Το εργαστήριο των Ηχοερευνητών ως εισαγωγή σε βασικές έννοιες της Ακουστικής Οικολογίας

Transcript

1 Το εργαστήριο των Ηχοερευνητών ως εισαγωγή σε βασικές έννοιες της Ακουστικής Οικολογίας Κίμων Παπαδημητρίου Δρ Αγρονόμος και Τοπογράφος Μηχανικός, Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό / Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ΤΚ 54124, Θεσσαλονίκη paki@auth.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ηχοερευνητές είναι ο τίτλος ενός βιωματικού εργαστηρίου που προορίζεται για την εκπαίδευση ερευνητών στις διαδικασίες αναζήτησης, καταγραφής και παρουσίασης ηχοτοπίων. Μια τέτοιου είδους εκπαίδευση απαιτεί την ανάπτυξη ενός θεωρητικού υποβάθρου παράλληλα με κάποιες τεχνικές δεξιότητες. Στην παρούσα εργασία αρχικά παρουσιάζεται ο οδηγός μαθήματος για αυτό το εργαστήριο, όπου περιγράφονται οι εκπαιδευτικοί του στόχοι. Στη συνέχεια αξιολογούνται κάποια από τα αποτελέσματα της διεξαγωγής του συγκεκριμένου εργαστηρίου με ομάδες φοιτητών. Τελικά προτείνεται η υιοθέτηση αυτής της δραστηριότητας ως μια βάση για πιο προχωρημένα μαθήματα που σχετίζονται με τα πεδία της Ακουστικής Οικολογίας. The workshop of Soundexplorers as an introduction to the basic meanings of Acoustic Ecology ABSTRACT Soundexplorers is the title of a workshop dedicated to the training of researchers at the procedures of surveying, documenting and presenting of soundscapes. Such a training requires the development of a theoretical background for the acoustic environment besides some technical skills. This paper initially presents the course outline of this workshop where its learning objectives are described. Sequentially it reviews some of the results from the conduction of this particular workshop with groups of students. Finally it is proposed the adoption of this activity as a basis for more advanced courses related to the fields of Acoustic Ecology.

2 Εισαγωγή Από το 2006 που συγκροτήθηκε η πρώτη ομάδα έρευνας για τα ελληνικά ηχοτοπία [1], μελετητές διαφόρων ειδικοτήτων έρχονται συχνότερα σε επαφή με τις έννοιες της Ακουστικής Οικολογίας. Στα πλαίσια των δραστηριοτήτων των μελών της Ελληνικής Εταιρείας Ακουστικής Οικολογίας (ΕΕΑΟ), προέκυψε η ανάγκη κατάρτισης προσωπικού στις διαδικασίες ακρόασης - ηχογράφησης για την τεκμηρίωση ηχοτοπίων ή για την επεξεργασία δεδομένων που περιγράφουν τα χαρακτηριστικά του ακουστικού περιβάλλοντος [2]. Παράλληλα, η ίδια ομάδα έρευνας, ανέπτυξε ένα πρωτόκολλο για την καταγραφή και χαρτογραφική απόδοση των ποιοτικών και ποσοτικών χαρακτηριστικών του ακουστικού περιβάλλοντος [3], με σκοπό την μελέτη των χωροχρονικών του διακυμάνσεων [4], [5]. Έκτοτε η εξοικείωση με τον τρόπο εφαρμογής του συγκεκριμένου πρωτοκόλλου αποτέλεσε την βάση για την προετοιμασία ομάδων ερευνητών εν όψει νέων καταγραφών στο πεδίο [6], [7] ή για την αναπαράσταση ηχοτοπίων [8]. Σταδιακά η επανάληψη της διαδικασίας κατάρτισης φοιτητών, εκπαιδευτικών και ερευνητών, έχει διαμορφώσει μια νέα εκπαιδευτική δραστηριότητα, τους Ηχοερευνητές [9]. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να αναδείξει το εργαστήριο των Ηχοερευνητών ως μια εκπαιδευτική δραστηριότητα για την εισαγωγή των συμμετεχόντων σε βασικές έννοιες της Ακουστικής Οικολογίας. Προς αυτήν τη κατεύθυνση, παρουσιάζονται αρχικά η δομή και οι εκπαιδευτικοί στόχοι του εργαστηρίου και ακολούθως γίνεται μια ανασκόπηση των αποτελεσμάτων από την διεξαγωγή του εργαστηρίου με ομάδες φοιτητών του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών (ΤΑΤΜ) στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), κατά το διάστημα Τέλος προτείνεται μια σειρά από δραστηριότητες εμβάθυνσης, οι οποίες μπορούν να πραγματοποιηθούν σε συνέχεια του εργαστηρίου για τη σύνδεση με ειδικότερα θεωρητικά ή πρακτικά θέματα ακουστικής οικολογίας, γεωγραφίας του ήχου, ψηφιακής τεκμηρίωσης αρχειοθέτησης, επεξεργασίας ανάλυσης δεδομένων και αναπαραστάσεων ηχοτοπίων. 1. Μεθοδολογία Το εργαστήριο των Ηχοερευνητών αφορά στην εξοικείωση με τη διαδικασίες αναζήτησης, καταγραφής και περιγραφής ιδιαίτερων ηχητικών καταστάσεων ή σπάνιων μεμονωμένων ήχων και απευθύνεται σε κοινό χωρίς κάποια προηγούμενη κατάρτιση ή εκπαίδευση σχετικά με την Ακουστική Οικολογία. 1.1 Δομή Η πραγματοποίηση του εργαστηρίου περιλαμβάνει τα παρακάτω βήματα: α) την ενημέρωση των συμμετεχόντων και την παρουσίαση των υλικών (εξοπλισμού και λογισμικού) που θα χρησιμοποιηθεί, β) την συγκρότηση και προετοιμασία των ομάδων - συνεργείων για την καταγραφή δεδομένων, γ) την εξερεύνηση του ηχητικού περιβάλλοντος για τον εντοπισμό σπάνιων ήχων ή ιδιαίτερων ακουστικών καταστάσεων, δ) την καταγραφή (ηχογράφηση, ηχομέτρηση και συλλογή περιγραφικών δεδομένων) για τη διαμόρφωση του υλικού τεκμηρίωσης μιας

3 έρευνας ηχοτοπίου, ε) την κατάλληλη επεξεργασία και ψηφιακή αρχειοθέτηση του υλικού τεκμηρίωσης, στ) την περιγραφή - παρουσίαση του ηχοτοπίου που μελετήθηκε και ζ) την υποβολή (ανάρτηση στο διαδίκτυο) του υλικού τεκμηρίωσης και παρουσίασης. Η δραστηριότητα ολοκληρώνεται με την ανακεφαλαίωση των εκπαιδευτικών στόχων, την ανασκόπηση των αποτελεσμάτων και την ανατροφοδότηση από τους συμμετέχοντες. 1.2 Υλικά Τα ελάχιστα υλικά που απαιτούνται για την ολοκλήρωση του εργαστηρίου, τα οποία θα πρέπει να έχει στη διάθεσή του τουλάχιστον ένας από την κάθε ομάδα συμμετεχόντων, περιλαμβάνουν: α) μολύβι ή στυλό με σημειωματάριο, β) έξυπνο κινητό τηλέφωνο (smartphone) ή φορητός Η/Υ (laptop ή tablet). Για την ολοκλήρωση του εργαστηρίου απαιτούνται επίσης, πρόσβαση στο διαδίκτυο και ένας λογαριασμός . Άλλα υλικά που διευκολύνουν την πραγματοποίηση του εργαστηρίου είναι: α) ντοσιέ ή επιφάνεια γραφής, β) χρονόμετρο ή ρολόι, γ) φωτογραφική μηχανή ή φορητή συσκευή (smartphone ή tablet) με κάμερα, δ) καταγραφικό ήχου ή φορητή συσκευή (smartphone ή tablet) με μικρόφωνο και κατάλληλο λογισμικό ηχογράφησης, ε) μετρητής στάθμης θορύβου ή φορητή συσκευή (smartphone ή tablet) με μικρόφωνο και κατάλληλο λογισμικό ηχομέτρησης, στ) έντυπος ή ψηφιακός χάρτης διάγραμμα της περιοχής, ζ) συσκευή GPS ή φορητή συσκευή (smartphone ή tablet) με δυνατότητα λογισμικό εντοπισμού θέσης και η) εφαρμογές (εγκαταστημένο λογισμικό ή διαδικτυακές) για επεξεργασία κειμένων, υπολογιστικών φύλλων, παρουσιάσεων και για επεξεργασία και αποθήκευση αρχείων ήχου. Σχήμα 1.1 Υπόδειγμα συμπληρωμένου εντύπου εργασιών (α' όψη).

4 Σχήμα 1.2 Υπόδειγμα συμπληρωμένου εντύπου εργασιών (β' όψη). Προκειμένου να διευκολυνθεί η διαδικασία καταγραφής, επεξεργασίας και περιγραφής των χαρακτηριστικών των ηχοτοπίων διατίθεται ένα τυποποιημένο για χρήση στο πεδίο ως ημερολόγιο καταγραφής. Το έντυπο συνοδεύεται από ένα διαμορφωμένο αρχείο (σε μορφή xls), το οποίο περιλαμβάνει τρία φύλλα εργασίας, από τα οποία τα δυο πρώτα προορίζονται για την καταχώριση των δεδομένων από το ημερολόγιο καταγραφής (Σχ. 1.1, Σχ 1.2), ενώ το τρίτο προορίζεται για μια συνοπτική παρουσίαση της έρευνας και του τρόπου ανάδειξης των ιδιαιτεροτήτων των ηχοτοπίων, με την μορφή κειμένου [9]. 1.3 Εκπαιδευτικοί στόχοι Με την ολοκλήρωση του εργαστηρίου, οι συμμετέχοντες είναι σε θέση: α) να εξερευνούν το ακουστικό περιβάλλον της περιοχής τους και να εντοπίζουν σπάνιους ήχους ή ιδιαίτερες ηχητικές καταστήσεις, β) να αποτυπώνουν τις ιδιαιτερότητες του ακουστικού περιβάλλοντος (με σημειώσεις, ηχογραφήσεις και ηχομετρήσεις), διαμορφώνοντας το υλικό τεκμηρίωσης για την έρευνά τους, γ) να αναγνωρίζουν και να κατηγοριοποιούν τα ηχητικά γεγονότα καταγράφοντας την προέλευση (ανθρωπογενείς, βιολογικοί, γεωφυσικοί) και την σημασία τους (υπόβαθρο, επιφάνεια, ηχόσημο), δ) να επεξεργάζονται κατάλληλα το υλικό τεκμηρίωσης και να δημιουργούν σε ψηφιακή μορφή, σύμφωνα με συγκεκριμένες προδιαγραφές αρχειοθέτησης, ένα αρχείο (σε μορφή wav) που θα προκύπτει από ηχογράφηση πεδίου κι ένα τυποποιημένο αρχείο (σε μορφή xls), στο οποίο θα καταχωρούνται τα στοιχεία που προκύπτουν από τις εξερευνήσεις τους, ε) να περιγράφουν τα ηχοτοπία που ανακάλυψαν, αναδεικνύοντας την ιδιαιτερότητα των χαρακτηριστικών τους και να παρουσιάζουν το ηχοτοπίο που μελέτησαν είτε περιγραφικά είτε με χρήση συγκεντρωτικών πινάκων, γραφημάτων, διαγραμμάτων

5 και θεματικών χαρτών και στ) να υποβάλουν διαδικτυακά το υλικό τεκμηρίωσης και την παρουσίαση της έρευνάς τους. 2. Αποτελέσματα Τα αποτελέσματα από την διεξαγωγή του εργαστηρίου περιλαμβάνουν περιγραφές με κείμενα, συγκεντρωτικούς πίνακες δεδομένων και χαρτογραφικές συνθέσεις για επιλεγμένα χαρακτηριστικά του ακουστικού περιβάλλοντος που μελετήθηκε. Ως παράδειγμα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα από την αποτύπωση και την χαρτογράφηση χαρακτηριστικών του ακουστικού περιβάλλοντος στην Πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ σε δυο διαδοχικές χρονιές (2014 και 2015) σε δέκα διαφορετικές θέσεις (Σχήμα 2.1). Σχήμα 2.1 Θέσεις καταγραφής του ακουστικού περιβάλλοντος στο ΑΠΘ. 2.1 Αποτύπωση Την πρώτη χρονιά καταγράφηκαν στην διάρκεια πέντε πρώτων λεπτών, ανά δεκαπέντε δευτερόλεπτα, οι αντιλαμβανόμενες εντάσεις για τα ηχητικά γεγονότα σε τέσσερις θέσεις (Α1-Α3 στις 12/11/2014, 11:20 και Α4 στις 21/11/2014, 12:00) και την επόμενη χρονιά σε έξι θέσεις (Β1-Β6 στις 11/11/2015, 10:45). Στην δεύτερη καταγραφή χρησιμοποιήθηκαν επιπρόσθετα συσκευές smartphones (ios ή Android) με κατάλληλα λογισμικά για την ηχογράφηση (WavePad) και την μέτρηση της μέσης και της μέγιστης ηχητικής στάθμης (NoiseWatch). Οι ήχοι κατηγοριοποιήθηκαν ανάλογα με την προέλευσή τους σε ανθρώπινους, μηχανικούς, βιολογικούς, γεωφυσικούς και ανάλογα με την σημασία τους ως υποβάθρου ή προσκηνίου. Στην συνέχεια υπολογίστηκαν τα αθροίσματα των αντιλαμβανόμενων εντάσεων για την περιγραφή των χαρακτηριστικών του ακουστικού περιβάλλοντος (Πίνακας 2.1).

6 Πίνακας 2.1 Αποτυπωμένα χαρακτηριστικά του ακουστικού περιβάλλοντος στο ΑΠΘ Θέση Ανθρώπ. Μηχαν. Βιολογ. Γεωφ. Υπόβ. Προσκ. Db mean/max Α Α Α Α Β /78 Β /88 Β /74 Β /81 Β /68 Β / Παρουσίαση Με την ολοκλήρωση του κάθε εργαστηρίου, η παρουσίαση επιλεγμένων χαρακτηριστικών του ακουστικού περιβάλλοντος γίνεται σε ειδικά διαμορφωμένη ιστοσελίδα, η οποία αποτελεί πλέον ένα αποθετήριο ανταποκρίσεων από ηχοτοπία. Για κάθε θέση γίνεται μια σύντομη παρουσίαση της περιοχής έρευνας με κείμενο και επισήμανση σε χάρτη (π.χ. όπου στη συνέχεια παρατίθενται για ανάκτηση τα ψηφιακά αρχεία: α) των δεδομένων καταγραφής (xls), β) της ηχογράφησης (wav) και γ) των συντεταγμένων (kml). Τέλος αναδεικνύεται η ιδιαιτερότητα της θέσης καταγραφής με χρήση χάρτη και σύντομο επεξηγηματικό κείμενο (Σχήμα 2.2). Σχήμα 2.2 Θεματική απόδοση της αντιλαμβανόμενης έντασης μηχανικών ήχων στο ΑΠΘ στις 11/11/2015, 10:45 (σύνθεση χάρτη: Η. Γεγγενίδη, Κ. Δημάδη, Ε. Ακριτίδου)

7 3. Προοπτικές - Συμπεράσματα Το συγκεκριμένο εργαστήριο θέτει σαφείς εκπαιδευτικούς στόχους στους συμμετέχοντες αποσκοπώντας στην κατανόηση μιας αναγνωρισμένης μεθοδολογίας για την καταγραφή και την ανάδειξη χαρακτηριστικών ηχοτοπίων ή ηχητικών καταστάσεων. Όσοι συμμετέχουν εμπλέκονται σε διαδικασίες ηχογράφησης, ηχομέτρησης και καταγραφών στο πεδίο, επεξεργασίας, ανάλυσης, κατηγοριοποίησης και σύνθεσης δεδομένων στο γραφείο. Μέσα από αυτή την εκπαιδευτική δραστηριότητα, οι Ηχοερευνητές έρχονται σε επαφή με βασικές έννοιες της ακουστικής οικολογίας (ηχοτοπίο, ηχητικό γεγονός, ήχοι προσκηνίου/υποβάθρου, ανθρώπινη/μηχανική/βιολογική/γεωφυσική προέλευση, υψηλή/χαμηλή πιστότητα, ηχορύπανση, ηχοποικιλότητα - βιοποικιλότητα κ.α.), η κατανόηση των οποίων γίνεται σε συνδυασμό με την ανάπτυξη ανάλογων δεξιοτήτων (ακρόασης, αναγνώρισης, χρήσης συσκευών και εξειδικευμένου λογισμικού, χαρτογραφικής σύνθεσης, παρουσίασης στο διαδίκτυο). Έτσι, καθώς οι συμμετέχοντες έχουν φορέσει πλέον τα αυτιά του ακουστικού οικολόγου είναι σε θέση να αντιλαμβάνονται, να κατανοούν και να ερμηνεύουν το Ηχοτοπίο και τις Σημασίες των Ήχων του [10]. Με αυτόν το τρόπο ο Ηχοερευνητής προετοιμάζεται για πιο προχωρημένα θέματα που σχετίζονται με την Ακουστική Οικολογία, όπως τις μεθόδους ηχογράφησης και ηχομέτρησης στο πεδίο ή την μελέτη της ποιότητας του ακουστικού περιβάλλοντος και την γεωγραφία του ήχου. Η ολοκλήρωση κάθε εργαστηρίου παράγει μια σειρά αποτελεσμάτων, τα οποία τεκμηριώνουν τα χαρακτηριστικά επιλεγμένων ακουστικών περιβαλλόντων. Παρότι τα αποτελέσματα προκύπτουν με έναν αποσπασματικό τρόπο (προς το παρόν), κάτι το οποίο δεν μπορεί να διασφαλίσει την αντιπροσωπευτικότητά τους, επιτρέπουν την αναγνώριση κάποιων ιδιαίτερων ηχητικών καταστάσεων (ως μια πρώτη ανταπόκριση από το πεδίο). Παράλληλα, καθώς η τεκμηρίωση και η ψηφιακή αρχειοθέτηση γίνεται με έναν τυποποιημένο τρόπο (εν είδει προδιαγραφών) δίνεται η δυνατότητα για συγκρίσεις μεταξύ διαφορετικών ηχοτοπίων ή για την διαχρονική παρακολούθηση των ακουστικών συνθηκών στις επιλεγμένες θέσεις. 4. Ευχαριστίες Το εργαστήριο πραγματοποιήθηκε για δυο συνεχόμενες ακαδημαϊκές χρονιές ( και ) στο ΤΑΤΜ στα πλαίσια του μαθήματος του 5ου εξαμήνου Χρήση Χάρτη με υπεύθυνη καθηγήτρια την κα Χρυσούλα Μπούτουρα. Για τις καταγραφές, την ψηφιακή αρχειοθέτηση, την επεξεργασία των δεδομένων και την παρουσίαση των χαρακτηριστικών του ακουστικού περιβάλλοντος στην πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ συμμετείχαν οι φοιτητές: Γεροντίδου Χ., Μακρύς Φ., Χονδροκώστας Κ., Δεληγιάννης Β., Κανιούρας Π., Μεντεσίδης Χ., Σαραντιάδου Δ., Ομέρ Α., Τζώτζη Δ., Καρακεκέ Β., Μπαλαούρα Β., Χίνη Κ., Ντόβας Κ., Συμεωνίδης Σ., Τολγκά Α., Γεγγενίδη Η., Δημάδη Κ., Ακριτίδου Ε., Δήμου Π., Ιωαννίδης Ν.-Δ., Κώτσιου Π., Νεστωράς Δ., Αλεξανδρίδης Β., Λιωνάκης Μ., Μεντζίνης Χ., Ντόγας Μ., Τατσής Β., Αγγελακάκη Ε., Κεβρεκίδου Σ., Ντιροκάλτση Β., Γεωργίου Α., Ζβίγγου Α., Κατσιώλης Σ. και Φούκα Α.

8 5. Βιβλιογραφία [1] A. Mniestris, I. Etmektsoglou «The Greek Soundscape Research Group and the Corfu Project» Soundscape, the Journal of Acoustic Ecology, 7, p 42 (2007) [2] A. Bassiouka, M. Karakosta, M. Lazoglou, S. Manika, I.-A. Papachristou, E. Rista and K. Papadimitriou «Mapping the sonic attributes: an acoustic approach for studying space» in CEMEPE/SECOTOX Conference (2007) [3] K.D. Papadimitriou, A.D. Mazaris, A.S. Kallimanis, J.D. Pantis «Cartographic representation of the sonic environment» Cartographic Journal 46, 2 pp (2009) [4] J. Matsinos, A.D. Mazaris, K. Papadimitriou, A. Mniestris, G. Hatzigiannidis, D. Maioglou, J.D. Pantis «Spatio-temporal variability in human and natural sounds in a rural landscape» Landscape Ecology 23, 8, pp (2008) [5] A. Mazaris, A. Kallimanis, G. Chatzigianidis, K. Papadimitriou, J. Pantis «Spatiotemporal analysis of an acoustic environment: interactions between landscape features and sounds» Landscape Ecology 24, 6, pp (2009) [6] Κ. Παπαδημητρίου, Κ. Παπαδόπουλος, Α. Κουτσοκλένης, Φ. Μπίμπασης «Προσανατολισμός και Κινητικότητα των Ατόμων με Οπτική Εξασθένιση: Καταγραφή και αναπαράσταση του αντιλαμβανόμενου Ηχοτοπίου της Πανεπιστημιούπολης» in FORUM Επιτροπής Κοινωνικής Πολιτικής ΑΠΘ Ανοικτό Πανεπιστήμιο για όλους: Συζητώντας για τα προβλήματα της σπουδάζουσας νεολαίας (2007) [7] Μ. Καρακώστα, Μ. Λάζογλου, Σ. Μανίκα, Α. Μπασιούκα., Ι.-Α. Παπαχρήστου, Ε. Ρίστα, Κ. Παπαδημητρίου «Χαρτογράφηση των παραγόντων διαμόρφωσης του ακουστικού περιβάλλοντος στο κέντρο της Βέροιας» 4ο Εθνικό Συνέδριο Ακουστική 2008 (2008) [8] C. Stratoudakis, K. Papadimitriou «A dynamic interface for the audio-visual reconstruction of soundscape, based on the mapping of its properties» in SMC07: 4th International Sound and Music Computing Conference, pp (2007) [9] Κ. Παπαδημητρίου «Ηχοερευνητές : Ανταποκριτές Ηχοτοπίων» in 3ο συνέδριο Ακουστικής Οικολογίας Ακουστική Οικολογία και Εκπαίδευση. Σελίδες (2015) [10] Ι. Ετμεκτσόγλου Βασική Ορολογία Ακουστικής Οικολογίας για Παιδιά και Ενήλικες: Το Ηχοτοπίο και οι Σημασίες των Ήχων του Ελληνική Εταιρεία Ακουστικής Οικολογίας Κέρκυρα, 16 (2014)