Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας Λαογραφίας

Transcript

1 ΙΔΡΥΜΑ ΘΡΑΚΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας Λαογραφίας Επτά εισηγήσεις από τη θεματολογία του «παραδοσιακού» και του «νεωτερικού» (ειδικότερα του popular ) λαϊκού πολιτισμού Επιμέλεια Δημήτρης Α. Μαυρίδης - Αρχιμανδρίτης π. Σωφρόνιος Γκουτζίνης ΞΑΝΘΗ 21 Φεβρουαρίου 2014

2

3 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΗΜΕΡΙΔΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ Επτά εισηγήσεις από τη θεματολογία του «παραδοσιακού» και του «νεωτερικού» (ειδικότερα του popular ) λαϊκού πολιτισμού

4 ii

5 ΙΔΡΥΜΑ ΘΡΑΚΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΗΜΕΡΙΔΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ Επτά εισηγήσεις από τη θεματολογία του «παραδοσιακού» και του «νεωτερικού» (ειδικότερα του popular ) λαϊκού πολιτισμού ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δημήτρης Α. Μαυρίδης - Αρχιμανδρίτης π. Σωφρόνιος Γκουτζίνης ΞΑΝΘΗ 21 Φεβρουαρίου 2014 iii

6 ΙΔΡΥΜΑ ΘΡΑΚΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΗΜΕΡΙΔΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ Επτά εισηγήσεις από τη θεματολογία του «παραδοσιακού» και του «νεωτερικού» (ειδικότερα του popular ) λαϊκού πολιτισμού ΙΔΡΥΜΑ ΘΡΑΚΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Νικόλαος Θ. Κωνσταντινίδης - Δημήτρης Α Μαυρίδης Οι απόψεις, η γλωσσική διαμόρφωση, η μορφολογία και η γενικότερη φροντίδα των κειμένων ανήκουν αποκλειστικά στους συγγραφείς. iv

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σοφιανός Ουτατζής Χαιρετισμός 1 Δημήτρης Α. Μαυρίδης Αρχιμανδρίτης π. Σωφρόνιος Γκουτζίνης Πρόλογος Παναγιώτης Κ. Σωτηρόπουλος Εισαγωγικό σημείωμα Ιωάννης Μ. Μπακιρτζής Άδειες ναοδομίας στην Ξάνθη, στις αρχές του 20 ού αιώνα.. 21 Θανάσης Μουσόπουλος Ο λαϊκός πολιτισμός στο περιοδικό Θρακικά Χρονικά και σε τοπικές εκδόσεις / βιβλία που αναφέρονται σε χωριά της περιοχής Ξάνθης Ελευθέριος Χαρατσίδης Η εξέλιξη των ρωσικών επίσημων εορτών από τον 18 ο μέχρι τον 21 ό αιώνα Νικόλαος Θ. Κόκκας Η μορφή του Νασραντίν Χότζα στις ευτράπελες διηγήσεις των Πομάκων Γαρυφαλλιά Θεοδωρίδου Oι τελετουργικές τροφές ως σύστημα ανταλλαγών στον λαϊκό πολιτισμό: η «κίνησή» τους ανάμεσα στους Ορθοδόξους Χριστιανούς στην κοινωνία της Ξάνθης ( ). 101 Νικόλαος Θ. Κωνσταντινίδης Η καπνοκαλλιέργεια και ο "λαϊκός πολιτισμός" στην περιοχή της Ξάνθης ( ) Μανόλης Γ. Σέργης Για τη διαχείριση της παράδοσης: ένα παράδειγμα από το Θρυλόριο Κομοτηνής. 147 Οι συντελεστές του Τόμου v

8 vi

9 ΣΟΦΙΑΝΟΣ ΟΥΤΑΤΖΗΣ Διευθυντής Ιδρύματος Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Οι ασαφείς και προβληματικές σχέσεις που εγκαθιστά ο σύγχρονος καταναλωτισμός μεταξύ της κοινωνίας και της λαϊκής παράδοσης οδήγησαν βαθμιαία στη διαμόρφωση μιας μαζικής κουλτούρας. Αυτή η χωρίς διαφοροποιήσεις υιοθέτηση μορφών ψυχαγωγίας και πολιτισμικής έκφρασης, η έλλειψη αξιολογικών κρίσεων, ήθους και πρωτότυπης αυθεντικής παραγωγής λόγου και τέχνης, είχαν ως αποτέλεσμα την κοινωνική και πνευματική απονεύρωση. Καλούμαστε πλέον, να είμαστε συνεπείς προς τα παίγνια της εποχής, να καταναλώνουμε ευτελή πολιτισμικά προϊόντα και να αρθρώνουμε λεκτικά σχήματα με πενιχρά νοήματα. Τη σεμνότητα του λαϊκού ήθους αντικατέστησε η εφήμερη πραγματικότητα της κοινωνίας του θεάματος. Στην αισθητική του λαϊκού τεχνίτη που συμπύκνωνε αιώνων σοφία και στοχαστική θεώρηση της ζωής, αντιπαραβάλλεται σήμερα η ισοπεδωτική ομοιομορφία. Τη σχέση ανθρώπου και φύσης που μετουσιώνονταν μέσα από τη δημώδη ποίηση, αντικαθιστά ένας

10 Σοφιανός Ουτατζής ατομοκεντρισμός που εξαντλεί τα ουσιώδη του βίου στην αναιδή επίδειξη καταναλωτικής ευχέρειας. Η ιστορική δυναμική αυτού του τόπου, κάρπισε μέσα στο γόνιμο έδαφος των κοινοτικών θεσμών, στα συναλλακτικά ήθη, στο πάθος και το μεράκι του δημιουργού, όπως αποτυπώθηκαν στην αρχιτεκτονική, το τραγούδι, τη λαϊκή φορεσιά. Στόχος ανάδειξης του λαϊκού πολιτισμού δεν είναι ν αποδεχθούμε ως θέσφατα όσα η παράδοση μας άφησε ως καταπίστευμα, αλλά ν αντλήσουμε νοήματα ικανά να μας ανατάξουν από τον πνευματικό μας λήθαργο. Ο πολιτισμός μπορεί ν αποτελέσει ανάχωμα στον κοινωνικό μαρασμό και να οργανωθεί σε μια αναπτυξιακή πρόταση για τη Θράκη. Προς την κατεύθυνση αυτή εργαζόμαστε στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης τα τελευταία 16 χρόνια, με στρατηγική στόχευση. Η ημερίδα αυτή μας εγκαλεί να επανεξετάσουμε όσα ως αυτονόητα υιοθετήσαμε στη σύγχρονη ζωή μας και να αποκαταστήσουμε το μίτο με λησμονημένες ή παραγνωρισμένες πτυχές της παράδοσής μας. Η προώθηση της συστηματικής συνεργασίας, ως αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής πολιτικής, ανέδειξε την Ξάνθη σε πόλη αναφοράς για τον πολιτισμό. Η προσπάθεια αυτή θα κεφαλαιοποιηθεί περισσότερο όταν εκδηλώσεις σαν κι αυτήν αξιοποιηθούν από την εκπαιδευτική και πανεπιστημιακή κοινότητα. 2

11 Χαιρετισμός Σήμερα είμαστε ευτυχείς που χάρη στην προθυμία των προσκεκλημένων μας διακεκριμένων επιστημόνων, Παναγιώτη Σωτηρόπουλου, Ιωάννη Μπακιρτζή, Θανάση Μουσόπουλου, Ελευθέριου Χαρατσίδη, Νικόλαου Κόκκα, Γαρυφαλλιάς Θεοδωρίδου, Νικόλαου Κωνσταντινίδη και Μανόλη Σέργη μας δίδεται η ευκαιρία να πλησιάσουμε την λαογραφική μας παράδοση. Τους ευχαριστούμε θερμά. 3

12 Σοφιανός Ουτατζής 4

13 ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. ΜΑΥΡΙΔΗΣ - ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ π. ΣΩΦΡΟΝΙΟΣ ΓΚΟΥΤΖΙΝΗΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι μεγάλες ανακατατάξεις των αρχών του 20 ου αιώνα βρίσκονται στη βάση της σημερινής πραγματικότητας. Η Ελλάδα χάνει την ανατολική της διάσταση και την οικουμενική της εξάπλωση. Ο πόλος έλξης και το κέντρο βάρους των Ελλήνων μετατίθεται από την Προποντίδα, όπου βρισκοταν από την ύστερη αρχαιότητα, προς τον Νότο της Βαλκανικής. Το σύνολο των Ελλήνων συγκεντρώνεται στα στενά όρια ενός εθνικού κράτους. Η Ελλάδα γίνεται μια χώρα συνόρων. Το γεγονός αυτό είναι ιστορικά πρωτοφανές. Δεν ισχύει πλέον η διαπίστωση του Πλάτωνα ότι οι Έλληνες συγκεντρώνονται γύρω από τις θάλασσες, όπως τα βατράχια γύρω από τους λασπόλακκους μετά την βροχή. Η ιστορική Θράκη διαμοιράζεται ανάμεσα σε τρία εθνικά κράτη. Ο ελληνισμός της Θράκης υφίσταται τεράστια φθορά. Ωστόσο, το μικρό και στενό γεωγραφικό τμήμα της Θράκης που απόμεινε στην Ελλάδα συνεχίζει να έχει ιδιαίτερη σημασία ως χώρος επαφής του ανήσυχου ελληνικού στοιχείου με πολλούς άλλους λαούς, αλλά και ως καταφύγιο των κατατρεγμένων και των προσφύγων. Η Θράκη εξακολουθεί να υποδέχεται φυγάδες των τρομερών γεγονότων που χαρακτηρίζουν την ταραγμένη εποχή μας. Η Ελληνική Θράκη διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την πολυμορφία και τη συναρπαστική παρουσία πολλών ιδιαιτέρων παραδόσεων. Ο λαογραφικός πλούτος της περιοχής διατηρείται σε πανσπερμία παραδόσεων, που επιμένουν να συνεχίζουν, να αναδύονται και να αναβιώνουν. Η Ελληνική Θράκη αποτελεί ένα πολιτισμικό κεφάλαιο για την Ελλάδα.

14 Δημήτρης Α. Μαυρίδης -Αρχιμανδρίτης π. Σωφρόνιος Γκουτζίνης Κάτω από μεγάλα βουνά απλώνονται οι παραγωγικές πεδιάδες της Θράκης που τις διασχίζουν πλατειά ποτάμια. Εκεί, κατοικούν αγρότες αυτόχθονες αλλά και επήλυδες από όλη την Ανατολή, την Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη, δεύτερη και τρίτη γενεά των προσφύγων από τη πάλαι ποτέ Ελληνική Ανατολή. Συναντά κανείς στη Θράκη ελληνικότατες ομάδες όπως οι Γκαγκαούζοι, οι Αρβανίτες και οι Σαρακατσάνοι ή οι Πόντιοι της Ρωσίας, τελευταίοι αυτοί φυγάδες από την Ελληνική Ανατολή. Ανάλογη ανάμιξη ελληνικών παραδόσεων από όλα τα μέρη της Καθ' ημάς Ανατολής διακρίνεται και κατοικεί και στα κέντρα των πόλεων στις συνοικίες και τις παρυφές τους. Τουρκογενείς μουσουλμάνοι κατοικούν επίσης σε συνοικίες των πόλεων, μια επιβίωση της οθωμανικής πρακτικής για διαχωρισμό των θρησκευτικών ομάδων. Στις αγροτικές περιοχές και στις περιφέρειες των πόλεων της Θράκης κατοικούν οι δεμένοι με τη γη εσωστρεφείς και υπομονετικοί τουρκογενείς μουσουλμάνοι, πολλοί από αυτούς απόγονοι των Τουρκομάνων Κονιάρηδων και των Γιουρούκων, που μετά τον 14 ο αιώνα οι κατακτητές Οθωμανοί Τούρκοι φρόντισαν να εγκαταστήσουν στις εύφορες πεδιάδες της Θράκης. Στη Ροδόπη, την ορεινή Θράκη κατοικούν οι αυστηροί και εργατικοί Πομάκοι, που είναι μουσουλμάνοι και αποτελούν γηγενές στοιχείο που έχει τις δικές του παραδόσεις. Στις παρυφές των πόλεων κατοικούν και οι ανήσυχοι Ρομά, που μετά από περιπλανήσεις αιώνων έχουν εγκατασταθεί πια μόνιμα, αλλά των οποίων η γλώσσα και η ταυτότητα βρίσκονται σε συνεχή απειλή. Ανάμεσα στις ποικίλες αυτές ομάδες που και που, εμφανίζεται κάποιος γνήσιος νέγρος από αυτούς που εγκατέστησαν στην πεδιάδα της Ξάνθης οι τσιφλικάδες μπέηδες, φέρνοντάς τους από την Άνω Αίγυπτο. Η ανθρώπινη αυτή πανσπερμία συντηρεί μία πανσπερμία λαογραφικών παραδόσεων και πρακτικών. Η Θράκη αποτελεί ένα παράδεισο για τον λαογράφο, αλλά και για όποιον γοητεύεται από τον λαϊκό πολιτισμό και ό,τι αυτός σημαίνει. Η πόλη της Ξάνθης αποτελεί ένα καθρέπτη της πολυμορφίας της Θράκης και της ιστορικής μοίρας που τη δημιούργησε. Έτσι αποτελεί και τον κατάλληλο τόπο για την επιστημονική 6

15 Πρόλογος λαογραφική διερεύνηση της Θράκης. Η πρώτη Επιστημονική Ημερίδα Λαογραφίας αποτελεί την αρχή της εκπλήρωσης μιας ανάγκης. Ευχόμαστε να την ακολουθήσουν και άλλες. 7

16 Δημήτρης Α. Μαυρίδης -Αρχιμανδρίτης π. Σωφρόνιος Γκουτζίνης 8

17 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Κ. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Γενικά Tο φαινόμενο της επιστροφής στην παράδοση παρατηρείται συχνά σε περιόδους κρίσης. Εμφανίζεται περισσότερο με τη μορφή μιας συντηρητικής στάσης απέναντι στα δρώμενα, αλλά και με τη μορφή μιας κριτικής επανεξέτασης και επανεκτίμησης της πορείας ενός λαού. Στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, ασχολούμαστε μεταξύ άλλων, με τη μελέτη, την ψηφιοποίηση και την τεκμηρίωση της παρακαταθήκης του πολιτιστικού αποθέματος, όπως και με την ερμηνευτική του, οργανώνοντας ημερίδες και υλοποιώντας ένα εκδοτικό πρόγραμμα με ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον. Η λέξη «παράδοση» ανακαλεί συνειρμικά στους περισσότερους εικόνες κύκλων ζωής που συνδέονται με την προβιομηχανική ή την προ-νεωτερική περίοδο, εποχή που χαρακτηρίζεται κατά βάση από τεχνολογική υστέρηση. Όμως η παράδοση ως τρόπος θεώρησης του κόσμου, ή μιας ομάδας, ως τρόπος αντίληψης των άλλων ή ερμηνείας της περιβάλλουσας πραγματικότητας, μας πληροφορεί για ο,τιδήποτε συνδέει το παρελθόν με το σήμερα, αλλά και για ο,τιδήποτε, ως θεμελιώδες στοιχείο της ανθρώπινης δραστηριότητας, κατέχει μια κοινωνία σε δεδομένη χρονική περίοδο. Υπό το πρίσμα μιας γνωσιακής προσέγγισης η παράδοση μπορεί ακόμη να θεωρηθεί και ως τύπος

18 Παναγιώτης Κ. Σωτηρόπουλος αλληλεπίδρασης που έχει ως αποτέλεσμα την επανάληψη ορισμένων επικοινωνιακών συμβάντων 1. Ο λαϊκός πολιτισμός, ως μορφή πολιτισμικής αλληλεπίδρασης συνδέεται με τις νοητικές και ψυχολογικές διεργασίες των πρωταγωνιστών του. Κριτήριο αναγνωρισιμότητάς του είναι η επαναληψιμότητα και χαρακτηρίζεται ως κοινωνικό γεγονός από την οργάνωση των ιδεών και του χώρου, όπως και από την συναισθηματική εμπλοκή όσων συμμετέχουν στο τελετουργικό της δημιουργίας η αναπαράστασής του. Η μελέτη και η έρευνα του λαϊκού πολιτισμού παρουσιάζει ενδιαφέρον καθώς αντανακλά, εκφράζει και επικυρώνει το πνεύμα της εποχής μας, αλληλεπιδρά με την τρέχουσα κατάσταση της κοινωνίας μας και την προσδιορίζει, ενώ συμβάλλει επίσης στη μορφοποίηση και στην κατανόηση του μέλλοντος. Ορθά έχει επισημανθεί επίσης η συμβολή της παράδοσης στη διαδικασία μιας αποτελεσματικής κοινωνικής ακεραίωσης 2. Η ίδια η ιστορική διαδρομή μιας κοινωνίας θα ήταν δυσνόητη αν αντικρίζαμε την παράδοση σαν ένα συμπίλημα καταγραφών ή σαν ένα παλιό δυσανάγνωστο χειρόγραφο με ασύνδετα τα επί μέρους κεφάλαιά του, ενώ θα παρέμενε αναπάντητο το ερώτημα της ιστορικής καταβολής σημαντικών πτυχών της ζωής κοινοτήτων ή ομάδων. Στο επίκεντρο της διαμάχης για τη διατήρηση ή την απαξίωση της παράδοσης ενυπάρχει ενδιάθετα η θέση πως η παράδοση είναι φορέας συντηρητικών αντιλήψεων και πρακτικών και πως η βαθμιαία αποδυνάμωσή της θα αποδεσμεύσει νέες μορφές συλλογικής δράσης και έκφρασης. Στον αντίποδα βρίσκεται η θέση που προβάλλει ως επιχείρημα πως κάθε σημαντικό δημιούργημα αναφέρεται στην παράδοση. Σε κάθε περίπτωση είναι προφανές πως ο ρόλος της παράδοσης παραμένει ισχυρός παράγοντας, του οποίου η μελέτη του διαφωτίζει τρόπους ζωής που ενδεχομένως ενυπάρχουν ακόμη υποδόρια σε στιγμές του σύγχρονου βίου ή μετασχηματίζονται σε νέες μορφές και συμπεριφορές. 1 Pascal Boyer, Tradition as Truth and Communication. A cognitive description of traditional discourse, Cambrige Univeristy Press David Gross, The past in ruins. Tradition and critique of Modernity, The University of Massachusetts Press 1991,

19 Εισαγωγικό σημείωμα Τη διάχυτη στο ευρύ κοινό λανθασμένη αντίληψη περί παράδοσης αλλά και της λαογραφίας, ως πειθαρχίας που αντικείμενό της είναι, κατά μια περιοριστική εκδοχή, η συλλογή και καταγραφή τεκμηρίων του παρελθόντος που χαρακτηρίζονται ως λαϊκός πολιτισμός, ανασκευάζουν μέσα από διαφορές οπτικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις οι εισηγητές της ημερίδας «Επτά εισηγήσεις από τη θεματολογία του «παραδοσιακού» και του «νεωτερικού» (ειδικότερα του popular) λαϊκού πολιτισμού» που οργανώθηκε την Παρασκευή 21 Φεβρουαρίου 2014 στην αίθουσα εκδηλώσεων, του πολιτιστικού πολυχώρου, της καπναποθήκης «Π» του Ιδρύματος Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης στη Ξάνθη. Η ημερίδα ενταγμένη στο πρόγραμμα των Θρακικών Λαογραφικών Εορτών του Δήμου Ξάνθης αποτέλεσε και το βήμα για μια επιστημονικά έγκυρη και πραγματολογικά τεκμηριωμένη συμβολή στη συζήτηση ως προς το περιεχόμενο των εορταστικών εκδηλώσεων που συμβατικά πολλές φορές αποκαλούνται λαογραφικές. Από τις εισηγήσεις που περιέχονται στα πρακτικά γίνεται κατανοητό πως εκτός από τις δυο λειτουργίες της λαογραφίας, την καταγραφή και την ερμηνεία εκφάνσεων του λαϊκού βίου, κύριο θέμα ενασχόλησής της κατά την κοινή περιοριστική αντίληψη, η ερμηνεία ως τρίτη και σημαντικότερη κατά τη γνώμη μας λειτουργία, συγκεφαλαιώνει και διευρύνει το πεδίο μελέτης και έρευνας για τον πολιτισμό. Το αντιθετικό ζεύγμα λαϊκός / νεότερος πολιτισμός παύει να έχει λειτουργική αξία αν προσεγγίσει κανείς τη μελέτη του πολιτισμού της καθημερινής ζωής ως μιας συνεχούς, πολυφασματικής και αλληλεπιδραστικής διαδικασίας που σηματοδοτεί τη μετάβαση από τον αγροτικό τρόπο ζωής στον αστικό. Έτσι λοιπόν αυτό που λανθασμένα αποκαλέστηκε ως τέλος της λαογραφίας, με τη μετάβαση από την παραδοσιακή κλειστή κοινωνία της αγροτικής κοινότητας στον αστικό τρόπο ζωής, σηματοδοτεί εντέλει μια νέα φάση, πιο ώριμη ίσως και εξίσου ενδιαφέρουσα, στον κύκλο ανάπτυξή της. Γίνεται πλέον κατανοητό πως η μελέτη και έρευνα προσλαμβάνουν υποχρεωτικά χαρακτήρα πολυθεματικό και διεπιστημονικό για να παρατηρηθούν, να καταγραφούν και να ερμηνευθούν τόσο η μεταβολή της σχέσης 11

20 Παναγιώτης Κ. Σωτηρόπουλος των ανθρώπου με το χρόνο 3, όσο και αυτό που αποκαλείται παιγνιώδης λαϊκισμός, η αναβίωση με άλλη μορφή εθίμων ή τελετουργιών δηλ. μια δεύτερη ύπαρξη εκφάνσεων του παραδοσιακού πολιτισμού. Όπως είχε επισημάνει η αείμνηστη Άλκης Κυριακίδου Νέστορος «τα χαρακτηριστικά του λαϊκού πολιτισμού διακρίνονται καλύτερα, όταν τα δούμε σε σχέση με τα χαρακτηριστικά ενός παράλληλου φαινομένου, του αστικού πολιτισμού» 4. Τη λαογραφία ενδιαφέρουν πλέον, σε μια ευρεία προσέγγιση, η κατανόηση και η ερμηνεία του εσωτερικού τρόπου λειτουργίας μιας κοινωνίας και οι διαφορετικές πραγματώσεις της πολιτιστικής της έκφρασης. Η καταγραφή της μνήμης της καθημερινότητας απλών ανθρώπων και ομάδων, μέσα στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον, είναι το πολύτιμο υλικό που συνδέει τη μικρή σκηνή της καθημερινής ζωής με τη μεγάλη σκηνή της ιστορίας. Η υποκειμενικότητα και η εμπειρία μπορούν να αποτελέσουν ψηφίδες που θα συνθέσουν το συνολικό αφήγημα και θα συμβάλλουν στη σφαιρική δομή. Στη σύγχρονη της εκδοχή η λαογραφία προσφέρει μια διευρυμένη οπτική απ όπου αναδύονται νέα ερευνητικά πεδία, διαμορφώνονται νέα ερμηνευτικά σχήματα που συμβάλλουν σε μια πιο εναργή κατανόηση της ιστορίας του λαϊκού πολιτισμού. Ο λαογράφος έχει πλέον στη διάθεσή του προηγμένα και έγκυρα εργαλεία τεκμηρίωσης του παρελθόντος αλλά και του παρόντος, για να διερευνήσει την ατομική και συλλογική δραστηριότητα του ανθρώπου. Ωστόσο, το πρόβλημα της κατασκευής και της διαχείρισης της μνήμης παραμένει σημείο διαμάχης που οι εισηγητές της ημερίδας προσέγγισαν, μέσα από μελέτες περιπτώσεων, με τρόπο που αναμφίβολα εμπλουτίζει την προβληματική γύρω από το ζήτημα αυτό, χωρίς να εκπέσουν στην επιστημολογική αδυναμία της διασύνδεσης με τα ιστορικά συμφραζόμενα. Η ημερίδα «Επτά εισηγήσεις από τη θεματολογία του «παραδοσιακού» και του «νεωτερικού» (ειδικότερα του popular) λαϊκού πολιτισμού» συνέβαλε επίσης και στην, αποκατάσταση μιας 3 Μιχαήλ Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Λαογραφικά Μελετήματα, εκδ. Νέα Σύνορα, Α. Λιβάνης, Αθήνα, χχ. 12

21 Εισαγωγικό σημείωμα παρερμηνείας που συχνά συνοδεύει τη Λαογραφία, όπως αυτή είναι αντιληπτή στο ευρύ κοινό. Αυτής μιας επιστήμης που ασχολείται κυρίως με το παρελθόν (προβιομηχανικές κοινωνίες, τις αγροτικές κλειστές εκείνες μορφές κοινωνικής συγκρότησης). Συνέβαλε ακόμη στην άρση μιας ένστασης που αφορά στο γεγονός πως στη σημερινή εποχή η Λογογραφία ως συγκροτημένο σύστημα γνώσεων και μεθοδολογιών καταγραφής, μελέτης και ερμηνείας του λαϊκού πολιτισμού έχει ολοκληρωθεί και ότι δεν έχει τίποτα να συνεισφέρει στη σύγχρονη εποχή. Η ημερίδα αυτή ήταν επιπλέον ένας εύσχημος τρόπος για να αναδειχθούν εκείνες οι πτυχές της λαογραφικής προσέγγισης που καθιστούν ιδιαίτερα χρήσιμη και μοναδική, ακόμη και σήμερα, τη μελέτη των καθημερινών μορφών θεώρησης του κόσμου, του εαυτού μας. Υποδεικνύει ένα ουσιαστικό τρόπο για να ερμηνεύσουμε την πραγματικότητα μέσα από μια διαφορετική σκοπιά, διαθεματική και διεπιστημονική. Πρώτη εισήγηση Ο Ιωάννης Μπακιρτζής («Άδειες ναοδομίας στην Ξάνθη, στις αρχές του 20 ού αιώνα») εξετάζει, σε μια περίοδο ιδιαίτερης οικονομικής άνθησης στην περιοχή της Ξάνθης που χαρακτηρίζεται από έντονη οικοδομική δραστηριότητα, μια άγνωστη και απρόβλεπτα ενδιαφέρουσα πτυχή των σχέσεων της ελληνορθόδοξης κοινότητας με τη διοίκηση των Οθωμανών κατακτητών. Η ευμάρεια των κατοίκων της περιοχής έδωσε τη δυνατότητα, εκτός από την οικοδομική δραστηριότητα στον αστικό και λαϊκό χώρο, για την ανέγερση περικαλλών ναών. Ο Γιάννης Μπακιρτζής, με μεθοδολογικά συνεπή τρόπο, αξιοποιεί το πλήθος των πηγών που αναδεικνύουν το πλέγμα των γραφειοκρατικών σχέσεων τις οποίες ήταν υποχρεωμένη τότε να διεκπεραιώσει και να παρακάμψει με τεχνάσματα η Κοινότητα των Ρωμηών της περιοχής, στο τέλος του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα. Το πρωτογενές υλικό αναδεικνύει τα στοιχεία του πολεοδομικού σχεδιασμού και ταυτόχρονα εκείνες τις πρακτικές, με τις οποίες προσπαθούσε ουσιαστικά η Κοινότητα να πετύχει το δικό της στόχο. Η κατασκευή των λατρευτικών χώρων για την εξυπηρέτηση των πιστών της περιοχής συνδέεται όχι μόνο με την εξέλιξη της χωροταξικής οργάνωσης της πόλης, αλλά είχε ενδιάθετα και 13

22 Παναγιώτης Κ. Σωτηρόπουλος συμβολικό χαρακτήρα προβολής ισχύος, διατήρησης των πολιτιστικών διαφοροποιήσεων και εγγραφής εμπράγματων υποθηκών σε μελλοντικές ιστορικές ανακατατάξεις. Η μελέτη των αιτήσεων για χορήγηση οικοδομικής άδειας και η σύναψη των εργολαβικών συμφώνων ανέγερσης πληροφορούν τόσο για τη χρονολογία κτίσης, όσο και για τις πρακτικές και τα υλικά οικοδόμησης καθώς και για το κόστος κατασκευής. Το συμφωνητικό είναι, σε αντιπαραβολή με το τελικό κτίσμα, αποκαλυπτικό για το είδος και τη σκοπιμότητα των υπερβάσεων που εκτελέσθηκαν. Οι διαδικασίες αδειοδότησης και ανέγερσης των λατρευτικών χώρων την περίοδο των αρχών του 20ου αιώνα παρέχουν, συμπερασματικά, σημαντικές πληροφορίες για την οικονομική κατάσταση της ρωμέϊκης κοινότητας της πόλης ως αποτέλεσμα της ενασχόλησης με την βιοτεχνική δραστηριότητα της κατεργασίας κι αποθήκευσης του καπνού. Παράλληλα αναδεικνύει τη συνέχεια στην παράδοση της ευποιίας και ευεργεσίας με την παραχώρηση οικοπέδων ή χρηματικών δωρεών για την ανέγερση των ναών. Το συνολικό κόστος κατασκευής, η ποιότητα των οικοδομικών υλικών και ο χρόνος ολοκλήρωσης του έργου είναι ενδεικτικά της οικονομικής ισχύος και του κύρους που είχαν μονές της εποχής. Δεύτερη εισήγηση Οι ακαδημαϊκοί κύκλοι υποτιμούν ή παραγνωρίζουν συχνά το έργο των λογίων που καταγράφουν τη λαϊκή πολιτιστική έκφραση. Στην κριτική τους επισημαίνουν την απουσία μιας συνεπούς μεθοδολογίας ή αποδεκτής θεωρητικής σκευής. Η Κυριακίδου Νέστορος έχοντας εγκαίρως αντιληφθεί τη σημασία της επιτόπιας εμπειρικής καταγραφής επεσήμανε πως το έργο αυτό είναι, υπό προϋποθέσεις, σημαντικό γιατί εξετάζει τη λειτουργία των λαογραφικών φαινομένων στη συνάφειά τους με τον κύκλο ζωής από τον οποίο προέρχονται. Ο φιλόλογος, δοκιμιογράφος και ποιητής Θανάσης Μουσόπουλος («Ο λαϊκός πολιτισμός στο περιοδικό Θρακικά Χρονικά και σε τοπικές εκδόσεις / βιβλία που αναφέρονται σε χωριά της περιοχής Ξάνθης») αναφέρεται στη συμβολή λογοτεχνών που στα έργα τους, πεζά και ποιητικά, αξιοποιούν λαογραφικά στοιχεία, όπως ο Γεώργιο Βιζυηνός και η 14

23 Εισαγωγικό σημείωμα Κατίνα Βέικου Σεραμέτη. Εξετάζει επίσης τη συμβολή του περιοδικού Θρακικά Χρονικά και το έργο του Στέφανου Ιωαννίδη σε σχέση με τη Λαογραφία και το Λαϊκό Πολιτισμό της Ξάνθης και της Θράκης. Στη συνέχεια παραθέτει αναλυτικά πληθώρα εργασιών από ιστοριοδίφες και τοπικούς μελετητές που τεκμηριώνουν το αδιάλειπτο και έντονο ενδιαφέρον για το λαϊκό πολιτισμό της περιοχής. Σημειώνει, τέλος, πως μελλοντικά θα πρέπει να υπάρξει συστηματική καταγραφή και αξιοποίηση όλων των σχετικών δημοσιεύσεων και άρθρων σε εφημερίδες και περιοδικά καθώς επίσης και των λογοτεχνικών κειμένων που παρουσιάζουν λαογραφικό ενδιαφέρον. Τρίτη εισήγηση Η διαβρωτική επενέργεια του αστικού τρόπου ζωής ή της νεωτερικότητας, έχει αλλοιώσει σε πολλές περιπτώσεις κάποια έθιμα και λατρευτικούς τύπους, που έχουν ουσιαστικά μια παράδοση πολλών χρόνων. Υπάρχουν όμως υπόρρητες συμπεριφορές και τελετουργικά του σύγχρονου τρόπου ζωής, όπου οι μορφές αυτές επιβιώνουν. Παράλληλα οι ιστορικές μεταβολές επιβάλλουν προσαρμογές και στρατηγικές οικειοποίησης της παράδοσης που μεταστρέφουν τον αρχικό χαρακτήρα και αλλοιώνουν τον πυρήνα του νοήματός της. Ο Ελευθέριος Χαρατσίδης («Η εξέλιξη των Ρωσικών επισήμων εορτών από τον 18 ο μέχρι τον 20 ο αιώνα», με τη βιωμένη εμπειρία των επιβιώσεων της λαϊκής και θρησκευτικής παράδοσης στην πρώην Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, μέσα από ιδιότυπες μορφές έκφρασης και σκηνοθετικής παρουσίασης, παρουσιάζει το μεταβαλλόμενο ιστορικό αποτύπωμα κάθε εποχής στο εορτολόγιο των Ρώσων. Καταγράφει και ερμηνεύει το περιεχόμενο των σημαντικότερων αλλαγών όπως αυτές πραγματοποιήθηκαν σε τρεις μεταβατικές ιστορικές φάσεις: μετά τον εκχριστιανισμό της Ρους, την εποχή των μεταρρυθμίσεων του Μεγάλου Πέτρου και μετά την επανάσταση του Οι πρακτικές οικειοποίησης του καθεστώτος, που αλλοιώνουν ριζικά το χαρακτήρα των γιορτών, αλλά και η δημοφιλία νέων εκδηλώσεων που καθιερώνονται στο κοινωνικό σώμα αποδεικνύουν, κατά τον εισηγητή, την εφήμερη 15

24 Παναγιώτης Κ. Σωτηρόπουλος μορφή του τυπικού εορτολογίου που προσαρμόζει το τελετουργικό του στις ανάγκες εξυπηρέτησης του εκάστοτε καθεστώτος. Τέταρτη εισήγηση Η γνώριμη και συμπαθής από τα παιδικά μας χρόνια, χάρη στη θυμοσοφία της, αλλά και αντιφατική, εξ αιτίας των πολλαπλών ρόλων της στις διδακτικές και ευτράπελες αφηγήσεις, μορφή του Νασραντίν Χότζα, όπως αυτή εμφανίζεται στις διηγήσεις των Πομάκων, είναι το θέμα μελέτης του Νικολάου Κόκκα («Η μορφή του Νασραντίν Χότζα στις ευτράπελες διηγήσεις των Πομάκων»). Η διττή ιδιότητα αυτής της μυθοπλαστικής προσωπικότητας, του δασκάλου και του θρησκευτικού ηγέτη, συγκεντρώνει τα αντισυμβατικά χαρακτηριστικά του αντιήρωα. Άλλοτε χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς στις καθημερινές του συναλλαγές, με επιβιοτικές πρακτικές αμφιλεγόμενες, αλλά και κατά περιπτώσεις κατήγορος της αδικίας και της κοινωνικής υποκρισίας με ευφυολογήματα που εντυπωσιάζουν, ο Νασραντίν Χότζα είναι σημείο αντιλεγόμενο. Το ελκυστικό αφηγηματικό στοιχείο που συνοδεύει τη γραφική αυτή φιγούρα τον κατέστησε αναπόσπαστο μέρος της προφορικής παράδοσης των Πομάκων. Στην εισήγηση καταδεικνύονται η συμβολή πολλών διαφορετικών αφηγηματικών στοιχείων και δομών που συγκρότησαν τις ιστορίες του Νασραντίν Χότζα, αλλά και οι ευρύτερες αλληλεπιδράσεις μεταξύ εθνοτικών ομάδων και πολιτισμών στη διαμόρφωση του λαϊκού φιλοσόφου ως μιας μορφής που γίνεται άθυρμα της διαπάλης ανάμεσα στο καλό και στο κακό. Πέμπτη εισήγηση Η θρησκευτική συμπεριφορά και πρακτική έχουν παγιωθεί σε αρκετές περιπτώσεις σε κανόνες λατρευτικούς ενταγμένους στον κύκλο του εορτολογίου προσδιορίζοντας τις περιόδους νηστείας αλλά και το διατροφικό τους περιεχόμενο. Παράλληλα συνδέονται με ανταλλακτικές χειρονομίες ενταγμένες σε μια μεταφυσική που αντιστοιχεί τόσο στις δογματικές αναφορές, όσο και στο περικείμενο των κοινωνικών συσχετίσεων. Ο Marcel Mauss υποστηρίζει πως δεν υπάρχει κανένας γενναιόδωρος σε 16

25 Εισαγωγικό σημείωμα αυτόν τον κόσμο 5. Καθένας προσδοκά μια ανταμοιβή ακόμη πιο πλούσια, έστω και ηθική ακόμη κι αν στο τέλος, τα πράγματα έχουν μια αξία συναισθηματική και ηθική. Έτσι λοιπόν κι οι τροφές εντάσσονται σ' ένα κύκλο λειτουργικό και τελετουργικό, όπου οι πρακτικές και οι υποδηλώσεις αυτές αποκτούν ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον μέσα στη σύγχρονη κοινωνία. Στην εισήγηση της Γαρυφαλλιάς Θεοδωρίδου («Οι τελετουργικές τροφές ως σύστημα ανταλλαγών στο λαϊκό πολιτισμό: η «κίνηση» τους ανάμεσα στους ορθόδοξους χριστιανούς στην κοινωνία της Ξάνθης ( )») εξετάζονται οι τελετουργικές (εθιμικές) τροφές, που συνοδεύουν το επίσημο, λατρευτικό τυπικό, ως εθιμικά προσδιορισμένου στοιχείου, που στον τελετουργικό χρόνο και στο χώρο εμφανίζεται ως ανταλλαγή ανάμεσα στους ορθοδόξους χριστιανούς της Ξάνθης. Ενταγμένες στο συμβολισμό της αμοιβαιότητας οι τελετουργικές τροφές προσκαλούν τον άλλο να συμμετάσχει σε μια πράξη ανταπόδοσης ακόμη κι αν αυτή είναι συμβολικού ή μεταφυσικού χαρακτήρα. Μέσα από τον κύκλο της προσφοράς αποδοχής ανταπόδοσης η τελετουργική τροφή συνιστά εντέλει το αναπαραστατικό πλαίσιο που υποδηλώνει τη συνοχή και την εγγύτητα της ορθόδοξης χριστιανικής κοινότητας. Έκτη εισήγηση To ζήτημα, σε ποιο βαθμό οι επιβιώσεις εθίμων και συμπεριφορών που σχετίζονται με τον κύκλο παραγωγής και επεξεργασίας του καπνού, είναι αυθεντικές ή αποτελούν απλώς απομιμήσεις ή μια απλή μεταφορά από το παρελθόν στη σύγχρονη εποχή εξετάζεται στην εισήγηση του Νικολάου Κωνσταντινίδη («Η καπνοκαλλιέργεια και ο «λαϊκός πολιτισμός» στην περιοχή της Ξάνθης »). Η καλλιέργεια του καπνού, κυρίαρχη παραγωγή και βιοτεχνική ενασχόληση ως προς την κατεργασία και αποθήκευση, καθόρισε αποφασιστικά κατά τον 20ο αιώνα το σύνολο των πτυχών της κοινωνικής ζωής στην περιοχή της Ξάνθης. Σημαντικός αριθμός λαϊκών εκδηλώσεων συνδέονται την περίοδο άμεσα ή έμμεσα με τον κύκλο του καπνού, περίοδο εξάλλου ιδιαίτερης οικονομικής και παραγωγικής 5 Marcel Mauss, Le gift. Essai sur le don in sociologie et anthropologie, Presses Universitaires de France, Paris

26 Παναγιώτης Κ. Σωτηρόπουλος δραστηριότητας. Είχαν κάποιες φορές αυθόρμητα θρησκευτικό ή μαγικό χαρακτήρα που εκπίπτει μετά την περίοδο αυτή και την εισαγωγή μέσων εκμηχανισμού, σε τυπολατρικές, διεκπεραιωτικές εθιμικές αναπαραστάσεις που, προϊόντος του χρόνου, γίνονται όλο και λιγότερες. Έβδομη εισήγηση Από τη στιγμή που ο παραδοσιακός πολιτισμός στην αυθεντική του μορφή δεν υφίσταται πλέον, αλλά επιβιώνει ως πολιτισμική σκηνοθεσία ή χρήση που ευνοεί και εξυπηρετεί την τουριστική επιχειρηματικότητα ή το φολκλορισμό ή σε άλλες περιπτώσεις στη διαμόρφωση ή ισχυροποίηση ταυτότητας, έχει αξία η αναβίωσή του 6 ; Ο Μανόλης Σέργης παρουσιάζει υποδειγματικά ένα παράδειγμα επανοικειοποίησης («Για τη διαχείριση της παράδοσης: ένα παράδειγμα από το Θρυλόριο Κομοτηνής») της παράδοσης. Ουσιαστικά πρόκειται για το ζήτημα της διαχείρισης της παράδοσης με τη μελέτη ενός ευετηριακού δρώμενου (λαϊκό θέατρο) που προσαρμόζεται κατά περιπτώσεις για να αυτονομηθεί εντέλει από τις αυστηρής δεσμεύσεις της αρχικής εθιμικής σκηνοθεσίας. Μέσα από τη διαδικασία μετασχηματισμού αναδεικνύεται το συνολικό πλέγμα των αλλαγών που επιφέρει η απόφαση για προσαρμογή: νέες σκηνοθεσίες του δρωμένου, η λειτουργικότητά του στο παρόν, η εμπορευματοποίηση του, η θεατρικότητά του, τη νέα νοηματοδότηση και συμμετοχή στην ενίσχυση της ταυτότητας της ομάδας, ο ρόλος των τοπικών εξουσιών και των πολιτιστικών συλλόγων ως διαχειριστών της παράδοσης. Οι εισηγήσεις, αν και εκκινούν από διαφορετικές θεματικές και προϋποθέτουν η κάθε μα τη δική της θεωρητική θεμελίωση, είναι ομόλογες ως προς τον τελικό τους στόχο, αφού εκβάλλουν, όπως η ομηρική μισγάγκεια, στο μεγάλο ποτάμι της Λαογραφίας που αρδεύει μέσα από την πολυθεματικότητά του και τη διεπιστημονική του διάσταση τη μελέτη και ερμηνεία των εκδηλώσεων του πνευματικού, του κοινωνικού και του υλικού βίου 6 Βάλτερ Πούχνερ, Θεωρητική Λαογραφία. Έννοιες Μέθοδοι Θεματικές, εκδ. Αρμός, Αθήνα

27 Εισαγωγικό σημείωμα των λαών. Οι εισηγήσεις αυτές αποτελούν μια συνεισφορά στο δημόσιο διάλογο και στην κριτική, αναφορικά με το δημιουργικό ή αποδιαρθρωτικό ρόλο της παράδοσης, τις επιβιώσεις και τις παιγνιώδεις σκηνοθεσίες ακόμη κι όταν αυτές διατηρούνται ή επινοούνται για λόγους απροσχημάτιστα τουριστικούς, τη διαχείριση της παράδοσης, τη διαδικασία επανοικειοποίησης. Η ενασχόληση με τα ζητήματα αυτά δεν είναι μια ανούσια θεωρητική διαπραγμάτευση ειδικών, αλλά συνιστά κρίσιμο παράγοντα για τη διαμόρφωση μιας πολιτιστικής πολιτικής. Οι απαντήσεις και οι προτάσεις στα ζητήματα αυτά μπορούν να επανοηματοδοτήσουν το περιεχόμενο και να αναδιαμορφώσουν το στρατηγικό σχεδιασμό του αναπτυξιακού μας προτύπου. Η δυσμενής δημοσιονομική συγκυρία, σύμπτωμα λανθασμένων επιλογών και προσανατολισμού, είναι η ευκαιρία για να επιχειρήσουμε μέσα από την πολυπρισματική προσέγγιση της Λαογραφίας, μια άλλη θεώρηση του πολιτιστικού μας αποθέματος. Postscriptum Η οργάνωση της ημερίδας αυτής ήταν μια πρωτοβουλία του Νικολάου Κωνσταντινίδη, διδάκτορα του Τμήματος Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων χωρών, που είχε και την ευθύνη διαμόρφωσης του προγράμματος και πρόσκλησης των εισηγητών. Τα μέλη του Διδακτικού και Επιστημονικού Προσωπικού του Τμήματος Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων χωρών, του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Μανόλης Σέργης, Ελευθέριος Χαρατσίδης και Ιωάννης Μπακιρτζής, καθώς και η υποψήφια διδάκτορας του Τμήματος Γαρυφαλλιά Θεοδωρίδου ανταποκρίθηκαν άμεσα στην πρόσκληση για να παρουσιάσουν το επιστημονικό τους έργο. Ο Σοφιανός Ουτατζής που προλόγισε την εκδήλωση φρόντισε σε συνεργασία με το υπόλοιπο προσωπικό του Ιδρύματος Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης για την προβολή της ημερίδας και την παροχή της αναγκαίας υλικοτεχνικής υποδομής για την άρτια οργάνωσή της. Την έκδοση των πρακτικών επιμελήθηκε τριμελής επιστημονική επιτροπή από τους Δημήτρη Μαυρίδη, π. Σωφρόνιο Γκουτζίνη και Παναγιώτη Σωτηρόπουλο. 19

28 Παναγιώτης Κ. Σωτηρόπουλος Την ημερίδα πλαισίωσαν η χορωδία Παραδοσιακής Μουσικής του Μουσικού Γυμνασίου - Λυκείου Ξάνθης υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Βυζαντινής και Παραδοσιακής Μουσικής Γεώργιου Καραγιαννίδη. Βιβλιογραφία Ελληνική Μιχαήλ Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Λαογραφικά Μελετήματα, εκδ. Νέα Σύνορα, Α. Λιβάνης, Αθήνα, χχ. Βάλτερ Πούχνερ, Θεωρητική Λαογραφία. Έννοιες Μέθοδοι Θεματικές, εκδ Αρμός, Αθήνα Ξενόγλωσση Pascal Boyer, Tradition as Truth and Communication. A cognitive description of traditional discourse, Cambrige Univeristy Press David Gross, The past in ruins. Tradition and critique of Modernity, The University of Massachusetts Press 1991, Marcel Mauss, Le gift. Essai sur le don in sociologie et anthropologie, Presses Universitaires de France, Paris

29 ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ ΑΔΕΙΕΣ ΝΑΟΔΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΞΑΝΘΗ, ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ού ΑΙΩΝΑ Abstract During the 19 th and the beginning of 20 th century, the development of the town of Xanthi was caused by the tobacco cultivation and trade. Due to the economic prosperity an urban growth was also observed. The present paper studies, in a more specific way, the construction of two new churches and the repair of an older one, either in the town or in the wider region. Especially, the official permissions to build two churches and repair the steeple of a third one were searched. Interesting information has been derived from the official Ottoman texts, which answer to various questions about decisions taken by the local Christian community and sent as an application to Ottoman authorities. Moreover, answers are given to questions concerning the way that these documents followed (via the corridors of Ottoman bureaucracy) and issues having to do with the authorities that gave the final building permission. Some other elements that derived from the ottoman texts are related to the demography, prosperity and toponyms of Xanthi s Christian districts. The information given by the sources, shows construction of relatively grand and expensive churches, the description of which is fully detailed. The final official building permission was edited by the local municipality. The churches, mentioned in paper, are Xanthi s Twelve Apostles and Porto Lagos' Saint Nikolaos, as well as the

30 Ιωάννης Μ. Μπακιρτζής repair of Pammegiston Taxiarhon steeple (Xanthi s Kavaki district). Κείμενο Η οικονομική άνθηση της Ξάνθης, προς τα τέλη του 19 ου και τις αρχές του 20 ού αιώνα, οφειλόμενη, όπως εμφαντικά έχει τονισθεί, στην ανάπτυξη του εμπορίου και του καπνικού κύκλου εργασιών, αντανακλά, φυσικώ τω λόγω, και στην οικοδομική ανάπτυξη, τόσο τη λαϊκή - ιδιωτική, όσο και σ αυτήν των λατρευτικών χώρων. Στην παρούσα ανακοίνωση η έρευνα εστιάσθηκε στη δεύτερη κατηγορία, η οποία προωθήθηκε μέσω των διοικητικών δομών της ρωμέϊκης κοινότητας της πόλης (Rum Cemaati), που, εξαιτίας των ιδεολογικοπολιτικών διεργασιών στα Βαλκάνια γενικώς, μετεξελίχθηκε πλέον σ ελληνορθόδοξη. Σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη του Martin Krampen, τα κτήρια με δημόσιο χαρακτήρα προορίζονται, μεταξύ άλλων, να επηρεάσουν πολιτικά το ατομικό υποκείμενο 1. Στη μικροκλίμακα της βαλκανικής επαρχιακής πόλης, κατά την οθωμανική περίοδο, τούτο επιτυγχάνεται με την ανακαίνιση παλαιών και την ανέγερση νέων λατρευτικών, κυριώτατα, χώρων όλων των κοινοτήτων, καθ όσον με τον τρόπον αυτό υπογραμμίζονται οι διαφορές αλλά τονίζεται κι η δυναμική της οικείας κοινότητας. Τούτο, για μεν την ελληνορθόδοξη κοινότητα σημαίνει προβολή ισχύος, συνεπακόλουθα δε εγγραφή υποθήκης για τη μελλοντική διεκδίκηση της περιοχής από τη μητροπολιτική Ελλάδα και κατίσχυση έναντι των αντίστοιχων βουλγαρικών διεκδικήσεων που νομιμοποιήθηκαν διαμέσου της εκκλησιαστικής ανεξαρτητοποίησης, με το φιρμάνι ίδρυσης της Εξαρχίας, του Από την άλλη πλευρά, την οθωμανική, οι εδαφικές απώλειες του ρωσοτουρκικού πολέμου του , έφεραν τα 1 Donald Preziosi, «Power, Structure and Architectural Function», στον τόμο Irene A. Bierman Rifa'at A. Abou-El-Haj Donald Preziosi (επιμ.), The Ottoman City and Its Parts Urban Structure and Social Order, New York 1991, σσ , σ Για πληρέστερη ενημέρωση περί του βουλγαρικού ζητήματος αναλυτικές πληροφορίες δίδονται από δύο μελέτες, Hüdai Şentürk, Osmanlı Devleti nde Bulgar meselesi ( ), Ankara 1992 και Halil İnalcık, Tanzimat ve Bulgar meselesi, İstanbul

31 Άδειες ναοδομίας στην Ξάνθη, στις αρχές του 20 ού αιώνα οθωμανικά σύνορα εγγύτατα στην Ξάνθη, συγκεκριμένα στις κορυφογραμμές της Ροδόπης, προκάλεσαν δε την έλευση μουσουλμάνων προσφύγων από τη νότια Βουλγαρία και δημιούργησαν την ανάγκη κατασκευής νέων λατρευτικών χώρων, αρχής γενομένης από το κεντρικό τέμενος, το Pazar Yeri Meydan Cami, όπως και του τεμένους των προσφύγων στ ανατολικά της πόλης (Muhacir Cami) των οποίων η ανέγερση είχε και εξαιρετικά συμβολικό χαρακτήρα στην κατεύθυνση του εξοθωμανισμού της πόλης 3. Έχουμε δε και την οικοδόμηση μιας σειράς ακόμη περιφερειακών στον ιστό της πόλης τεμενών, κι όλα αυτά βέβαια δε μπορεί ν αποσυνδεθούν με την εμφάνιση κι ενδυνάμωση του Νεοτουρκικού ιδεολογικού κινήματος και του πολιτικοστρατιωτικού του βραχίονα, του İttihat ve Terraki Cemiyeti, του Κομιτάτου, Ένωση και Πρόοδος. Η οθωμανική περίοδος της Ξάνθης, από την κατάληψή της το 14 ο αιώνα κι εντεύθεν, εξ αρχιτεκτονικής απόψεως, στις βόρειες συνοικίες της, τον αστικό ιστό του παραδοσιακού οικισμού, είναι ένα παλίμψηστο της βυζαντινής περιόδου, με τους νέους κυριάρχους να επιφέρουν συμβολίζουσες δομικές μεταβολές, ώστε να νομιμοποιηθούν ως εξουσιαστική ελίτ 4. Ταυτοχρόνως, στο ίδιο 3 Ο εξοθωμανισμός αυτός νοείται εν πολλοίς κι ως «εξισλαμισμός», δηλαδή συνέχεια της ισλαμικής αστικής παράδοσης, βάσει της οποίας δημιουργήθηκαν ορισμένα σταθερά σημεία αναφοράς, ως αναπόσπαστα χαρακτηριστικά της πολεοδομικής τυπολογίας μιας μουσουλμανικής πόλης. Για τα χαρακτηριστικά αυτά και την προέλευσή τους βλ. Gustave E. Grunebaum, «The structure of the Muslim town - Islam: essays in the nature and growth of a cultural tradition», American Anthropologist 8, (1955), London, 1961, σσ Η οικοδόμηση τέτοιων κτηρίων γινόταν με πρωτοβουλία του σουλτάνου ή των ανωτάτων αξιωματούχων που τον εκπροσωπούσαν στην τοπική διοίκηση. Επειδή ιδρύματα όπως αυτά που αναφέρθηκαν προήγαν σαφώς την οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης, η ίδρυση και στήριξή τους αποτελούσε παράγοντα σουλτανικής νομιμοποίησης: ο σουλτάνος παρουσιαζόταν ως προστάτης κι ευεργέτης των πόλεων, ενώ το αστικό τοπίο προσλάμβανε τα «οθωμανικά» χαρακτηριστικά που συντελούσαν στην αποδοχή της υφιστάμενης πραγματικότητας. Η συνολική αυτή εκτίμηση προέρχεται από την εργασία των Αντώνη Αναστασόπουλου, Ηλία Κολοβού, Μαρίνου Σαρηγιάννη, «Η Οθωμανική αυτοκρατορία ο ελλαδικός χώρος», στον τόμο Έρση Μπρούσκαρη (επιμ.) Η Οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, έκδοση Υπουργείου Πολιτισμού, Διεύθυνσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αθήνα 2008, σσ , σ

32 Ιωάννης Μ. Μπακιρτζής νομιμοποιητικό πλαίσιο περιελήφθησαν και τα ορθόδοξα λατρευτικά μνημεία, από τη στιγμή που ήταν αναπόσπαστο μέρος του πολιτειολογικού τυπολογικού πλαισίου υπαγωγής των οθωμανών υπηκόων στο καθεστώς των μιλλέτ, των καθέτως διαστρωματωμένων θρησκευτικών κοινοτήτων. Προσέτι, οι νέοι κυρίαρχοι ενσωματώνουν στη χωροθέτηση της πόλης μια σειρά τεμενών που με τις εξακτινωμένες λειτουργίες τους, τη φιλανθρωπία και τη θρησκευτική εκπαίδευση, αποσκοπούν στον πολιτισμικό εξοθωμανισμό της πόλης. Τα ανωτέρω δεδομένα αλλάζουν στα τέλη του 19 ου αιώνα του «πιο μακρύ αιώνα της αυτοκρατορίας», για να χρησιμοποιήσουμε τον προσφυἠ τίτλο του βιβλίου του İlber Ortaylı, κι οι κοινότητες αποδύονται στο ανταγωνισμό της προβολής της εθνικής των ιδέας, εκμεταλλευόμενες συνάμα το μεταρρυθμιστικό πλαίσιο του Tanzimat 5. Από τη μικρή αυτή εισαγωγή μπορούμε να περάσουμε στο κύριο ζητούμενο, την οικοδόμηση ορθόδοξων λατρευτικών κτηρίων ή εξαρτημάτων τους, στην Ξάνθη και την περιοχή της. Κατ αρχάς, να τονίσουμε ότι, βάσει του ισχύοντος τότε οθωμανικού Οικοδομικού Κανονισμού (Ebniye Kanunu) του κεφ. Θ, άρθρου 56, Δὲν λαμβάνεται τέλος οἰκοδομῆς καὶ ἐπισκευῆς, ἐκ πάντων τῶν ναῶν, τῶν σχολείων, τῶν στρατώνων, τῶν νοσοκομείων καὶ τῶν παρομοίων δημοσίων καὶ φιλανθρωπικῶν κτιρίων, διδομένου ἐν πάσῃ περιπτώσει τοῦ ἐγγράφου τῆς ἀδείας δωρεάν 6. Με το παραπάνω δεδομένο, προχωρούμε στην εξέταση της πρώτης αίτησης έκδοσης οικοδομικής αδείας προς την Υψηλή Πύλη, συγκεκριμένα τη Γραμματεία του Αυτοκρατορικού Συμβουλίου, υπεύθυνη για την Αλληλογραφία με την Υψηλή Πύλη, κι αριθμό πρωτοκόλλου 1637, όπου παραπέμφθηκε με υπόμνημα του Υπουργείου Δικαιοσύνης και Δογμάτων (Adliye ve 5 Αλέκα Καραδήμου-Γερολύμπου, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Βορειοελλαδικές πόλεις στην περίοδο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, Αθήνα 1997, σ Οθωμανικοί κώδικες ήτοι συλλογή απάντων των νόμων της Οθωμ. Αυτοκρατορίας, διαταγμάτων, κανονισμών, οδηγιών και εγκυκλίων εκδιδόμενοι υπό Δημ. Νικολαϊδου, τ. Δ', Εν Κωνσταντινούπολει 1891, σ

33 Άδειες ναοδομίας στην Ξάνθη, στις αρχές του 20 ού αιώνα Mezâhib Nezâreti) 7. Η αίτηση αφορά στην ανέγερση της Εκκλησίας του αγίου Νικολάου στην περιφέρεια της Σκάλας του Καράαγατς (Karaağaç), δηλαδή του Πόρτο Λάγος 8, κι υπάγεται στην Επαρχία Ξάνθης (İskeçe Kazası). Ο ναός, σύμφωνα με το κείμενο, θα διαθέτει εννέα παράθυρα, δύο εισόδους και θα είναι μονόχωρη οικοδομή που θα ανεγερθεί επί των παλαιών θεμελίων. Οι διαστάσεις θα είναι έντεκα μέτρα και είκοσι εκατοστά το μήκος, οκτώ μέτρα το πλάτος και τεσσεράμισι μέτρα το ύψος, με λιθόκτιστη ή πλινθόκτιστη τοιχοποιία και ξύλινη στέγη. Σύμφωνα με την πρόσφατη έρευνα, ο ναός είχε ανοικοδομηθεί με ευτελή υλικά στις αρχές του 19 ου αιώνα, επί Μητροπολίτου Ξάνθης, Ναθαναήλ, κατά συνέπεια, ο νεώτερος ναός κτίστηκε επί των θεμελίων αυτού του αρχικού 9. Τα έξοδα της οικοδομής θα καταβάλλονταν εξολοκλήρου από τα έσοδα της Μονής Βατοπεδίου, της οποία ο άγιος Νικόλαος είναι Μετόχιο (Aynaroz da bulunan Vatopet Manastırı) κι η συνολική δαπάνη είχε προϋπολογισθεί στις διακόσιες τριάντα εννέα χρυσές οθωμανικές λίρες. Στο σημείο αυτό είναι εξαιρετικά χρήσιμη η αντιπαραβολή της ανωτέρω αίτησης οικοδομικής άδειας με το συμβόλαιο που υπογράφηκε μεταξύ των πληρεξουσίων εκπροσώπων της Μονής, μοναχών Διονυσίου και Αζαρίου, και του αρχιτέκτονα Αλεξάνδρου Χατσόπουλου (sic). Εκ του δευτέρου τούτου πληροφορούμαστε ότι ο νέος ναός έγινε στη θέση του παλαιού, κατασκευασμένου από καλάμια και ξύλα. Ακόμη, κατά τους διαλαμβανομένους όρους του 7 Τα έγγραφα για τους τρεις ναούς είναι δημοσιευμένα στο Osmanlı Belgelerinde Batı Trakya, Επιμελητές: H. Yıldırım Ağanoğlu, Sebahattin Bayram, Mümin Yıldıztaş, İstanbul 2009, και στις σελίδες, για μεν τον αγ. Νικόλαο , για δε τους αγ. Δώδεκα Αποστόλους και για το ναό Παμμ. Ταξιαρχών Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι, ο γνωστός ιδεολόγος Ali Suavi, στη σημαντική επετηρίδα που συνέγραψε με τίτλο: Türkiye 1290, χρησιμοποιεί τη σημερινή εκδοχή Lagoz, διοικητικά υπαγόμενο στο Gelibolu Sancağı (Σαντζάκι Καλλιπόλεως), σ. 68, ενώ σε κάθε επίσημο κείμενο που μελετήσαμε μέχρι σήμερα, συναντήσαμε το τοπωνύμιο Karaağaç. 9 Γεώργιος Χρ. Τσιγάρας, «Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Πόρτο Λάγους», στον τόμο Γεώργιος Χρ. Τσιγάρας (επιμ.), Θρησκευτικά Μνημεία στο Νομό Ξάνθης, Ιερά Μητρόπολη Ξάνθης και Περιθεωρίου-Μουφτεία Ξάνθης, Ξάνθη 2005, σσ , σ

34 Ιωάννης Μ. Μπακιρτζής συμβολαίου, ο αρχιτέκτονας ανέλαβε να οικοδομήσει το κτίσμα με καλής ποιότητας πέτρα από λατομείο, μέχρι τη στέγη, και να επεκτείνει το εμβαδόν σε 10Χ18 τεκτονικούς πήχεις, ενώ το ύψος θα έφτανε τους 7 τεκτονικούς πήχεις 10. Η στέγη έπρεπε να καλυφθεί με ευρωπαϊκά κεραμίδια. Επιπλέον, αναλαμβανόταν η επίχριση, εσωτερική κι εξωτερική, κατασκευή στέρνας, δαπέδου με πλακίδια, τέμπλου με ημισκαλιστές κολώνες, στασιδιών, οροφής, παραθύρων και δύο θυρών (μεσημβρινής και δυτικής), νάρθηκα και καμπαναριού. Η συνολική δαπάνη της κατασκευής έφθανε τις 280 οθωμανικές λίρες 11. Συγκρίνοντας τα δύο κείμενα και τη σημερινή μορφή του ναού, προκύπτουν ορισμένα ενδιαφέροντα συμπεράσματα αναφορικά με υπερβάσεις. Κατ αρχάς, εκείνο που εκ της 10 Για τον τεκτονικό πήχη και τις κατά καιρούς διακυμάνσεις και τις υποδιαιρέσεις του, οι Α. Οικονόμου - Φ. Μπουγιατιώτη, «Η αρχιτεκτονική κληρονομιά των οικισμών του Όρους Βέρνο», Ηλεκτρονικά Πρακτικά 6 ου Διεπιστημονικού Διαπανεπιστημιακού Συνεδρίου του Ε.Μ.Π. και του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. του Ε.Μ.Π. Η ολοκληρωμένη ανάπτυξη των ορεινών περιοχών, (Μέτσοβο Σεπτεμβρίου 2010), Ηλεκτρ. Διευθ. MIRC/6th_ conference/presentations/1_main_sessions/ 7th_session/OIKONOMO %20 A% 20-%20BOU GIATIOTI%20F.pdf, (τελευταία επίσκεψη 09/01/2014, ώρα 21:15), σσ. 1-19, για το σύστημα του τεκτονικού πήχη αναφέρουν ότι: Για την μέτρηση οικοπέδων και την κατασκευή κτιρίων χρησιμοποιήθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ο τεκτονικός πήχης, που είναι ίσος με 0, μ. και χωρίζεται σε 24 δακτύλους ή κεράτια. Ο δάκτυλος υποδιαιρείται σε 12 γραμμές και η γραμμή σε 12 στιγμές. Οι αντίστοιχοι τουρκικοί όροι είναι parmak (δάκτυλος 3,157 εκ.), hatt (γραμμή 0,263 εκ.) και nokta (στιγμή 0,022 εκ.). Ο τεκτονικός πήχης χωρίζεται επίσης σε δυο τμήματα των 37,8869 εκ. που ονομάζονται kadem. Οι Οθωμανοί χρησιμοποίησαν τον τεκτονικό πήχη (mimar arşin) από τις αρχές του 16 ου αιώνα. Σύμφωνα με τον Alpay Özdural, η αυτοκρατορική μονάδα μέτρησης ήταν ίση με 72,1 εκ. κατά το 1520, με 73,4 εκ. κατά το τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα, και με 76,4 εκ. στο τρίτο τέταρτο του 18ου αιώνα. Ο τεκτονικός πήχης των 75,8 εκ. ήταν η τέταρτη και οριστική παραλλαγή που ορίστηκε ως αυτοκρατορική μονάδα μέτρησης από τον Selim ΙΙΙ, κατά τα έτη και ως το 1934, οπότε και αντικαταστάθηκε από το μέτρο. Ο τεκτονικός πήχης, όπως και η παλαιά αγγλική γυάρδα, ήταν ταυτόχρονα ένα εργαλείο και μια μονάδα μέτρησης. Ήταν συνήθως κατασκευασμένος από έβενο, ξύλο, μπρούντζο, χαλκό ή κόκαλο και διπλωνόταν σε δύο (kadem) ή τέσσερα μέρη. Συνολικά είχε 12 ή 24 υποδιαιρέσεις. σ Νικόλαος Α. Κυνηγόπουλος, Άγιος Νικόλαος, το μετόχι της Ι. Μ. Βατοπαιδίου στο Πορτολάγος Ξάνθης, Θεσσαλονίκη 1999, σ

35 Άδειες ναοδομίας στην Ξάνθη, στις αρχές του 20 ού αιώνα σημερινής μορφής του ναού διαπιστώνεται, είναι ότι δεν έγινε σύμφωνα με την άδεια ο αριθμός των ανοιγμάτων οι θύρες είναι μεν δύο, ενώ η τρίτη, του Ιερού, είναι σαφώς νεώτερη, αλλά τα παράθυρα είναι δώδεκα, τέσσερα δυτικά, τρία μεσημβρινά, ένα βορινό και τέσσερα στην ανατολική πλευρά. Παρατηρούμε δε ότι ο σχεδιασμός των ανοιγμάτων εκμεταλλεύεται πλήρως το φυσικό φως, απολύτως αναγκαίο για τις πάμπολλες εωθινές κι εσπερινές ακολουθίες του μοναχικού βίου, καθώς και τους θερμούς νότιους ανέμους, ενώ επιμελημένα προφυλάσσει από τους σφοδρούς βορείους ανέμους της οροσειράς της Ροδόπης. Στις υπερβάσεις πρέπει να προστεθούν κι εκείνες που αφορούν στις διαστάσεις του ναού, το ύψος που, αντί των προβλεπομένων στην άδεια 4,5 μέτρων καθορίστηκε στα 5,306 στο συμβόλαιο, και το εμβαδόν των 103,421 τετραγωνικών του συμβολαίου έναντι των 89,6 της άδειας. Το ίδιο ισχύει και για το κόστος των 239 λιρών, έναντι του τελικού των 280. Θεωρούμε ότι οι υπερβάσεις αυτές πιθανώς να πέρασαν απαρατήρητες, αφ ενός διότι το μονύδριο ήταν απομονωμένο, αφ ετέρου διότι η οθωμανική δημόσια διοίκηση της περιόδου, ιδιαίτερα η επαρχιακή, ήταν ευεπίφορη στην έναντι ποσού τινος παράβλεψη τέτοιων ατασθαλιών. Δέον όμως, στο σημείο αυτό, να επισημάνουμε τις πρόνοιες του οθωμανικού οικοδομικού κανονισμού στο ενδεχόμενο τέτοιων υπερβάσεων της αδείας. Στην τελευταία περίπτωση, ο κανονισμός, στο 12 ο κεφ., άρθρο 81, προβλέπει πως: Ἀποδεικνυομένου ὅτι οἱ ἀρχιτέκτονες καὶ οἱ ἰδιοκτῆται τῶν κτιρίων ἐκτελοῦσιν ἔργα παρὰ τὸ περιεχόμενον τῆς αἰτήσεως καὶ τοῦ σχεδίου ὅπερ ἀπαιτεῖται νὰ ὑποβάλωσι πρὸ τῆς ἐνάρξεως τοῦ κτιρίου εἰς τὴν δημαρχίαν περιέχον τὴν θέσιν, τὸ εἶδος, τὸ ποσὸν τῆς ἐπιφανείας ἑκάστου κατασκευασθησομένου πατώματος, τὸ μῆκος τῆς προσόψεως, τῶν ἐξεχόντων παραθύρων καὶ τῶν ἐξωστῶν, λαμβάνεται πρόστιμον μιᾶς μέχρι πέντε λιρῶν, μεθ ὃ ὑποχρεοῦνται νὰ τροποποιήσωσιν αὐτὰ πρὸς τὸν παρόντα νόμον, μὴ ἐκτελουμένων δὲ τούτων παύονται αἱ ἐργασίαι τῆς οἰκοδομῆς. Οἱ τρὶς ἀποτολμῶντες νὰ διαπράξωσι τοιοῦτόν τι, κωλύ- 27

36 Ιωάννης Μ. Μπακιρτζής ονται να ἑξασκήσωσι τὴν ἀρχιτεκτονικὴν κατὰ τὴν τρίτην φορὰν ἐπὶ ἓν ἔτος 12. Στην ολοκλήρωση του εγγράφου επισημαίνεται η συνηγόρηση προς το αίτημα, της Γραμματείας της Υψηλής Πύλης, διότι, όπως αναφέρεται αυτολεξεί: καθίσταται πλήρως κατανοητό από τις πληροφορίες των δημοσίων εγγράφων των τοπικών αρχών, ότι δεν υφίσταται κανένα πρόβλημα ως προς την ανέγερση της εν λόγω εκκλησίας κι αιτούμεθα την παραπομπή στη Γραμματεία του Αυτοκρατορικού Συμβουλίου του θέματος της έκδοσης της υψηλής εντολής που θα περιέχει την άδεια. Η εισήγηση της Γραμματείας της Πύλης κλείνει με χρονολόγηση του εγγράφου, 28 Ιουνίου 1904 και την υπογραφή του Σαντραζάμη, Φερίντ. Το διαβιβαστικό, με το οποίο γίνεται η θετική εισήγηση του Μεγάλου Βεζίρη, αποστέλλεται στον Ταχσίν, Αρχιγραμματέα (Serkâtib-i hazret-i Şehriyârî) του σουλτάνου Αβδουλχαμήτ, με ημερομηνία 29 Αυγούστου του ιδίου έτους. Η δεύτερη υπό εξέταση περίπτωση είναι η εκκλησία των αγίων Δώδεκα Αποστόλων στην πόλη της Ξάνθης. Την πρώτη διαφοροποίηση σε σχέση με τον αγ. Νικόλαο τη βλέπουμε στην παρεμβολή ενός ακόμη από τα ύπατα όργανα της οθωμανικής αρχής, του περιώνυμου Şura-yı Devlet, του Ανωτάτου Συμβουλίου του Κράτους, που ιδρύθηκε το 1868, ήταν καίριο όργανο προώθησης των μεταρρυθμίσεων του Tanzimat και συγκέντρωνε διοικητικές, δικαστικές και νομοθετικές εξουσίες. Σύμφωνα με τον 7 ο άρθρο του Κανονισμού ιδρύσεώς του, το εν λόγω όργανο συγκέντρωνε τις αιτήσεις των διαφόρων υπουργείων και με επιτροπές αποτελούμενες από 3-4 ex officio μέλη, γνωμοδοτούσε, παραπέμποντας τις αποφάσεις του στη σουλτανική Γραμματεία για έκδοση φερμανιού ή ιραντέ 13. Επιπλέον, η αναφορά (Mazbata) της ρωμέϊκης κοινότητας της Ξάνθης απευθύνθηκε στο Πατριαρχείο και στο υπουργείο Δικαιοσύνης και Δογμάτων κι από εκεί έφθασε στο Şura-yı Devlet, στο Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης (Mülkiye Dairesi), για να γνωμοδοτήσει με υπόμνημα (Tezkire) προς τη 12 Οθωμανικοί κώδικες, τ. Δ, ό.π., σ Mehmet Canatar-Yaşar Baş, «Şura-yı Devlet teşkilatı ve tarihi gelişimi», Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi dergisi 9 (1998), σσ , σ

37 Άδειες ναοδομίας στην Ξάνθη, στις αρχές του 20 ού αιώνα σουλτανική Γραμματεία ως προς την έκδοση του αυτοκρατορικού διατάγματος (İrade), που θα αποσταλεί στο Δήμο, ώστε να ο τελευταίος να εκδώσει την τελική οικοδομική άδεια (Ruhsat) 14. Η συνοικία στην οποία θα ανεγερθεί ο νέος ναός προσδιορίζεται ως Camii Atik (Παλαιόν Τέμενος) και συγκαταλέγεται μεταξύ των νεωτέρων συνοικιών του αστικού πολεοδομικού ιστού, στο δυτικό νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης, με μουσουλμανική πλειονότητα. Η συνοικία Χατζησταύρου, η οποία προστέθηκε τελευταία στον πολεοδομικό ιστό της πόλης, αποσπώμενη από τη Camii Atik και με χριστιανική πλειονότητα, λόγω της επέκτασης των οικονομικών δραστηριοτήτων προς νότο (ανέγερση καπναποθηκών και καπνεργοστασίων, σύνδεση με σιδηρόδρομο), αναφέρεται μεν στα πρακτικά της Δημογεροντίας αλλά πιστεύουμε ότι μέχρι τις αρχές του 20 ού αιώνα ο μαχαλλάς αυτός τελούσε ακόμη υπό συνθήκες σχηματισμού και κοινοτικής οργάνωσης και στην κατεύθυνση αυτήν κινείται η οικοδόμηση του νέου ενοριακού ναού 15. Μάλιστα, η ονομασία της ευρύτερης περιοχής, που αναφέρεται στο οθωμανικό έγγραφο ως çukur λάκκος, γούβα, παραπέμπει απλώς στην ευρύτερη εδαφομορφολογία της περιοχής επί της οποίας κείται το οικόπεδο της εκκλησίας. Η τελευταία, με την ονομασία Aya Apostol, προορίζεται να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της τοπικής ρωμέϊκης κοινότητας (Rum Ortodoks cemaati), η οποία ανέρχεται, κατά το έγγραφο, στις διακόσιες ψυχές (Rum cemaatinden iki yüz nüfus mevcud olup). Ο στρογγυλός αυτός αριθμός, προς το παρόν δεν κατέστη εφικτό να διασταυρωθεί, έτι δε περαιτέρω αδυνατούμε να τεκμηριώσουμε, αν πρόκειται για τον πραγματικό αριθμό των κατοίκων ή για ένα ελάχιστον, κατά νόμον απαιτητό για την κατασκευή νέου ενοριακού ναού. Το οικόπεδο της υπό ανέγερσιν εκκλησίας αναφέρεται επίσης ως ανήκον στη ρωμέϊκη κοινότητα και γνωρίζουμε ότι ήταν 14 Για την τυπολογία και το περιεχόμενο των εγγράφων Mazbata, Tezkire, İrade και Ruhsat βλ. Mübahat S.Kütükoğlu, Osmanlı belgelerinin dili (diplomatik), İstanbul 1994, σ , Ιωάννης Μ. Μπακιρτζής, Μια υπόθεση στο ιεροδικείο της Ξάνθης, Η εκκαθάριση των χρεών του υφασματέμπορου Στάθη Χασιρτζόγλου (1896), Ξάνθη 2002, σ