% περίπου». Η τάση όπως φαίνεται να διαμορφώνεται, είναι τα υλικά ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 25

26 και κατ επέκταση τα παράγωγά τους (κιβώτια, παλέτες, κλπ.) που είναι «φιλικά» προς το περιβάλλον και ταυτόχρονα εγγυώνται την ασφάλεια όσων περικλείουν. 1.8 Η διαδικασία σχεδιασμού της κατάλληλης συσκευασίας Καταρχάς πριν τον σχεδιασμό της συσκευασίας πρέπει να έχουμε στο νου μας τον στόχο της δημιουργίας της συσκευασίας, ο οποίος είναι η προστασία κατά τη μεταφορά και αποθήκευση αγαθών. Η έκθεση ενός συσκευασμένου προϊόντος στο δυναμικό περιβάλλον της αποθήκευσης και της διακίνησης, μπορεί να επιφέρει ανεπανόρθωτες ζημιές στην φυσική του κατάσταση, ακόμα και την πλήρη καταστροφή του. Οι αιτίες και η αντιμετώπιση τους είναι μέρος της έρευνας του «Δυναμικού Συστήματος Συσκευασίας» (Packaging Dynamics). Κυρίως, μελετώνται τα φυσικά φαινόμενα του shock, (απότομη και καταστροφική μεταβολή της κατάστασης ενός προϊόντος σαν αποτέλεσμα μιας πτώσης ή πρόσκρουσης), και της «δόνησης» (συνεχής, μεγαλύτερης διάρκειας αλλά λιγότερο καταστροφική μεταβολή της κατάστασης). Επίσης, οι επιπτώσεις της κάθετης πίεσης στους περιέκτες και στα προϊόντα κατά την αποθήκευση σε στατικό ή μη περιβάλλον είναι επίσης αντικείμενο μελέτης. Ενώ το προϊόν μπορεί ακόμα να καταστραφεί και λόγω της αλλαγής του υψόμετρου στο οποίο διακινείται, τον παραγόμενο και περιβάλλοντα στατικό ηλεκτρισμό και την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία καθώς και τις μεταβολές τη θερμοκρασίας του. Μια κατάλληλα σχεδιασμένη συσκευασία έχει στόχο να φτάσει το προϊόν ακίνδυνα στον προορισμό του, χωρίς τη χρησιμοποίηση πάρα πολύ (over packaging) ή λίγου υλικού συσκευασίας (under packaging), ικανοποιώντας την εξίσωση: ΠΡΟΙΟΝ + ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ = ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΔΙΑΚΙΝΗΣΗΣ Έτσι, ο σχεδιασμός της συσκευασίας για την μεταφορά των προϊόντων θα πρέπει να εξετάσει την προστασία του προϊόντος, την ακεραιότητα και την ασφάλεια του περιεχομένου της συσκευασίας μέσω ολόκληρου του συστήματος διανομής. Επίσης, θα πρέπει να ελέγχει την ευκολία χειρισμού και αποθήκευσης, την οικονομική αποθήκευση και τη διακίνηση των συσκευασμένων προϊόντων, καθώς και την αποτελεσματικότητα διακίνησης των προϊόντων, την πλήρη χρησιμοποίηση των μεταφορικών μέσων και την ικανοποίηση των κανονισμών. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να εξεταστεί η αποδοτικότητα κατασκευής, η αποτελεσματική χρήση εργασίας και εγκαταστάσεων και η ευκολία ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 26

27 προσδιορισμού, η ευκολία πρόσβασης στο περιεχόμενο της συσκευασίας και το δρομολόγιο της, μαζί με οποιεσδήποτε ειδικές απαιτήσεις διαχείρισης. Τέλος, ο σχεδιασμός της μεταφοράς της συσκευασίας θα πρέπει να διερευνά τις ανάγκες των πελατών (να παρέχεται εύκολο άνοιγμα, παροχή και διάθεση και οποιοσδήποτε ειδικός χειρισμός ή απαίτηση) και να περιλαμβάνει την περιβαλλοντική ευθύνη, δηλαδή να ελαχιστοποιούνται τα στερεά απόβλητα μέσω της ανακύκλωσης. Τα βασικά βήματα σχεδιασμού της συσκευασίας: Προσδιορίζονται τα φυσικά χαρακτηριστικά του προϊόντος και ιδιαίτερα την ευθραυστότητα του προϊόντος Καθορίζονται οι απαιτήσεις του μάρκετινγκ και του σχεδίου διανομής εκτός από τα χαρακτηριστικά των προϊόντων Γνώση των περιβαλλοντικών κινδύνων στους οποίους θα εκτεθούν τα προϊόντα Λαμβάνονται υπόψη οι διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις συσκευασίας και τυποποίησης πριν αρχίσει η λεπτομερής εργασία του σχεδιασμού Σχεδιασμός της μονάδας διανομής (εμπορευματοκιβώτιο, εσωτερική συσκευασία και βασικά υλικά) και κατασκευή των τεχνικών στοιχείων της απαιτούμενης συσκευασίας διανομής Καθορισμός της ποιότητας της προστασίας μέσω των δοκιμών απόδοσης, της σχεδιασμένης συσκευασίας βασισμένες σε συγκεκριμένα βιομηχανικά πρότυπα Συνεχής επανασχεδιασμός της συσκευασίας διακίνησης έως ότου να περάσει επιτυχώς όλες τις δοκιμές Επανασχεδιασμός του προϊόντος όπου είναι ενδεδειγμένος και δυνατός Ανάπτυξη μεθόδων συσκευασίας μηχανοποίησης ή αυτοματοποίησης του συνόλου ή μέρους των παραγωγικών διαδικασιών προς μια συνολική οικονομία του συστήματος παραγωγής αλλά και διακίνησης του προϊόντος Τεκμηρίωση της όλης εργασίας στις τυποποιημένες φόρμες της επιχείρησης για εύκολη πρόσβαση και αναφορά από τα υπόλοιπα τμήματα Είναι φανερή η ανάγκη για μια σύγχρονη επιχείρηση να αποδεχθεί τη σύγχρονη μεθοδολογία και να προσανατολιστεί σε νέες πρακτικές για έναν ολοκληρωμένο σχεδιασμό μιας συσκευασίας που θα προστατεύσει τα προϊόντα της από τους φυσικούς κινδύνους κατά την αποθήκευση και τη μεταφορά. Η αξιοποίηση της εμπειρίας, η γνώση των διαθέσιμων πηγών και η επένδυση σε ανθρώπινο δυναμικό και υλικοτεχνική υποδομή, θα ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 27

28 συντελέσει ουσιαστικά στην ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου συστήματος συσκευασίας ικανό να δώσει λύσεις στις ανάγκες της επιχείρηση (Καναβούρας, 2008). ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 28

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Οι βασικές αρχές της συσκευασίας Οι βασικές αρχές της συσκευασίας, όπως φαίνονται και παρακάτω είναι οι ακόλουθες: Προστασία και συντήρηση Διατήρηση περιοχή Αναγνωρισιμότητα Αυτές οι βασικές αρχές πρέπει να συμφωνούν με τη συσκευασία με το βέλτιστο συνολικό κόστος. Προφανώς δεν είναι πάντοτε δυνατό να έχουμε βελτιωμένες συσκευασίες αλλά τίθεται το ερώτημα αν το κόστος τους είναι αποδεκτό και αν τα οφέλη δικαιολογούν την επιπρόσθετη δαπάνη. Προστασία και Συντήρηση Η συσκευασία έχει σαν κύριο ρόλο τη διατήρηση της ακεραιότητας των προϊόντων, προστατεύοντάς τα από πιθανές ζημιές από κλιματολογικά και βακτηριολογικά αίτια, καθώς και από ζημιές που μπορεί να προκληθούν από τη μεταφορά, καθώς και από διάφορα αίτια που μπορεί να εκτεθεί ένα προϊόν κατά τη μεταφορά από τον παραγωγό στον τελικό καταναλωτή. Οι παραγωγοί τροφίμων καθώς και οι λιανέμποροι καλούνται συχνά να αντιμετωπίσουν ένα πρόβλημα «εμπορικής τρομοκρατίας» μέσα στα καταστήματα. Το πρόβλημα αυτό έχει να κάνει με την παραποίηση των συσκευασιών. Πολλοί παραγωγοί βρεφικών τροφών, όπως η Heinz ανέπτυξαν διάφορες καινοτομίες για την παρεμπόδιση της παραβίασης των συσκευασιών. Όλα τα προϊόντα τους πλέον πωλούνται με μη παραποιήσιμες συσκευασίες, στις οποίες φαίνεται οποιαδήποτε απόπειρα παραβίασης στους καταναλωτές και τους μεταπωλητές. Χρησιμοποιούν συνήθως γυάλινα βάζα και μεταλλικά καπάκια στα οποία φαίνεται αν μία συσκευασία έχει ανοιχθεί. Ακόμα, στις ετικέτες των συσκευασιών αναγράφεται επιπλέον η προειδοποίηση να μην αγοράζεται το προϊόν σε περίπτωση που ο δίσκος προστασίας (pop-up) είναι ορατός. Διατήρηση - Περιοχή Η δεύτερη λειτουργία που υπηρετεί η συσκευασία είναι να περιέχει τα προϊόντα, κάτι που φαίνεται πολύ προφανές για να χρειαστεί περαιτέρω εξηγήσεις. Ίσως αυτός είναι ο λόγος που συχνά παραβλέπεται αυτή η βασική λειτουργία. Μόνο κατά τη χρήση του προϊόντος ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 29

30 από τον καταναλωτή η λειτουργία αυτή γίνεται τόσο ορατή. Τα υγρά, όπως το γάλα, οι χυμοί και τα σπρέι είναι προφανή παραδείγματα προϊόντων που απαιτούν συσκευασία η οποία θα μπορεί να περιέχει το προϊόν και μετά την πρώτη του χρήση. Κατά συνέπεια, απαιτείται από τη συσκευασία να μπορεί να δώσει μία μικρή ποσότητα προϊόντος και να ξανασφραγιστεί. Μία αποτελεσματική συσκευασία προφανώς εξασφαλίζει ότι δε θα στάζει και θα ικανοποιεί τις απαιτήσεις του τελικού καταναλωτή. Καπάκια τα οποία πιθανόν να μην σφραγίζουν καλά, σακούλες που σκίζονται εύκολα, και χαρτοκιβώτια που ανοίγουν αποθαρρύνουν τον καταναλωτή από νέες αγορές. Αναγνωρισιμότητα Η τρίτη βασική λειτουργία που σχετίζεται με οποιαδήποτε μορφή συσκευασίας είναι αυτή της αναγνωρισιμότητας, συχνά συναντώμενη στη βιβλιογραφία με τον όρο μαρκάρισμα (Labeling). Θα ήταν πραγματικά ασυνήθιστο αν βλέπαμε σε ένα κατάστημα ένα διάδρομο γεμάτο με καφέ χαρτοκιβώτια πάνω σε ράφια, αλλά αυτό θα ήταν καθημερινό θέαμα αν τα προϊόντα κυκλοφορούσαν χωρίς σχέδια στις συσκευασίες τους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της σημασίας του labeling είναι αυτό των τροφίμων σε κονσέρβες. Χωρίς την ετικέτα που επικολλάται πάνω στις κονσέρβες, όλες θα φαίνονταν ίδιες. Κατά συνέπεια, το labeling είναι απαραίτητο για να πληροφορείται ο καταναλωτής σχετικά με το τι βρίσκεται μέσα στη συσκευασία. Σε πολλές κατηγορίες ταχέως κινούμενων προϊόντων έχουν καταβληθεί μεγάλες προσπάθειες για να γίνεται ευδιάκριτο στον καταναλωτή το περιεχόμενο των συσκευασιών ή τουλάχιστον ένα τμήμα του. Ο ρόλος αυτός της συσκευασίας περιλαμβάνει ακόμα πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο που παράγεται το προϊόν (π.χ. συστατικά), πληροφορίες σχετικές με τον τρόπο χρήσης του, τη φίρμα του προϊόντος και διάφορα στοιχεία σχετικά με την προώθησή του. Η αναγνωρισιμότητα του προϊόντος δεν είναι απλώς μία γραφιστική εφαρμογή. Μπορεί να σχετίζεται και με το σχήμα της συσκευασίας. Το σχήμα μπορεί να παρέχει μοναδική αναγνώριση για ένα προϊόν, ή και να καταστήσει το προϊόν αυτό σε μία ξεχωριστή θέση στην αγορά. Για παράδειγμα, ένα προγράμματα για υπολογιστές είναι ένα άυλο προϊόν, αλλά η χρήση ενός δοχείου μπογιάς σαν συσκευασία για ένα πρόγραμμα ζωγραφικής βοήθησε το 1997 τη Rucker Design Group να ενισχύσει την εικόνα της. Αυτό όμως που συνδέει όλες τις παραμέτρους της συσκευασίας είναι το βέλτιστο συνολικό κόστος. Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό επειδή οι επιπτώσεις του επηρεάζουν το κόστος ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 30

31 της συσκευασίας της μονάδας. Όποιο κι αν είναι το προϊόν που θα μπει μέσα στη συσκευασία πρέπει να τοποθετείται μέσα σε αυτή με το σωστό τρόπο, αλλιώς μπορεί να προκύψουν σημαντικά κόστη. Ομοίως, αν το σχέδιο της συσκευασίας δημιουργεί δυσκολίες ή κακή απόδοση κατά την αποθήκευση θα επιβαρύνει το συνολικό κόστος. Πρέπει να είναι ξεκάθαρο ότι η επιλογή του βέλτιστου σχεδίου συσκευασίας ικανοποιώντας όλες τις παραμέτρους δεν είναι εύκολη υπόθεση. Labeling Εκτός από τους λειτουργικούς του σκοπούς, το labeling ικανοποιεί και άλλες απαιτήσεις όπως η παροχή πληροφοριών σχετικών με το προϊόν. Ένα κακό labeling μπορεί να μην πληροφορήσει σωστά τους πελάτες και έτσι να μη φτάσουν στην κατανάλωση του προϊόντος. Οι πληροφορίες που μπορούν να δοθούν μέσω του labeling είναι οι ακόλουθες: Προέλευση του προϊόντος Περιεχόμενα Τρόπος χρήσης του προϊόντος Διεθνής κωδικός προϊόντος (Upc) ή barcode που χρησιμοποιείται από τους λιανοπωλητές και τους παραγωγούς για λόγους τιμολόγησης και ελέγχου αποθέματος. Προειδοποιήσεις Πιστοποιήσεις Τρόπος φύλαξης του προϊόντος Διατροφικές πληροφορίες Τύπος και είδος του προϊόντος Μέγεθος και πλήθος μερίδων 2.2 Οι λειτουργίες της συσκευασίας Η συσκευασία καλείται να επιτελέσει τις λειτουργίες της σε τρία διαφορετικά περιβάλλοντα (Robertson, 1993). Η αδυναμία της συσκευασίας να καλύψει τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες του κάθε περιβάλλοντος μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση του κόστους, παράπονα πελατών μέχρι και την απόρριψη του προϊόντος από τους καταναλωτές. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 31

32 Φυσικό περιβάλλον Αποτελεί το περιβάλλον όπου μηχανικές φθορές μπορεί να προκληθούν στο προϊόν. Ξαφνικές προσκρούσεις κατά τη διάρκεια φορτώσεων και εκφορτώσεων, κραδασμοί κατά τη διάρκεια μεταφοράς και συμπίεση των προϊόντων που εκπίπτουν από τον τρόπο τοποθέτησης τους κατά την αποθήκευση ή μεταφορά, συμπεριλαμβανομένου και του οικιακού περιβάλλοντος, αποτελούν μερικές αιτίες για τη πρόκληση φθορών. Άμεσο περιβάλλον Αποτελεί το περιβάλλον που περικλείει τη συσκευασία. Φθορές στο προϊόν μπορεί να προκληθούν από έκθεση σε αέρια (ιδίως οξυγόνου), υγρασία, νερό, φώς (ακτίνες UV), θερμότητα ή κρύο, καθώς και σε μικροοργανισμούς. Ρύποι, όπως το καυσαέριο, η σκόνη, ακαθαρσίες και γενικά ξένες ύλες, που υπάρχουν στο περιβάλλον μπορεί να φτάσουν στο περιεχόμενο προϊόν εκτός και αν η συσκευασία λειτουργεί ως έναν αποτελεσματικό φραγμό. Ανθρώπινο περιβάλλον Αποτελεί το περιβάλλον όπου η συσκευασία έρχεται σε επαφή με τους καταναλωτές. Καθώς μια από τις λειτουργίες της συσκευασίας είναι η επικοινωνία, η ξεκάθαρη κατανόηση του μηνύματος που επικοινωνεί η συσκευασία από τους καταναλωτές είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Γνώσεις για τις δυνατότητες και περιορισμούς της ανθρώπινης όρασης καθώς και των διαφόρων νομοθετικών διατάξεων (πχ υποχρεωτική ευδιάκριτη αναγραφή των συστατικών και του βάρους του προϊόντος πάνω στη συσκευασία) είναι απαραίτητες για τον σχεδιασμό μιας «αποδοτικής» συσκευασίας. Για τη μεγιστοποίηση της λειτουργικότητας της η συσκευασία θα πρέπει να διευκολύνει τον χρήστη στο άνοιγμα και τη χρήση του. Οι περιεχόμενες ποσότητες του προϊόντος οφείλουν να εξυπηρετούν τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του σύγχρονου καταναλωτή. Για προϊόντα που δεν καταναλώνονται απευθείας από το πρώτο άνοιγμα, η συσκευασία τους θα πρέπει να κλείνει ερμητικά και να διατηρεί ανέπαφη τη ποιότητα του προϊόντος. Οι λειτουργίες που επιτελεί η συσκευασία είναι (Παπαδάκης, 2010): Συγκράτηση του προϊόντος Προστασία του περιεχόμενου προϊόντος ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 32

33 Διευκόλυνση στην προμήθεια και χρήση του προϊόντος από τον καταναλωτή Επικοινωνία με τον καταναλωτή Συγκράτηση Αυτή η λειτουργία της συσκευασίας είναι τόσο προφανής που συχνά παραβλέπεται. Αποτελεί όμως μια από τις πιο σημαντικές καθώς η μεταφορά, αποθήκευση και διατήρηση κάποιων προϊόντων, πχ. υγρής μορφής θα ήταν αδύνατη. Η συσκευασία εξαλείφει τις πιθανότητες απώλειας προϊόντος κατά τη μεταφορά και αποθήκευση αυτού. Προστασία περιεχομένου Ο βασικότερος σκοπός της συσκευασίας είναι η προστασία του περιεχομένου προϊόντος. Από την παραγωγή μέχρι την κατανάλωση μεσολαβεί ένα χρονικό διάστημα κυμαινόμενο μεταξύ λίγων ωρών μέχρι και λίγων ετών. Στο διάστημα αυτό το προϊόν πρέπει να προστατευθεί από κάθε κίνδυνο ώστε να διατηρήσει την πρωταρχική του ποιότητα. Αναλυτικότερα η συσκευασία πρέπει να προσφέρει στο τρόφιμο προστασία από μηχανικές φθορές, υγρασία και αέρια του περιβάλλοντος, φως, μεγάλες θερμοκρασιακές αλλαγές του περιβάλλοντος, μικροβιακή επιμόλυνση, σκόνες, ακαθαρσίες, ξένες ύλες, έντομα και τρωκτικά. Όλα αυτά δε να τα επιτυγχάνει χωρίς να επιφέρει αλλοιώσεις στα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά των τροφίμων ούτε να μεταφέρει σε αυτά ουσίες επιβλαβής για την υγεία των καταναλωτών. Διευκόλυνση στη προμήθεια και χρήση του προϊόντος από τον καταναλωτή Τα τελευταία 60 χρόνια σημειώθηκαν μεγάλες αλλαγές στον τρόπο ζωής των ανθρώπων στις αναπτυγμένες χώρες. Οι καταναλωτές προμηθεύονται πλέον τα τρόφιμα τους, συσκευασμένα στις ποσότητες που τα χρειάζονται από τα super markets γρηγορότερα και φτηνότερα από τα παραδοσιακά παντοπωλεία του παρελθόντος. Πολλές φορές δε τα τρόφιμα καταναλώνονται απευθείας από τη συσκευασία τους, αφού έχει προηγηθεί μια ελάχιστη προετοιμασία του γεύματος. Έτσι η συσκευασία κάνει ευκολότερη την προμήθεια και τη χρήση των προϊόντων από το σύγχρονο καταναλωτή. Επιδιώκεται η δυνατότητα εύκολου ανοίγματος και κλεισίματος της συσκευασίας ώστε ο καταναλωτής να λαμβάνει άνετα και με ασφάλεια την επιθυμητή ποσότητα ενός τροφίμου. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 33

34 Επίσης επιδιώκεται η διαμόρφωση της συσκευασίας σε τέτοιο σχήμα και σε τέτοιες διαστάσεις ώστε να είναι εύκολη η αποθήκευση των τροφίμων σε αποθήκες και δυνατή η τοποθέτηση τους σε οικιακά αγαθά. «Επικοινωνία» με τον καταναλωτή Η συσκευασία είναι «ο σιωπηρός πωλητής» του προϊόντος. Η συσκευασία πρέπει να προσελκύει την προσοχή του αγοραστή και να τον πείθει να το αγοράσει. Μέσω ενδείξεων που αναγράφονται, η συσκευασία παρέχει πληροφορίες στον καταναλωτή σχετικά με το προϊόν: γνωστοποιεί τον παρασκευαστή, την ποσότητα, ποιότητα, σύσταση και θρεπτική αξία του προϊόντος, παρέχει οδηγίες για τον τρόπο χρήσης. Τα super market μπορούν και λειτουργούν ως καταστήματα αυτοεξυπηρέτησης ακριβώς διότι οι καταναλωτές μπορούν να αναγνωρίζουν αμέσως το εμπορικό σήμα του παραγωγού, άρα και την αναμενόμενη ποιότητα του προϊόντος από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συσκευασίας του. Η ύπαρξη πληροφοριών για τη σύσταση και θρεπτική αξία του τροφίμου, τυπωμένων στην εξωτερική επιφάνεια της συσκευασίας είναι πλέον υποχρεωτική από τη νομοθεσία σε πολλές χώρες. Ο γραμμωτός κώδικας (bar code) που τυπώνεται στη συσκευασία επιτρέπει την αναγνώριση του προϊόντος από τις σαρωτικές μηχανές στα σημεία πώλησης. Οι αποθήκες και τα κέντρα διανομής θα ήταν αδύνατο να λειτουργήσουν αν δεν υπήρχαν επιγραφές και γραμμωτοί κώδικες με πληροφορίες του περιεχομένου. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 34

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τα χαρακτηριστικά της συσκευασίας Η συσκευασία παρέχει στους παραγωγούς πολλές ευκαιρίες να αναπτύξουν το προϊόν τους. Στην πιο απλή μορφή της μία συσκευασία παρέχει τη δυνατότητα διάθεσης του προϊόντος σε διαφορετικές ποσότητες. Για παράδειγμα ένα προϊόν όπως το γάλα είναι διαθέσιμο σε μία μεγάλη γκάμα ποσοτήτων, όπως π.χ. μισό λίτρο, ένα λίτρο, μικρά κυπελλάκια με ποσότητα για έναν καφέ κλπ. Η μεγάλη γκάμα παρέχει στο προϊόν τη δυνατότητα να προσφέρεται σε διαφορετικούς τομείς της αγοράς. Επιπλέον, παρατηρώντας πως το προϊόν προσφέρεται και χρησιμοποιείται στην αγορά, είναι δυνατό να οδηγηθούμε σε σημαντικά σχεδιαστικά πλεονεκτήματα. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι αυτό της συσκευασίας Tetra Pak. Συγκεκριμένα η συσκευασία Tetra Evero Aseptic βραβεύτηκε στο Διεθνές φόρουμ σχεδίασης συσκευασίας 2014 (με το βραβείο if) καθώς αποτελεί καινοτομία, αφού είναι η πρώτη χάρτινη ασηπτική συσκευασία που κυκλοφόρησε στην αγορά και έγινε πιο εύκολο στη χρήση του από τους καταναλωτές. Η συσκευασία αυτή είναι κατάλληλη για γάλα και η διαφορά της είναι ότι συνδυάζει τον εύκολο χειρισμό και τα πλεονεκτήματα μιας χάρτινης συσκευασίας. Η συσκευασία αυτή σε σχέση με το παλιό μπουκάλι ήταν επαναστατική για αυτή την ομάδα προϊόντων. Σύμφωνα με έρευνες, οι καταναλωτές θεωρούν ότι το άνοιγμα, το κράτημα και η ροή προϊόντος αυτής της συσκευασίας είναι ευκολότερα σε σχέση με άλλα μπουκάλια. Στη συνέχεια παραθέτονται αναλυτικά τα χαρακτηριστικά των συσκευασιών και πώς αυτά επηρεάζουν το προϊόν. Δοσολογία Πολλοί παραγωγοί έχουν προσπαθήσει να βελτιώσουν αυτόν τον τομέα μέσω της συσκευασίας των προϊόντων τους. Πολλές συσκευασίες καφέ περιέχουν ένα μετρητή (μεζούρα) έτσι ώστε να διασφαλίζουν τη σωστή δοσολογία. Το ίδιο δεν μπορεί να γίνει για προϊόντα όπως το ρύζι ή τα μακαρόνια., όπου οι καταναλωτές μπορεί να μην είναι σίγουροι για τη σωστή ποσότητα. Ακόμα, ένα κρεμοσάπουνο θα πωλούταν πολύ λιγότερο αν δεν είχε στο πάνω μέρος του δοχείου αυτόν το «γάντζο» που διασφαλίζει τη σωστή δοσολογία για κάθε χρήση. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 35

36 Αποθήκευση Η εύκολη αποθήκευση ενός προϊόντος είναι ένα θέμα σχετικό με τη συσκευασία που μπορεί να δώσει πολλά πλεονεκτήματα. Στο σημείο αυτό, με τον όρο αποθήκευση εννοείται η αποθήκευση ενός προϊόντος από τον καταναλωτή μετά την αγορά του. Τα γυάλινα δοχεία που χρησιμοποιούνται συχνά στα μπάνια θα μπορούσαν εύκολα να αμφισβητηθούν όσον αφορά τη λειτουργικότητά τους. Από την άλλη, τα μεταλλικά δοχεία που χρησιμοποιούνται σε τρόφιμα(π.χ. κονσέρβες), διευκολύνουν τη στοίβαξη και την αποθήκευση. Είναι λοιπόν χρήσιμο να εξετάζεται η χρήση του προϊόντος περισσότερο παρά η εμφάνισή του σε ένα ράφι κατά την πώληση. Σταθερότητα Η σταθερότητα σε αυτήν την περίπτωση δεν έχει να κάνει με τη φυσική σταθερότητα της συσκευασίας, δηλαδή αν στέκεται όρθια, αυτό περιλαμβάνεται στο χαρακτηριστικό της αποθήκευσης. Με τον όρο σταθερότητα σε αυτήν την περίπτωση εννοούμε τη διατήρηση στο ράφι. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου η συσκευασία επιμηκύνει τη ζωή των προϊόντων στα ράφια, όπως αντισηπτικές συσκευασίες για γάλα και χυμούς. Οι αρτοπαραγωγοί έχουν επίσης αναπτύξει τις συσκευασίες αλουμινίου στην προσπάθειά τους να αυξήσουν τη διάρκεια ζωής των προϊόντων τους μετά το άνοιγμα. Από την άλλη, οι φαρμακοβιομηχανίες ψάχνουν σχεδόν το αντίθετο, μία συσκευασία η οποία μπορεί να αποσυνθέσει το προϊόν μόλις περάσει η διάρκεια ζωής του. Μία από τις ανησυχίες των φαρμακοβιομηχανιών είναι η χρήση φαρμάκων όπως οι αντιβιώσεις, από τους καταναλωτές αρκετό καιρό μετά από την ημερομηνία λήξης, και κατά συνέπεια προσπαθούν να αναπτύξουν συσκευασίες που θα παίρνουν ένα αντιαισθητικό μαύρο χρώμα. Χειρισμός Ένα ακόμα σημαντικό θέμα είναι ο αποτελεσματικός χειρισμός της συσκευασίας του προϊόντος, όσον αφορά την προσθήκη αξίας σχετικά με την ικανοποίηση του πελάτη. Οι ενσωματωμένες λαβές στις συσκευασίες γάλατος δύο και τεσσάρων λίτρων είναι ένα καλό παράδειγμα όπου η μεταφορά του προϊόντος από το ράφι θα ήταν προβληματική. Αντίθετα, οι γυάλινες φιάλες κρασιού συχνά πέφτουν και χτυπιούνται κατά τη μεταφορά τους από το ράφι στην ασφάλεια του αυτοκινήτου. Κατά τη σχεδίαση της συσκευασίας απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά τον αρχικό χειρισμό του (όπως π.χ. τη μεταφορά του), αλλά το ίδιο πρέπει να συμβαίνει και όσον αφορά τη χρήση του. Ιδίως οι παραγωγοί ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 36

37 προϊόντων για μωρά έχουν δώσει ιδιαίτερη έμφαση σε αυτό. Η Johnson & Johnson για παράδειγμα στοχεύει στο να μπορούν να χρησιμοποιηθούν όλα τα προϊόντα της με το ένα χέρι, μιας και με το άλλο οι χρήστες πιθανόν να κρατούν το μωρό. Άνοιγμα / Επανασφράγιση Πολλά προϊόντα όταν ανοιχτούν απαιτούν επανασφράγιση για να χρησιμοποιηθούν ξανά κάποια άλλη στιγμή, όπως ένα δοχείο με μέλι με ένα μεταλλικό καπάκι ή ένα μπουκάλι από σαμπουάν με βιδωτό πώμα. Για προϊόντα όπως αυτά η δυνατότητα να ξανακλείνουν είναι μία βασική απαίτηση. Οι μηχανικοί της συσκευασίας και οι σχεδιαστές πρέπει να λαμβάνουν υπ όψιν τους τη χρήση του προϊόντος από τη σκοπιά του καταναλωτή προκειμένου να σχεδιάσουν μία συσκευασία που θα ξανακλείνει με το σωστό τρόπο. Δευτερεύουσες χρήσεις Η χρήση μερικών από τις συσκευασίες σαν μέσα αποθήκευσης και διατήρησης προϊόντων είναι γνωστή σε πολλούς παραγωγούς εδώ και πολλά χρόνια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η χρήση γυάλινων μπουκαλιών για νερό ή κρασί και γυάλινων βάζων για μπαχαρικά, μαρμελάδες κλπ. Ένας από τους παλαιότερου παραγωγούς τσαγιού στον κόσμο, η Twinings, έχει πολλές φορές στο παρελθόν χρησιμοποιήσει τις συσκευασίες της σα μέσο προώθησης. Οι καταναλωτές είναι πρόθυμοι να αγοράσουν το προϊόν προκειμένου να αποκτήσουν ένα χρήσιμο μεταλλικό δοχείο με αρθρωτό καπάκι. Ένα ακόμα πιο συνηθισμένο παράδειγμα είναι η χρήση σε πολλά νοικοκυριά των σακουλών από πολυαιθυλένιο για απορρίμματα. Απόρριψη Η δυνατότητα να απορρίπτονται εύκολα οι συσκευασίες δημιουργώντας τα ελάχιστα δυνατά προβλήματα είναι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της συσκευασίας το οποίο πολύ συχνά παραβλέπεται ως χαρακτηριστικό που προσθέτει αξία. Ένα προφανές παράδειγμα όπου η απόρριψη έχει μεγάλη σημασία είναι οι πάνες. Στην περίπτωση αυτή η εισαγωγή μίας απλοποίησης της διαδικασίας απόρριψης του προϊόντος κάνει τη ζωή του καταναλωτή πιο εύκολη. Και σε άλλους όμως τομείς υπάρχουν ευκαιρίες για ανάπτυξη. Πολλές πλαστικές συσκευασίες έχουν την τάση να απλώνουν μέσα στον κάδο απορριμμάτων κάνοντας την απόρριψή τους δυσκολότερη. Ακόμα, οι συσκευασίες δύο και τεσσάρων λίτρων γάλατος για παράδειγμα πιάνουν έναν αρκετά υπολογίσιμο χώρο στο καλάθι των ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 37

38 αχρήστων. Βέβαια, σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ότι ακόμα μεγαλύτερο πρόβλημα δημιουργείται στο περιβάλλον, όπου θα πάει το προϊόν μετά την απόρριψη. 3.2 Τα 100 σημεία για μια επιτυχημένη συσκευασία Η συσκευασία παίζει σήμερα τον πρωτεύοντα ρόλο στην ανάδειξη του προϊόντος, στην αποθήκευση, στην διακίνηση και στην πώλησή του. Ο σχεδιασμός και η μελέτη της συσκευασίας ξεκινά, ή πρέπει να ξεκινά, από την στιγμή που αποφασίζεται η δημιουργία ενός νέου προϊόντος ή από την στιγμή που το τμήμα μάρκετινγκ διαπιστώνει ότι μια συσκευασία χρήζει ανανέωσης. Τα «100 σημεία για μια επιτυχημένη συσκευασία» δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά το 1940 στο «Modern Packaging Encyclopedia» που εκδίδεται στην Αμερική. (Καρακασίδης, 1998) Πρόκειται για μια σειρά ερωτημάτων που μελετά όλα τα θέματα που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά το σχεδιασμό μιας συσκευασίας. Ποια είναι η φυσική μορφή του προϊόντος; 1.Πρόκειται για σκόνη, για συμπαγή μάζα, για λιπαρή ουσία, για υγρό, για ανθρακούχα ουσία ή για προϊόν σε μορφή κόκκων; Τι είδους προστασία απαιτείται; 2.Η προστασία απαιτείται: Κατά την κατασκευή Κατά την χρήση ή Κατά τις συνθήκες πώλησης μάρκετινγκ; 3.Κατά την παραγωγή ή κατά την παραμονή στους χώρους πώλησης το προϊόν αντιμετωπίζει κινδύνους που οφείλονται: Στο φώς Σε αλλαγές θερμοκρασίας Σε βακτήρια Σε μούχλα ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 38

39 Σε διάβρωση Σε μόλυνση από έντομα Σε τρωκτικά 4.Τα σημεία σφράγισης στο συσκευαστικό υλικό δίνουν τον ίδιο βαθμό προστασίας όπως και το υπόλοιπο συσκευαστικό υλικό; 5.Αν το προϊόν δεν καταναλώνεται εξ ολοκλήρου μόλις ανοιχθεί, απαιτείται σύστημα επανασφράγισης προκειμένου να προστατευτεί το υπόλοιπο προϊόν; 6.Πώς το προϊόν και το συσκευαστικό υλικό αντιδρούν χημικά με σεβασμό το ένα προς το άλλο; 7.Η συσκευασία θα αποτρέψει την απώλεια: Του αρώματος, της γεύσης ή των εξατμιζόμενων συστατικών; Του χρώματος; Του φυσικού σχήματος (σπάσιμο των ταμπλέτων, κ.ά.); 8.Η συσκευασία θα αποτρέψει την είσοδο: Ξένων οσμών; Την δημιουργία οξειδώσεων ή άλλων χημικών αντιδράσεων; Είναι η κατάλληλη συσκευασία; 9.Η δομική αντοχή της συσκευασίας είναι σύμφωνη προς τη χρήση για την οποία προορίζεται; 10.Έχει «παραγωγικότητα»; Θα είναι δηλαδή έτοιμη για τη διαδικασία κατασκευής και για τη διακόσμηση οι οποίες δίνουν φόρμα και ταυτότητα τόσο στο συσκευαστικό υλικό όσο και στο προϊόν; 11.Πρόκειται για υλικό οικείο στον καταναλωτή σε φόρμα, σχήμα, υφή και συνεπώς η τελική συσκευασία που προκύπτει θα είναι κατάλληλη ή θα χρειαστούν ειδικές προσπάθειες πώλησής της; ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 39

40 Είναι δομικά επαρκής; 12.Για την κατασκευή της θα χρειαστεί μηχανοποιημένο ταχύ σύστημα παραγωγής; 13.Μπορεί να αντέξει σε ακραίες θερμοκρασίες ή και έντονη ψύξη κατά την μεταφορά; 14.Θα αντεπεξέλθει στις συνθήκες της αποθήκευσης και των καταστημάτων λιανικής; 15.Αν χρειάζεται αεροστεγές, αεριούχο ή ερμητικό σύστημα συσκευασίας η δομή της είναι κατάλληλη για τα παραπάνω χαρακτηριστικά; 16.Αν χρειαστεί μπορεί η συσκευασία και το περιεχόμενό της να αποστειρωθούν; Διαθεσιμότητα πρώτων υλών 17.Είναι εξασφαλισμένη η συνεχής προμήθεια πρώτων υλών συσκευασίας; 18.Ποιός είναι ο χρόνος των ημερομηνιών αποστολής; 19.Οι τιμές υπόκεινται σε διακυμάνσεις; 20.Οι τιμές ευθυγραμμίζονται με τον ειδικό σκοπό της συσκευασίας; 21.Έχετε ελέγξει όλες τις πιθανές πηγές προμήθειας; Εξοπλισμός 22.Μπορεί η συσκευασία να κατασκευαστεί, να γεμιστεί και να σφραγιστεί με τον ήδη υπάρχοντα εξοπλισμό ή χρειάζεται καινούργιος; 23.Μήπως θα είναι καλύτερο να μεταβληθεί το μέγεθος ή η φόρμα της συσκευασίας (και κατ επέκταση και η τιμή πώλησης) προκειμένου να μην αγοραστεί νέος εξοπλισμός; 24.Οι μετατροπές στη συσκευαστική δομή καθιστούν δυνατή ή απαραίτητη τη χρήση νέων τύπων εξοπλισμού προκειμένου να επιτευχθεί μεγαλύτερη ταχύτητα κατασκευής, αποδοτικότητα και οικονομία; 25.Αν χρειάζεται η σημείωση κωδικού διατίθεται ανάλογη μέθοδος; ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 40

41 Προσωπικό 26.Η κατασκευή της συσκευασίας θα επιτευχθεί με τις ήδη υπάρχουσες λειτουργίες ή θα χρειαστεί ειδικό προσωπικό; 27.Αυτή η συσκευασία δημιουργεί δυσκολίες ασυνήθιστες οι οποίες απαιτούν μεγαλύτερη επίβλεψη; 28.Οι διαδικασίες κατασκευής θα είναι πλήρως αυτοματοποιημένες, ημιαυτοποιημένες ή κυρίως απαιτούν τη μεσολάβηση των χεριών; Design 29.Η συσκευασία έχει το κατάλληλο μέγεθος και σχήμα ώστε να κινείται σωστά μέσα από τις συσκευαστικές μηχανές και τις γραμμές μεταφοράς με την απαιτούμενη ταχύτητα; 30.Ο τρόπος σφράγισής της είναι κατάλληλος για το προϊόν και την παραγωγή καθώς και για την εξυπηρέτηση του πελάτη; 31.Τα ανοίγματα είναι προσαρμοσμένα στα μηχανήματα γεμίσματος της συσκευασίας; 32.Αν απαιτείται η επικόλληση των ετικετών υπάρχουν κατάλληλοι χώροι ή επιφάνειες; 33.Το design είναι τέτοιο ώστε να αντέχει τα σοκ κατά την κατασκευή της συσκευασίας από τα μηχανήματα; 34.Το design επιτρέπει την καλή αποθήκευση και μεταφορά; Προετοιμασία, πριν τη χρήση 35.Η κατασκευή απαιτεί κάποια δεδομένη πρακτική ή ασυνήθιστες μεθόδους και εξοπλισμούς; 36.Μπορούν οι συσκευασίες να μεταφερθούν και να αποθηκευθούν σωστά πριν την αποστολή στη γραμμή παραγωγής; 37.Αν η συσκευασία αποτελείται από διάφορα μέρη, η συναρμολόγηση τους είναι εύκολη και πρακτική; 38.Μπορεί η συσκευασία να προσαρμοστεί επαρκώς στη μεταφορά από τον κατασκευαστή στη χρήση μέσα στα τελικά κασόνια μεταφοράς; (Για παράδειγμα η μεταφορά γυάλινων ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 41

42 φιαλών από τον κατασκευαστή γυαλιού σε κασόνια τα οποία και πάλι χρησιμοποιούνται για την αποστολή των γεμάτων δοχείων). 39.Η συσκευασία έχει το κατάλληλο βάρος ή ικανότητα σε σχέση με τον όγκο του δοχείου; Θέματα συσκευασίας και μεταφοράς 40.Διατίθεται μια αποδεκτή μέθοδος αποστολής συσκευασμένων προϊόντων αυτού του χαρακτήρα; Μπορεί η μέθοδος να χρησιμοποιηθεί; 41.Η μονάδα συσκευασίας είναι σωστά προσαρμοσμένη για την εύκολη συσκευασία ποσοτήτων προϊόντων; Δίκτυα διανομής 42.Η συσκευασία διαθέτει το κατάλληλο μέγεθος και σχήμα προκειμένου να διευκολύνονται οι λιανέμποροι/ χονδρέμποροι; 43.Η συσκευασία διευκολύνει: την αποθήκευση της την παρουσίαση του προϊόντος και την πώληση και την αποστολή Διευκόλυνση του καταναλωτή 44.Η συσκευασία έχει το μέγεθος που βολεύει τον καταναλωτή; 45.Η συσκευασία διευκολύνει την επίβλεψη του περιεχομένου πριν την πώληση; 46.Η συσκευασία μπορεί να ανοιχθεί εύκολα και αν χρειαστεί να ξανακλείσει για περαιτέρω χρήση του προϊόντος; 47.Είναι δυνατή η αποτελεσματική χρήση ενός συστήματος Dispencer; 48.Ο καταναλωτής μπορεί να υπολογίσει σωστά την ποσότητα που του χρειάζεται να χρησιμοποιήσει κάθε φορά; 49.Υπάρχει πρόβλημα διάθεσης της άχρηστης συσκευασίας; ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 42

43 50.Υπάρχει δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης των άδειων συσκευασιών; 51.Η διευκόλυνση του καταναλωτή έχει ληφθεί υπόψη όσον αφορά στην ευκολία λαβής της συσκευασίας ή την ικανότητα εξόδου του προϊόντος απ αυτή; 52.Το μέγεθος της συσκευασίας είναι κατάλληλο για την τοποθέτηση; εντός του ψυγείου; σε ράφι ή σε άλλα μέρη που τοποθετούν οι καταναλωτές τα προϊόντα; Οικονομικά θέματα 53.Η συσκευασία χρειάζεται λιγότερη ποσότητα υλικού αν ακολουθηθεί άλλη συσκευαστική πολιτική: 54.Η συσκευασία είναι σύμφωνη προς τις σταθερές πρακτικές οι οποίες εξασφαλίζουν οικονομία; κατασκευής παραγωγής και χειρισμού; 55.Το κόστος βρίσκεται σε αναλογία με: την τιμή μονάδας του προϊόντος το διαθέσιμο περιθώριο κέρδους από κόστος της συσκευασίας με τις επιθυμίες της αγοράς; 56.Το ποσόν που διατίθεται για το συσκευαστικό υλικό αφήνει περιθώρια σ ένα χαμηλό ποσοστό ελαττωμάτων; 57.Έχοντας κατά νου την οικονομία, η συσκευασία παρέχει προστασία για την κανονική ζωή του προϊόντος, συν ένα λογικό περιθώριο ασφαλείας; 58.Όσο αφορά στο βάρος, το μέγεθος και τη δομή η συσκευασία προσφέρεται στην οικονομική αποστολή της; ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 43

44 59.Η φθηνή ή ακριβή κατασκευή συσκευασίας έχει την επιθυμητή επίδραση στον αγοραστή; Το προϊόν 60.Πρόκειται για ένα νέο προϊόν; 61.Ποιες είναι οι χρήσεις του; 62.Ποια είναι η σχετική ποιότητα του στην κατηγορία του; 63.Ποια είναι τα ειδικά χαρακτηριστικά του; Η αγορά 64.Ποιοι είναι οι τελικοί καταναλωτές; ηλικία φύλο εισόδημα κοινωνικό ή πολιτιστικό επίπεδο φυλή / γεωγραφικός εντοπισμός αγορές εξαγωγών; 65.Πώς θα διανεμηθεί το προϊόν; μέσω συνηθισμένων δικτύων (χονδρεμπόριο ή λιανεμπόριο), ανεξάρτητα καταστήματα, αλυσίδες καταστημάτων, σούπερ μάρκετ ή καταστήματα σελφ σέρβις μέσω ταχυδρομικών παραγγελιών άμεση πώληση (από σπίτι σε σπίτι); ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 44

45 Αγοραστική συνήθεια 66.Ποιες είναι οι συνήθειες ή οι πρακτικές στη λιανική πώληση απέναντι σε προϊόντα αυτού του είδους; μονάδα αγοράς αποθήκευση πριν από την τοποθέτηση προς πώληση; Διευκόλυνση έκθεσης 67.Το προϊόν θα εκτεθεί σε ράφι, πάγκο ή παράθυρο; 68.Το μέγεθος και το σχήμα της συσκευασίας είναι προσαρμοσμένο για μαζική έκθεση; 69.Ένα κομμάτι μόνο του είναι ελκυστικό; 70.Η συσκευασία θα γίνεται θεατή από πάνω ή κάτω από το επίπεδο των ματιών; Ποια πλευρά της θα είναι θεατή; 71.Ο λιανέμπορος θα υποστηρίξει το προϊόν; 72.Θα δοθεί επί πλέον υποστήριξη στο σημείο πώλησης; Θέματα μεγέθους 73.Το μέγεθος της συσκευασίας είναι σωστά προσαρμοσμένο; στις μεθόδους διανομής στις καταναλωτικές συνήθειες; 74.Οι αλλαγές του μεγέθους της συσκευασίας πως θα επηρεάσουν; την ευκολία των καταναλωτών; την ποσότητα που αγοράζεται ή χρησιμοποιείται; ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 45

46 Ανταγωνισμός 75.Πως θα συγκρίνατε το προϊόν με τον ανταγωνισμό, έμμεσο ή άμεσο; 76.Πως θα συγκρίνατε τις συσκευασίες όσον αφορά: το υλικό που χρησιμοποιείται; το μέγεθος και το σχήμα; τα σχέδια και τα design; τα χαρακτηριστικά, επιθυμητά ή μη; 77.Πιστεύετε ότι η συσκευασία σας πρέπει να μοιάζει με αυτές των ανταγωνιστών ή να ξεχωρίζει από την πλευρά; του κατασκευαστή του λιανέμπορου του καταναλωτή; Ταυτότητα 78.Είναι παρόντα όλα τα χαρακτηριστικά τα οποία οφείλουν να φαίνονται και έχουν αντιμετωπιστεί με τον απαιτούμενο σεβασμό και έμφαση; 79.Το όνομα της μάρκας είναι ολοφάνερο και σαφές ως θέση και στυλ; 80.Η συσκευασία φέρει επαρκώς ένα οικείο εμπορικό όνομα; 81.Το όνομα του κατασκευαστή έχει την απαραίτητη εξέχουσα θέση; 82.Το όνομα του προϊόντος (ξεχωριστό από τη μάρκα) είναι αρκετά εμφανές ώστε να δηλώνει άμεσα την ταυτότητα του προϊόντος; 83.Χρησιμοποιεί ή πρέπει να χρησιμοποιήσει ένα οικείο design; 84.Η εμφάνιση της συσκευασίας αντανακλά: τις ξεχωριστές ιδιότητες του προϊόντος την ακεραιότητα και την υπευθυνότητα του κατασκευαστή; ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 46

47 Πληροφόρηση 85.Η συσκευασία φέρει όλες τις πληροφορίες που επιβάλλει η νομοθεσία και κατά τρόπο αποδεκτό από τις αρχές, εγχώριες και ξένες; 86.Οι οδηγίες είναι ευανάγνωστες και εύκολα κατανοητές; 87.Είναι δυνατή η βελτίωση ως προς τη σαφήνεια των οδηγιών; 88.Οι εικονογραφήσεις βοηθούν: στην κατανόηση των οδηγιών στο ενδιαφέρον ή και στην προσέλκυση του καταναλωτή; 89.Υπάρχει κενός χώρος για την τιμή ή τον κωδικό; Προσέλκυση προσοχής 90.Τα χρώματα και τα design; είναι καλόγουστα κατάλληλα για το προϊόν, το λιανεμπόριο και τον καταναλωτή; αντέχουν στον ανταγωνισμό; 91.Η συσκευασία κάνει καλή και ευχάριστη εντύπωση; από απόσταση από πιο κοντά, στο ράφι, στον πάγκο ή γενικά το σημείο έκθεσης του προϊόντος στην οικεία του καταναλωτή; 92.Φέρει κάποια ιστορία που βοηθά στην πώληση; 93.Έχουν υπολογιστεί όλα τα υπέρ και τα κατά όσον αφορά την ορατότητα του συσκευαστικού υλικού; 94.Η συσκευασία είναι άξια υπόμνησης; ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 47

48 95.Είναι η συσκευασία επαρκής διαφημιστική μονάδα, ή πρέπει να εξαρτηθεί από άλλες μορφές διαφήμισης; Εσωτερικά θέματα 96 Αναζητήσατε τη συνεργασία των διαφόρων τμήματα όπως: ανάπτυξης προϊόντων έρευνας αγοράς αγορών παραγωγής νομικών συμβούλων πωλήσεων διαφημίσεων καλλιτεχνίας 97.Όλες οι πιθανές «αντιφάσεις» μεταξύ μεγέθους, εμφάνισης και δομής έχουν ληφθεί υπόψη; 98.Τα πλήρη χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης συσκευασίας έχουν πάρει μόνιμη μορφή προκειμένου να είναι δυνατή η μελλοντική ακριβής αναφορά σε χρωματική ταυτότητα, διάσταση, ειδικές οδηγίες κατασκευής και όλες τις δυνατές πηγές προμήθειας; Εξωτερικά θέματα 99.Έχετε λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα ώστε να έχετε πλήρως διακριβωμένη τη στάση των εμπόρων; 100.Είστε πλήρως βέβαιοι ότι υπάρχει ή ότι μπορεί να υπάρξει λογική αποδοχή από μέρους του καταναλωτή του συγκεκριμένου προϊόντος στη συγκεκριμένη συσκευασία; ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 48

49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σχεδίαση συσκευασίας: Ένα πεδίο ευρύτατης εφαρμογής των νέων τεχνολογιών Η συσκευασία είναι αναπόσπαστο μέρος προϊόντων και υπηρεσιών που θεωρούνται απαραίτητα συστατικά της σύγχρονης ζωής για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της γης. Κάτι που σε παλαιότερες εποχές ήταν προνόμιο των λίγων πλουσίων. Για παράδειγμα, δεν θα ήταν δυνατό να υπάρχει φρέσκο παστεριωμένο γάλα αν δεν υπήρχε η κατάλληλη συσκευασία. Η φράση που χαρακτηρίζει τον Παγκόσμιο Οργανισμό Συσκευασίας- WPO (World Packaging Organization) συνοψίζει αυτό το πνεύμα: «Καλύτερη ποιότητα ζωής, μέσω καλύτερης συσκευασίας για περισσότερους ανθρώπους- Better quality of life through better packaging, for more people». Η καινοτομική έρευνα και ανάπτυξη που συνδέεται με τη βελτίωση των προϊόντων και των διαδικασιών συσκευασίας ενσωματώνει ταχύτατα τα ερευνητικά αποτελέσματα των κλάδων της βιοτεχνολογίας, της μικροηλεκτρονικής, της πληροφορικής, της χημείας, και άλλων. Παρακάτω θα αναφερθούν επιγραμματικά οι κυριότεροι τομείς έρευνας και ανάπτυξης που οδηγούν σε νέες εφαρμογές της συσκευασίας: Η ενεργός συσκευασία (active packaging) μεταβάλει τις συνθήκες διατήρησης του συσκευασμένου τροφίμου με στόχο την επέκταση του χρόνου ζωής ή τη βελτίωση των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών. Η έξυπνη συσκευασία (intelligent packaging) ελέγχει την ποιότητα του συσκευασμένου τροφίμου, καταγράφοντας πληροφορίες για τις συνθήκες διακίνησης και αποθήκευσής του σε όλη τη διάρκεια ζωής του από την παράγωγή ως την κατανάλωση. Οι έξυπνες ετικέτες και επισήμανση για τον έλεγχο της παραγωγής και της διακίνησης που βασίζονται στην τεχνολογία RFID (Radio Frequency Identification). Οι βρώσιμες συσκευασίες από φυσικά πολυμερή, όπως το άμυλο, η κυτταρίνη, η χιτίνη, το κολλαγόνο, και η γλουτένη. Η παραγωγή νέων πρώτων υλών, όπως τα βιο-υλικά και τα κράματα νανοσωματιδίων. Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών βρίσκονται σε διάφορα στάδια εφαρμογής, από τον πάγκο του εργαστηρίου έως το ράφι των σουπερμάρκετ. Ο σχεδιασμός συσκευασιών που βελτιώνουν το περιβαλλοντικό ισοζύγιο ανά ποσότητα συσκευασμένου προϊόντος και που ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 49

50 διευκολύνουν τις διαδικασίες διαχείρισης των απορριμμάτων, είναι ένας τομέας έρευνας και σχεδιασμού που έχει άμεσο αντίκτυπο στην κοινωνία σήμερα. Έτσι λοιπόν η συσκευασία έχει καταστεί σήμερα ένας από τους πιο συναρπαστικούς και προκλητικούς κλάδους στον κόσμο του βιομηχανικού σχεδιασμού (industrial design). Ο σχεδιαστής της συσκευασίας κατέχει σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη παραγωγική διαδικασία και απαιτείται να γνωρίζει σε βάθος ολόκληρο τον κύκλο ζωής της συσκευασίας καθώς και το προϊόν που καλείται να προωθήσει και να προστατέψει. 4.2 Γιατί δίνεται έμφαση στο σχεδιασμό της συσκευασίας Η παραδοσιακή προσέγγιση της περιβαλλοντικής προστασίας συνίσταται στην πρόληψη της ρύπανσης ή στη διαχείριση των αποβλήτων. Ωστόσο, αυτές οι στρατηγικές επικεντρώνονται αποκλειστικά και μόνο στην αποφυγή ή την ελαχιστοποίηση των εν δυνάμει περιβαλλοντικών επιπτώσεων χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το σχεδιασμό των προϊόντων. Για να χρησιμοποιήσουμε μια ιατρική μεταφορά, η παραδοσιακή προσέγγιση ανακουφίζει τα συμπτώματα χωρίς ν αντιμετωπίζει τα αίτια της νόσου. Ο οικολογικός σχεδιασμός θέτει έμφαση σε ένα πρώιμο στάδιο της αλυσίδας προστιθέμενης αξίας: στη διαδικασία ανάπτυξης προϊόντος. Άρα, η φιλοσοφία του συνοψίζεται ως εξής: «αποκλεισμός των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από το προϊόν και τις διαδικασίες παραγωγής». Παρότι ο σχεδιασμός είναι εφ εαυτού μια «καθαρή» διαδικασία, καθορίζει τις περισσότερες από τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις που σχετίζονται με το προϊόν. Άπαξ και ολοκληρωθεί ο κύριος σχεδιασμός και προσδιορισθούν οι απαραίτητες τεχνολογίες παραγωγής, απομένουν μικρά μόνο περιθώρια αύξησης της αποδοτικότητας της διαδικασίας και ελαχιστοποίησης των εκπομπών από τις διαδικασίες παραγωγής. Επίσης, ακόμα και η πιο προηγμένη τεχνολογία ανακύκλωσης πρέπει ν αντιμετωπίσει αυτό που καθορίσθηκε κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού του προϊόντος. Συνολικά, περίπου το 80% όλων των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που συνδέονται με το προϊόν καθορίζονται κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού του προϊόντος. Για τα κόστη του κύκλου ζωής ισχύουν τα ίδια. Επομένως, έχει εξαιρετική σημασία η θεώρηση των περιβαλλοντικών και οικονομικών πτυχών ήδη από την αρχή, ως αναπόσπαστο τμήμα του σχεδιασμού προϊόντος. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 50

51 4.3. Στρατηγικές του οικολογικού σχεδιασμού Η βασική ιδέα του οικολογικού σχεδιασμού έγκειται στη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων καθ όλη τη διάρκεια ζωής των προϊόντων μέσω της βελτίωσης του σχεδιασμού των προϊόντων. Προκύπτουν δύο σχετικά αρχικά ερωτήματα: Γιατί «το περιβάλλον» αποτελεί ένα σχετικό θέμα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις επιχειρήσεις; Και, ποια είναι η φιλοσοφία που διέπει τις νομοθετικές δράσεις, π.χ. της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Μόλις οι εταιρίες κατανοήσουν το λόγο για τον οποίο το περιβάλλον αποτελεί ένα σημαντικό και σχετικό θέμα, είναι περισσότερο διατεθειμένες να ανταποκριθούν ενεργητικά στις απαιτήσεις που τίθενται όχι μόνο από τους νομοθέτες, αλλά και από τις επιχειρήσεις - πελάτες και τους ιδιώτες- πελάτες, την αγορά, και άλλους εμπλεκόμενους. Επιπρόσθετα, όσες εταιρίες διαθέτουν μια στρατηγική και μια ενεργητική προσέγγιση στον οικολογικό σχεδιασμό έχουν και περισσότερες πιθανότητες να ανοίξουν την πόρτα της δημιουργικής καινοτομίας Ο οικολογικός σχεδιασμός είναι ένα θέμα επιχειρηματικής επιτυχίας Η περιβαλλοντική συνείδηση συνδέεται με τη δημιουργικότητα και την καινοτομικότητα. Η υιοθέτηση και η τήρηση της νομοθεσίας ενδέχεται να οδηγήσουν στην πλήρωση των κριτηρίων συμμόρφωσης, κάτι το οποίο είναι θετικό, αλλά επίσης και στην εμπλοκή με γραφειοκρατικές διαδικασίες με μικρή προστιθέμενη αξία. Ο εντοπισμός των επιχειρηματικών οφελών που συνδέονται με μια πράσινη στρατηγική προϊόντων μπορεί να αποτελέσει το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης μιας πιο ενεργητικής στρατηγικής, γεγονός που συνιστά μια εξέλιξη ως προς την παθητική και αντιδραστική προσέγγιση. Η περιβαλλοντική επίγνωση έχει επίσης να κάνει και με τη δημιουργία μιας θετικής εικόνας εμπορικού σήματος, το οποίο να είναι διακριτό στην αγορά. Σήμερα, στην επιλογή προμηθευτών εκ μέρους των μεγάλων κατασκευαστών πρωτότυπου εξοπλισμού συχνά λαμβάνεται σοβαρά υπόψη το περιβαλλοντικό προφίλ του προμηθευτή. Για ορισμένους καταναλωτές που είναι ευαισθητοποιημένοι στο θέμα της προστασίας του περιβάλλοντος και οι οποίοι ίσως και να αντιλαμβάνονται ότι τα πράσινα προϊόντα στις περισσότερες ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 51

52 περιπτώσεις είναι πιο αποδοτικά από τα άλλα, το «πράσινο πουλάει καλύτερα». Υπάρχουν πολλά Οικολογικά Σήματα που πιστοποιούν και γνωστοποιούν στους καταναλωτές τις καλές περιβαλλοντικές ιδιότητες των προϊόντων. Εκτός από τη συχνά μεγαλύτερη απόδοσή τους, τα οικολογικά σχεδιασμένα προϊόντα αυξάνουν την ασφάλεια του καταναλωτή, είναι πιο αξιόπιστα και διαθέτουν καλύτερη ποιότητα. Συχνά ακούγεται ότι οι περιβαλλοντικές στρατηγικές είναι ιδιαίτερα δαπανηρές για τις εταιρίες, αλλά ουσιαστικά σε πολλές περιπτώσεις ο οικολογικός σχεδιασμός διευκολύνει την εξοικονόμηση κόστους. Για παράδειγμα, η μείωση της κατανάλωσης υλικού και αποβλήτων κατά την παραγωγή και η κατασκευή προϊόντων με λιγότερη κατανάλωση ενέργειας αποτελούν άμεσα οφέλη για τον παραγωγό, χωρίς να λησμονούμε και τη μείωση των σχετικών εσωτερικών κινδύνων και την αυξημένη κινητοποίηση των εργαζομένων. Η υιοθέτηση μιας στρατηγικής οικολογικού σχεδιασμού έχει επίσης να κάνει και με την ανάπτυξη καινοτομιών, έτσι ώστε τα προϊόντα να είναι επίκαιρα και να αυξάνεται η απόδοσή τους. Τελευταίο, αλλά όχι και λιγότερο σημαντικό, ο οικολογικός σχεδιασμός συνιστά μια ενεργητική προσέγγιση της νομικής συμμόρφωσης. Οι ιδιώτες καταναλωτές αποτελούν ένα σπουδαίο κινητήριο άξονα για τον οικολογικό σχεδιασμό, δεδομένου ότι έχει αυξηθεί η παγκόσμια επίγνωση για τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Με ορισμένες διαφορές από τόπο σε τόπο, η πρόληψη της ρύπανσης αναγνωρίζεται ως ένα καθήκον μείζονος σημασίας. Άρα, η εικόνα φιλικότητας προς το περιβάλλον απολαμβάνει μιας γενικότερης εκτίμησης. Έχουν καθιερωθεί διάφορα Οικολογικά Σήματα στις διάφορες χώρες, ανάλογα με την ομάδα των προϊόντων. Έως τα τέλη του έτους 2002 περίπου προϊόντα έφεραν ένα από τα ευρωπαϊκά εθνικά ή τοπικά οικολογικά σήματα, ή το σήμα με το λουλούδι της ΕΕ. Στη Γερμανία το 2004 περίπου 83% των καταναλωτών ανέφεραν ότι γνωρίζουν το Γερμανικό σήμα με τον Γαλάζιο Άγγελο. Από αυτούς, το 49% ανέφερε ότι ο Γαλάζιος Άγγελος είναι σημαντικός παράγοντας στην απόφαση αγοράς. Τα Οικολογικά Σήματα δεν είναι σημαντικά μόνο για τους ιδιώτες καταναλωτές, αφού περιλαμβάνονται ανάμεσα στα κριτήρια επιλογής πολλών προϊόντων για τις προμήθειες του δημοσίου, όπου γενικά τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά των προϊόντων παίζουν ένα σημαντικό ρόλο. Η τιμή, η λειτουργικότητα και το service βρίσκονται βέβαια στην κορυφή των αγοραστικών κριτηρίων, αλλά, η οικολογικότητα μπορεί να αποτελέσει εκείνο το επιπλέον επιχείρημα που θα κρίνει την απόφαση υπέρ ενός ορισμένου προϊόντος. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 52

53 Σύμφωνα με μια μελέτη του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Περιβαλλοντικού Φορέα, στην ερώτηση αν ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν επιπλέον για προϊόντα φιλικά προς το περιβάλλον, το 10% των Γερμανών απάντησε «ασφαλώς ναι» και ένα άλλο 53% ότι είναι διατεθειμένοι να πληρώνουν περισσότερο. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα οικολογικά σχεδιασμένα προϊόντα είναι αναγκαστικά ακριβότερα, στην πραγματικότητα θα μπορούσαν να είναι και φθηνότερα, ιδιαίτερα όταν υπολογίσει κανείς το κόστος στον συνολικό κύκλο ζωής. Μια αρχική προσέγγιση στο οικολογικό σχεδιασμό θα μπορούσε να ξεκινήσει από τον υπολογισμό του κόστους κατασκευής/ παραγωγής των προϊόντων. Πόσο βαρύνουν στο κόστος του προϊόντος οι πρώτες ύλες, τα βοηθητικά, η κατανάλωση νερού και ενέργειας. Είναι δύσκολο να προσδιορισθούν αυτά τα ποσοστά για ολόκληρη την αλυσίδα παραγωγής / προμήθειας, αλλά, για παράδειγμα, για τους κατασκευαστές πλακετών τυπωμένου κυκλώματος (PCB) το 20 40% του συνολικού κόστους κατασκευής σχετίζεται με τα υλικά και τη χρήση ενέργειας. Η ελαχιστοποίηση του συνολικού όγκου έργου του υλικού ανά μονάδα προϊόντος μειώνει τα κόστη και καθιστά το προϊόν περισσότερο «πράσινο». Μειωμένη χρήση χημικών επεξεργασίας και πιο περιορισμένη ποικιλία σημαίνει επίσης μικρότερες απαιτήσεις εσωτερικής οργάνωσης προμηθειών (logistics). Η αποφυγή της χρήσης επικίνδυνων ουσιών μέσα στα προϊόντα μπορεί να μειώσει το κόστος διακίνησης, το μικρότερο μέγεθος προϊόντος σημαίνει λιγότερο υλικό συσκευασίας και η χρήση ανακυκλωμένων προϊόντων μπορεί να είναι φθηνότερη. Τα απλά και εύκολα στη συναρμολόγηση προϊόντα μειώνουν το κόστος συναρμολόγησης και καθιστούν ευκολότερη την αποσυναρμολόγηση/ διάλυση για την επαναχρησιμοποίηση, την επισκευή ή την ανακύκλωση. Οι βιομηχανικοί πελάτες είναι μια επιπλέον κινητήρια δύναμη για τον οικολογικό σχεδιασμό, ιδιαίτερα δε οι πολυεθνικές που διαθέτουν περιβαλλοντικές πολιτικές και μπορούν να ασκήσουν μεγάλη επιρροή στους προμηθευτές τους. Το ελάχιστο που απαιτούν είναι οι προμηθευτές τους να χρησιμοποιούν ως ένα συγκεκριμένο βαθμό τις αρχές της περιβαλλοντικής διαχείρισης. Επίσης, συχνά απαιτούν την ανάλυση των προμηθευόμενων προϊόντων σε βαθμό που μπορεί να ποικίλλει από λίστες επιφυλακής (watch-lists) ουσιών έως πλήρεις δηλώσεις υλικών. Συνεπώς, το να είναι κανείς «πράσινος προμηθευτής» μπορεί να αποτελέσει έναν αποφασιστικό λόγο για την επιλογή του ως προμηθευτή. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 53

54 Ένα άλλο επιχειρηματικό όφελος του οικολογικού σχεδιασμού είναι η μεταβολή της οπτικής γωνίας ως προς το προϊόν. Ο σχεδιασμός προϊόντος με οικολογική λογική μπορεί να οδηγήσει σε νέες εξαιρετικά καινοτόμες ιδέες. Η περιβαλλοντική ανάλυση του προϊόντος οδηγεί σε μια βαθύτερη κατανόηση της σύνθεσης και των λειτουργιών, καθώς και των σχέσεων της παραγωγικής αλυσίδας. Η καλή διαχείριση της αλυσίδας προμήθειας / παραγωγής είναι προϋπόθεση για ένα προϊόν με υψηλή ποιότητα. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 54

55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σχέση Συσκευασίας και Καταναλωτή Το κόστος της συσκευασίας είναι ένα κόστος που πληρώνεται εμμέσως από τον καταναλωτή και η τυποποίησή της θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη παράγοντες όπως η ασφάλεια, η προστασία της υγείας, η ευκολία στη χρήση, η άνεση, η αξιοπιστία, η προστασία του περιβάλλοντος και η οικονομία σε ενέργεια και πρώτες ύλες. Η οδηγία ISO 41:1984 (τελευταία εγκεκριμένη αναθεώρηση έγινε το 2003) εκδόθηκε βασισμένη στις απαιτήσεις και τις ανάγκες των καταναλωτών. Οι απαιτήσεις αυτές, που αναφέρονται παραπάνω, πρέπει σύμφωνα με την οδηγία να λαμβάνονται υπόψη όταν συντάσσεται ένα πρότυπο σχετικό με τη συσκευασία. Με τον όρο ασφάλεια, εννοείται η ασφάλεια για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Κατά τη διάρκεια της αποθήκευσης, τα υλικά της συσκευασίας δεν θα πρέπει να είναι επιβλαβή. Θα πρέπει να αποφεύγεται η εκπομπή τοξικών ουσιών για τον άνθρωπο και τους ζωντανούς οργανισμούς, καθώς και η μόλυνση του περιεχομένου της από την ίδια τη συσκευασία. Ένα βλαβερό προϊόν δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να βρίσκεται εκτός της συσκευασίας λόγω έλλειψης στεγανού πώματος ή λόγω καταστροφής της συσκευασίας από εξωτερικές αιτίες, όπως η ηλιακή ακτινοβολία και οι μηχανικές καταπονήσεις. Επίσης, η συσκευασία ενός προϊόντος πρέπει να διασφαλίζεται ότι θα είναι φτιαγμένη από υλικό το οποίο δε θα καταστρέφεται από το ίδιο το περιεχόμενό της. Ο όρος ασφάλεια ακόμα υπονοεί την ύπαρξη κατάλληλης σήμανσης σε περίπτωση επικίνδυνου περιεχομένου που να προειδοποιεί για τους κινδύνους, τους τρόπους αποθήκευσης και τους τρόπους καταστροφής του προϊόντος. Τέλος, με στον όρο ασφάλεια περιέχεται και η αναγραφή στη συσκευασία του χρόνου ζωής ή κατανάλωσης του προϊόντος. Όταν ένα προϊόν είναι επιβλαβές ή επικίνδυνο, η συσκευασία θα πρέπει να το επισημαίνει με τρόπο σαφή με το χρώμα ή το σχήμα της. Πρέπει ακόμα να αναγράφονται οι κίνδυνοι και οι προφυλάξεις που απαιτούνται, καθώς και οι οδηγίες χρήσης του προϊόντος και ανοίγματος της συσκευασίας. Ο τρόπος ανοίγματος της συσκευασίας θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένος στο περιεχόμενο και τις ομάδες των χρηστών. Κατά τη διάρκεια καταστροφής του προϊόντος, η συσκευασία και το περιεχόμενο θα πρέπει να ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 55

56 καταστρέφονται εύκολα και με ασφάλεια, χωρίς μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα προβλήματα για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Η χρήση βιοδιασπώμενων υλικών στη συσκευασία είναι μία καλή μέθοδος για την επίτευξη αυτού του σκοπού. Οι οδηγίες καταστροφής θα πρέπει να αναγράφονται ευκρινώς στη συσκευασία, και οι μέθοδοι ανακύκλωσης δεν θα πρέπει να επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Ο όρος ευκολία στη χρήση περιλαμβάνει τις παραμέτρους της προστασίας του περιεχομένου από τη συσκευασία, τις επιμέρους διευκολύνσεις από τη χρήση της συσκευασίας, και τις ευκολίες που προκύπτουν από χαρακτηριστικά της συσκευασίας σχετικά με τις φυσικές της διαστάσεις. Η συσκευασία θα πρέπει να προστατεύει το περιεχόμενο με τέτοιο τρόπο ώστε να μην αλλοιώνεται από μηχανικές καταπονήσεις (κρούσεις, δονήσεις κλπ.), από μη επιθυμητές ουσίες (αέρας, υγρά, σκόνη) και από τις κλιματολογικές συνθήκες (κρύο, ζέστη, βροχή). Ακόμα, η συσκευασία θα πρέπει να διευκολύνει τη μεταφορά και την αποθήκευση του προϊόντος σε επίπεδο δικτύου διανομής και καταναλωτή. Θα πρέπει επίσης να διευκολύνεται το άνοιγμα της συσκευασίας και η διατήρηση της αρχικής της κατάστασης, το κλείσιμό της, η αποσυσκευασία του περιεχομένου και το άδειασμα της εξωτερικής συσκευασίας. Οι διαστάσεις και η μορφή της συσκευασίας δε θα πρέπει να ξεγελούν τον καταναλωτή ως προς τον όγκο του περιεχομένου. Κάθε συσκευασία ενός προϊόντος θα πρέπει να είναι πολλαπλάσιο της μικρότερης συσκευασίας (π.χ. 25g, 50g, 100g, 200g). Τα μεγέθη των συσκευασιών θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένα στην τελική χρήση και στη μέση ποσότητα του προϊόντος. Η οικονομία σε ενέργεια και πρώτες ύλες είναι μία ακόμη σημαντική παράμετρος κατά την ανάπτυξη της συσκευασίας ενός προϊόντος. Η οικονομία σε πρώτες ύλες και ενέργεια προϋποθέτει τα υλικά να μην είναι δυσεύρετα και η ενέργεια που χρησιμοποιείται κατά την παραγωγή να είναι η ελάχιστη δυνατή. Μία ακόμα σημαντική παράμετρος σχετικά με την οικονομικότητα μίας συσκευασίας είναι η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης της, καθώς και η δυνατότητα χρήσης ανακυκλώσιμων πρώτων υλών κατά την παραγωγή της. Η συσκευασία, εκτός από το κόστος παραγωγής και χρήσης της, συμμετέχει στο συνολικό κόστος του προϊόντος και έμμεσα, δημιουργώντας πολλές ευκαιρίες για εξοικονομήσεις. Μία μικρή επιβάρυνση στο κόστος παραγωγής της συσκευασίας μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά στην ελαχιστοποίηση του κόστους μεταφοράς και αποθήκευσης του τελικού ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 56

57 προϊόντος. Ακόμα, μία μικρή επιβάρυνση της τελικής τιμής του προϊόντος, που έχει προκύψει από μία καινοτομία στη συσκευασία, μπορεί να προσδώσει ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, και κατά συνέπεια να προσθέσει αξία στο προϊόν. Ένας ακόμα παράγοντας που συχνά προσθέτει κόστος στη συσκευασία είναι το κόστος καταστροφής της. Το κόστος καταστροφής των συσκευασιών θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά το σχεδιασμό τους. 5.2 Σχέση Συσκευασίας και Σήμανσης Ο σκοπός της συσκευασίας και της σήμανσης Η συσκευασία είναι η επιστήμη, η τέχνη και η τεχνολογία κλεισίματος ή συντήρησης των προϊόντων με στόχο τη διανομή, την αποθήκευση, την πώληση και τη χρήση τους. Με τον όρο συσκευασία ακόμα νοείται και η διαδικασία του σχεδιασμού, της αξιολόγησης και της παραγωγής των συσκευασιών. Επιπρόσθετα, με τον όρο σήμανση (labeling ή package labeling) νοείται κάθε γραπτή, ηλεκτρονική ή γραφιστική μορφή επικοινωνίας πάνω στη συσκευασία ή σε μία ξεχωριστή αλλά ενσωματωμένη στο προϊόν ετικέτα. Η συσκευασία και η σήμανση εξυπηρετούν διάφορες ανάγκες. Αυτές είναι οι ακόλουθες: Φυσική προστασία - Τα προϊόντα που εμπεριέχονται σε μία συσκευασία μπορεί να χρειάζονται προστασία από παράγοντες όπως η θερμοκρασία, οι δονήσεις, οι πιέσεις κλπ. Σύνθετη προστασία Πολύ συχνά απαιτείται η προστασία από την υγρασία, το οξυγόνο, τη σκόνη, κλπ. Πολλές συσκευασίες έχουν αναπτυχθεί ειδικά για να προστατεύουν το περιεχόμενό τους και να παρατείνουν το χρόνο ζωής του στο ράφι. Σε πολλές συσκευασίες διαμορφώνονται (π.χ. αεροστεγείς) διαμορφώνονται ακόμα και ατμοσφαιρικές συνθήκες για την προστασία του προϊόντος. Περιοχή / συμπύκνωση Συνήθως μικρά αντικείμενα συγκεντρώνονται σε μία συσκευασία για λόγους αποδοτικότητας. Για παράδειγμα ένα κουτί με χίλια μολύβια χρειάζεται λιγότερο χρόνο χειρισμού από ότι χίλια μολύβια. Άλλα χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η σκόνες και τα υγρά. Μεταφορά πληροφοριών Οι συσκευασίες και οι ετικέτες μεταφέρουν πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο χρήσης των προϊόντων, την μεταφορά τους, την ανακύκλωσή τους ή την απόρριψη του προϊόντος ή της συσκευασίας του. Σε πολλές περιπτώσεις φαρμακευτικών, ιατρικών και χημικών προϊόντων, καθώς και τροφίμων, πολλοί τύποι πληροφοριών επιβάλλονται από τη νομοθεσία. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 57

58 Marketing Η συσκευασία καθώς και τα διάφορα είδη τυποποίησης χρησιμοποιούνται συχνά με στόχο να ωθήσουν τον πελάτη στην αγορά του προϊόντος. Το σχέδιο της συσκευασίας είναι ένα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό, το οποίο τις τελευταίες δεκαετίες παίζει διαρκώς μεγαλύτερο ρόλο. Ασφάλεια Η συσκευασία μπορεί να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στη μείωση των κινδύνων που προκύπτουν από τη μεταφορά. Επίσης μπορούν να σχεδιαστούν κατάλληλα ώστε να αποτρέπουν τόσο την αντιγραφή (απομίμηση) όσο και την παραβίαση. Μπορούν επίσης να περιέχουν αντικλεπτικά συστήματα, όπως τα ταμπελάκια RFID και οι μαγνητικές ετικέτες. Ευκολία Οι συσκευασίες μπορεί να έχουν χαρακτηριστικά που προσφέρουν άνεση, στη μεταφορά, στο χειρισμό, στη στοίβαξη, στην προώθηση στην πώληση, στο άνοιγμα, το κλείσιμο κλπ. Έλεγχος ποσότητας Η ανάπτυξη ατομικών συσκευασιών και συσκευασιών συγκεκριμένης δοσολογίας έχουν αναπτυχθεί ιδιαίτερα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι ατομικές συσκευασίες του αλατιού, καθώς και οι συσκευασίες ρυθμιζόμενης ροής. Ο έλεγχος της ποσότητας που επιτυγχάνεται με τις συσκευασίες είναι σημαντικός σε χύδην προϊόντα, όπως για παράδειγμα το γάλα, γιατί με τον τρόπο αυτό αποφεύγονται οι δυσκολίες μέτρησης της ποσότητας (π.χ. παλαιότερα οι καταναλωτές πήγαινα με το μπουκάλι τους για να το γεμίσουν) Οι υποχρεωτικές ενδείξεις στις συσκευασίες τροφίμων Οι ετικέτες των τροφίμων αποτελούν τον αμεσότερο τρόπο επικοινωνίας μεταξύ των καταναλωτών και των επιχειρήσεων τροφίμων. Οι πληροφορίες που παρουσιάζονται στη συσκευασία πρέπει να είναι ακριβείς και να μην παραπλανούν, με οποιοδήποτε τρόπο, τους καταναλωτές. Οι υποχρεωτικές ενδείξεις λοιπόν για όλα τα είδη τροφίμων είναι περιληπτικά οι ακόλουθες: 1. Ονομασία του τροφίμου. Αυτή πρέπει να περιγράφει με σαφήνεια το είδος του τροφίμου. 2. Η καθαρή ποσότητα του τροφίμου, εκφραζόμενη ανάλογα είτε σε γραμμάρια (g), κιλά (kg) ή, στην περίπτωση υγρών σε λίτρα (L) ή εκατοστόλιτρα(cl) ή χιλιοστόλιτρα (ml). Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθούμε στη σημασία του σήματος e, το οποίο συνοδεύει συνήθως την αναγραφόμενη ποσότητα στα τρόφιμα. Η ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 58

59 Ευρωπαϊκή νομοθεσία έχει δώσει τη δυνατότητα στις επιχειρήσεις να κάνουν χρήση της μέσης τιμής, για το βάρος ή τον όγκο των προϊόντων τους, δεδομένου ότι οι μηχανές πλήρωσης παρουσιάζουν συχνά διακυμάνσεις. 3. Η ημερομηνία ελάχιστης διατηρησιμότητας ή η τελική ημερομηνία ανάλωσης, ανάλογα με το τρόφιμο. 4. Οποιεσδήποτε ιδιαίτερες συνθήκες διατήρησης και χρήσης του τροφίμου, για να διασφαλίζεται ότι το τρόφιμο θα διατηρήσει τα οργανοληπτικά του χαρακτηριστικά και θα παραμείνει ασφαλές για ανθρώπινη κατανάλωση, μέχρι την ημερομηνία ελάχιστης διατηρησιμότητας ή την τελική ημερομηνία ανάλωσης που αναγράφεται στη σήμανση αυτού. Παραδείγματα: «Να φυλάγεται σε μέρος ξηρό και δροσερό», «να διατηρείται στο ψυγείο σε θερμοκρασία 2 4 C». 5. Κατάλογο των συστατικών του τροφίμου. Οποιοδήποτε συστατικό χρησιμοποιείται για την παρασκευή του τροφίμου πρέπει να αναφέρεται στον κατάλογο των συστατικών κατά φθίνουσα τάξη, δηλαδή ξεκινώντας από το συστατικό που κατά την παρασκευή του τροφίμου που βρίσκεται σε αυτό στο μεγαλύτερο επί τοις εκατό ποσοστό και καταλήγοντας με αυτό που βρίσκεται στο τρόφιμο στο μικρότερο επί τοις εκατό ποσοστό. Υποχρεωτική είναι συμπερίληψη στον κατάλογο των συστατικών οποιονδήποτε πρόσθετων ουσιών που χρησιμοποιήθηκαν για την παρασκευή του τροφίμου. Πρόσθετες ουσίες είναι όλα τα συντηρητικά, αντιοξειδωτικά, χρωστικές, γαλακτωματοποιητές κτλ που είναι γνωστές στο κοινό ως «αριθμοί Ε». 6. Οδηγίες χρήσης του τροφίμου. Οι οδηγίες χρήσεως του τροφίμου δίδονται όταν παράλειψη αυτών δεν θα επέτρεπε την ορθή χρήση του τροφίμου και πρέπει να δίδονται με τρόπο που να επιτρέπει την κατάλληλη χρήση του τροφίμου (π.χ. τρόποι και χρόνοι απόψυξης, οδηγίες αραίωσης συμπυκνωμένου ποτού κτλ). 7. Ένδειξη του ονόματος και της διεύθυνσης του παρασκευαστή, συσκευαστή, εισαγωγέα ή διανομέα του τροφίμου, ή του επιχειρηματία για τον οποίο παρασκευάζονται τα τρόφιμα. 8. Τον τόπο καταγωγής ή προέλευσης του τροφίμου. Η ένδειξη αυτή απαιτείται μόνο όταν παράλειψή της δύναται να προκαλέσει στον καταναλωτή λανθασμένη εντύπωση σχετικά με τον πραγματικό τόπο καταγωγής ή προέλευσης του τροφίμου. Ένα παράδειγμα μπορεί να είναι μια σοκολάτα, το περιτύλιγμα της οποίας να έχει εικόνες με τη σημαία και τοπία της Ελβετίας, ενώ χώρα παραγωγής της να είναι η Κύπρος. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί το μέλι, για το οποίο βάσει της ειδικής ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 59

60 νομοθεσίας για το μέλι, η σήμανση πρέπει να περιλαμβάνει ένδειξη της χώρας ή των χωρών όπου έχει γίνει η συγκομιδή του μελιού. Σε περίπτωση που η συγκομιδή έγινε σε δύο ή περισσότερες χώρες, η ένδειξη αυτή επιτρέπεται όπως είναι «μείγμα μελιών Ε.Κ.», «μείγμα μελιών εκτός Ε.Κ.» ή «μείγμα μελιών Ε.Κ. και εκτός Ε.Κ.», όπου Ε.Κ. σημαίνει «Ευρωπαϊκή Κοινότητα». 9. Ένδειξη της περιεκτικότητας σε οινόπνευμα, εκφραζόμενη ως «.% vol». 10. Προειδοποιητική ένδειξη για τρόφιμα στα οποία έχουν προστεθεί ουσίες, όπως γλυκαντικά, ασπαρτάμη, καφεΐνη και κινίνη. 11. Ένδειξη που επιτρέπει την αναγνώριση της παρτίδας στην οποία ανήκει το τρόφιμο. Η ένδειξη αυτή είναι υποχρεωτική μόνο όταν η ημερομηνία ελάχιστης διατηρησιμότητας ή η τελική ημερομηνία ανάλωσης δεν περιλαμβάνει τουλάχιστον τη μέρα και τον μήνα. 12. Ένδειξη ότι το τρόφιμο αποτελείται από ή περιέχει γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς στην περίπτωση που το τρόφιμο είναι προϊόν γενετικής τροποποίησης ή περιέχει συστατικό το οποίο είναι προϊόν γενετικής τροποποίησης. Η πρόνοια αυτή υπερασπίζεται το δικαίωμα του καταναλωτή που επιλέγει να μην καταναλώνει γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς. Η σήμανση των τροφίμων δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να αφήνει έστω το ελάχιστο ενδεχόμενο να παραπλανάται ο καταναλωτής ως προς τα χαρακτηριστικά του τροφίμου. Επίσης, δεν πρέπει να αναγράφονται υπαινιγμοί ότι το τρόφιμο έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενώ στην πραγματικότητα όλα τα παρόμοια τρόφιμα έχουν αυτά τα ίδια χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα μια ένδειξη όπως «Αγνό, φυσικό μέλι» δεν επιτρέπεται αφού βάσει των προδιαγραφών που καθορίζει η νομοθεσία για το μέλι, όλα τα μέλια πρέπει να είναι αγνά και φυσικά. Με άλλα λόγια, δεν επιτρέπεται ο παρασκευαστής του τροφίμου να ονομάζει αγνό και φυσικό ένα τρόφιμο που ούτως ή άλλως πρέπει να είναι τέτοιο και να υπαινίσσεται έτσι ότι το τρόφιμο που παρασκευάζει είναι αγνό ενώ το τρόφιμο ενός άλλου παρασκευαστή ενδεχομένως να μην είναι αγνό. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 60

61 Β ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΣΗΜΑΝΣΗ «e» και ο Σκοπός της Μελέτης Το σήμα «e» (e-mark) είναι μία ένδειξη που αναγράφεται στις συσκευασίες των προϊόντων η οποία λειτουργεί ως στοιχείο πιστοποίησης ότι ικανοποιούνται οι προδιαγραφές ποιότητας που αφορούν το καθαρό βάρος. Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία για την ασφάλεια και υγιεινή των τροφίμων, το σήμα «e» είναι υποχρεωτικό να αναγράφεται στις συσκευασίες των αγαθών που διακινούνται εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι επιχειρήσεις που προσαρμόζουν τις διαδικασίες τους με βάση τις προδιαγραφές που αφορούν το σήμα «e» απολαμβάνουν πολλά σημαντικά πλεονεκτήματα. Για να γίνει σαφέστερο, εκτός από την συμμόρφωση με τη νομοθεσία, οι επιχειρήσεις μειώνουν το κόστος τους εφόσον περιορίζουν την υπερπλήρωση των συσκευασιών. Επίσης, γίνονται πιο απλές οι διαδικασίες διασφάλισης ποιότητας και μέσω αυτών δημιουργούνται σχέσεις εμπιστοσύνης με τους πελάτες. Τέλος, η εφαρμογή και η επίβλεψη της ευρωπαϊκής νομοθεσίας προστατεύει την εγχώρια αγορά και τους καταναλωτές από αμφιβόλου ποιότητας προϊόντα. Οι στόχοι της μελέτης αυτής είναι: 1. Να παρουσιάσει τις απαιτήσεις της νομοθεσίας για το σήμα «e» 2. Να προτείνει τις κατάλληλες μεθόδους και τις διαδικασίες για την κάλυψη αυτών των απαιτήσεων 3. Να αναδείξει τα επιπρόσθετα οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν οι επιχειρήσεις από τη συμμόρφωση με το σήμα «e» Η νομοθεσία που αφορά το σήμα «e» Η οδηγία 76/211/ΕΟΚ, όπως αυτή τροποποιήθηκε από την 78/891/ΕΟΚ, επιβάλλει την υποχρέωση σε κοινοτικό επίπεδο της επισήμανσης των προ-συσκευασμένων προϊόντων ως προς το βάρος ή τον όγκο τους, ενώ η οδηγία 2007/45/ΕΚ ενισχύει τη σημασία της ορθής ένδειξης των πληροφοριών που συνοδεύουν το σήμα «e» επιβάλλοντας την υποχρέωση, «για την προστασία των ευάλωτων κυρίως καταναλωτών, οι αναγραφές βάρους και όγκου ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 61

62 στη σήμανση καταναλωτικού προϊόντος να είναι πιο ευανάγνωστες και ευδιάκριτες στην προ-συσκευασία υπό κανονικές συνθήκες παρουσίασης». Συγκεκριμένα, οι στόχοι της οδηγίας του Συμβουλίου 76/211/ΕΟΚ ήταν να υποδείξει τον τρόπο της σωστής πληροφόρησης των καταναλωτών σε θέματα που αφορούν το βάρος των προϊόντων. Επιπρόσθετα, έπρεπε να καθοριστεί ο αριθμός των ανεκτών σφαλμάτων στο βάρος των προϊόντων, καθώς και να οριστεί η μέθοδος με την οποία θα γίνεται ο έλεγχος για την συμμόρφωση των επιχειρήσεων στις προβλεπόμενες διατάξεις. Η οδηγία ορίζει ότι οι τελικές συσκευασίες για να μπορούν να διακινούνται στη Ευρωπαϊκή Ένωση, θα πρέπει υποχρεωτικά να πληρούν τις ακόλουθες προδιαγραφές: Ο μέσος όρος βάρους ανά κωδικό συσκευασιών, να μην είναι μικρότερος από την αναγραφόμενη ονομαστική ποσότητα Τα ελλιποβαρή προϊόντα παρακολουθούνται και καταγράφονται Τα προ-συσκευασμένα προϊόντα εκτός των ορίων ανοχής δεν φέρουν το σήμα «e» (απορρίπτονται) Σημαντική επίσης είναι η ευθύνη του συσκευαστή ή του εισαγωγέα καθώς πρέπει να διασφαλίζει ότι τα προ-συσκευασμένα προϊόντα πληρούν τις προδιαγραφές της νομοθεσίας και ότι ο έλεγχος του πραγματικού βάρους πραγματοποιείται από πιστοποιημένα όργανα μέτρησης. Στην συνέχεια, θα πρέπει να εξετάζεται το γεγονός αν ο έλεγχος γίνεται δειγματοληπτικά κατά την παραλαβή (εισαγωγέας) ή κατά την διαδικασία της συσκευασίας (συσκευαστής) όπως ορίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως επίσης και ότι οι δειγματοληπτικοί έλεγχοι καταγράφονται και τα στοιχεία είναι διαθέσιμα για ελέγχους (audits). Συγκεκριμένα, απαιτείται να καταγράφονται στοιχεία όπως ημερομηνία, όνομα ελεγκτή, ώρα ελέγχου, περιγραφή συσκευαστικής μηχανής, περιγραφή προϊόντος, μέγεθος δείγματος, αριθμός παραβιάσεων ορίων ανοχής, ονομαστική ποσότητα πλήρωσης, κ.α Συνεπώς, το σήμα «e» λειτουργεί ως ένα πιστοποιητικό / βεβαίωση ότι, με ευθύνη του συσκευαστή ή/και του εισαγωγέα, το προϊόν πληροί όλες τις προδιαγραφές ποιότητας, και άρα επιτρέπεται να φτάσει στον τελικό καταναλωτή. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 62

63 6.1.2 Οι κατάλληλες μέθοδοι και οι διαδικασίες για την υλοποίηση των απαιτήσεων Η συμμόρφωση με το σήμα «e» υποδηλώνει ότι η εταιρεία ακολουθεί μία ολοκληρωμένη διαδικασία ελέγχου ποιότητας και μπορεί να εγγυηθεί και να τεκμηριώσει την ποιότητα και την ασφάλεια των προϊόντων της. Η πρακτική στην ελληνική βιομηχανία έχει δείξει ότι υπάρχουν τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις για την κάλυψη αυτών των απαιτήσεων, με διαφορετικό βαθμό αποτελεσματικότητας η κάθε μια. Χειρόγραφες καταγραφές Αν και αποτελεί την πιο συχνή πρακτική, ο ποιοτικός έλεγχος με χειρόγραφες καταγραφές είναι μια χρονοβόρα διαδικασία, «επιρρεπής» σε ανθρώπινα λάθη, η οποία δεν διασφαλίζει την άμεση απόκριση σε περίπτωση ελαττωματικού προϊόντος. Η διαδικασία δεν απαιτεί επένδυση σε ειδικό εξοπλισμό, όμως προσθέτει κόστος στην παραγωγή και μειώνει την παραγωγικότητα. Αυτόνομο σύστημα στατιστικού ελέγχου ποιότητας Τα αυτόνομα συστήματα στατιστικού ελέγχου ποιότητας αποτελούν αξιόπιστες λύσεις για έλεγχο σε μεμονωμένα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας (π.χ. εισαγωγή Α υλών, συσκευασία). Τα αυτόνομα συστήματα δεν βοηθούν τα στελέχη ποιότητας και παραγωγής να αποκτήσουν ολοκληρωμένη εικόνα για την ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων, καθώς δεν παρέχουν την δυνατότητα ταυτόχρονης διασύνδεσης των δεδομένων για πλήρη έλεγχο. Κεντρικό σύστημα στατιστικού ελέγχου ποιότητας Ένα κεντρικό σύστημα στατιστικού ελέγχου ποιότητας είναι ένα δικτυωμένο σύστημα διασφάλισης ποιότητας που καλύπτει ολόκληρη την παραγωγική διαδικασία. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από μια συστηματική λήψη δεδομένων από διαφορετικά σημεία της παραγωγής (αποθήκη, εργαστήριο, συσκευασία, κλπ). Ακόμα, η παρακολούθηση των παραμέτρων ποιότητας σε πραγματικό χρόνο, η ανάλυση των στατιστικών στοιχείων και η επαρκής τεκμηρίωση, μπορούν να διασφαλίσουν την ποιότητα των προϊόντων. ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 63

64 6.1.3 Τα οφέλη που μπορούν να έχουν οι επιχειρήσεις εάν «συμμορφωθούν» με τις απαιτήσεις του σήματος «e» Παρόλο που αρχικά η «συμμόρφωση» με τη νομοθεσία για το σήμα «e» μπορεί να θεωρηθεί ως παράγοντας αύξησης του κόστους, η υιοθέτηση ενός ολοκληρωμένου και κεντρικού συστήματος ελέγχου ποιότητας επιτρέπει στις επιχειρήσεις να εξάγουν με ασφάλεια τα προϊόντα τους σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να αυξήσουν την κερδοφορία τους μέσα από τη βελτιστοποίηση των διαδικασιών τους. Συγκεκριμένα, έχει διαπιστωθεί ότι η υιοθέτηση ενός αποδοτικού συστήματος ελέγχου ποιότητας συνεπάγεται: τη διασφάλιση της ποιότητας των προϊόντων τη μείωση του κόστους που σχετίζεται με την υπερπλήρωση την εξοικονόμηση χρόνου μέσω αυτοματοποιημένων αναφορών τα λιγότερα λάθη χειριστών μέσω αυστηρής τήρησης των διαδικασιών τον μικρότερο κίνδυνο «χαμένων» παρτίδων που επιτυγχάνεται με την παρακολούθησή τους σε πραγματικό χρόνο την εξοικονόμηση χρημάτων μέσω της βελτιστοποιημένης διαδικασίας ελέγχου 6.2 ΜΕΤΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΣΥΣΚΕΥΑΣΜΕΝΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΦΕΡΟΥΝ ΤΗ ΣΗΜΑΝΣΗ «e» 1. Συσκευασμένα προϊόντα σταθερής ονομαστικής μάζας ή όγκου περιεχομένου, που έχει εκ των προτέρων επιλεγεί από τον παρασκευαστή/ συσκευαστή, από 5g/ml 10g/ml, μπορεί να φέρουν την ένδειξη «e» στο ίδιο πεδίο ορατότητας με την ένδειξη της μάζας ή του όγκου. Σήμανση «e» πιστοποιεί ότι η συσκευασία ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές της οδηγίας 76/211/ΕΟΚ, όπως τροποποιήθηκε από την οδηγία 78/891/ΕΟΚ και η οποία ενσωματώθηκε στην εθνική μας νομοθεσία με το Π.Δ. 16/1982 (ΦΕΚ 2/Α/82). Η μορφή του συμβόλου «e» περιγράφεται στην ευρωπαϊκή οδηγία 2009/34/ΕΚ, ως εξής: ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 64

65 Το σήμα «e» πρέπει να έχει ελάχιστο ύψος 3mm. Η μονάδα μέτρησης της ονομαστικής ποσότητας να είναι ανεξίτηλη, ευανάγνωστη και ορατή επί τους συνήθεις όρους εμφάνισης. Το λογότυπο της εταιρείας ή του εισαγωγέα στο Κράτος μέλος πρέπει να σημειώνεται υποχρεωτικώς έτσι ώστε να επιτρέπεται η ταυτοποίηση του παραγωγού από την αρμόδια υπηρεσία. 2. Η χρήση του σήματος «e» επί των συσκευασιών γίνεται χωρίς προηγούμενη άδεια, με την προϋπόθεση ότι διατηρούνται αρχεία, τα οποία είναι στη διάθεση των αρχών και στα οποία αναγράφονται, για κάθε παρτίδα, τα αποτελέσματα των μετρολογικών ελέγχων, ώστε να βεβαιώνεται ότι έχουν γίνει κανονικά και σωστά οι έλεγχοι, καθώς και τυχόν διορθωτικές ενέργειες και προσαρμογές (ρυθμίσεις). 3. Την ευθύνη για το ότι η συσκευασία τηρεί τις απαιτήσεις για τη χρήση του σήματος «e» φέρει ο συσκευαστής/παραγωγός ο οποίος θέτει το προϊόν στην αγορά. Στην περίπτωση ιδιωτικής ετικέτας, την ευθύνη την φέρει εκείνος που συσκευάζει το προϊόν. 4. Οι προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται προκειμένου το προϊόν να φέρει την ένδειξη «e» είναι: Το πραγματικό περιεχόμενο των συσκευασιών δεν πρέπει να είναι κατώτερο κατά μέσο όρο από την ονομαστική ποσότητα Το ποσοστό των συσκευασιών που παρουσιάζει ένα αρνητικό σφάλμα ίσο ή ανώτερο του μεγίστου ανεκτού σφάλματος, όπως προβλέπεται από τον πίνακα, πρέπει να είναι αρκετά μικρό (<2.5%) ΜΙΝΗ ΝΙΚΟΛΕΤΑ 65