ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΦΥΣΗΣ: ΕΝΑ ΕΝ ΔΥΝΑΜΕΙ ΠΟΛΥΤΙΜΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Transcript

1 ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΦΥΣΗΣ: ΕΝΑ ΕΝ ΔΥΝΑΜΕΙ ΠΟΛΥΤΙΜΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Μπάρµπας Τ. 1, Παρασκευόπουλος Σ. 2 και Πασχαλίδης Γ. 3 1, 2 Παιδαγωγικό Τµήµα Ειδικής Αγωγής, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, Αργοναυτών & Φιλελλήνων, 38221, Βολος, 1 tbarbas@uth.gr 2 pstefano@uth.gr 3 Τµήµα Δηµοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Εγνατίας 46, Θεσσαλονίκη, paschagr@jour.auth.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία αφορά τα ντοκιµαντέρ φύσης, τα οποία, παρά το γεγονός ότι αποτελούν στη σύγχρονη κοινωνία µια από τις σηµαντικότερες πηγές πληροφορίας για το φυσικό κόσµο, παραµένουν ωστόσο µέχρι σήµερα παραµεληµένα και αναξιοποίητα από την εκπαίδευση σε ολόκληρο τον κόσµο. Ξεκινώντας από το παράδοξο αυτό και θεωρώντας η εργασία ότι οι ταινίες αυτές αποτελούν ένα εν δυνάµει πολύτιµο εκπαιδευτικό υλικό και εργαλείο για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, επιχειρεί αρχικά µια πρώτη, γενική, κατηγοριοποίηση τους, αναδεικνύοντας τούς διαφορετικούς τρόπους απεικόνισης της φύσης που χρησιµοποιεί η κάθε κατηγορία, καθώς και τη χρησιµότητά αυτής της διαφορετικότητας στην εκπαιδευτική διαδικασία. Στη συνέχεια, περιγράφει συνολικά τα εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά των ταινιών αυτών ως οπτικοακουστικό υλικό και αναφέρεται στα πλεονεκτήµατα αξιοποίησής τους στη σχολική τάξη. NATURE DOCUMENTARIES: A POTENTIAL VALUABLE EDUCATIONAL MATERIAL AND TOOL FOR ENVIRONMENTAL EDUCATION Barbas T. 1, Paraskevopoulos S. 2 and Paschalidis G. 3 1, 2 Department of Special Education, University of Thessaly Argonauton & Filellinon Str., Volos, 38221, Greece, 1 tbarbas@uth.gr 2 pstefano@uth.gr 3 Department of Journalism and Mass Communication, Aristotle University of Thessaloniki, Thessaloniki, Egnatias Str., Thessaloniki, 54625, Greece paschagr@jour.auth.gr ABSTRACT This paper is about nature documentaries, which form one of the most important contemporary sources of information regarding the natural world while they remain universally neglected and unreliable from an educational point of view. Beginning from this paradox and considering that working on these films is a potentially valuable educational material and tool for Environmental Education, we attempt their initial categorization, highlighting the different types of nature s depiction used by each category, along with the usefulness of diversity in the educational process. Next, a description about the movies educational features as audiovisual material is made along with a reference to the advantages of their exploitation in a classroom. 1

2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κινηµατογράφηση της φύσης ή αλλιώς η οπτικοακουστική απεικόνισή της, αρχικά στις κινηµατογραφικές ταινίες και αργότερα στην τηλεόραση, ξεκινά από πολύ παλιά. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1920, όταν ο κινηµατογράφος έχει πλέον επιτύχει την εδραίωσή του ως αφηγηµατικό µέσο, η κινηµατογράφηση της «απόµακρης» και «εξωτικής» φύσης θα αποτελέσει ένα από τα βασικά στοιχεία του νευσύστατου ακόµα είδους του ντοκιµαντέρ. Οι ταινίες που γυρίζει αυτήν την εποχή ο Flaherty ή οι Cooper και Schoedsack δεν έχουν ως αποκλειστικό θέµα τους τη φύση, αλλά µάλλον τον αγώνα επιβίωσης του ανθρώπου µέσα σε αυτήν, σε άγριες και αφιλόξενες συνθήκες. Είναι αυτές, ωστόσο, που θα εµπνεύσουν ακολούθως εκατοντάδες αντίστοιχες ταινίες και θα διαµορφώσουν παράλληλα και µια ιδιαίτερη κινηµατογραφική γλώσσα και αισθητική για την απεικόνιση της άγριας, ανέγγιχτης από τον πολιτισµό, φύσης [1]. Σήµερα, η απεικόνιση της φύσης στη µικρή και τη µεγάλη οθόνη παρουσιάζει µια µεγάλη ποικιλία. Κι αυτό γιατί πλέον διαφορετικοί παραγωγοί προσεγγίζουν τα σχετικά θέµατα µε διαφορετικές τεχνικές, υιοθετούν διαφορετικούς κινηµατογραφικούς κώδικες και συµβάσεις, δηµιουργώντας τελικά διαφορετικές ταινίες για διαφορετικούς σκοπούς. Έτσι, ταινίες για τη φυσική ιστορία και την άγρια ζωή παραγάγει όχι µόνο η κινηµατογραφική βιοµηχανία του θεάµατος, αλλά και περιβαλλοντικές οργανώσεις, διάφοροι µη κερδοσκοπικοί οργανισµοί, καθώς και επιστηµονικοί ή εκπαιδευτικοί οργανισµοί και ιδρύµατα. Ως πιο αντιπροσωπευτικές ταινίες του είδους, χρησιµοποιώντας όρους δηµοφιλίας στο ευρύ κοινό, θεωρούνται αυτές των εµπορικών κινηµατογραφικών ή τηλεοπτικών οργανισµών (BBC, Survival Anglia κ.ά.), οι εικόνες των οποίων είναι µάλλον οικείες σε όλους, αφού αποτελούν τις ταινίες εκείνες που προβάλλονται συστηµατικά στα δηµόσια τηλεοπτικά δίκτυα όλου του κόσµου ή στα διάφορα διεθνή συνδροµητικά θεµατικά κανάλια (π.χ. Animal Planet, Discovery Channel, National Geographic κ.ά.) ή ακόµα --αρκετά συχνά τα τελευταία χρόνια-- και στις κινηµατογραφικές αίθουσες. Όλες αυτές οι διαφορετικές προσεγγίσεις της φύσης διαµορφώνουν αναµφισβήτητα από εκπαιδευτική σκοπιά ένα πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό, προσιτό σήµερα σε όλους, το οποίο, αν αξιοποιηθεί κατάλληλα, µπορεί να αποτελέσει ένα εξαιρετικά πολύτιµο εργαλείο για την επιστηµονική εκπαίδευση των µαθητών στην προστασία του περιβάλλοντος. Δυστυχώς όµως, οι ταινίες αυτές στο σύνολό τους παραµένουν µέχρι σήµερα αναξιοποίητες όχι µόνο από τους αναλυτές των µέσων µαζικής επικοινωνίας, οι οποίοι µόλις τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να ασχολούνται µε αυτές, αλλά και από την εκπαιδευτική κοινότητα. Με τον τρόπο αυτό συντηρείται η ελλιπής επιστηµονική γνώση που διαθέτουµε ως εκπαιδευτικοί για τα παιδαγωγικά χαρακτηριστικά τους και την εκπαιδευτική αξία τους, ενώ αναστέλλονται συνακόλουθα και τα πιθανά θετικά αποτελέσµατα που θα είχε στην περιβαλλοντική εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση των µαθητών η συστηµατική αξιοποίησή τους στη σχολική τάξη, µέσα από ενδεδειγµένους πειραµατικά για την αποτελεσµατικότητά τους τρόπους ένταξης και προβολής τους. Στο πλαίσιο αυτής της προβληµατικής, η παρούσα εργασία επιχειρεί µια γενική και λειτουργικά χρήσιµη, ως προς την εκπαιδευτική αξιοποίηση των ταινιών αυτών στη σχολική πρακτική, κατηγοριοποίηση. Συγκεκριµένα, οργανώνει το σύνολο των ταινιών για τη φύση, σύµφωνα µε τους διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης των θεµάτων τους, σε τέσσερις βασικές κατηγορίες. Στη συνέχεια, περιγράφει τα κύρια χαρακτηριστικά του περιεχοµένου και της δοµής τους, ενώ αναφέρει για κάθε µία κατηγορία τη εν δυνάµει χρησιµότητά της στην περιβαλλοντική εκπαίδευση των µαθητών. Επιπλέον, περιγράφει τα βασικά εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά του συνόλου των ταινιών αυτών ως οπτικοακουστικό υλικό, καθώς και τις δυνατότητες και τα 2

3 πλεονεκτήµατα που προσφέρει σήµερα στους εκπαιδευτικούς η αξιοποίησή τους στη σχολική τάξη συγκριτικά µε την προβολή τους στην τηλεόραση. 2. Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΦΥΣΗΣ» Ο πρώτος όρος που ιστορικά εµφανίζεται για ταινίες που έχουν ως θεµατική τους τη φυσική ιστορία και την άγρια ζωή είναι Natural History Film. Το συναντούµε για πρώτη φορά το 1913 σε εµπορικά περιοδικά. Στην αρχή εφαρµόστηκε κυρίως σε ταινίες οι οποίες κινηµατογραφήθηκαν κάτω από ελεγχόµενες συνθήκες "για εκπαιδευτικούς σκοπούς" ενώ σύντοµα επεκτάθηκε και συµπεριέλαβε και εξωτερικές σκηνές ζώων στις φυσικές τους συνήθειες. Αργότερα, στα µέσα περίπου του 20 ου αιώνα, θα αρχίσει να χρησιµοποιείται ευρέως και ο όρος Wildlife Film [2]. Σήµερα, στη λιγοστή και περιορισµένη ακόµη διεθνή βιβλιογραφία η οποία εστιάζει προς το παρόν µόνο στις εµπορικές ταινίες φύσης που προβάλλονται στην τηλεόραση αλλά και στις κινηµατογραφικές αίθουσες-- χρησιµοποιούνται σε µεγάλη συχνότητα και εναλλακτικά οι όροι Natural History Film ή Wildlife Film ή ακόµη και οι δύο όροι µαζί ως Natural History and Wildlife Film. Επιπλέον, αρκετά συχνά, για ταινίες ανάλογου περιεχοµένου και όχι πάντοτε σε επιστηµονικά κείµενα, χρησιµοποιούνται σήµερα και οι όροι Nature Documentary, Environmental Film, Non Verbal Nature Film ή ακόµα και συνδυασµοί τους, όπως Nature Film, Enviromental Documentary ή Non Verbal Nature Documentary. Αν και η θεµατολογία στο σύνολο αυτών των ταινιών είναι τις περισσότερες φορές η ίδια, ωστόσο ο διαφορετικός σχεδιασµός της παραγωγής τους και η διαφορετική στόχευσή τους είχε σαν αποτέλεσµα να χρησιµοποιούν ή και να διαµορφώσουν διαφορετικούς κινηµατογραφικούς κώδικες και συµβάσεις και να εµφανίζονται τελικά κάτω από διαφορετικές ονοµασίες. Σήµερα, µε το µικρό ακόµα ερευνητικό ενδιαφέρον που παρατηρείται παγκοσµίως για τις ταινίες αυτές, οι όροι αυτοί και η αντιστοίχησή τους µε ταινίες µε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά δεν είναι ακόµα εντελώς σαφής, µε αποτέλεσµα να µην χρησιµοποιούνται προς το παρόν µε µια σχετική επιστηµονική αυστηρότητα. Αν και µια προσεκτική ανάγνωση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας επιτρέπει µια γενική και διακριτή κατηγοριοποίηση και ονοµατοδοσία αυτών των διαφορετικών κατηγοριών, ωστόσο, συχνά, αναλυτές των µέσων µαζικής επικοινωνίας, αρθρογράφοι διαφόρων επιστηµονικών πεδίων, σχετικές πληροφοριακές ιστοσελίδες ή κινηµατογραφικές βάσεις στο διαδίκτυο, αναφέρονται σε ταινίες µε τα ίδια χαρακτηριστικά χρησιµοποιώντας, συχνά χωρίς τεκµηριωµένη αιτιολόγηση, διαφορετικές ονοµασίες. Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας και δεδοµένης της ανυπαρξίας στην Ελλάδα σχετικών εργασιών προτείνουµε και χρησιµοποιούµε για το σύνολο των ταινιών αυτών το γενικό όρο ντοκιµαντέρ φύσης. Πιο συγκεκριµένα, όσον αφορά τον όρο ντοκιµαντέρ, τον χρησιµοποιούµε για το σύνολο των ταινιών που δεν είναι µυθοπλαστικές (fiction films) και έχουν ως κεντρικό τους θέµα ζητήµατα της φύσης, ανεξάρτητα από την διαφορετική προσέγγιση στα θέµατά τους, τα τεχνικά χαρακτηριστικά τους και το σκοπό για τον οποίο φτιάχνονται. Κι αυτό γιατί στο σύνολό τους οι ταινίες αυτές, ακόµα και εκείνες οι οποίες τα τελευταία χρόνια υπόκεινται σε συστηµατική επιστηµονική ανάλυση και για τις οποίες οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι µε βάση τα χαρακτηριστικά τους δεν µπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως ντοκιµαντέρ, θεωρούνται µέχρι σήµερα από την κινηµατογραφική βιοµηχανία ως ντοκιµαντέρ. Τέλος, σχετικά µε το γενικό όρο φύσης, επιλέχθηκε έτσι ώστε να µπορεί να συµπεριλάβει εκτός από ταινίες που ασχολούνται άµεσα µε το ευρύτερο περιβάλλον και την άγρια ζωή και ταινίες που παράγονται τα τελευταία χρόνια και τα θέµατα τους αφορούν ζητήµατα κοινωνικής οικολογίας (για παράδειγµα ταινίες που ασχολούνται µε τη σχέση του σύγχρονου ανθρώπου µε τη φύση) ή ταινίες που περιγράφουν µορφές της φύσης µέσα στην πόλη ή ακόµη και ταινίες που 3

4 χρησιµοποιούν ψηφιακά εφέ για να παρουσιάσουν ζώα που πλέον δεν υφίστανται (όπως για παράδειγµα ταινίες σχετικές µε τη ζωή των δεινοσαύρων). 2. ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ «ΕΚΔΟΧΕΣ» ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΟΘΟΝΗ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΤΑΙΝΙΕΣ Για την εκπαιδευτική πρακτική, µια βασική γενική κατηγοριοποίηση των ταινιών για τη φύση είναι απαραίτητη και έχει λειτουργική αξία αφού µας επιτρέπει να διαπιστώσουµε σε ένα πρώτο επίπεδο τα διαφορετικά παιδαγωγικά χαρακτηριστικά που διαθέτει η κάθε κατηγορία, µέσα από το είδος απεικόνισης της φύσης που επιλέγει και εποµένως να αποφασίσουµε τον τρόπο ένταξης και αξιοποίησής της στη σχολική τάξη. Παρακάτω, περιγράφονται τέσσερις βασικές κατηγορίες ντοκιµαντέρ φύσης, κάθε µία από τις οποίες µπορεί να συνεισφέρει µε τις ταινίες της, µέσα από µια συστηµατική αξιοποίησή τους, µεµονωµένα ή και σε συνδυασµό µε τις άλλες κατηγορίες, στην περιβαλλοντική εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση των µαθητών. 2.1 ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΦΥΣΗΣ ΑΠΟ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ (NATURAL HISTORY & WILDLIFE FILMS) Πρόκειται για τις ταινίες που συστηµατικά προβάλλονται σε όλα σχεδόν τα δηµόσια τηλεοπτικά δίκτυα του κόσµου, στα διεθνή συνδροµητικά θεµατικά κανάλια, αλλά και στις κινηµατογραφικές αίθουσες. Αποτελούν για πολλές δεκαετίες µέχρι και σήµερα την πιο δηµοφιλή «εκδοχή» της φύσης για το ευρύ (τηλεοπτικό) κοινό, αφού η ιστορία της εµφάνισής τους ξεκινά από πολύ παλιά, µε αποτέλεσµα στην πορεία τους να έχουν κυριολεκτικά επιβάλλει τους δικούς τους κώδικες και συµβάσεις στην κινηµατογράφηση και απεικόνιση της φύσης στην τηλεόραση και στις ταινίες. Παράγονται στην πλειοψηφία τους από τηλεοπτικούς και ψυχαγωγικούς οργανισµούς (Time Warner, Disney κ.ά.), από ειδικές µονάδες ειδησεογραφικών οργανισµών (BBC Natural History Unit), από θεµατικά κανάλια (Animal Planet, Dicovery Channel, National Geographic Channel) και από πολλούς άλλους εµπορικούς οργανισµούς τηλεοπτικών και κινηµατογραφικών παραγωγών, οι οποίοι, παρά την λανθασµένη εντύπωση πολλών (τηλε)θεατών, δεν διαθέτουν καµία περιβαλλοντική ατζέντα. Οι ταινίες αυτές, στο σύνολό τους, αν και προωθούνται από τους παραπάνω παραγωγούς ως ντοκιµαντέρ 1 για το περιβάλλον, η πραγµατικότητα είναι ότι σχεδιάζονται και παράγονται µε πρωταρχικό στόχο τη ψυχαγωγία του κοινού και λιγότερο την επιστηµονική εκπαίδευσή του. Για το λόγο αυτό, θεωρείται ότι οφείλουν περισσότερα στον αφηγηµατικό κινηµατογράφο, το 1 Το ντοκιµαντέρ, σε αντίθεση µε τη µυθοπλαστική ταινία, µετατρέπει όσο πιο πιστά το υλικό της κοινωνικής πραγµατικότητας σε οπτικό και ακουστικό σύµφωνα µε τις επιλογές του κάθε δηµιουργού [3], µε κύριο σκοπό να µας ενηµερώσει ή να µας πείσει να δείξουµε µεγαλύτερη προσοχή ή να αναλάβουµε κάποια δράση σχετικά µε τα ζητήµατα που µας παρουσιάζει [4]. Αποτελεί, θα λέγαµε, τον «εκπαιδευτικό λόγο» του κινηµατογράφου. 2 Έχοντας προηγηθεί ιστορικά διάφορες απόπειρες να δοθεί στις ταινίες αυτές κάποια κινηµατογραφική µορφή και περιεχόµενο, ο Disney είναι εκείνος ο οποίος δηµιουργώντας τη σειρά «True Life Adventures» ( ) θα κωδικοποιήσει τελικά περισσότερο από οτιδήποτε άλλο το είδος των ταινιών αυτών και θα δηµιουργήσει το βασικό πρότυπο της τηλεοπτικής και κινηµατογραφικής απεικόνισης της φύσης, το οποίο ισχύει από τότε µέχρι και σήµερα. Όπως αναφέρει ο Bousé στο βιβλίο του Wildlife Films (2000), «Αυτό που ήταν καινούριο στη σειρά "True Life Adventures" ήταν ο τρόπος που είχαν ενώσει αποτελεσµατικά στοιχεία από τόσες διαφορετικές πηγές καταφέρνοντας µε την πρώτη να ενώσουν τις επιστηµονικές-εκπαιδευτικές ταινίες (scientific-educational films), τις σαφάρι ταινίες (safari films), τις ιστορίες για περιπέτειες των ζώων (animal adventure films), τα ευφάνταστα χαρακτηριστικά των κινουµένων σχεδίων, λίγο από κωµωδία, και ακόµα στοιχεία από θρύλους, ιστορίες και µύθους [5].». 4

5 Hollywood και τον Disney 2 παρά στην παράδοση του ντοκιµαντέρ. Στην πραγµατικότητα, ως ταινίες παραµένουν µέχρι σήµερα ακατηγοριοποίητες από τους θεωρητικούς του κινηµατογράφου. Αν και παράδοξο, παρά την µακρά πορεία τους στην τηλεόραση και την συνεχώς αυξανόµενη δηµοφιλία τους σε ολόκληρο τον κόσµο, δεν προσπάθησε κανένας µέχρι τώρα να τις κατατάξει σε κάποιο κινηµατογραφικό είδος. Η επίσηµη κινηµατογραφική βιοµηχανία αναφέρεται µέχρι σήµερα στις ταινίες αυτές ως ντοκιµαντέρ, οι αναλυτές ωστόσο, οι οποίοι έχουν εστιάσει το ενδιαφέρον τους σε αυτές τα τελευταία χρόνια, θεωρούν ότι βρίσκονται κάπου ανάµεσα από το ντοκιµαντέρ και τη µυθοπλασία. Για το λόγο αυτό άλλωστε στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται στις συγκεκριµένες ταινίες µε τον γενικό όρο «ταινίες φυσικής ιστορίας και άγριας ζωής» (Natural History and Wildlife Films) και όχι ως ντοκιµαντέρ (δηλαδή Natural History and Wildlife Documentaries). Ανεξάρτητα ωστόσο από το ποια θα είναι τελικά η κατηγοριοποίησή τους, µπορούµε να πούµε µε βεβαιότητα ότι αποτελούν από µόνες τους µια διακριτή κατηγορία, η οποία έχει τους δικούς της κώδικες και συµβάσεις και τη δική της κινηµατογραφική γλώσσα. Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά τους, στο πλαίσιο µιας γενικής και ενδεικτικής περιγραφής, οι ταινίες αυτές εµφανίζονται να χρησιµοποιούν, λιγότερο ή περισσότερο, στην τηλεόραση και τον κινηµατογράφο, τα παρακάτω: συνεχή γραµµική δοµή, ύπαρξη αφηγητή/τριας είτε ως φωνή είτε µε την παρουσία του/της στην ταινία ως εξερευνητής/τρια, παρουσίαση συχνά µιας δραµατοποιηµένης ιστορίας -- µια συναρπαστική αφήγηση, ίσως εστιασµένη σε ένα µόνο ζώο, µε κάποιο είδος δραµατικού τόξου που σκοπεύει να αποσπάσει και να κρατήσει την προσοχή των θεατών, κοντινά τηλεσκοπικά πλάνα, τα οποία έχουν ως στόχο να προάγουν την εµπαθετική εµπλοκή του θεατή, εξιδανικευµένη αισθητική του τοπίου, προτείνοντας ένα ακόµα ανέγγιχτο, αρχέγονο άγριο τοπίο (αυτό το µοντέλο αρχίζει να φθίνει σταδιακά τα τελευταία χρόνια), σύνθετα 3 κινηµατογραφικά πλάνα µε στόχο την απεικόνιση µια φύσης που ασφυκτιά από ζωή και δράση ή για τη δηµιουργία κινηµατογραφικών χαρακτήρων (τα ζώα αντιµετωπίζονται ως ηθοποιοί). Στη δεύτερη περίπτωση, η παρουσίαση ενός ζώου, λόγου χάρη, περιλαµβάνει στην πραγµατικότητα πλάνα από πολλά άλλα ζώα του ίδιου είδους σε διαφορετικές δραστηριότητές τους, τα οποία ενώθηκαν επιλεκτικά έτσι ώστε να φαίνεται ότι περιγράφουν µια εντυπωσιακή και περιπετειώδη καθηµερινότητα ενός µόνο ζώου στην άγρια φύση, δραµατοποιηµένο µοντάζ που έχει ως στόχο τη δηµιουργία της αίσθησης της περιπέτειας, της διαµάχης και της συνεχούς κίνησης, ειδικά σχεδιασµένη για την κάθε ταινία µουσική επένδυση µε στόχο τη δραµατοποίηση των εικόνων της φύσης ή τη δηµιουργία µιας αίσθησης του τόπου (π.χ. έθνικ µουσική), υποκειµενικό ανθρωποµορφισµό 4 στον τρόπο κινηµατογράφησης και την περιγραφή των 3 Τα σύνθετα κινηµατογραφικά πλάνα (composite shots), τυπικά ολοκληρώνονται µέσα από τη διαδικασία του µοντάζ. Συγκεκριµένα, σύνθετο κινηµατογραφικό πλάνο έχουµε όταν παίρνουµε δύο διαφορετικές εικόνες και τις ενώνουµε διακριτικά (ή αλλιώς µε έναν δυσδιάκριτο τρόπο ) σε µια εικόνα. 4 Ανθρωποµορφισµός είναι η απόδοση ανθρώπινων κινήτρων, χαρακτηριστικών ή συµπεριφοράς, σε άψυχα αντικείµενα, ζώα ή φυσικά φαινόµενα. Ο ανθρωποµορφισµός µπορεί να είναι υποκειµενικός ή αντικειµενικός. Ο υποκειµενικός ανθρωποµορφισµός προβάλλει αφηρηµένες έννοιες, όπως ανθρώπινες συµπεριφορές και στάσεις πάνω στα ζώα για να περιγράψει τις συµπεριφορές ή τις στάσεις τους, ενώ ο αντικειµενικός ανθρωποµορφισµός εστιάζει σε υλικές οµοιότητες ανάµεσα στους ανθρώπους και τα ζώα, ως προς τη µορφολογία [6]. 5

6 διαφόρων ζώων, απουσία πολιτικής -- µικρή ή καµία αναφορά σε επίµαχα ζητήµατα, δεν αναπτύσσουν συζήτηση για ζητήµατα προστασίας των ζώων, τους λόγους ή τις πιθανές λύσεις, αν και µια µικρή δήλωση µπορεί να περιλαµβάνεται στα συµπεράσµατα της ταινίας, απουσία ιστορικών αναφορών, αφού φαίνεται να αποτελεί βασική αντίληψη των παραγωγών ότι η φύση πρέπει να εµφανίζεται άχρονη. Η ύπαρξη καθαρών αναφορών που θα έδιναν ηµεροµηνία στην ταινία µπορεί να εµποδίσουν τις πωλήσεις της στο µέλλον, τέλος, απουσία των ανθρώπων, αφού θεωρείται ότι η παρουσία τους µπορεί επίσης να καταστρέψει την άχρονη «ηρεµία» του βασιλείου, ανέγγιχτη και άφθαρτη από τον πολιτισµό, όπου το θήραµα και ο θηρευτής αλληλεπιδρούν µε τον ίδιο τρόπο που αυτό γίνεται επί αιώνες. Ακόµα και όταν κινηµατογραφούνται άνθρωποι, αυτό γίνεται σαν να αποτελούν µέρος της φύσης (συνήθως άνθρωποι διαφόρων φυλών) Τα παραπάνω γενικά χαρακτηριστικά, αν και τα τελευταία χρόνια ορισµένα από αυτά φαίνεται ότι σταδιακά αναδιαµορφώνονται (π.χ. η µεγαλύτερη πλέον έµφαση που δίνεται στις ταινίες αυτού του είδους στην περιβαλλοντική προσέγγιση των θεµάτων τους), αποτελούν στο σύνολό τους µέχρι σήµερα, τα βασικά συστατικά µιας εµπορικής τηλεοπτικής ή κινηµατογραφικής ταινίας για τη φύση. Από εκπαιδευτική σκοπιά, οι ταινίες αυτές συνολικά, παρά την κριτική που έχουν δεχθεί για τον κυρίαρχα ψυχαγωγικό χαρακτήρα τους, µπορούν να αποτελέσουν ένα πολύτιµο πληροφοριακό υλικό στη σχολική πρακτική. Και αυτό γιατί οι περισσότερες από αυτές είναι το αποτέλεσµα εξαιρετικής κινηµατογραφικής και επιστηµονικής δουλειάς, αφού προσφέρουν όχι µόνο εκπληκτικά και σπάνια πορτρέτα και εικόνες του πλανήτη, αλλά κυρίως καταφέρνουν να περιγράψουν µε µεγάλη λεπτοµέρεια τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής όλων των άγριων ζώων και κάθε ζωντανού οργανισµού ευρύτερα, σε όλα τα µήκη και πλάτη της γης, στη θάλασσα και την ξηρά. Επιπλέον, η κινηµατογραφική βιοµηχανία, επενδύοντας τεράστια χρηµατικά ποσά, χρησιµοποιώντας µεγάλα και εξειδικευµένα συνεργεία για µεγάλα χρονικά διαστήµατα (πολλές φορές για 5 ή 6 χρόνια), καθώς και προωθηµένες τεχνολογίες, κατάφερε να δηµιουργήσει ταινίες που προσφέρουν λεπτοµερείς και εντυπωσιακές εικόνες ακόµα και των πιο δυσπρόσιτων σηµείων ή των πιο σπάνιων ζωών του πλανήτη µας (π.χ. οι βυθοί των ωκεανών, το µεγαλύτερο µέρος των οποίων παραµένει ακόµη ανεξερεύνητο από τον άνθρωπο). Εικόνες που χωρίς αυτές τις ταινίες δεν θα είχαµε τη δυνατότητα µε οποιοδήποτε άλλο τρόπο να παρακολουθήσουµε και συνεπώς να πληροφορηθούµε για τα άγρια ζώα και τους αµέτρητους µικροοργανισµούς που κατοικούν εκεί, τον τρόπο ζωής και λειτουργίας τους, καθώς και το ρόλο τους στην τροφική και ζωική αλυσίδα. Θα λέγαµε τελικά ότι ως ταινίες, µε τον ψυχαγωγικό χαρακτήρα που διαθέτουν, µπορούν να αξιοποιηθούν στη σχολική τάξη για να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των µαθητών και να τους εµπλέξουν συναισθηµατικά. Επιπλέον, ο έντονος εγκυκλοπαιδισµός που τις χαρακτηρίζει µπορεί να αξιοποιηθεί, µέσα από τη χρήση κάθε φορά σχετικών µε το θέµα της ταινίας φυλλαδίων εργασίας και δραστηριοτήτων, κυρίως για τη λεπτοµερή κατανόηση του τρόπου ζωής και των αναγκών για επιβίωση του κάθε ζώου ή ζωντανού οργανισµού πάνω στον πλανήτη, στη θάλασσα ή στην ξηρά. Γνώση η οποία είναι απαραίτητη για να κατανοήσουν στη συνέχεια µε ακρίβεια οι µαθητές (µε την προβολή ταινιών άλλης κατηγορίας όπως θα δούµε αµέσως παρακάτω) µε ποιο τρόπο οι παρεµβάσεις του ανθρώπου απειλούν την ύπαρξή όλης αυτής της ποικιλόµορφης ζωής, καταστρέφουν την ισορροπία της φύσης και θέτουν τελικά σε πραγµατικό κίνδυνο το µέλλον όλων. 6

7 2.2 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ (ENVIRONMENTAL DOCUMENTARIES) Οι περιβαλλοντικές ταινίες ή αλλιώς τα περιβαλλοντικά ντοκιµαντέρ παράγονται κυρίως από περιβαλλοντικές οργανώσεις, από µη κυβερνητικούς µη κερδοσκοπικούς οργανισµούς µε περιβαλλοντική ατζέντα και γενικότερα από παραγωγούς που στόχο έχουν τη δηµιουργία ταινιών µε περιβαλλοντικές ανησυχίες. Τελευταία, ανάλογες ταινίες παράγονται µε µεγάλη επιτυχία, ως προς την αποδοχή που συνάντησαν παγκοσµίως και το βαθµό παρέµβασης που κατάφεραν να πετύχουν, και από διάσηµους ακτιβιστές. Τέτοιες προσπάθειες αποτελούν η ταινία «Μια Ενοχλητική Αλήθεια» (An Inconvenient Truth), µε βασικό παρουσιαστή τον Al Gore (πρώην αντιπρόεδρο των Η.Π.Α.) να περιγράφει αναλυτικά το πρόβληµα της κλιµατικής αλλαγής και τις επιπτώσεις του στο µέλλον του πλανήτη, καθώς και η ταινία «Η 11 η Ώρα» (The 11 th Hour) µε αφηγητή τον Leonardo Di Caprio, η οποία αναφέρεται στα καταστροφικά φαινόµενα που πλήττουν τα τελευταία χρόνια τον πλανήτη και την επείγουσα ανάγκη να αναλάβουµε δράση. Οι περιβαλλοντικές ταινίες εµφανίζονται στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ταυτόχρονα σχεδόν µε τη δηµιουργία του περιβαλλοντικού κινήµατος και πάντως πολύ αργότερα από τις αντίστοιχες της κινηµατογραφικής βιοµηχανίας. Η συχνότητα προβολής τους στα δηµόσια τηλεοπτικά δίκτυα θα παραµείνει για πολύ καιρό σχετικά µικρή. Το γεγονός αυτό οφείλεται ίσως σε µια αντίληψη που κυριαρχούσε έντονα µέχρι πρόσφατα στην ψυχαγωγική βιοµηχανία, ότι η περιβαλλοντική διάσταση στις ταινίες κουράζει και «βαραίνει» τους τηλεθεατές [8], ή ακόµη γιατί θεωρείται ότι τις παρακολουθεί ένα µικρό και «ειδικό» κοινό, το οποίο, µε επιχειρηµατικούς όρους δεν εγγυάται µεγάλες ακροαµατικότητες και συνεπώς µεγάλα κέρδη. Ωστόσο, πολλές περιβαλλοντικές οργανώσεις δηµιουργούν πλέον δικά τους κανάλια προβολής των ταινιών τους (π.χ. το διαδικτυακό κανάλι greentv 5 της Greenpeace), οργανώνουν εκδηλώσεις προβολής και συζήτησης των ταινιών τους για τα µέλη και τους υποστηρικτές τους ή, λιγότερο συχνά, στέλνουν τις ταινίες τους σε διάφορα σχολεία µαζί µε οδηγίες και δραστηριότητες για την εκπαιδευτική αξιοποίησή τους. Βασικός στόχος των ταινιών αυτών είναι η παρουσίαση των διαφόρων περιβαλλοντικών προβληµάτων, σε τοπικό ή παγκόσµιο επίπεδο. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας χαρακτηρίζονται από µια λεπτοµερή επιστηµονική ανάλυση των αιτιών του κάθε προβλήµατος που παρουσιάζουν, αναδεικνύοντας όλες τις πτυχές του, προτείνοντας συγκεκριµένες λύσεις και καλώντας τους θεατές τους σε δράση, δίνοντας τους πολύ συχνά και συγκεκριµένες κατευθύνσεις. Χαρακτηρίζονται από την παρουσία ειδικών, χρησιµοποιούν πίνακες και σχεδιαγράµµατα για την καλύτερη κατανόηση των δεδοµένων στα οποία αναφέρονται, δε διαθέτουν γραµµική δοµή (δεν αποτελούν δηλαδή τη συνεχή εξιστόρηση µιας ιστορίας), και ο αφηγητής ή η αφηγήτρια έχουν κυρίως το ρόλο του συντονιστή µιας επιστηµονικής συζήτησης. Ως ταινίες ανήκουν αναµφίβολα στην παράδοση του ντοκιµαντέρ. Έχουν έναν καθαρά πληροφοριακό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα και για το λόγο αυτό η συµβολή τους στην περιβαλλοντική εκπαίδευση των µαθητών µπορεί να καταστεί εξαιρετικά σηµαντική. Μπορούν να αξιοποιηθούν για µια πολύπλευρη διερεύνηση των διαφόρων περιβαλλοντικών θεµάτων, πάντοτε µε φυλλάδια εργασίας και δραστηριότητες στην τάξη και για το λόγο αυτό πρέπει να αποτελούν τις ταινίες εκείνες τις οποίες οι εκπαιδευτικοί πρέπει να αξιοποιούν στο τέλος, ολοκληρώνοντας µε αυτές την οπτικοακουστική παρουσίαση της εκάστοτε θεµατικής ή του συγκεκριµένου ζητήµατος που έχουν επιλέξει να αναλύσουν

8 2.3 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΦΥΣΗΣ (SCIENTIFIC NATURE DOCUMENTARIES) Τα επιστηµονικά ντοκιµαντέρ φύσης παράγονται από επιστηµονικούς οργανισµούς ή ιδρύµατα (ερευνητικά εργαστήρια σχετικών πανεπιστηµιακών τµηµάτων, ερευνητικές οµάδες ή µεµονωµένους ερευνητές κτλ.). Φτιάχνονται για την τηλεόραση και συνήθως προβάλλονται στο πλαίσιο ειδικών προγραµµάτων ή εξειδικευµένων καναλιών (π.χ. η σειρά Horizon του BBC2). Η δηµοφιλία τους είναι αρκετά µεγάλη, ωστόσο ανάµεσα σε ένα µικρό και «ειδικό» τηλεοπτικό κοινό που αποτελείται από επιστήµονες και γενικότερα θεατές που τους αρέσουν ιδιαίτερα ταινίες αυτού του είδους. Βασικός σκοπός τους αποτελεί η διάχυση της επιστηµονικής γνώσης του πεδίου. Παρουσιάζουν µια ποικιλία θεµάτων σχετικά µε τη φύση, τα διάφορα φυσικά φαινόµενα, την άγρια ζωή κ.ά. µε κύριο στόχο την επιστηµονική ανάλυση και ερµηνεία τους και την λεπτοµερή παρουσίαση των ερευνητικών τους µεθόδων. Ως ταινίες χρησιµοποιούν και αυτές τη δοµή και τα εργαλεία του ντοκιµαντέρ. Στα βασικά χαρακτηριστικά τους συµπεριλαµβάνονται, όπως και στις περιβαλλοντικές ταινίες, η µη γραµµική δοµή τους, η ύπαρξη αφηγητή, ο οποίος και εδώ έχει το ρόλο του συντονισµού της επιστηµονικής συζήτησης που αναπτύσσεται στην ταινία, η χρήση σχεδιαγραµµάτων, καθώς και η παρουσία επιστηµόνων. Όσον αφορά την περιβαλλοντική τους διάσταση, αν και δεν σχεδιάζονται για το σκοπό αυτό, ωστόσο συχνά αναφέρονται στην παρέµβαση του ανθρώπου στο περιβάλλον και τις επιπτώσεις της. Τέλος, ως προς την εκπαιδευτική αξιοποίησή τους, η συνεισφορά που µπορούν να έχουν εντοπίζεται στη δυνατότητά τους να προσφέρουν στους µαθητές µια λεπτοµερή και εξειδικευµένη επιστηµονική γνώση και ανάλυση των θεµάτων που παρουσιάζουν. 2.4 ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΦΥΣΗΣ «ΧΩΡΙΣ ΑΦΗΓΗΣΗ» (NON VERBAL NATURE DOCUMENTARIES) Τα ντοκιµαντέρ «χωρίς αφήγηση» 6 (non verbal films) αποτελούν ταινίες στις οποίες βασικό χαρακτηριστικό τους γνώρισµα αποτελεί η απουσία της αφήγησης. Ιδρυτής αυτής της κατηγορίας ταινιών είναι ο Godfrey Reggio µε την ταινία του «Koyaanisqatsi» το 1982, που αποτέλεσε και το ντεµπούτο του στο σινεµά. Σε αυτή την πρώτη του προσπάθεια, ο Reggio καταθέτει το δικό του τρόπο να «βλέπει» τον κόσµο. Διαµέσου εκπληκτικών εικόνων που συνοδεύονται από τη µουσική που συνέθεσε ο Philip Glass, η ταινία του «Koyaanisqatsi» (η πρώτη µιας τριλογίας ταινιών 7 που θα ακολουθήσουν στον ίδιο τρόπο κινηµατογράφησης) δηµιουργεί µε την απουσία της λεκτικής αφήγησης µια εµπειρία του µοντέρνου τρόπου ζωής στη Βόρεια Αµερική, δείχνοντας παράλληλα τη φυσική της οµορφιά, την αναπτυσσόµενη εξάρτησή της από την τεχνολογία, καθώς και τη διαµάχη ανάµεσα σε αυτά τα δύο. Η επιλογή του για τη µη χρησιµοποίηση αφηγητή ή αφηγήτριας στις ταινίες του οφείλεται στην πεποίθησή του για την 6 Η µετάφραση του ξενόγλωσσου όρου «non verbal film» ή αλλιώς «non verbal documentary» σε ντοκιµαντέρ «χωρίς αφήγηση» γίνεται µε κάποια επιφύλαξη. Ουσιαστικά, πρόκειται για ταινίες (ντοκιµαντέρ) που δεν διαθέτουν στη συνολική διάρκειά τους αφήγηση (ορισµένες µπορεί να διαθέτουν µια σύντοµη αφήγηση σε κάποιο σηµείο της ταινίας, κυρίως στην αρχή). Αναφερόµενοι, λοιπόν, στις ταινίες αυτές ως ντοκιµαντέρ «χωρίς αφήγηση», δεν εννοούµε ότι λείπει από αυτές η αφηγηµατική δοµή, αλλά ευρύτερα απουσιάζει η ύπαρξη αφήγησης που οργανώνεται λεκτικά γύρω από το πρόσωπο του αφηγητή ή της αφηγήτριας. 7 Η τριλογία του Godfrey Reggio αφορά τις ταινίες «Koyaanisqatsi» (1982), «Powaqqatsi» (1988) και «Naqoyqatsi» (2002). Ενδιάµεσα, το 1992, θα κυκλοφορήσει και η ταινία του Anima Mundi, ένα ντοκιµαντέρ φύσης µε την ίδια κινηµατογραφική τεχνοτροπία. 8

9 ανάγκη δηµιουργίας µιας άµεσης διαλογικής σχέσης ανάµεσα στις εικόνες των ταινιών του και τους θεατές. Εκπαιδευτικός 8 ο ίδιος για πολλά χρόνια θεωρεί ότι, όπως ένας καλός δάσκαλος οφείλει να παρέχει στους µαθητές του ένα πλαίσιο ικανό να τους προκαλεί ερωτήσεις ή να τους εισαγάγει σε µια διαλογική σχέση µαζί του, το ίδιο πρέπει να κάνει και ένα κινηµατογραφιστής µε το κοινό του[7]. Τον Godfrey Reggio και το κινηµατογραφικό του στυλ θα ακολουθήσουν αργότερα κι άλλοι δηµιουργοί, ενισχύοντας και θεµελιώνοντας µε τον τρόπο αυτό την κατηγορία ταινιών που ο ίδιος είχε εγκαινιάσει. Αν και αναλογικά οι περισσότερες µέχρι σήµερα ταινίες αυτού του είδους θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ως κοινωνικά ντοκιµαντέρ, ωστόσο, στην κατηγορία αυτή, θα δηµιουργηθούν και ορισµένα ντοκιµαντέρ φύσης, µε πρώτο το «Anima Mundi» (1992, Godfrey Reggio). Αργότερα, θα ακολουθήσουν η ταινία «Microcosmos» 9 (1996, Claude Nuridsany, Marie Pérennou), η οποία έτυχε θερµής υποδοχής από το παγκόσµιο κοινό, η ταινία «Atlantis» (2001, Luc Besson) και τελευταία η ταινία «Winged Migration» 10 (2001, Jacques Perrin). Ειδικότερα, τα ντοκιµαντέρ φύσης «χωρίς αφήγηση» αναπτύσσουν το θέµα τους αξιοποιώντας καθαρά οπτικά µέσα (µοντάζ, εφέ, ειδικές κάµερες κτλ.), διαµορφώνοντας έτσι µια οπτική ρητορική η οποία είναι από τη φύση της πιό προσιτή, πιό οικουµενική. Το πιό σηµαντικό, ωστόσο, είναι ότι αφήνοντας στην άκρη τον επεξηγηµατικό-καθοδηγητικό ρόλο της λεκτικής αφήγησης, οι ταινίες αυτές προσεγγίζουν το θέµα τους ως ένα συµβάν ή µια οντότητα το νόηµα της οποίας δεν εξαντλείται στην επιστηµονική γνώση ή παρατήρηση. Εκείνο που προάγουν δηλαδή, είναι ένα είδος προ-λογικής κατανόησης, όπου κυριαρχεί η κατηγορία του βιώµατος παρά της θέασης, της ενσυναίσθησης παρά της συνείδησης. [8]. Με τον τρόπο αυτό καταφέρνουν να αυξήσουν τον πλούτο των υποθέσεων και της συναισθηµατικής επίδρασής τους στους θεατές και πολύ περισσότερο τούς δίνουν τη δυνατότητα να συγκεντρωθούν και να εστιάσουν σε ένα θέµα, χωρίς τη χρήση της γραµµικής διαδικασίας που χρησιµοποιούν τα εκπαιδευµένα µυαλά όλων µας, προσφέροντας τους τελικά την ευκαιρία για µια βαθιά πνευµατική εµπειρία, η οποία τους κάνει να νιώθουν ζωντανοί. Οι αρετές των ντοκιµαντέρ φύσης «χωρίς αφήγηση», µπορούµε να πούµε τελικά ότι διαφέρουν ριζικά µε εκείνες των προηγούµενων κατηγοριών, καθώς δεν διακρίνονται ούτε για την πληροφοριακότητά τους ούτε για την επιστηµονοσύνη τους. Ωστόσο, αν και οι ταινίες αυτού του είδους είναι ακόµα ελάχιστες, η εκπληκτική κινηµατογράφηση της φύσης, η µουσική τους επένδυση αλλά και οι γεµάτες συναισθηµατική δύναµη αλλά και πληροφορία εικόνες τους θα µπορούσαν να ενεργοποιήσουν συναισθηµατικά τούς µαθητές και να αναπτύξουν παράλληλα το περιβαλλοντικό τους ενδιαφέρον. 3. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΦΥΣΗΣ ΩΣ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Τα ντοκιµαντέρ φύσης, ως οπτικοακουστικό υλικό, διαθέτουν µια σειρά από χαρακτηριστικά τα οποία, στο πλαίσιο της κατάλληλης κάθε φορά διδακτικής αξιοποίησής τους, ανάλογα µε τον εκάστοτε εκπαιδευτικό σχεδιασµό, µπορούν να µετατραπούν σε εξαιρετικά χρήσιµα και 8 Ο Godfrey Reggio το 1954 (κατά προσέγγιση), στην ηλικία των 14 χρόνων, µπήκε σε Χριστιανική Αδελφότητα -µια Ρωµαιοκαθολική Αδελφότητα του Ποντίφικα- και παρέµεινε εκεί για 14 χρόνια. Το ιστορικό του, τα χρόνια αυτά, περιλαµβάνει την αφοσίωσή του σε πνευµατικά θέµατα (νηστεία και προσευχή, καθώς µελετούσε για να γίνει καλόγερος) και την υπηρεσία του όχι µόνο στο περιβάλλον, αλλά και σε νέους, σε φτωχούς καθώς και σε κοινότητες. 9 Η ταινία προβλήθηκε στην Ελλάδα µε τον τίτλο «Μικρόκοσµος». 10 Η ταινία προβλήθηκε στην Ελλάδα µε τον τίτλο «Ταξιδιάρικα Πουλιά». 9

10 αποτελεσµατικά εργαλεία για την περιβαλλοντική ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση των µαθητών σε κάθε συστηµατική ή µη εφαρµογή της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στο σχολείο. Τα χαρακτηριστικά αυτά µπορούν να περιγραφούν ως εξής: αποτελούν µια έγκυρη 11 συσσωρευµένη γνώση, προϊόν πολύ συχνά µακράς επιστηµονικής έρευνας, απαραίτητη για την επανασύνδεση της µατιάς των µαθητών, αλλά και των ίδιων των εκπαιδευτικών, µε την πραγµατικότητα των διαφόρων περιβαλλοντικών ζητηµάτων, αποτελούν τον κυρίαρχο λόγο για το περιβάλλον (το λόγο των επιστηµόνων, των ειδικών, των πολιτικών που αποφασίζουν για αυτό αλλά και των οικολογικών οργανώσεων που υποστηρίζουν την προστασία του), βρίσκονται συνεπώς σε κοµβικό σηµείο, ανάµεσα στην είδηση πληροφορία και τη γνώση για ζητήµατα του φυσικού περιβάλλοντος, έχουν µεγάλο εκφραστικό ρεπερτόριο και καταφέρνουν να µεταφέρουν πολυτροπικά πληθώρα ερεθισµάτων και παραστάσεων, απεικονίζουν µε λεπτοµέρεια κάθε γωνιά του πλανήτη, στη θάλασσα και τη ξηρά, ακόµα και τα πλέον δυσπρόσιτα σηµεία του, προσφέροντάς µας λεπτοµερείς εικόνες και επιστηµονικές πληροφορίες για τον παγκόσµιο περιβαλλοντικό πλούτο, χρησιµοποιώντας ειδικές κινηµατογραφικές τεχνολογίες µάς αποκαλύπτουν σε µεγέθυνση τους διάφορους µικροσκοπικούς οργανισµούς, καθώς και ολόκληρα οικοσυστήµατα τα οποία µάς είναι απρόσιτα µε το γυµνό µάτι, απεικονίζουν στο πλαίσιο µιας χρονικής συµπίεσης, αν και µε κινηµατογραφικό τρόπο, διαδικασίες που αλλιώς θα ήταν αδύνατο να παρακολουθήσουµε και να µελετήσουµε (π.χ. το άνθισµα ενός λουλουδιού), απεικονίζουν τις αλληλεπιδράσεις της εξελικτικής διαδικασίας και την ανάπτυξη κάθε είδους µορφών, επιτρέπουν την ασφαλή παρατήρηση επικίνδυνων φαινοµένων π.χ. έκλειψη ηλίου, έκρηξη ηφαιστείου κ.ά., τέλος, χαρακτηρίζονται πλέον σήµερα από µια εντυπωσιακή θεµατική ποικιλία και εξειδίκευση επιτρέποντας τον εκπαιδευτικό να καλύψει όλες τις διδακτικές ανάγκες και τους σχεδιασµούς του. 4. ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΦΥΣΗΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ Η αξιοποίηση των ντοκιµαντέρ φύσης στη σχολική τάξη παρουσιάζει συγκριτικά πλεονεκτήµατα και µπορεί να ενισχύσει την αποτελεσµατικότητα τους ως προς τον εκπαιδευτικό τους ρόλο και την περιβαλλοντική τους επίδραση, σε σχέση µε εκείνη που µπορούν να έχουν όταν προβάλλονται στη τηλεόραση. Πιο συγκεκριµένα, το πρώτο πλεονέκτηµα µιας τέτοιας επιλογής είναι ότι η η σχολική τάξη αποτελεί ένα τυπικό µαθησιακό περιβάλλον σε αντίθεση µε το σαλόνι του σπιτιού µας το οποίο δεν είναι, ειδικά µετά από µια µέρα σκληρής δουλειάς όπου όλοι θέλουν να ξεκουραστούν και να 11 Ο εκπαιδευτικός σε κάθε περίπτωση προτείνεται να ελέγχει την επιστηµονική εγκυρότητα της κάθε ταινίας που επιλέγει να αξιοποιήσει στη σχολική τάξη, ως προς τη γνώση που παρουσιάζει και ευρύτερα τον τρόπο µε τον οποίο διαχειρίζεται το θέµα που πραγµατεύεται. Αυτό µπορεί να το πετύχει παρακολουθώντας ο ίδιος πρώτα την ταινία, διαβάζοντας κριτικές για αυτή στο διαδίκτυο, συζητώντας την µε συναδέλφους του ή ζητώντας, όταν αυτό είναι δυνατό, τη γνώµη ειδικών επιστηµόνων για σηµεία της ταινίας που του διαµορφώνουν αµφιβολίες για την εγκυρότητά τους. Μια τέτοια πρακτική κρίνεται απαραίτητη, στο βαθµό που σήµερα υπάρχει διαθέσιµος ένας µεγάλος αριθµός σχετικών ταινιών από διαφορετικούς παραγωγούς και είναι συνεπώς πιθανό, κάποιες από αυτές, να χαρακτηρίζονται, για διάφορους λόγους, από µια προκατάληψη για τα θέµατά τους ή να επιλέγουν ένα τρόπο απεικόνισης της φύσης ο οποίος µπορεί να παραπλανήσει τους µαθητές και τελικά να τους εξαπατήσει. 10

11 ψυχαγωγηθούν και µάλλον δε θέλουν να µάθουν τίποτα. Ειδικότερα, η διαδικασία θέασης τής ταινίας στη σχολική τάξη δηµιουργεί από τους µαθητές συγκεκριµένες προσδοκίες. Βλέποντας µια ταινία µέσα σε αυτήν γνωρίζουν ότι υπάρχει η προσδοκία για αυτούς να παρακολουθήσουν προσεκτικά, να κρατήσουν σηµειώσεις, να εξεταστούν αργότερα κτλ. Αντίθετα οι θεατές στο σπίτι δεν αισθάνονται αυτού του είδους τις υποχρεώσεις και επιπλέον αντιµετωπίζουν µια σειρά από παρενοχλήσεις (τηλέφωνα, επισκέψεις, φαγητό, φωνές κτλ.). Η σχολική τάξη αποτελεί θα λέγαµε έναν χώρο «ελεγχόµενης συµπεριφοράς», ενώ το σαλόνι του σπιτιού µας αντανακλά τις συνθήκες θέασης ενός «πραγµατικού κόσµου». Επιπλέον, ενώ στην τηλεόραση η κάθε ταινία παρουσιάζεται µια φορά και ολόκληρη, ο εκπαιδευτικός στο πλαίσιο ενός εκπαιδευτικού σχεδιασµού της δικής του επιλογής και µε τη βοήθεια παράλληλα των σύγχρονων οπτικοακουστικών µέσων που είναι σήµερα διαθέσιµα, µπορεί να προβάλλει ένα τµήµα ή συγκεκριµένα τµήµατα της κάθε ταινίας που έχει επιλέξει ως κατάλληλα για τους στόχους του και περισσότερες από µία φορές, στο πλαίσιο διαφορετικών δηµιουργικών δραστηριοτήτων ή να προβάλει συνδυαστικά ταινίες φύσης διαφορετικών κατηγοριών στο πλαίσιο µιας συστηµατικής αξιοποίησής τους για µεγάλες χρονικές περιόδους. Ακόµη, µε τη βοήθεια ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή (στο σχολείο του ή ακόµα και στο σπίτι του) µπορεί να επεξεργαστεί κάθε φορά το ντοκιµαντέρ φύσης που έχει επιλέξει να προβάλει στους µαθητές του, αφαιρώντας τις σκηνές που πιθανόν κρίνει ότι δεν του είναι απαραίτητες, δηµιουργώντας έτσι µια ταινία στα µέτρα των ιδιαίτερων κάθε φορά διδακτικών αναγκών του. Μια τέτοια διαδικασία βέβαια, αν και το σύνολο των υπολογιστών προγραµµάτων που διατίθεται πλέον στην αγορά τείνουν συνεχώς να απλοποιούνται έτσι ώστε να είναι αξιοποιήσιµα από το µέσο χρήστη, απαιτεί µια ειδική επιµόρφωση των εκπαιδευτικών που ξεπερνά την απλή εξοικείωση. Επιπρόσθετα, ο εκπαιδευτικός έχει σήµερα τη δυνατότητα: να διαλέξει ο ίδιος τα ντοκιµαντέρ φύσης που επιθυµεί να προβάλλει, επιλέγοντας από µια πληθώρα ανάλογου περιεχοµένου ταινιών από διαφορετικούς παραγωγούς και τα οποία είναι διαθέσιµα για αγορά ή ενοικίαση από αντίστοιχα καταστήµατα ή το διαδίκτυο, να παρακολουθήσει και να µελετήσει προσεκτικά το περιεχόµενο του κάθε ντοκιµαντέρ που έχει επιλέξει και να εντοπίσει πιθανά σηµεία που θα δυσκολέψουν τους µαθητές κατά την προβολή τους, να ελέγξει την επιστηµονική τους εγκυρότητα ως προς τη γνώση που µεταδίδουν και ευρύτερα τον τρόπο που διαχειρίζονται το θέµα που πραγµατεύονται, να σχεδιάσει φυλλάδια εργασίας για την κάθε ταινία, τα οποία, ενδεικτικά, µπορεί να περιλαµβάνουν: περίληψη του προβαλλόµενου θέµατος, επεξήγηση άγνωστων όρων που χρησιµοποιούνται, βοηθητικούς πίνακες, σχεδιαγράµµατα και εικόνες, ερωτήσεις για περαιτέρω εµβάθυνση και έρευνα, δραστηριότητες των µαθητών µέσα στην τάξη σε οµάδες κ.ά., να αποφασίσει, τέλος, τον ακριβή τρόπο ένταξης και προβολής τους. Ολοκληρώνοντας, τα ντοκιµαντέρ φύσης, αποτελώντας ένα πολύτιµο οπτικοακουστικό υλικό, µπορούν µέσα από τη συστηµατική αξιοποίησή τους στη σχολική τάξη να συνεισφέρουν σε µια ολοκληρωµένη, πολύπλευρη και επιστηµονική πληροφόρηση των µαθητών, ικανή να τους ευαισθητοποιήσει και να τους ενεργοποιήσει, συµβάλλοντας σταδιακά, σε συνάρτηση πάντοτε µε µια σειρά άλλων περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων, στην υιοθέτηση περιβαλλοντικά υπεύθυνων αντιλήψεων, στάσεων και συµπεριφορών. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να υπογραµµίσουµε, ότι σε κάθε περίπτωση εκείνο που απαιτείται είναι ένας συνολικός 11

12 εκπαιδευτικός σχεδιασµός, στο πλαίσιο του οποίου το/τα ντοκιµαντέρ φύσης που θα χρησιµοποιηθούν λειτουργούν άλλοτε ως εναύσµατα/ερεθίσµατα, άλλοτε ως πληροφορία και άλλοτε ως κριτικά ή ως αξιακά συστήµατα. Σε κάθε περίπτωση, λειτουργούν ως µέρη και συντελεστές µια ολόκληρης στρατηγικής που δεν αρχίζει µε την αρχή τους ούτε τελειώνει µε τη λήξη τους. Τέλος, στο βαθµό που η εκπαιδευτική µας γνώση για τις ταινίες αυτές είναι ακόµα περιορισµένη είναι απαραίτητο να υπάρξουν στο µέλλον έρευνες που θα εστιάσουν και θα αξιολογήσουν το ίδιο το περιεχόµενο των ντοκιµαντέρ φύσης και τις ιδιότητες τους. Είναι αναγκαίο να εντοπιστούν, να µελετηθούν και µε τον τρόπο αυτό να βρουν διέξοδο οι πιθανές δυσλειτουργίες τους, να διερευνηθούν οι εκπαιδευτικές θεωρήσεις που ενυπάρχουν σε αυτά, έτσι ώστε να διαµορφωθεί τελικά µια έγκυρη και ολοκληρωµένη άποψη για τον εκπαιδευτικό τους χαρακτήρα, τις δυνατότητες και τα όρια ένταξης τους στο αναλυτικό πρόγραµµα του σχολείου, για να µπορέσουν, µελλοντικά, να αποτελέσουν ένα ελκυστικότερο υλικό για τους µαθητές και ένα αποτελεσµατικότερο εργαλείο για τους εκπαιδευτικούς. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [1], [8] Πασχαλίδης, Γ. (2006). Η γλώσσα του ντοκιµαντέρ (παραδόσεις µαθήµατος). Τµήµα Δηµοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. [2], [5] Bousé, D. (2000). Wildlife Films. University of Pennsylvania Press, Philadelphia. [3] Nichols, B. (2001). Introduction to Documentary, Indiana University Press, Bloomington. [4] Ellis, J.C. & McLane B.A. (2005). A New History of Documentary Film. Continuum International Publishing Group, New York. [6] Hillman, P. B. (2005). Building a Partnership Between Nature and Human Culture, Montana State University, Bozeman, Montana. [7] Clyne, C. (2003). A Wordless View of Life: The Satya Interview with Godfrey Reggio (Stealth Technologies, New York).Διαθέσιµο στο: Ηµεροµηνία ανάκτησης: 5/12/