ΤΟ ΑΠΑΡΑΒΙΑΣΤΟ ΤΗΣ Ι ΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΜΕ

Transcript

1 ΤΟ ΑΠΑΡΑΒΙΑΣΤΟ ΤΗΣ Ι ΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΜΕ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2. ΤΟ ΑΠΑΡΑΒΙΑΣΤΟ ΤΗΣ Ι ΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ 3. ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ 4. Η ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΟΜΕΝΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 5. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ 6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έννοια της ιδιωτικότητας καθ εαυτή αποτελεί µια επινόηση των νεότερων χρόνων, καθώς, µε την εξέλιξη των κοινωνιών, το άτοµο άρχισε να απαγκιστρώνεται από τις δεσµεύσεις της κοινότητας και να δρα ανεξάρτητα. Σήµερα, η αξίωση του ανθρώπου για σεβασµό της ιδιωτικής του ζωής είναι ένα βασικό ατοµικό δικαίωµα που αναγνωρίζεται από την Οικουµενική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, από την Ευρωπαϊκή Σύµβαση της Ρώµης και από τις περισσότερες εθνικές συνταγµατικές τάξεις, όπως και από την ελληνική (άρθρο 9 του Συντάγµατος του 1975/1986/2001), ενώ είχε ήδη κατοχυρωθεί στα κείµενα της Αµερικανικής Επανάστασης του 1776 και της Γαλλικής Επανάστασης του Η ιστορική εξέλιξη του δικαιώµατος του ιδιωτικού βίου το έφερε αναπότρεπτα σε αντιπαράθεση µε άλλα συνταγµατικά δικαιώµατα. από τα πιο σηµαντικά είναι αυτό της πληροφόρησης που συνδέεται µε την ελευθερία του τύπου. Στις σύγχρονες κοινωνίες, η σύγκρουση, επιβεβαιούµενη καθηµερινά, οδηγεί πολλές φορές σε διλήµµατα τόσο τους θεωρητικούς όσο και τους δικαστές, οι οποίοι καλούνται εν τέλει να τάµουν τα σχετικά ζητήµατα. 1

2 2. ΤΟ ΑΠΑΡΑΒΙΑΣΤΟ ΤΗΣ Ι ΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ Τ ο δικαίωµα αυτό, ενώ πηγάζει το ίδιο από το δικαίωµα πλαίσιο της προσωπικότητας, περικλείει µε τη σειρά του περισσότερα έννοµα αγαθά, για παράδειγµα το δικαίωµα στην εικόνα ή στο όνοµα. Κατ αρχήν, γίνεται δεκτό ότι σφαίρα του ιδιωτικού βίου είναι ο χώρος τον οποίον αυτοπροσδιορίζει κάθε άτοµο προκειµένου µέσα σε αυτόν να ασκεί τις προσωπικές (και οικογενειακές) του δραστηριότητες χωρίς να παρενοχλείται από κανέναν. Η έκταση όµως της σφαίρας αυτής συγκαθορίζεται από τις τρέχουσες αντιλήψεις της συγκεκριµένης εποχής και του συγκεκριµένου κοινωνικού πεδίου δράσης 1. Το ελληνικό Σύνταγµα του 1975, πρωτοπορώντας σε διεθνές επίπεδο, περιλαµβάνει ειδική διάταξη για την προστασία του ιδιωτικού βίου στο άρθρο 9 παρ. 1, όπου ορίζεται ότι «η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή είναι απαραβίαστη». Κατά την συζήτηση στη Βουλή για την κατάρτιση του νέου Συντάγµατος, είχε κριθεί ότι η αυξηµένη απειλή κατά του ιδιωτικού βίου λόγω της εξάπλωσης της χρήσης ηλεκτρονικών ιδίως µέσων επέβαλλε «τη διεύρυνσιν του οικιακού ασύλου προς προστασίαν των δικαιωµάτων των πολιτών» 2. Ως προς την έννοια µε την οποία χρησιµοποιεί τους όρους ο συντακτικός νοµοθέτης, µπορούµε να πούµε ότι γενικά η ιδιωτική ζωή αντιπαρατίθεται στη δηµόσια ζωή και ότι η διακήρυξη του απαραβίαστου σηµαίνει την απαγόρευση της δηµοσιοποίησης της ζωής του ατόµου. Αποκλείονται κρατικές επεµβάσεις που έχουν σαν αποτέλεσµα, για παράδειγµα, την αναγκαστική συµβίωση, την αναγκαστική διαµόρφωση της ιδιωτικής ζωής, την οποτικοακουστική παρακολούθηση ή την υποχρέωση του ατόµου να αποκαλύπτει στοιχεία της ιδιωτικής του ζωής 3. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, η αξίωση σεβασµού του απαραβίαστου της ιδιωτικής ζωής τριτενεργεί και κατά συνταγµατική πλέον επιταγή (άρθρο 25 παρ. 1 εδ. γ ) και ισχύει και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών. Όσο για την οικογενειακή ζωή, αυτή διακρίνεται τόσο από την ατοµική ζωή, όσο και από τη δηµόσια. Η σύναψη γάµου, ως γνωστόν, δεν αποτελεί προϋπόθεση για τη συνταγµατική έννοια της οικογένειας. Το απαραβίαστο της οικογενειακής ζωής σηµαίνει, µεταξύ άλλων, και τη θεσµική εγγύηση της ύπαρξης και της λειτουργίας 1 Ι. Καράκωστας, Το δίκαιο των Μ.Μ.Ε., Αντ. Ν. Σάκκουλας, 1998, σελ. 191 επ., Conseil de l Europe Division Media, Rapport de la Conférence La liberté d expression et le droit au respect de la vie privée, 1999, όπου τονίζεται και η δυσκολία σαφούς ορισµού της έννοιας του ιδιωτικού βίου. 2 Βλ. την τροπολογία του Θ. Μαναβή, η οποία έγινε δεκτή, σε Κ. Μαυριά, Το συνταγµατικό δικαίωµα του ιδιωτικού βίου, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 1982, σελ Π. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο Ατοµικά ικαιώµατα Α, Αντ. Ν. Σάκκουλας 1991, σελ

3 της οικογένειας ως κοινωνικού θεσµού και ως µιας ενδιάµεσης βαθµίδας µεταξύ του ατόµου και του συνόλου 4. Φορείς του συνταγµατικού δικαιώµατος του άρθρου 9 είναι µόνο φυσικά πρόσωπα, όχι µόνον οι Έλληνες πολίτες, αλλά και οι αλλοδαποί. Η ισχύς του µπορεί πάντως να ανασταλεί εν όλω ή εν µέρει στο πλαίσιο της κατάστασης πολιορκίας του άρθρου 48 Σ. Το ίδιο δικαίωµα µπορεί να θεµελιωθεί επικουρικά στο άρθρο 2 παρ. 1 Σ για την προστασία της αξίας του ανθρώπου, κατά µία άποψη δε και στη γενική διάταξη του άρθρου 5 παρ. 1 Σ για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας 5. Η έννοια του ιδιωτικού βίου ωστόσο είχε πρώτα αναπτυχθεί στις Ηνωµένες Πολιτείες, µε αρχική απόπειρα ορισµού της τη µνηµειώδη φράση the right to be let alone 6. Το ακατέργαστο αυτό δικαίωµα «να αφήνεται κανείς µόνος του», να µην ενοχλείται από κανέναν, απέκτησε βεβαίως µε τον καιρό ένα ευρύτατο περιεχόµενο. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το δικαίωµα σεβασµού της ιδιωτικής ζωής, κατά την αρχική του σύλληψη, σκοπούσε πρωτίστως στην προστασία της τιµής και της υπόληψης. µόνο µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο εισήχθη η έννοια της «ανάπτυξης της προσωπικότητας» στις συνταγµατικές παραδόσεις των ευρωπαϊκών κρατών. Σήµερα, προστατεύεται από την Ευρωπαϊκής Σύµβασης ικαιωµάτων του Ανθρώπου (ΕΣ Α) στο άρθρο 8, σύµφωνα µε την παρ. 1 του οποίου «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωµα στο σεβασµό της ιδιωτικής και οικογενειακής του ζωής, της κατοικίας και της αλληλογραφίας του» 7. Η ιδιωτική ζωή γίνεται δεκτό ότι περιλαµβάνει όχι µόνο την «προσωπική ζωή» η οποία αναλύεται στο δικαίωµα να ζει κανείς ανενόχλητος (και όσον αφορά την ερωτική του ζωή), στην φυσική και πνευµατική ακεραιότητα της προσωπικότητας και στην ανάπτυξή της και, τέλος, στο δικαίωµα στη µυστικότητα των προσωπικών δεδοµένων αλλά και την «κοινωνική ζωή», δηλαδή το δικαίωµα 4 Π. αγτόγλου, όπ., σελ Κ. Μαυριάς, ό.π., σελ. 151 επ. 6 Γ. Μιχαηλίδης Νουάρος, Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του τύπου, ΤοΣ 1983, σελ. 24 επ. Ο ορισµός του ιδιωτικού βίου που παραθέτει ως επιτυχέστερο ο συγγραφέας είναι ο εξής: «Ιδιωτικός βίος (privacy) είναι η περιοχή εκείνη της ζωής του ανθρώπου, στην οποία σε κάθε δεδοµένη περίπτωση ένας λογικός άνθρωπος, µε επίγνωση των θεµιτών αναγκών της κοινότητας, θα θεωρούσε άδικο να εισβάλει». 7 Η παρ. 2 του άρθρου 8 προβλέπει περιορισµούς του δικαιώµατος: «εν επιτρέπεται να υπάρξει επέµβαση δηµοσίας αρχής στην άσκηση του δικαιώµατος αυτού, εκτός εάν η επέµβαση προβλέπεται από το νόµο και αποτελεί µέτρο το οποίο, σε µια δηµοκρατική κοινωνία, είναι αναγκαίο για την εθνική ασφάλεια, τη δηµόσια ασφάλεια, την οικονοµική ευηµερία της χώρας, την προάσπιση της τάξης και την πρόληψη πινικών παραβάσεων, την προαστία της υγείας ή της ηθικής, ή την προστασία των δικαιωµάτων και ελευθεριών άλλων.» 3

4 δηµιουργίας και ανάπτυξης σχέσεων µε άλλους ανθρώπους και σε δηµόσιους χώρους, όπως είναι ο εργασιακός χώρος 8. Ως εκφάνσεις του δικαιώµατος σεβασµού της ιδιωτικής ζωής αλλά και ως τοµείς που χρήζουν ειδικότερης επεξεργασίας, λόγω της πολυπλοκότητάς τους αναγνωρίζονται συνήθως στο πλαίσιο της ΕΣ Α το δικαίωµα στην ανωνυµία (για παράδειγµα η ανωνυµία του νικητή του λόττο ή η ανωνυµία κατά τη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας), η απαγόρευση δηµοσιοποίησης των ιατρικών δεδοµένων (σηµαντικό τέτοιο παράδειγµα στη Γαλλία υπήρξε η απαγόρευση στον ιατρό του Προέδρου Mitterrand έκδοσης ενός βιβλίου, στο οποίο αποκάλυπτε την ασθένεια που είχε οδηγήσει στο θάνατο το Γάλλο Πρόεδρο), το δικαίωµα στην εικόνα και συνακόλουθα η απαγόρευση δηµοσίευσης στον τύπο φωτογραφιών χωρίς την άδεια του υποκειµένου 9, ενώ πολλές υποθέσεις που έχουν απασχολήσει το Ευρωπαϊκό ικαστήριο των ικαιωµάτων του Ανθρώπου (Ε Α) αφορούν το δικαίωµα σεβασµού των σεξουαλικών επιλογών του ατόµου. Σχετικά µε τους επιτρεπόµενους από την παρ. 2 του άρθρου 8 περιορισµούς του δικαιώµατος σεβασµού του ιδιωτικού βίου, η νοµολογία του Στρασβούργου απαιτεί αυτοί να προβλέπονται από νόµο προσιτό και προβλέψιµο και έχει φανεί σε ορισµένες περιπτώσεις αρκετά αυστηρή κατά την αξιολόγηση των εθνικών νοµοθετικών ρυθµίσεων και, κατά συνέπεια, του λεγόµενου «περιθωρίου εκτιµήσεως» των κρατών-µελών της ΕΣ Α. Για την αποσαφήνιση της έννοιας του ιδιωτικού βίου, η οποία δεν είναι πάντοτε εύκολη, επιχειρείται ο συγκερασµός δύο κριτηρίων: αφ ενός ενός αντικειµενικού κριτηρίου, σύµφωνα µε το οποίο στον ιδιωτικό βίο περιλαµβάνεται το σύνολο των ανθρώπινων εκδηλώσεων που ανήκουν σε αυτόν µε βάση τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις, και αφ ετέρου, ενός υποκειµενικού κριτηρίου, σύµφωνα µε το οποίο ο ιδιωτικός βίος περιλαµβάνει τις πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας που ο καθένας για τον εαυτό του επιθυµεί να περιλάβει, κατά την υποκειµενική βούλησή του 10. Το ζήτηµα γίνεται πιο σύνθετο, αν επιχειρήσουµε να προσδιορίσουµε τα όρια της ιδιωτικής ζωής σε σχέση συγκεκριµένα µε τα ΜΜΕ. Σηµαντική εν προκειµένω είναι η γνωστή θεωρία των σφαιρών της προσωπικότητας του H. Hubmann. Σύµφωνα 8 Βλ. σχετικά ιδίως την απόφαση του Ε Α Niemietz κατά Γερµανίας. 9 Conseil de l Europe Division Media, ό.π. 10 Γ. Μιχαηλίδης Νουάρος, ό.π. 4

5 µε αυτήν, η προσωπικότητα διακρίνεται σε τρεις σφαίρες: την ατοµική σφαίρα, η οποία προστατεύει τον άνθρωπο στη µοναδικότητά του, προασπίζοντας την ιδιαίτερη αξία του εντός της δηµοσιότητας, την ιδιωτική σφαίρα (σφαίρα του απορρήτου εν ευρεία εννοία), η οποία περιλαµβάνει περιστατικά που µπορούν να υποπέσουν άµεσα στην αντίληψη των τρίτων, τα οποία όµως το άτοµο επιθυµεί να αποκλείσει από την ευρεία δηµοσιότητα, και, τέλος, τη σφαίρα του απορρήτου εν στενή εννοία, η οποία αφορά πράξεις, εκδηλώσεις και σκέψεις που το άτοµο δε θέλει να γνωρίζει κανείς πέραν ίσως ενός περιορισµένου κύκλου έµπιστων προσώπων. Η τελευταία αυτή σφαίρα ταυτίζεται µε έναν πυρήνα απορρήτου, όπου ανήκει λόγου χάρη η ερωτική ζωή. Τα όρια του πυρήνα µπορούν να διευρυνθούν ή να µειωθούν µε βάση το προαναφερόµενο υποκειµενικό κριτήριο, ανάλογα δηλαδή µε την ατοµική βούληση του καθενός 11. Από τη βάση του δικαιώµατος στην ιδιωτική ζωή, αλλά προεχόντως από τη θεµελιώδη ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας 12, φαίνεται να πηγάζει το λεγόµενο δικαίωµα «πληροφοριακής αυτοδιάθεσης», το οποίο επικαλέσθηκε το γερµανικό Οµοσπονδιακό Συνταγµατικό ικαστήριο στην απόφασή του σχετικά µε τη συνταγµατικότητα του νόµου για την απογραφή του πληθυσµού. Σε κάθε άτοµο αναγνωρίζεται η δυνατότητα να αποφασίζει πότε και υπό ποιες προϋποθέσεις θα επιτρέψει τη δηµοσιοποίηση των προσωπικών του στοιχείων. Αυτή η αυτονοµία αποτελεί θεµελιώδη προϋπόθεση για τη λειτουργία µιας δηµοκρατικής κοινωνίας που στηρίζεται στην ελεύθερη δράση και συµµετοχή των πολιτών. Γι αυτό επιβάλλεται να µπορεί να γνωρίζει κανείς ποιες πληροφορίες που τον αφορούν είναι ευρύτερα γνωστές, ώστε να προγραµµατίζει τη δράση του και να λαµβάνει τις αποφάσεις του ανεπηρέαστος 13. Αντιπαρατασσόµενο προς τη διαδεδοµένη σήµερα επεξεργασία των δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα, το δικαίωµα αυτοδιάθεσης των πληροφοριών καθίσταται οπωσδήποτε αφορµή συγκρούσεων. Υποστηρίζεται ότι οι κοινωνικές και τεχνολογικές εξελίξεις υπό το κράτος των οποίων «το φυσικό ένστικτο για την 11 Γ. Μιχαηλίδης Νουάρος, ό.π. 12 Κατά τον Τσεβά, Η εφαρµογή του νόµου για την προστασία του ατόµου από την επεξεργασία δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα στον τύπο και την ραδιοτηλεόραση, ΚριτΕ 1998/1, σελ. 181 επ., το δικαίωµα πληροφοριακής αυτοδιάθεσης εδράζεται αποκλειστικά στα άρθρα 5 παρ. 1 και 2 παρ.1 Σ και όχι στο άρθρο 9 παρ Απ. Γέροντας, Το δικαίωµα της αυτοδιάθεσης των πληροφοριών Υπερβολή ή αναγκαιότητα;, ΤοΣ 1997 (2), σελ. 849 επ. 5

6 ιδιωτική ζωή φαίνεται να χάνεται» 14 δεν επιτρέπουν πλέον µια τέτοιου τύπου αντίληψη της προστασίας της προσωπικότητας. Οι υπερβολές, κατ αυτήν την άποψη, της προστασίας των προσωπικών δεδοµένων είναι φορτισµένες µε φόβο και δυσπιστία και µπορούν να καταλήξουν να αντιστρατεύονται τις αρχές της αλήθειας και της ελευθερίας των πληροφοριών. Ιδιαιτέρως κρίσιµη για την κατανόηση του ζητήµατος αποδεικνύεται, θεωρητικά και πρακτικά, η έννοια του «δηµοσίου προσώπου». Γίνεται γενικά δεκτό ότι η έκταση της αξίωσης σεβασµού της προσωπικότητας και του ιδιωτικού βίου που αποτελεί τµήµα αυτής καθορίζεται κατά βάσιν από τον ίδιο το φορέα του δικαιώµατος. Κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος να αποφασίζει ποιες πτυχές της ιδιωτικότητάς του θα αποκαλύψει στους τρίτους, έχει δηλαδή εξουσία αυτοπροσδιορισµού. Εν τούτοις, η εξουσία αυτή µπορεί να περιορίζεται από τις ίδιες τις επιλογές του ατόµου: κανείς οφείλει να ανέχεται τις επεµβάσεις στην ιδιωτική του ζωή οι οποίες δικαιολογούνται από τον τρόπο ζωής που ο ίδιος έχει επιλέξει 15. Αυτό ισχύει κατ εξοχήν για τα πρόσωπα που ασκούν δηµόσιο λειτούργηµα ή δηµόσια εξουσία ή που συµµετέχουν γενικά στην πολιτική ζωή. Αυτά είναι δηµόσια πρόσωπα µε τη στενή έννοια του όρου. Πέραν αυτών, διακρίνουµε επίσης πρόσωπα «απόλυτης επικαιρότητας», τα οποία λόγω της προβεβληµένης δράσης τους στην κοινωνική ζωή προκαλούν το εύλογο ενδιαφέρον της κοινής γνώµης, φερ ειπείν καλλιτέχνες ή επιχειρηµατίες, και τα πρόσωπα «σχετικής επικαιρότητας», τα οποία απασχολούν το κοινό εν όψει ενός έκτακτου και εξαιρετικού γεγονότος, για παράδειγµα ο µάρτυρας ενός εγκλήµατος. Οι πρώτοι συνειδητά εκθέτουν µέρος της ιδιωτικής τους ζωής, ενώ οι δεύτεροι αποκτούν ακουσίως µια χρονικά περιορισµένη δηµοσιότητα 16. Για τα δηµόσια πρόσωπα η θεωρία και η νοµολογία συµφωνούν ότι πρέπει να ανέχονται γενικά την κριτική, οσοδήποτε δριµεία, η οποία δικαιολογείται από την ιδιότητά τους, µε την επιφύλαξη των ποινικών διατάξεων. Σε απόφαση η οποία αφορούσε δηµοσιογραφική κριτική από την τηλεόραση κατά Υπουργού, το ιοικητικό Πρωτοδικείο Αθηνών αναφέρει χαρακτηριστικά 17 : «Σε µια δηµοκρατική κοινωνία, το άτοµο που καθίσταται δηµόσιο πρόσωπο, µε την έννοια ότι γίνεται γνωστός σε ευρύτερο κύκλο του κοινού (πολιτικοί, δηµοσιογράφοι, καλλιτέχνες, 14 Απ. Γέροντας, ό.π. 15 Αυτές οι δύο κατηγορίες προσώπων αποτελούν τα λεγόµενα πρόσωπα της σύγχρονης ιστορίας. Βλ. Ι. Καράκωστας, ό.π. σελ Κ. Μαυριάς, ό.π., σελ ιοικπρωταθ 16280/95, ΤοΣ 1996 (1), σελ. 195 επ. 6

7 αθλητές κλπ), υπόκειται εκ των πραγµάτων στο δηµοσιογραφικό έλεγχο, τον οποίο, και αν είναι οξύς ή δηκτικός, εφόσον δεν θίγεται η τιµή και η υπόληψή του, οφείλει να ανέχεται. Και τούτο λόγω του δικαιολογηµένου επαγγελµατικού ενδιαφέροντος των δηµοσιογράφων, που ασκούν δηµόσια αποστολή. Γι αυτό µπορούν να µεταδίδουν ειδήσεις µε δριµεία κριτική ή δυσµενείς, ακόµη και σκωπτικούς ή ειρωνικούς χαρακτηρισµούς για τα πρόσωπα αυτά, χωρίς αυτό να συνιστά µη σύννοµη προσβολή της προσωπικότητάς τους.». Τα δηµόσια πρόσωπα εν ευρεία εννοία στην οποία µπορούν να ενταχθούν και τα πρόσωπα απόλυτης επικαιρότητας οφείλουν να ανέχονται επεµβάσεις στην ιδιωτική τους ζωή, οι οποίες δικαιολογούνται από το ενδιαφέρον της κοινής γνώµης να έχει µια πλήρη και ολοκληρωµένη εικόνα της προσωπικότητάς τους. Οι επεµβάσεις αυτές ωστόσο δεν επιτρέπεται να φτάσουν µέχρι την κατάλυση του πυρήνα του δικαιώµατος του ιδιωτικού βίου. Ειδικά για τους πολιτικούς, η ελευθερία της δηµοσιογραφικής κριτικής γίνεται δεκτή και από τη νοµολογία του Ε Α, το οποίο έχει τονίσει ότι: «Ο τύπος έχει αποστολή να µεταδίδει πληροφορίες και ιδέες περί των πολιτικών πραγµάτων και το κοινό έχει δικαίωµα να τις λαµβάνει. Η ελευθερία του τύπου αποτελεί ένα από τα καλύτερα µέσα για τη διαπίστωση και τον σχηµατισµό γνώµης πάνω στις ιδέες και τη συµπεριφορά των πολιτικών. Κατά συνέπεια, τα όρια της ανεκτής κριτικής είναι ευρύτερα για τον πολιτικό παρά για τον ιδιώτη.» 18. Στις Η.Π.Α., από το έχει εισαχθεί η έννοια των δηµοσίων λειτουργών (public officials), για τους οποίους η άσκηση κριτικής από τον τύπο, δεν θεµελιώνει υποχρέωση αποζηµίωσης, εκτός εάν ο συντάκτης ενήργησε εν γνώσει του αναληθούς χαρακτήρα του ισχυρισµού του, και στη συνέχεια η έννοια των δηµοσίων προσώπων (public figures), τα οποία λόγω της θέσης τους βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. 3. ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ Τ ο δικαίωµα πληροφόρησης («ελευθερία του πληροφορείν») δεν κατοχυρώνεται σε ρητή διάταξη του Συντάγµατος, ωστόσο θεωρείται 18 Lingens κατά Αυστρίας (1986). Βλ. επίσης τις µεταγενέστερες Oberschlick κατά Αυστρίας (1991) και Schwabe κατά Αυστρίας (1992) µε όµοια συλλογιστική, σε Εµµ. Ρούκουνα ιεθνής προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, «Εστία» 1995, σελ. 187 επ. 19 NY Times κατά Sullivan, βλ. Ι. Καράκωστας ό.π., όπου και περαιτέρω παραποµπές σε αµερικανική βιβλιογραφία. 7

8 οµόφωνα ότι υφίσταται στην ελληνική έννοµη τάξη, ερειδόµενο συνταγµατικά στο άρθρο 14 παρ. 1 Σ, ως έννοια είδους σε σχέση µε την ελευθερία έκφρασης και µέσω της διασταλτικής ερµηνείας της έννοιας των «στοχασµών», ώστε να περιλαµβάνονται σε αυτούς και οι πληροφορίες, αλλά και στο άρθρο 5 παρ. 1 Σ, ως επιµέρους έκφραση του δικαιώµατος ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας. Ως προς δε την παθητική πλευρά του δικαιώµατος («ελευθερία του πληροφορείσθαι»), αυτή θεµελιώνεται στα άρθρα 14 παρ. 2 και 15 παρ. 1, 2 που αφορούν τον τύπο και τα ηλεκτρονικά µέσα ενηµέρωσης 20. Η ελευθερία πληροφόρησης κατοχυρώνεται και στο άρθρο 10 της ΕΣ Α που αφορά γενικά την ελευθερία έκφρασης, στην οποία περιλαµβάνονται η ελευθερία γνώµης και η ελευθερία λήψης και µετάδοσης πληροφοριών. Η προστασία του άρθρου 10 καλύπτει όλες τις µορφές έκφρασης και όλα τα µέσα µαζικής επικοινωνίας. Τέλος, και το ιεθνές Σύµφωνο για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα ( ΣΑΠ ) στο άρθρο 19 παρ. 2 καθιερώνει την ελευθερία έκφρασης, η οποία περιλαµβάνει «την ελευθερία της αναζήτησης, της λήψης και της µετάδοσης πληροφοριών και απόψεων». Ο τύπος κατέχει, λόγω της πολιτικής διάστασης της λειτουργίας του στο πλαίσιο µιας δηµοκρατικής κοινωνίας, ιδιαίτερη θέση στη συνταγµατική τάξη. Ακολούθως, οι δηµοσιογράφοι, ως λειτουργοί του θεσµού αυτού, απολαµβάνουν προστασίας κατά τη συλλογή πληροφοριών για την εκπλήρωση της αποστολής τους, που είναι η ενηµέρωση της κοινής γνώµης. Άλλωστε γίνεται δεκτό ότι η ελευθερία του τύπου αναφέρεται σε όλα τα στάδια που διανύει µια είδηση µέχρι να δει το φως της δηµοσιότητας. και δηµοσίευση µιας είδησης χωρίς δυνατότητα πρόσβασης στις πηγές πληροφόρησης δεν µπορεί να νοηθεί. Καλύπτεται εποµένως από τη συνταγµατική διάταξη του άρθρου 14 παρ. 1 και 2 και η δηµοσιογραφική έρευνα («δικαίωµα του αντλείν πληροφορίες»). Αµφισβητείται ωστόσο εάν από τα ανωτέρω µπορεί να συναχθεί θετικού περιεχοµένου αξίωση του δηµοσιογράφου για παροχή από το κράτος πληροφοριών προς διευκόλυνση της συγκέντρωσης της ύλης. Η καταφατική άποψη υποστηρίζει ότι η εκπλήρωση της αποστολής του τύπου ο οποίος προστατεύεται ως θεσµός από το Σύνταγµα είναι δυνατή µόνο όταν συνοδεύεται από την αξίωση παροχής πληροφοριών από τους αρµόδιους κρατικούς φορείς, πέρα και πάνω από το γενικό 20 Θ. Μέλφος, Ελευθερία πληροφόρησης του δηµοσιογράφου και προστασία της προσωπικότητας, ικαιώµατα του ανθρώπου 2/1999, σελ. 297 επ., όπου και περαιτέρω βιβλιογραφία. 8

9 δικαίωµα κάθε πολίτη για πρόσβαση στα διοικητικά στοιχεία. Κατά την άποψη αυτή, η αξίωση απευθύνεται κατ αρχάς προς το νοµοθέτη, αλλά και στην εκτελεστική εξουσία, όχι όµως και έναντι ιδιωτών, και θα ήταν αγώγιµη, εάν διέθετε νοµοθετικό έρεισµα στην ελληνική έννοµη τάξη 21. Αντιθέτως, αναφορικά µε την παθητική πλευρά του δικαιώµατος πληροφόρησης, παρ όλο που στη θεωρία αναγνωρίζεται ότι υφίσταται για το κράτος υποχρέωση ενηµέρωσης των πολιτών για τα γεγονότα της δηµόσιας ζωής, δεν γίνεται δεκτή αγώγιµη αξίωση κατά του κράτους. Η νοµολογία του ΣτΕ δεν έχει αποφανθεί µέχρι στιγµής επί του ζητήµατος αυτού. Σε παλαιότερες αποφάσεις του ανωτάτου διοικητικού δικαστηρίου πάντως έχει αναγνωρισθεί υποχρέωση του κράτους να λαµβάνει θετικά µέτρα προς διευκόλυνση της άσκησης του δικαιώµατος της ελευθεροτυπίας 22. Η ελευθερία πληροφόρησης επιδέχεται ωστόσο και περιορισµούς. Από το Σύνταγµα προκύπτει ότι η επιφύλαξη υπέρ του νόµου που θεσπίζει η παρ. 1 του άρθρου 14 ισχύει και για τον τύπο (αν και κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται από την παρ. 2). Κατά συνέπεια, και ο τύπος υπόκειται στους γενικούς περιορισµούς της ελευθερίας της έκφρασης. Τέτοιους περιορισµούς προβλέπει και το άρθρο 10 ΕΣ Α στην παρ. 2 23, καταλείποντας ένα αρκετά ευρύ περιθώριο διακριτικής ευχέρειας στα κράτη-µέλη για την επιβολή µε νόµο περιορισµών στην ελευθερία έκφρασης, προκειµένου για τη διαφύλαξη ορισµένων περιοριστικώς αναφερόµενων σκοπών δηµοσίου συµφέροντος. 4. Η ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΟΜΕΝΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Π ροκειµένου να επιτευχθεί η άρση της σύγκρουσης των δύο δικαιωµάτων που περιγράφηκαν παραπάνω, του δικαιώµατος 21 Η άποψη αυτή αναπτύχθηκε πρώτα στη Γερµανία. Βλ. Ι. Καράκωστας, Προσωπικότητα και τύπος, Αντ. Ν. Σάκκουλας 2000, σελ. 140 επ. 22 Θ. Μέλφος, ό.π. 23 Κατά το µοντέλο του άρθρου 8 παρ. 2 που αναφέρθηκε ήδη: «Η άσκησις των ελεθεριών τούτων, συνεπαγόµενη καθήκοντα και ευθύνας, δύναται να υπαχθή εις ορισµένας διατυπώσεις, όρους, περιορισµούς ή κυρώσεις, προβλεποµένους υπό του νόµου και αποτελούντος αναγκαία µέτρα εν δηµοκρατική κοινωνία δια την εθνικήν ασφάλειαν, την εδαφικήν ακεραιότητα ή δηµοσίαν ασφάλειαν,την προάσπισιν της τάξεως και πρόληψιν του εγκλήµατος, την προστασίαν της υγείας ή της ηθικής, την προστασίαν της υπολήψεως ή των δικαιωµάτων των τρίτων, την παρεµπόδισιν της κοινολογήσεως εµπιστευτικών πληροφοριών ή την διασφάλισιν του κύρους και αµεροληψίας της δικαστικής εξουσίας.» 9

10 πληροφόρησης και του δικαιώµατος του ιδιωτικού βίου, έχουν προταθεί από την επιστήµη διάφορες θεωρίες, οι οποίες µπορούν να χρησιµεύσουν ως κριτήρια για την ιεράρχηση και τη στάθµιση των διακυβευόµενων συµφερόντων 24. Κατά µια άποψη, επειδή οι δύο ελευθερίες είναι ισότιµες και καµµία δεν υπερέχει έναντι της άλλης, η σύγκρουση δεν µπορεί να επιλυθεί βάσει αφηρηµένων κανόνων, αλλά ad hoc µε στάθµιση των αντιτιθέµενων συµφερόντων και των ειδικών συνθηκών κάθε περίπτωσης. Η άποψη αυτή βρίσκεται σε αρµονία µε τη θεωρία της κοινωνικής προσφορότητας, η οποία είχε αναπτυχθεί αρχικά στο χώρο του ποινικού δικαίου. Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή, µια πράξη που προσβάλλει ένα αγαθό είναι θεµιτή εφ όσον είναι κοινωνικά πρόσφορη, εφ όσον δηλαδή εξυπηρετεί έναν τοµέα της κοινωνικής ζωής και δεν προκαλεί ζηµία δυσανάλογη, µη ανεκτή από τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις. Η εφαρµογή της θεωρίας στην περίπτωση της δηµοσίευσης από τα ΜΜΕ πληροφοριών της ιδιωτικής ζωής συνεπάγεται στάθµιση µεταξύ της «κοινωνικής χρησιµότητας» της δηµοσίευσης και της ηθικής ζηµίας που υφίσταται το θιγόµενο πρόσωπο. Η δεύτερη θεωρία, η θεωρία των δηµοσίων προσώπων, ανεπτυγµένη συστηµατικότερα στη Γερµανία, βασίζεται στη διάκριση που εκτέθηκε παραπάνω των προσώπων σε πρόσωπα απόλυτης και σχετικής επικαιρότητας. Υποστηρίζεται ότι ως προς τα πρόσωπα απόλυτης επικαιρότητας υφίσταται δικαιολογηµένο ενδιαφέρον του κοινού να γνωρίζει τις δραστηριότητές τους προκειµένου να σχηµατίσει ολοκληρωµένη εικόνα της προσωπικότητάς τους. Ως προς τα πρόσωπα σχετικής επικαιρότητας, η δηµοσίευση πληροφοριών είναι θεµιτή µόνο σε σχέση µε τα γεγονότα εξ αιτίας των οποίων αυτά έγιναν γνωστά, ιδίως εντός ενός περιορισµένου χρονικού πλαισίου για όσο χρόνο δηλαδή το συγκεκριµένο γεγονός είναι επίκαιρο. Ζητούµενο είναι το πώς θα κριθεί αυτή η χρονική διάρκεια, δεδοµένου ότι τα ΜΜΕ συχνά συντηρούν επί µακρόν γεγονότα που δεν είναι πλέον επίκαιρα. Τέλος, η τρίτη θεωρία, η οποία αξιοποιεί το κριτήριο της ανάγκης της κοινής γνώµης για πληροφόρηση, είναι η θεωρία των θεµιτών αναγκών της κοινότητας για πληροφόρηση σε µια δηµοκρατική κοινωνία. Οι ανάγκες αυτές προσδιορίζονται µε βάση από τη µία το γενικό συµφέρον και από την άλλη τις αντιλήψεις περί ηθικής του µέσου κοινωνικού ανθρώπου. Κατά βάσιν προκύπτει ότι υφίσταται τέτοια ανάγκη όταν πρόκειται για πληροφορίες που εξυπηρετούν τη διαµόρφωση της πολιτικής 24 Γ. Μιχαηλίδης Νουάρος, ό.π., Θ. Μέλφος, ό.π. 10

11 γνώµης του κοινού ή για πληροφορίες βαρύνουσας οικονοµικής, κοινωνικής ή επιστηµονικής σηµασίας 25. Στην πράξη, η στάθµιση που επιβάλλεται για την άρση της σύγκρουσης µεταξύ ελευθερίας πληροφόρησης και ιδιωτικού βίου επαφίεται εν τέλει στο δικαστή, όταν αχθεί ενώπιόν του µια υπόθεση προσβολής κάποιας από τις εκφάνσεις του δικαιώµατος της προσωπικότητας από τα ΜΜΕ. Αυτός καλείται να συµβιβάσει τα αντιτιθέµενα δικαιώµατα, έτσι ώστε και τα δύο να µπορούν κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο να πραγµατώνονται («αρχή της πρακτικής εναρµόνισης»), εφαρµόζοντας συνήθως την αρχή της αναλογικότητας, εξετάζοντας δηλαδή εάν η παραβίαση είναι πρόσφορη και αναγκαία εν όψει του επιδιωκόµενου σκοπού 26. Ένα ενδιαφέρον τέτοιο παράδειγµα µπορεί να αντληθεί από την πρόσφατη νοµολογία του Ε Α, και συγκεκριµένα από την απόφασή του στην υπόθεση της Καρολίνας του Αννόβερου κατά Γερµανίας 27, όπου το δικαστήριο εφήρµοσε τη θεωρία των δηµοσίων προσώπων, προκειµένου να κρίνει εάν η δηµοσίευση στον τύπο ιδιωτικών και οικογενειακών στιγµών της προσφεύγουσας που είχαν ληφθεί χωρίς τη θέλησή της δικαιολογείτο εν όψει της αξίωσης πληροφόρησης του κοινού. Κατ αρχάς το ικαστήριο επεσήµανε τη σύγκρουση της ελευθερίας του τύπου (άρθρο 10 ΕΣ Α), η οποία αποτελεί θεµέλιο µιας δηµοκρατικής κοινωνίας, µε την προστασία της ιδιωτικής ζωής (άρθρο 8 ΕΣ Α) και κατόπιν επεχείρησε µια (in concreto) στάθµιση µεταξύ των δύο, διαµορφώνοντας προς τούτο ένα κριτήριο. Με βάση το κριτήριο αυτό, η «είσοδος» των ΜΜΕ στην ιδιωτική ζωή ενός δηµοσίου προσώπου επιτρέπεται, εφ όσον οι πληροφορίες που µεταδίδονται αφορούν το δηµόσιο διάλογο σχετικά µε ένα ζήτηµα γενικού ενδιαφέροντος. Εν προκειµένω ωστόσο κρίθηκε ότι α) η προσφεύγουσα δεν µπορούσε να θεωρηθεί δηµόσιο πρόσωπο εν στενή εννοία, επειδή δεν ασκούσε δηµόσια καθήκοντα, και β) οι φωτογραφίες που δηµοσιεύθηκαν αφορούσαν λεπτοµέρειες της ιδιωτικής της ζωής, για τη γνώση των οποίων δεν υφίστατο δικαιολογηµένο ενδιαφέρον του κοινού, παρά το γεγονός ότι οι φωτογραφίες ελήφθησαν σε δηµόσιους χώρους και παρά το γεγονός ότι η προσφεύγουσα είναι ένα διάσηµο πρόσωπο («malgré sa notorieté»). Σηµαντικό άλλωστε για την κρίση του ικαστηρίου στάθηκε το γεγονός ότι οι φωτογραφίες 25 Ι. Καράκωστας, Προσωπικότητα και τύπος, ό.π., σελ. 143 επ. 26 Π. αγτόγλου, ό.π., σελ. 515 επ. 27 Απόφαση von Hannover κατά Γερµανίας (2004). 11

12 ελήφθησαν χωρίς τη συγκατάθεσή της προσφεύγουσας, κρυφά και από απόσταση µε ειδικούς φακούς, υπό συνθήκες κυνηγητού. 5. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ Ε νώπιον των ζητηµάτων που εκτέθηκαν και, συνακόλουθα, των διληµµάτων που τίθενται, βρέθηκε η ελληνική Αρχή Προστασίας εδοµένων Προσωπικού Χαρακτήρα στις υποθέσεις που θα εξετασθούν παρακάτω, και κατά πρώτον στη σηµαντική της απόφαση της 31 ης Αυτή αφορούσε αφ ενός την προβολή σε τηλεοπτική εκποµπή παρανόµως βιντεοσκοπηµένων σκηνών, οι οποίες εµφάνιζαν γνωστό τραγουδιστή να τελεί ερωτική πράξη µε νεαρή κοπέλα και αφ ετέρου την ανάγνωση στην ίδια εκποµπή παρανόµως ληφθέντων αποσπασµάτων από το ηµερολόγιο γνωστού σχεδιαστή µόδας. Στην απόφασή της, η Αρχή τοποθετήθηκε επί ορισµένων ζητηµάτων, τα κυριότερα των οποίων είναι τα εξής: Κατ αρχάς, διεπίστωσε τη σύγκρουση µεταξύ αφ ενός του δικαιώµατος πληροφοριακής αυτοδιάθεσης το οποίο απορρέει από τα άρθρα 5 παρ. 1 και 9 παρ. 1 Σ, σε συνδυασµό µε το άρθρο 2 παρ. 1 Σ και το οποίο «απαγορεύει τη χρήση προσωπικών δεδοµένων από οποιοδήποτε, χωρίς τη συγκατάθεση του προσώπου (υποκειµένου), στο οποίο τα δεδοµένα αυτά αναφέρονται», και αφ ετέρου του δικαιώµατος του τύπου να ενηµερώνει το κοινό για σηµαντικά ζητήµατα που το ενδιαφέρουν, «σε ευθεία αντιστοίχηση µε την αξίωση του κοινού για ενηµέρωση», η οποία είναι όρος για τη συµµετοχή του καθενός στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας. Όπως έχει ήδη σηµειωθεί, από το Σύνταγµα δεν προκύπτει in abstracto επικράτηση του ενός δικαιώµατος πάνω στο άλλο, εποµένως η στάθµιση πρέπει να γίνεται σε κάθε περίπτωση χωριστά, βάσει και της συνεκτίµησης των ειδικών περιστάσεων. Για την επίτευξη της στάθµισης χρησιµοποίησε η Αρχή το κριτήριο της αναλογικότητας: η επεξεργασία των ευαίσθητων δεδοµένων των προσώπων θα τελούσε σε εύλογη σχέση προς τον θεµιτό σκοπό της ενηµέρωσης του κοινού, εάν ήταν πρόσφορη, αναγκαία µε την έννοια ότι θα ήταν το µοναδικό ή το ηπιότερο 12

13 µέσο και ανάλογη προς τη σπουδαιότητα του σκοπού, εάν δηλαδή πληρούντο οι τρεις προϋποθέσεις της αρχής της αναλογικότητας, η προσφορότητα, η αναγκαιότητα και η stricto sensu αναλογικότητα. Εν τούτοις, στη συγκεκριµένη περίπτωση, η παρουσίαση από την τηλεόραση της βιντεοταινίας και του προσωπικού ηµερολογίου ξεπερνούσε κατά πολύ την αξίωση του κοινού για ενηµέρωση. Η αξίωση αυτή δεν µπορεί να γίνει δεκτό ότι απαιτούσε την αυτούσια προβολή των ερωτικών σκηνών ή την αυτούσια ανάγνωση του ηµερολογίου 28 και όλα αυτά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι το υλικό είχε ούτως ή άλλως συλλεγεί παράνοµα. Και αν ακόµη υποθέσουµε ότι ενδιέφερε το κοινό να γνωρίζει τις πράξεις που τελούσαν τα θιγόµενα πρόσωπα, ασφαλώς δεν είχε θεµιτό συµφέρον να τους παρακολουθήσει να τις τελούν ή να τις περιγράφουν. Κατόπιν της ανωτέρω στάθµισης, η Αρχή έκρινε παράνοµη την επεξεργασία των προσωπικών δεδοµένων. Προβλήθηκε από το δηµοσιογράφο το επιχείρηµα ότι η κατ αυτόν τον τρόπο προβολή των ευαίσθητων προσωπικών δεδοµένων εντασσόταν στο πλαίσιο δηµοσιογραφικής έρευνας µε θέµα την τέλεση αξιόποινων πράξεων και ειδικότερα, την εκµετάλλευση ανηλίκων από δηµόσια πρόσωπα και την ύπαρξη κυκλωµάτων πορνείας στο χώρο της µόδας και ότι ήταν απαραίτητη για την ευαισθητοποίηση των εισαγγελικών αρχών. Με κανέναν τρόπο, ωστόσο δε δικαιολογείτο η προβολή τους σε τέσσερις συνεχόµενες εκποµπές και ενώ οι κρίσιµες πληροφορίες είχαν ήδη καταστεί γνωστές. Αν ο δηµοσιογράφος ήθελε απλώς να επισηµάνει το αξιόποινο των τελεσθεισών πράξεων στον εισαγγελέα, θα αρκούσε η παρουσίαση των στοιχείων σε αυτόν και µόνον. Κρίσιµη και διαφωτιστική για την έκβαση της τελικής κρίσης, αν και δεν εξετάζεται στην απόφαση της Αρχής, αποβαίνει εξάλλου η αναζήτηση του πραγµατικού στόχου της επίµαχης τηλεοπτικής προβολής. Γιατί είναι προφανές ότι σκοπός της εκποµπής δεν ήταν απλώς η ενηµέρωση, αλλά πρωτίστως η διέγερση του ενδιαφέροντος του κοινού και η επακόλουθη άνοδος της θεαµατικότητας. Προς τούτο χρησιµοποιήθηκε στο µέγιστο βαθµό το καταλυτικό µέσο της εικόνας, που µπορεί µε τη δύναµή της να επηρεάζει περισσότερο από κάθε άλλο την κοινή γνώµη 29. Σηµαντική, τέλος, είναι η κρίση της Αρχής ότι προστατευτέα εν προκειµένω ήταν εν 28 «Η αξίωση του κοινού για ενηµέρωση δεν φτάνει µέχρι του σηµείου να απαιτεί να λαµβάνει αυτό γνώση ευαίσθητων δεδοµένων, η οποία έχει ως αποτέλεσµα την προσβολή της αξίας του ανθρώπου µε εξευτελισµό ή διαπόµπευση, έστω και ανα αυτά είχαν ή όχι σηµασία για τη θεµελίωση του αξιόποινου χαρακτήρα συγκεκριµένων πράξεων. Παρόµοιος εξευτελισµός θα συνιστούσε κύρωση που βαίνει πέραν από τις ποινές που προβλέπονται από την έννοµη τάξη και δεν είναι ανεκτός από αυτή.» 29 Κ. Ανθίµου, Προστασία προσωπικών δεδοµένων και ΜΜΕ, ΚριτΕ 2000/1, σελ. 271 επ. 13

14 τέλει η ίδια η αξία του ανθρώπου (άρθρο 2 παρ. 1 Σ), προς την οποία συνδέει την προστασία των προσωπικών δεδοµένων και ιδίως των ευαίσθητων. Η αξία του ανθρώπου στην πραγµατικότητα υπερτερεί πάντοτε στην αντιπαράθεσή της µε άλλα ατοµικά δικαιώµατα, γιατί αποτελεί την υπέρτατη συνταγµατική αξία. Κατά της εξεταζόµενης απόφασης της Αρχής Προστασίας εδοµένων Προσωπικού Χαρακτήρα ασκήθηκε αίτηση ακυρώσεως από την παραγωγό εταιρία. Ερευνώντας το κύρος της προσβαλλοµένης, το Συµβούλιο της Επικρατείας τοποθετήθηκε ευθέως στο θέµα της σύγκρουσης µεταξύ του δικαιώµατος πληροφόρησης και της προστασίας των προσωπικών δεδοµένων, αποφαινόµενο ότι «η ελευθερία της έκφρασης και των στοχασµών όπως και η ελευθερία του πληροφορείν και του πληροφορείσθαι δεν περιλαµβάνει και την ελευθερία διάδοσης πληροφοριών που ανάγονται στην προστατευόµενη από τα άρθρα 2 παρ. 1 και 9 παρ. 1 του Συντάγµατος απαραβίαστη σφαίρα της ιδιωτικής ζωής των προσώπων, στον πυρήνα της οποίας ανήκει προδήλως και η ερωτική τους ζωή. Στον ιδιωτικό αυτό πυρήνα, στο βαθµό που τα στοιχεία που τον συνθέτουν δεν δηµοσιοποιούνται οικειοθελώς, ουδείς (ούτε δηµόσια αρχή αλλά ούτε και ιδιώτης) επιτρέπεται να διεισδύσει...» 30. Οι ελευθερίες των άρθρων 5 παρ. 1 και 14 παρ. 1 Σ οριοθετούνται από τις διατάξεις των υπολοίπων «ισοκύρων µε αυτές» άρθρων του Συντάγµατος και των νόµων, όπως είναι ο Ν. 2472/97. Τέλος, στον ισχυρισµό των αιτούντων ότι ο παράνοµος χαρακτήρας της επεξεργασίας αίρεται όταν αυτή γίνεται προς αποκάλυψη εγκληµατικών πράξεων, το Συµβούλιο της Επικρατείας απάντησε βασιζόµενο κατ αρχάς στο νόµο, ο οποίος δεν κάνει καµµία τέτοια διάκριση. Περαιτέρω δε διευκρίνισε ότι η προστασία του απαραβίαστου πυρήνα του ιδιωτικού βίου ισχύει και για τα πρόσωπα, στα οποία µπορεί να αποδοθεί παραβίαση των χρηστών ηθών ή παράνοµη συµπεριφορά, ενώ διαχώρισε το δικαίωµα ενηµέρωσης και την ελευθερία του τύπου από την υποκατάσταση των κρατικών εξουσιών, τονίζοντας ότι «η διαφύλαξη εξάλλου των χρηστών ηθών και η καταπολέµηση της εγκληµατικότητας ανήκει κατά το Σύνταγµα αποκλειστικά και µόνο στην δικαιοδοσία των αρµοδίων κρατικών αρχών, οι οποίες υπόκεινται σε σειρά ελέγχων, κατά τα προβλεπόµενα σχετικά στο Σύνταγµα» ΣτΕ 3545/2002, ΝοΒ 2003, σελ. 348 επ. 45 Λ. Μήτρου, Η προστασία των προσωπικών δεδοµένων και η νοµολογία του Συµβουλίου της Επικρατείας, σελ Η απόφαση συνεχίζει: «Οι αιτούντες είχαν, εξ άλλου, την ευχέρεια να βοηθήσουν στην καταπολέµηση της εγκληµατικότητας, την οποία ήδη επικαλούνται ως κίνητρο για την επεξεργασία ευαισθήτων δεδοµένων στην οποία προέβησαν, αποστέλλοντας τα προαναφερθέντα 14

15 Μια ακόµα πολυσυζητηµένη απόφαση της Αρχής είναι η υπ αριθµ. 92/2001, η οποία αφορούσε την τηλεοπτική εκποµπή Big Brother. Με την εν λόγω απόφαση κρίθηκε παράνοµη η συλλογή των προσωπικών δεδοµένων, επειδή δεν προσέβλεπε σε νόµιµο σκοπό, αφού σκοπός της εκποµπής ήταν ο εξευτελισµός της αξίας του ανθρώπου κατά παράβαση του άρθρου 2 παρ. 1 Σ, µέσω της «εξαφάνισης της ιδιωτικής ζωής» (έλλειψη επικοινωνίας µε τον έξω κόσµο, εγκατάλειψη επαγγελµατικών, οικογενειακών και κοινωνικών σχέσεων και δραστηριοτήτων, παρακολούθηση επί εικοσιτετραώρου βάσεως και κατά τον ύπνο και συνεχής µετάδοση µέσω του διαδικτύου). Κατά την Αρχή, η συναίνεση των υποκειµένων των δεδοµένων δεν ήρε τον παράνοµο χαρακτήρα, γιατί δόθηκε για τη σύναψη δικαιοπραξίας αντίθετης στα χρηστά ήθη, ως δεσµεύουσας υπέρµετρα την ελευθερία του ατόµου, και άρα ήταν άκυρη. Υποστηρίχθηκε ότι η έρευνα της νοµιµότητας του σκοπού τη επεξεργασίας ήταν εν προκειµένω λανθασµένη, γιατί το νόµιµο του αρχείου δεν κρίθηκε µε βάση το τυπικό κριτήριο του κατά πόσον η δραστηριότητα για την οποία συλλέγεται το αρχείο είναι προφανώς επιτρεπτή, ως έδη, κατά στενή ερµηνεία της διάταξης του άρθρου 4 παρ. 1 Ν. 2472/97, αλλά σε συσχετισµό µε το περιεχόµενο της επίµαχης εκποµπής, το οποίο θεωρήθηκε παράνοµο. Σε κάθε περίπτωση, κατά την άποψη αυτή, τα υποκείµενα των δεδοµένων είναι ενήλικοι πολίτες, οι οποίοι στο πλαίσιο µιας δηµοκρατικής κοινωνίας απολαµβάνουν του δικαιώµατος αυτοκαθορισµού, στο βαθµό τουλάχιστον που η συµπεριφορά τους δεν βλάπτει τους άλλους, και κανείς δεν δικαιούται να τους «καταναγκάσει σε αξιοπρέπεια» 32. Χαρακτηριστικές για τον τρόπο µε τον οποίον επεξεργάζονται τα ΜΜΕ τα προσωπικά και µάλιστα τα ευαίσθητα δεδοµένα, αλλά και για την κρισιµότητα και την κοινωνική σηµασία των αποκαλύψεων στις οποίες µπορούν να προβούν, είναι οι πολύ πρόσφατες υποθέσεις που ήχθησαν ενώπιον της Αρχής. Αφορµή στάθηκε η παρουσίαση από τηλεοπτικές εκποµπές ταινιών µε οπτικό και ηχητικό υλικό, µε την οποία σκοπείτο η αποκάλυψη του κυκλώµατος δωροδοκίας στο χώρο της ικαιοσύνης και του εν γένει σκανδαλώδη βίου ορισµένων ιεραρχών. Η πρώτη από τις αποφάσεις αυτές, η υπ αριθµ. 24/2005, αφορά την τηλεοπτική προβολή στοιχείων που εµφανίζουν δικαστικούς λειτουργούς να τελούν στοιχεία, τα οποία είχαν περιέλθει στην κατοχή τους, στην αρµόδια εισαγγελική αρχή, προκειµένου η τυχόν παράνοµη συµπεριφορά των ατόµων αυτών, να ελεγχθεί και κολασθεί από την ικαιοσύνη, αποκλειστικά αρµόδια προς τούτο εκ του Συντάγµατος». 32 Σ. Τσακυράκης, Ιδιωτικότητα µε το ζόρι, Ε 2002, σελ. 13 επ. 15

16 τις αξιόποινες πράξεις της δωροδοκίας και της δωροληψίας. Σε αυτήν, η Αρχή, αφού επιβεβαιώνει την αρµοδιότητά της και υπό το αναθεωρηµένο Σύνταγµα για την εποπτεία επί των ΜΜΕ στον τοµέα της προστασίας των δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα, καταφάσκει στην ύπαρξη αρχείου, γιατί αν και η αναφορά σε προσωπικά δεδοµένα µε τη µορφή συνέντευξης αποτελεί έκφραση άποψης του οµιλούντος και δεν µπορεί να θεωρηθεί λειτουργικό µέρος αρχείου, η µετάδοση των στοιχείων αυτών µέσω βιντεοταινίας (µέσω δηλαδή της κασέτας της µεταδιδόµενης εκποµπής) λειτουργεί «έστω και σε υποτυπώδη µορφή» ως αρχείο υπό την έννοια του νόµου. Κατά τα λοιπά, εντοπίζεται για µια ακόµα φορά η σύγκρουση µεταξύ των δικαιωµάτων της πληροφόρησης και του ιδιωτικού βίου και επιχειρείται η ad hoc στάθµισή τους. Προς τούτο επιστρατεύεται εκ νέου η αρχή της αναλογικότητας, συνταγµατικά κατοχυρωµένη πλέον από το άρθρο 25 παρ. 1 Σ. Στην εξεταζόµενη περίπτωση η επεξεργασία µπορεί να βασισθεί στην εξαίρεση από τη συγκατάθεση του υποκειµένου των δεδοµένων που προβλέπει ο Ν. 2522/97 στο άρθρο 5 παρ. 2 περ. ε, δηλαδή στο έννοµο συµφέρον των πολιτών προς πληροφόρηση. Το σκεπτικό της απόφασης έχει λοιπόν ως εξής: οι δικαστές είναι δηµόσιοι λειτουργοί και «η δηµοσιοποίηση πληροφοριών που ανάγονται στην άσκηση των δηµοσίων καθηκόντων τους καθώς και η περιορισµένη και αναγκαία για την ενηµέρωση του κοινού επανάληψη της µετάδοσης των σχετικών πληροφοριών, είναι νόµιµη ( άρθρο 7 2 ζ του ν. 2472/1997, το οποίο κατά µείζονα λόγο αποτελεί νοµιµοποιητική βάση επεξεργασίας και για τα απλά προσωπικά δεδοµένα). Η αποκάλυψη της κρίσης που ξέσπασε στην λειτουργία του θεσµού της δικαιοσύνης δικαιολογεί σε κάθε περίπτωση, λόγω του εντόνου δηµοσίου ενδιαφέροντος, τη δηµοσιοποίηση στοιχείων (π.χ. ηχητικών, όπως συνοµιλιών ανακρίτριας µε µεσολαβητή για διαπραγµάτευση δωροδοκίας), εφόσον δεν είναι νοητό να αντιταχθεί η ιδιωτικότητα µιας συνοµιλίας, που έχει αντικείµενο την οργάνωση δωροδοκίας δικαστικού λειτουργού.». Άλλωστε, παρατηρείται ότι οι δηµοσιογράφοι έχουν αναγνωρισθεί και από το Ε Α ως public watch dogs, δηλαδή ως δηµόσιοι παρατηρητές και «ελεγκτές», αρµόδιοι να στηλιτεύουν τα κακώς κείµενα µε τη δηµοσιοποίηση και τη δηµόσια κριτική τους. Τα όρια της δράσης αυτή θέτει και πάλι η αρχή της αναλογικότητας. Στην προκειµένη περίπτωση, εν τούτοις, η Αρχή έκρινε ότι ο νόµος παραβιάσθηκε στο µέτρο που έγινε αναφορά από την τηλεόραση και σε άσχετα µε το θέµα ευαίσθητα προσωπικά δεδοµένα τρίτων προσώπων, ενώ κάτι τέτοιο δεν ήταν 16

17 αναγκαίο για τη δηµοσιογραφική διερεύνηση της υπόθεσης, ως εκ τούτου επεβλήθη πρόστιµο. Η δεύτερη πρόσφατη απόφαση της Αρχής Προστασίας εδοµένων Προσωπικού Χαρακτήρα είναι η 25/2005, η οποία εξεδόθη µε αφορµή την τηλεοπτική προβολή σκηνών που παρουσίαζαν µεταξύ άλλων Αρχιµανδρίτες και Μητροπολίτες να τελούν αξιόποινες πράξεις και, γενικώς, να διάγουν έκλυτη ζωή. εδοµένου ότι η επεξεργασία αφορούσε ευαίσθητα δεδοµένα, και µάλιστα αφορώντα στην ερωτική ζωή των θιγοµένων, η Αρχή εφήρµοσε το άρθρο 7 του νόµου και την εξαίρεση της περίπτωσης ζ της παραγράφου 2 για τα ΜΜΕ, κάνοντας όµως µια αξιοσηµείωτη διάκριση µεταξύ της προστασίας του ιδιωτικού βίου κάθε δηµοσίου προσώπου και του ιδιωτικού βίου συγκεκριµένα των ιεραρχών. Κατά την ακριβή διατύπωση της απόφασης: «Στην περίπτωση όµως των ιεραρχών η έννοια του προσωπικού βίου έχει συρρικνωθεί εξαιρετικά από το συνδυασµό της εφαρµογής σ αυτούς των ιερών κανόνων ως ειδικής αυτόνοµης νοµοθέτησης, σύµφωνα µε το άρθρο 3 Σ και της οικειοθελούς και αυτόβουλης υπαγωγής των ιδίων σε ιδιαίτερα αυστηρούς κανόνες ηθικής πειθαρχίας και τρόπου ζωής που ισοδυναµεί µε πανηγυρική παραίτηση από σηµαντικό τµήµα προσωπικής ζωής, συµπεριλαµβανοµένης της ερωτικής. Με αυτά τα δεδοµένα, η δηµόσια γνώµη δικαιούται να γνωρίζει αν ένας µητροπολίτης που προβάλλει εαυτόν ως στερούµενο προσωπικής ζωής και ως παράδειγµα αρετής, αγνότητας, αγαµίας, πενίας κ.τ.λ. και ζητεί από το ποίµνιό του να µιµηθεί το παράδειγµά του, διάγει πράγµατι βίο άκρως αντίθετο και σκανδαλώδη. Με άλλες λέξεις, οι προπαρατεθείσες εκδηλώσεις ιεραρχών δεν υπάγονται στην προσωπική ζωή τους αλλά συνιστούν τµήµα του ελεγχόµενου από τον τύπο δηµόσιου βίου τους.». Κατά συνέπεια, η προβολή των επίµαχων στοιχείων έγινε δεκτή ως «απολύτως δικαιολογηµένη», λόγω του έντονου ενδιαφέροντος της κοινής γνώµης σχετικά όχι µόνο µε τα ζητήµατα της δηµόσιας διαχείρισης των εκκλησιαστικών πραγµάτων από τους ιεράρχες, αλλά και σχετικά µε τα ζητήµατα ηθικής φύσης. Παρ όλα αυτά, κατ εφαρµογήν της αρχής της αναλογικότητας, κρίθηκε ότι η επανειληµµένη προβολή των ίδιων αποσπασµάτων σε τέσσερις τουλάχιστον εκποµπές είναι δυσανάλογη προς τον σκοπό της ενηµέρωσης και υποκρύπτει προσπάθεια πρόκλησης σκανδάλου µε στόχο την άνοδο της τηλεθέασης. 17

18 6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ε ίναι γεγονός ότι ο τύπος γεννήθηκε ιστορικά ως µέσο ελέγχου της εξουσίας και ως αντίβαρο της κοινωνίας στο κρατικό µονοπώλιο της ροής των πληροφοριών, µε αποτέλεσµα η παροχή συνταγµατικής προστασίας να είναι απαραίτητη για τη θωράκισή του έναντι των κρατικών παρεµβάσεων. Σήµερα, η πραγµατική θέση του τύπου και γενικότερα των ΜΜΕ µόλις και µετά βίας ανταποκρίνεται σε αυτόν τον αµυντικό χαρακτήρα άλλωστε, ήδη οι διατάξεις του Συντάγµατος για τη ραδιοτηλεόραση προβλέπουν, και ευλόγως, µια πιο περιορισµένη προστασία. Τα ΜΜΕ αποτελούν συνηθέστατα µέρος οικονοµικά ισχυρότατων επιχειρηµατικών συγκροτηµάτων και έχουν µετατραπεί σε εταιρίες που λειτουργούν µε καθαρά κερδοσκοπικά κριτήρια. Η άσκηση της ελευθερίας του δηµοσιογράφου να πληροφορεί το κοινό ενέχει πλέον περισσότερο από ποτέ κινδύνους για το δικαίωµα σεβασµού του ιδιωτικού βίου του ατόµου. Είναι, πάντως, γεγονός ότι η ισορροπία µεταξύ των συγκρουόµενων δικαιωµάτων δεν είναι εύκολο να ρυθµισθεί εξαντλητικά µε κανόνες δικαίου. Γι αυτό το έργο αυτό ανατίθεται κυρίως στο δικαστή, ο οποίος κρίνει υπό το φως των συγκεκριµένων κάθε φορά περιστάσεων. Για τον ίδιο λόγο προτείνεται διεθνώς ως προσφορότερη λύση η αυτορρύθµιση, η προσφυγή δηλαδή σε κανόνες εσωτερικά καταρτιζόµενους και σε κώδικες δεοντολογίας 33. Σε κάθε περίπτωση, οποιαδήποτε ρύθµιση και στάθµιση οφείλει να είναι σταθερά προσανατολισµένη στη θεµελιώδη συνταγµατική αρχή της αξίας του ανθρώπου. αυτή είναι η βάση και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και του σεβασµού της ιδιωτικής ζωής, όπως είναι η βάση όλων των ατοµικών ελευθεριών, αυτή οριοθετεί τον πυρήνα των δικαιωµάτων που δεν επιτρέπεται να θιγεί µε κανέναν τρόπο, αυτή αποτελεί τέλος την πρωταρχική υποχρέωση κάθε πολιτείας. 33 Γ. Κική, Η αυτορρύθµιση γενικά και ειδικότερα οι κώδικες δεοντολογίας, ιμμε 2004, σελ. 67 επ. 18