ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

Transcript

1 ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ ΑΓΑΘΩΝΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Β Ἀνωτέρα ΛΕΥΚΩΣΙΑ

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ὡς τό μεγαλύτερο ὑπό τόν οὐρανό μυστήριο δύναται νά χαρακτηριστῇ ἡ θεία λειτουργία. Τούτη παρεδόθη ἀπό τόν ἴδιο τόν Κύριο «τῇ νυκτί ἐν ᾗ παρεδίδοτο», καί συγκεκριμένα κατά τήν τέλεσι τοῦ μυστικοῦ δείπνου. Αφησε δὲ μάλιστα ὡς ἱερή παρακαταθήκη τήν ἐντολή στούς μαθητές του, καί κατ' ἐπέκτασι στήν Ἐκκλησία, τήν εἰς τό διηνεκές τέλεσί της. Χαρακτηριστική τυγχάνει ἐν προκειμένῳ παρατήρησι τοῦ ἁγίου Συμεών Θεσσαλονίκης «καί διηνεκῶς τοῦτο ζητεῖ. Οὐ ποιήσατε γάρ, ἔφη, ἀλλά τοῦτο ποιεῖτε εἰς τήν ἐμήν ἀνάμνησιν, τοὐτέστι διηνεκῶς» (ΡG 155, 969Α). Ἡ τέλεσι τῆς θείας λειτουργίας εἶναι μία διαρκής ἀνάμνησι τοῦ πάθους καί τῆς ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου. «Ὁσάκις γάρ ἄν ἐσθίετε τόν ἄρτον τοῦτον καί τό ποτήριον τοῦτο πίνητε τό θάνατον τοῦ Κυρίου καταγγέλλετε, ἄχρις οὗ ἄν ἔλθῃ» (Α Κορ. ια 26) «καί τήν ἀνάστασιν αὐτοῦ ὁμολογεῖται», θά προσθέσῃ ὁ Μέγας Βασίλειος (εὐχή τῆς ἁγίας Ἀ- ναφορᾶς). Τό μυστικό πασχάλιο δεῖπνο τήν νύκτα τῆς παραδόσεώς του, ὁ Κύριος, τό μετέτρεψε σέ θεία εὐχαριστία. «Ἐσθιόντων δέν αὐτῶν λαβών ὁ Ιησοῦς τόν ἄρτον καί εὐχαριστήσας ἔκλασε καί ἐδίδου τοῖς μαθηταῖς καί εἶπε λάβετε φάγετε τοῦτό ἐστι τό σῶμά μου καί λαβών τό ποτήριον καί εὐχαριστήσας ἔδωκεν αὐτοῖς λέγων πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες τοῦτο γάρ ἐστι τό αἷμά μου τό τῆς καινῆς διαθήκης τό περί πολλῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν» (Ματθ. κστ 26-28). Εκτοτε ἡ Εκκλησία τελεῖ τό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας ἀναμιμνησκομένη καί βιώνουσα συνεχῶς τίς περί ἡμᾶς σωτηριώδεις ἐνέργειες τοῦ Κυρίου. Ὡς χρόνος τελέσεως τῆς θείας λειτουργίας ἀπό παλαιοτάτων χρόνων ἐπελέγη ὁ κατά τό μέσον τῆς ἡμέρας. Κατά τήν Τυπική Διάταξι τοῦ ἁγίου Νείλου (ιβ -ιγ αἰ.), καί κατά ἄλλα παλαιά Τυπικά, ἡ θεία λειτουργία ἐτελεῖτο μετά τήν ἀκολουθία τῆς Στ ὥρας (12η μ.). Ἡ ἐπιλογή τῆς συγκεκριμένης ὥρας δέν ἦταν ἄσχετη καί πρός τό ὅτι ἡ θεία λειτουργία εἶναι τό κέντρο τῆς ζωῆς καί τῆς ὑπάρξεως τῶν πιστῶν. Ἄνευ τοῦ μυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίας τίποτα δέν μπορεῖ νά ἔχῃ ὑπόστασι. Γι αὐτόν ἀκριβῶς τόν λόγο στό κέντρο τῆς ἡμέρας ἐτελεῖτο ἡ κεντρική γιά τούς πιστούς ἀκολουθία. Ἡ μετάθεσί της στίς πρωινές ὧρες ὀφείλεται στήν ἐξυπηρέτησι πρακτικῶν ἀναγκῶν. 2

3 Ὁ ὅρος λειτουργία εἶναι σύνθετος. Παράγεται ἐκ τῶν ἐπί μέρους συνθετικῶν λεῖτος (λαός) καί ἔργον. Ἡ θεία λειτουργία εἶναι τό ἔργο τοῦ λαοῦ. Εἶναι ἡ διαρκής μετοχή του στήν ἀναίμακτη θυσία, στό σῶμα καί στό αἷμα τοῦ Κυρίου. Εἶναι ἡ ἀποδοχή τῆς προσκλήσεως τοῦ Κυρίου γιά μετοχή στήν αἰώνιο ζωή. Κατά τόν μακαριστό γέροντα Παΐσιο, ἡ θεία λειτουργία εἶναι ἔκφρασι τῆς παραδεισίου ζωῆς, στήν ὁποία εἶναι κεκλημένοι ὅλοι οἱ πιστοί. Στήν θεία λειτουργία ὁλόκληρος ἡ συναθροιζομένη Ἐκκλησία βιώνει τήν παρουσία τοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι «ὁ προσφέρων καί προσφερόμενος καί προσδεχόμενος καί διαδιδόμενος» (εὐχή χερουβικοῦ). Ὁ Θεάνθρωπος Ἰησοῦς προσφέρει ὁλόκληρη τήν ὑπ αὐτοῦ προσληφθεῖσα κτιστή δημιουργία στόν Θεό Πατέρα, γιά νά τήν ἐξαγιάσῃ καί θεώσῃ. Ὁ τέλειος Θεός «συγκαταβαίνει τῷ γένει τῶν ἀνθρώπων» (ἰδιόμελον Χριστουγέννων) καί ἀπεργάζεται τήν δική τους λύτρωσι. Μία λύτρωσι ἡ ὁ- ποία γίνεται πραγματικότης ὅταν ὁ ἄνθρωπος συμμετέχει στήν ζωή, τό πάθος καί τήν ἀνάστασι τοῦ Χριστοῦ, μέ ἀποκορύφωμα τήν μετοχή του στό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας, στό ὁποῖο ἑνώνεται οὐσιαστικά μέ τόν Χριστό καί λυτρώνεται - σώζεται ἀπό τόν Θεό Πατέρα. Στήν θεία εὐχαριστία λαμβάνει χώρα μία διαρκής σχέσι ἀναφορᾶς, ἐξ οὗ καί ὁ χαρακτηρισμός της ὡς «Εὐχή τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς». Ὁ πιστός ἀναφέρει (προσφέρει) τά δῶρά του στήν Ἐκκλησία, ἡ ὁποία τά καθαγιάζει μετατρέποντάς τα σέ σῶμα καί αἷμα Χριστοῦ. Κοινωνῶντας ὁ πιστός τοῦ σώματος καί τοῦ αἵματος τοῦ Χριστοῦ ἐξασφαλίζει τήν ἕ- νωσί του πρός αὐτόν. Ἡ ἕνωσι αὐτή λειτουργεῖ καί ὡς πρόσληψι τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τόν Χριστό μέ ἀποτέλεσμα τήν χριστοποίησί του. Τό μυστήριο ὅμως τῆς ἑνώσεως Χριστοῦ καί ἀνθρώπου δέν σταματᾶ μέχρις ἐδῶ. Κατόπιν τούτου ὁ Χριστός ἀναφέρει - προσφέρει πρός τόν Θεό Πατέρα τόν προσληφθέντα στόν ἑαυτό του ἄνθρωπο καί γενικώτερα ὁλόκληρη τήν κτίσι, μέ ἀποτέλεσμα τήν ἀπόθεσι τοῦ ἀνθρώπου ἐν Χριστῷ στούς «κόλπους» τοῦ Θεοῦ Πατρός. Δι αὐτοῦ τοῦ τρόπου συντελεῖται ἡ εἰς τήν θεία λειτουργία διενεργούμενη σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. 3

4 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1. Εναρξις. «Εὐλογημένη ἡ βασιλεία τοῦ Πατρός, καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος». Ὁ τύπος τοῦτος τῆς ἐνάρξεως τῆς θείας λειτουργίας ἀπαντᾶται στά λειτουργικά χειρόγραφα ἀπό τόν ι αἰῶνα, ἴσως καί ἐνωρίτερα. Σέ παλαιότερες τοῦ ι αἰῶνος ἐποχές, ἡ λειτουργία, ἄρχιζε μέ τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα, ἀφοῦ προηγουμένως ἐδίδετο εἰδική πρός τοῦτο εὐλογία ὑπό τοῦ ἐπισκόπου ἤ τοῦ ἱερέως διά τοῦ «Εἰρήνη πᾶσι», ὅπως μαρτυρεῖ ὁ ἱερός Χρυσόστομος (δ -ε αἰ.). Ὁ τύπος τοῦ «Εὐλογημένη ἡ βασιλεία» δέν ἦταν ἄγνωστος στήν λειτουργική πρᾶξι τῆς Ἐκκλησίας. Ὑπῆρχεν ὡς ἐναρκτήριος φράσι στίς ἀκολουθίες τοῦ ἀσματικοῦ, λεγομένου, λειτουργικοῦ τύπου, τοῦ τύπου δηλ. τῶν ἀκολουθιῶν, οἱ ὁποῖες τελοῦνταν στόν κόσμο. Ἡ εἰσαγωγή του στήν λειτουργία δέν εἶναι ἄσχετη μέ τό περιεχόμενό του. Ἡ θεία λειτουργία εἶναι τό μυστήριο τῆς φανερώσεως τῆς βασιλείας τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, ἀπό τῆς ἐνάρξεως τῆς ἀκολουθίας ἔχομε πρόσκλησι πρός τήν ἁγία Τριάδα, γιά νά εἶναι παροῦσα στό μυστήριο. Στήν θεία λειτουργία ὁ Θεός Πατέρας ἀποκαλύπτεται στό πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ (Χριστοῦ) ὡς πρόσωπο, τό ὁποῖο θέλει - ἀναμένει ἄνθρωπο πρός σωτηρία καί λύτρωσι. Στήν λειτουργία ὁ Υἱός εἶναι αὐτός, ὁ ὁποῖος προσφέρει τόν ἑαυτό του ὡς θυσία ζῶσα χάριν τῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων καί τῆς κτίσης ὁλοκλήρου. Στήν λειτουργία τό πανάγιο Πνεῦμα εἶναι αὐτό, πού μαρτυρεῖ ὑπέρ τῆς ἁγιωτικῆς γιά τούς ἀνθρώπους θυσίας τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά καί αὐτό τό ὁποῖο ἐπενεργεῖ τόν καθαγιασμό τῶν προσφερόμενων δώρων. Τό καθένα δηλ. πρόσωπο τῆς ἁγίας Τριάδος ἐντός τοῦ μυστηρίου τῆς θείας λειτουργίας ἀποκαλύπτει ἀφ ἑνός τήν ταυτότητά του, πραγματοποιεῖ ἀφ ἑτέρου τόν δικό του σωτηριολογικό ρόλο. Τέλος, σκοπός καί στόχος τῆς θείας λειτουργίας εἶναι ἡ παροχή τῆς δυνατότητος στόν ἄνθρωπο γιά μετοχή του στήν ἀποκεκαλυμμένη (φανερωμένη) βασιλεία τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, ἀπό τῆς ἐνάρξεώς της ἤδη προκαταγγέλλεται καί προλαμβάνεται τό τέλος της. Διά τοῦ «Εὐλογημένη ἡ βασιλεία» ἔχουμε οὐσιαστικῶς πρόληψι τοῦ ἀποτελέσματός της. 4

5 2. Εἰρηνικά. Πρόκειται γιά μία σειρά αἰτημάτων τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητος πρός τόν Θεό, ἡ ὁποία ὀνομάζεται καί «μεγάλη συναπτή», εἴτε διότι ὅλα τά αἰτήματα εὑρίσκονται συγκεντρωμένα σέ μία ἑνότητα καί συναπτῶς ἀναπέμπονται πρός τόν Θεό, εἴτε διότι «πάντας συνάπτει (ἡ Ἐκκλησία) καί ὑπέρ ἁπάντων εὔχεται», κατά τόν ἅγιο Συμε- ών Θεσσαλονίκης. Ἡ ὀνομασία «εἰρηνικά» ὀφείλεται στό ὅτι τά τρία πρῶτα αἰτήματα διαλαμβάνουν τήν λέξι «εἰρήνη» («Ἐν εἰρήνη τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν», «Υπέρ τῆς ἄνωθεν εἰρήνης...», «Ὑπέρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου...»). Ἡ ἔννοια τῆς εἰρήνης ἐπιδέχεται ἐνταῦθα τρεῖς ἑρμηνεῖες α) ἡ ἐσωτερική τῶν ἀνθρώπων εἰρήνη, ἡ ὁποία εἶναι ἀπαραίτητη, προκειμένου νά προσευχηθῇ ὁ ἄνθρωπος, β) ἡ εἰρήνη τοῦ σύμπαντος κόσμου, ἡ εἰρήνευσι δηλ. μεταξύ τῶν λαῶν, ἡ ὁποία λειτουργεῖ καί ὡς προϋπόθεσι γιά τήν ἑνότητά των, καί γ) ἡ ταύτισί της πρός τό πρόσωπον τοῦ Κυρίου. Κατά τόν ἀπόστολο Παῦλο «αὐτός (Χριστός) ἐστίν ἡ εἰρήνη ἡμῶν» (Ἐφεσ. 2,14). Δέν χωρεῖ ἀμφιβολία πώς ἡ ἄνωθεν κατάβαίνουσα εἰρήνη, ἡ ὁποία μάλιστα διενεργεῖ τήν σωτηρία τῶν ψυχῶν μας, εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Κύριος, στό πρόσωπο τοῦ ὁποίου ἡ ἔννοια τῆς εἰρήνης λαμβάνει ὑποστατική ἰδιότητα. Παύει δηλ. ἡ εἰρήνη νά εἶναι κάτι τό ἀφηρημένο γίνεται κάτι τό πολύ συγκεκριμένο ὑποστασιάζεται στό πρόσωπο τοῦ Κυρίου. Τά λοιπά αἰτήματα τῶν εἰρηνικῶν ἀναφέρονται στόν ναό καί στούς πιστούς, οἱ ὁποῖοι εἰσέρχονται σέ αὐτόν μέ πίστι, εὐλάβεια καί φόβο Θεοῦ, στόν τοπικό ἐπίσκοπο, ὁ ὁποῖος ἐνσαρκώνει στό πρόσωπό του τήν ἑνότητα τῶν ἐπί μέρους ἐνοριῶν τῆς περιφέρειάς του, στούς τοπικούς ἄρχοντες, στόν χῶρο ὅπου τελεῖται ἡ λατρεία (πόλι, μονή, κώμη). Ἀκόμη δεόμεθα ὅπως ὁ Θεός παράσχει εὐκράτους καί εἰρηνικούς καιρούς (καλές καιρικές συνθῆκες), προσευχόμαστε ὑπέρ τῶν «πλεόντων, ὁδοιπορούντων, νοσούντων, καμνόντων (κουρασμένοι ταλαιπωρημένοι) καί αἰχμαλώτων», παρακαλοῦμε ὅπως ἀπαλλαγοῦμε «πάσης θλίψεως, ὀργῆς, κινδύνου καί ἀνάγκης» διά τῆς βοηθείας, ἀντιλήψεως καί διαφυλάξεως τοῦ Θεοῦ. Τέλος, διά τῶν πρεσβειῶν τῆς ὑπερευλογημένης Θεοτόκου καί πάντων τῶν Ἁγίων παραθέτομε στά χέρια τοῦ Θεοῦ «ἑαυτούς καί ἀλλήλους καί πᾶσαν τή ζωήν ἡμῶν». Ἡ ὅλη ἑνότητα κατακλύεται μέ τήν εὐχή τοῦ α ἀντιφώνου, διά τῆς ὁποίας παρακαλοῦμε τόν Θεό νά ἐπιβλέψῃ ἐπί τόν ἅγιον οἶκον, ἐντός τοῦ ὁποίου λειτουργοῦμε, καί μέ τήν ἐκφώνησι «Ὅτι πρέπει σοι πᾶσα δόξα, τιμή καί προσκύνησις, τῷ Πατρί...». 3. Τά Ἀντίφωνα. Κατ ἀρχάς νά ἀναφέρωμε ὅτι ὁ ὅρος ἀντίφωνον εἶναι τεχνικός μουσικός ὅρος καί ἀναφέρεται στόν ἀρχαϊκό τρόπο ψαλμωδίας κατά τίς συνάξεις τῶν χριστιανῶν. Ἡ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας γνώ- 5

6 ρισε δύο τύπους ἀντιφωνικῆς ψαλμωδίας. Αὐτόν, κατά τόν ὁποῖο ἕνας ἐκφωνοῦσε τούς στίχους κάποιου ψαλμοῦ, στούς ὁποίους ὁ λαός ὑπέψαλλε τά ἀκροστίχια -τήν τελευταία λέξι- τοῦ ψαλμοῦ, ὅπως τό «Ἀμήν» ἤ τό «Ἀλληλούϊα» ἤ τό ἐφύμνιό του, καί αὐτόν, κατά τόν ὁποῖο οἱ δύο χοροί ἔψαλλαν ἀντιφωνικά κάποιο ψαλμό, στίχο πρός στίχο, ὅπως δηλ. ψάλλεται ὁ ν ψαλμός στούς ὄρθρους τῶν Κυριακῶν. Ἡ διαμόρφωσι τῶν ἀντιφώνων τῆς λειτουργίας ὑπό τήν σημερινή τους μορφή πραγματοποιήθηκε μεταξύ τοῦ ζ καί τοῦ η αἰῶνος. Ἀπό τήν μελέτη τῶν πηγῶν προκύπτει ὅτι ἡ λειτουργία ἀρχόταν διά τῶν ἀναγνωσμάτων, ἀφοῦ προηγουμένως ὁ κλῆρος καί ὁ λαός εἰσέρχονταν μετά τοῦ Εὐαγγελίου ἐν σιγῇ στόν ναό, καί ἀφοῦ διδόταν ἀπό τόν ἐπίσκοπο, ὁ ὁποῖος ἵστατο στό σύνθρονο, ἡ εὐλογία «Εἰρήνη πᾶσι» 1. Τόν ζ, λοιπόν, αἰῶνα, ἀρχίζῃ νά διαμορφώνεται τό τμῆμα τοῦτο τῆς λειτουργίας. Πρῶτα φαίνεται πώς εἰσήγαγαν ἕναν εἰσοδικό ψαλμό, ὁ ὁποῖος συνόδευε τήν πομπική εἴσοδο κλήρου καί λαοῦ στόν ναό, ἤ κατ ἄλλες πηγές τήν ἐνδυμασία στό σκευοφυλάκιο τοῦ ἐπισκόπου ἤ τοῦ ἱερέως, καί τήν εἴσοδο μόνον αὐτοῦ στόν ναό, προκειμένου νά τελέσῃ τήν λειτουργία. Ὡς τέτοιο ψαλμό ἐπέλεξαν τόν 94 ο, «Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ» 2, μέ ἐφύμνιο τό «ἀλληλούια», ψαλμό, ὁ ὁποῖος μέχρι τόν 6 ο στίχο ἀποτελεῖ μία θαυμάσια πρόσκλησι γιά δοξολογία τοῦ Θεοῦ ἀπό τήν λατρεύουσα κοινότητα. Στίς ἀρχές τοῦ η αἰῶνος προσετέθησαν πρίν ἀπό τόν εἰσοδικό αὐτό ψαλμό καί ἄλλοι δύο ψαλμοί, πιθανόν διαδοχικά, ἔτσι ὥστε τελικά, γιά τό ἱερό τοῦ ἀριθμοῦ, οἱ ψαλμοί ἔγιναν τρεῖς. Οἱ νέοι ψαλμοί ἦ- ταν ὁ 91 ος («Ἀγαθόν τό ἐξομολογεῖσθαι τῷ Κυρίῳ») καί ὁ 92 ος («Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν, εὐπρέπειαν ἐνεδύσατο»). Γιά τήν ὕπαρξι τριῶν ἀ- ντιφώνων στήν ἀρχή τῆς λειτουργίας μαρτυρεῖ πρῶτος ὁ ἅγιος Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως (+733) («Ἱστορία ἐκκλησιαστική καί μυστική 1 Αὐτή ἡ ἀρχαϊκή τάξι μαρτυτεῖται ἀπό τίς παλαιές πηγές, τούς ἱερούς συγγραφεῖς, ὅπως τόν ἅγιο Ἰουστίνο καί τόν ἱερό Χρυσόστομο, καί τίς ἀρχαῖες λειτουργίες, ὅπως τῶν Ἀποστολικῶν Διαταγῶν (δ αἰ.). Ἡ ἴδια τάξι ἴσχυε μέχρι τόν ζ αἰῶνα, ὅπως μποροῦμε νά συναγάγωμε ἀπό τήν «Μυσταγωγία» τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, ὅπου ἡ ἔναρξι τῆς λειτουργίας σημειώνεται ἀκόμη ἀπό τήν εἴσοδο καί τά ἀναγνώσματα. 2 «Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ, ἀλαλάξωμεν τῷ Θεῷ τῷ Σωτῆρι ἡμῶν προφθάσωμεν τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἐν ἐξομολογήσει καὶ ἐν ψαλμοῖς ἀλαλάξωμεν αὐτῷ. Ὅτι Θεὸς μέγας Κύριος καὶ Βασιλεὺς μέγας ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ὅτι ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ τὰ πέρατα τῆς γῆς, καὶ τὰ ὕψη τῶν ὀρέων αὐτοῦ εἰσιν ὅτι αὐτοῦ ἐστιν ἡ θάλασσα, καὶ αὐτὸς ἐποίησεν αὐτήν, καὶ τὴν ξηρὰν αἱ χεῖρες αὐτοῦ ἔπλασαν. Δεῦτε προσκυνήσωμεν καὶ προσπέσωμεν αὐτῷ καὶ κλαύσωμεν ἐναντίον Κυρίου, τοῦ ποιήσαντος ἡμᾶς». 6

7 θεωρία»). Οἱ δύο νέοι ψαλμοί ἐπελέγησαν γιά τόν ἔντονα πανηγυρικό τόνο τους, ὅπως ἐπίσης καί γιά τό ὅτι ἀναφέρονται προφητικά στό γεγονός τῆς ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, πρᾶγμα τό ὁποῖο ταιριάζει μέ τόν πασχαλινό χαρακτῆρα τῆς θείας λειτουργίας. Γιά κάθε ψαλμό εἶχε ἐπιλεγεῖ καί ἕνα ἐφύμνιο, τό ὁποῖο δέν ἦταν παντοῦ καί πάντοτε τό ἴδιο. Οἱ ψαλμοί ψάλλονταν ἀντιφωνικά ἐντός τοῦ ναοῦ πλέον καί ἦταν πλαισιωμένοι μέ διακονικές συναπτές, ἱερατικές εὐχές καί ἐκφωνήσεις. Ἀπό τά ὅσα ἔχουν γραφῇ μέχρι τώρα ἐξάγεται τό συμπέρασμα ὅτι τά ἀ- ντίφωνα στήν πρωταρχική τους μορφή, αὐτά τά ὁποῖα εἰσήχθησαν δηλ. προκειμένου νά καλύψουν τόν χρόνο τῆς εἰσόδου κλήρου καί λαοῦ στόν ναό γιά τήν τέλεσι τῆς θείας λειτουργίας, ἦταν εἰσοδικοί ὕμνοι 3. Ὡς ἐφύμνια γιά τούς τρεῖς πρώτους ψαλμούς κατά σειρά μαρτυροῦνται τά «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου* Σῶτερ, σῶσον ἡμᾶς» γιά τόν πρῶτο (91), «Πρεσβείαις τῶν ἁγίων σου,* σῶσον ἡμᾶς Κύριε» γιά τόν δεύτερο (92) καί «Σῶσον ἡμᾶς, υἱέ Θεοῦ,* ὁ ἀναστάς ἐκ νεκρῶν* ψάλλοντάς σοι ἀλληλούια» γιά τόν τρίτο (94). Τά ἀντίφωνα αὐτά χαρακτηρίζονται ὑπό τῆς λειτουργικῆς ἐπιστήμης ὡς τά ἀρχαῖα ἀντίφωνα πρός διάκρισι ἀπό τά νεώτερα, τά ὁποῖα ἀποτελοῦνται μέν ἀπό τούς τρεῖς προαναφερόμενους ψαλμούς, διαφοροποιοῦνται δὲ ὡς πρός τά ἐ- φύμνιά τους, τά ὁποῖα εἶναι «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου* Σῶτερ, σῶσον ἡμᾶς» γιά τόν πρῶτο (91), «Σῶσον ἡμᾶς, υἱέ Θεοῦ,* ψάλλοντάς σοι ἀλληλούια» γιά τόν δεύτερο (92), καί τό ἀπολυτίκιον τῆς ἡμέρας γιά τόν τρίτο (94). Ὅπως προαναφέραμε τά ἀντίφωνα περιβάλλονται ὑπό συναπτῶν, εὐχῶν καί ἐκφωνήσεων. Ἡ κανονική τάξι προβλέπει νά λέγεται πρῶτα ἡ συναπτή, νά ἀκολουθῇ ἡ εὐχή τοῦ ἀντιφώνου, στήν συνέχεια ἡ ἐκφώνησί της, καί τέλος νά ψάλλεται τό ἀντίφωνο. Τοῦ πρώτου ἀντιφώνου προηγοῦνται τά εἰρηνικά, ἐνῶ τοῦ δευτέρου καί τοῦ τρίτου μικρές συναπτές. Τό δεύτερο ἀντίφωνο κατακλείεται πάντοτε διά τοῦ ὕμνου «Ὁ μονογενής υἱός». Ὁ ὕμνος τοῦτος καθιερώθηκε στήν λατρεία τόν στ αἰῶνα ἀπό τόν αὐτοκράτορα Ἰουστινιανό, καί στήν θέσι τήν ὁποία εὑρίσκεται σήμερα μετετέθη τόν ι αἰῶνα. Ἔχει χριστοκεντρικό περιεχόμενο, ἀφοῦ ἐν συντομίᾳ ἀνατρέχει ὅλες τίς σωτηριώδεις ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ γιά τόν κόσμο (σάρκωσι τοῦ Θεοῦ Λόγου, σταύρωσι, θάνατος, ἀνάστασι). Μέ ἀρκετή ἄνεσι θά μποροῦσε νά χαρακτηρισθῇ ὡς ἕνα 3 Ὡς τέτοιοι εἰσοδικοί ὕμνοι, ἐκτός τοῦ 94 ου ψαλμοῦ, μαρτυροῦνται ἀπό ἄλλες πηγές καί ὁ τρισάγιος ὕμνος ὡς ἐφύμνιο στόν 79 ο ψαλμό («Ὁ ποιμένων τόν Ἰσραήλ, πρόσχες»), ὅπως ἐπίσης καί τό τροπάριο «Ὁ μονογενής Υἱός», τό ὁποῖον ψαλλόταν κατά τίς μή ἑορτάσιμες ἡμέρες. 7

8 δεύτερο σύμβολο πίστεως. Στό τέλος τοῦ τρίτου ἀντιφώνου γίνεται ἡ εἴσοδος τοῦ Εὐαγγελίου (μικρά εἴσοδος). 4. Τά Τυπικά. Στήν μοναστική λειτουργική τάξι, ἀντί τῶν ἀντιφώνων, ψάλλονται κατά τίς Κυριακές καί στίς ἀγρυπνίες τῶν μεγάλως ἑορταζομένων ἁγίων τά τυπικά καί οἱ μακαρισμοί. Πρόκειται γιά τρεῖς ὑ- μνογραφικές ἑνότητες, οἱ ὁποῖες ἀντικαθιστοῦν στό πρό τῆς εἰσόδου τοῦ Εὐαγγελίου τμῆμα τῆς θείας λειτουργίας τά ἀντίφωνα. Ἡ πρώτη στάσι τῶν τυπικῶν ἀποτελεῖται ἀπό τόν 102 ψαλμό «Εὐλόγει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον», ἡ δεύτερη ἀπό τόν 145 ψαλμό «Αἴνει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον», καί ἡ τρίτη ἀπό τήν «ᾠδή τῶν μακαρισμῶν» (Ματθ. 5, 3-12), στό τέλος τῶν ὁποίων προσάπτονται, γιά μέν τίς Κυριακές τά τροπάρια τῶν μακαρισμῶν ἐκ τῆς Παρακλητικῆς (ἀναλόγως τοῦ ἤχου τῆς ἡμέρας), γιά δὲ τίς μνῆμες ἁγίων τά τροπάρια τῆς γ καί τῆς στ ᾠδῆς τοῦ κανόνος τοῦ ἁγίου ἐκ τοῦ Μηναίου. Στό τέλος τῶν μακαρισμῶν γίνεται ἡ εἴσοδος τοῦ Εὐαγγελίου. Τά Τυπικά καί οἱ μακαρισμοί, ὅπως ἔχουν διασωθῇ στήν μοναστική τάξι, δέν ἦσαν εὐθύς ἐξ ἀρχῆς λειτουργικό στοιχεῖο τῆς μοναστηριακῆς θείας λειτουργίας, ἀλλ ἐλήφθησαν ἐξ ἄλλης μοναστηριακῆς ἀκολουθίας, τῆς ἀκολουθίας τῶν «Τυπικῶν». Γι αὐτόν ἀκριβῶς τόν λόγο ὠνομάσθησαν καί Τυπικά. Ἡ ἀκολουθία τῶν Τυπικῶν εἶχε συνταχθῇ στίς μονές καί δομήθηκε κατά τόν τύπο τῆς θείας λειτουργίας, ἐξ οὗ καί «Τυπικά», γιά νά τελῆται κατά τίς μή λειτουργήσιμες ἡμέρες τοῦ ἔτους. Ἡ τέλεσί της προβλεπόταν μετά τήν ἀκολουθία τῆς στ ὥρας τῆς ἡμέρας (12η μ.), κατά τόν συνήθη δηλ. χρόνο τελέσεως τῆς λειτουργίας, στό τέλος τῆς ὁποίας, οἱ μοναχοί, κοινωνοῦσαν ἀπό προηγιασμένα δῶρα. Ὀλίγον κατ' ὀλίγον ἡ ἀκολουθία τῶν Τυπικῶν συνδυάσθηκε μετά τῆς ἀ- κολουθίας τοῦ ἑσπερινοῦ. Ἐκ τοῦ συνδυασμοῦ αὐτοῦ προέκυψε κατά τόν ζ αἰῶνα ἕνα νέο λειτουργικό σχῆμα, ἡ ἀκολουθία τῶν προηγιασμένων δώρων. 5. Εἴσοδος τοῦ Εὐαγγελίου. Στό τέλος τοῦ γ ἀντιφώνου ἤ στό τέλος τῶν μακαρισμῶν, γίνεται σήμερα ἡ εἴσοδος τοῦ Εὐαγγελίου (ἀπό τοῦ ιδ αἰῶνος χαρακτηρίζεται ὡς μικρά εἴσοδος). Ὁ ἱερέας θά παραλάβῃ τό Εὐαγγέλιο ἀπό τήν ἁγία τράπεζα, ἀφοῦ προηγουμένως βάλῃ τρεῖς μικρές μετάνοιες, καί, φέροντάς το στό ὕψος τοῦ προσώπου του, θά ἐξ- έλθῃ ἐκ τῆς βορείου πύλης προπορευομένης λαμπάδος, θά ἔλθῃ στό κέντρο τοῦ ναοῦ ἤ στόν σολέα, θά ἀναγνώσῃ τήν εὐχή τῆς εἰσόδου «Δέσποτα Κύριε ὁ Θεός ἡμῶν...», θά εὐλογήσῃ τήν εἴσοδο (ὡραία πύλη) καί στήν λῆξι τοῦ τροπαρίου θά ὑψώσῃ τό Εὐαγγέλιο ἐκφωνῶντας τό «Σοφία ὀρθοί». Ἀκολούθως, ψαλλομένου τοῦ εἰσοδικοῦ «Δεῦτε προσκυνή- 8

9 σωμεν καί προσπέσωμεν Χριστῷ...», εἰσέρχεται καί πάλιν ἐντός τοῦ ἱεροῦ βήματος, ὅπου θά ἐναποθέσῃ τό Εὐαγγέλιο ἐπί τῆς ἁγίας τραπέζης. Ἡ ἐκφώνησι «Σοφία ὀρθοί» ἐμφανίζεται τόν ζ αἰῶνα. Οὐσιαστικῶς πρόκειται περί ἑνός παραγγέλματος προσοχῆς, ἡ δὲ ἑρμηνεία της θά πρέπει νά διατυπωθῇ σέ σχέσι μέ τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. Κατά τόν ἱερό Καβάσιλα τό Εὐαγγέλιο δηλώνει τόν ἴδιο τόν Χριστό, ὁ ὁποῖος διαφορετικά ὀνομάζεται καί «Σοφία». Εἶναι ἡ τοῦ Θεοῦ (Πατρός) Σοφία καί Δύναμις. Υψούμενο τό Εὐαγγέλιο προβάλλει στούς πιστούς τόν Χριστό, ὁ ὁποῖος δι αὐτοῦ τοῦ τρόπου αἰσθητοποιεῖ τήν παρουσία του μεταξύ τους. Ὁ ὅρος ὅμως «σοφία» εἶναι δυνατόν νά λάβῃ καί μία δεύτερη ἑρμηνεία. «Σοφία» εἶναι ἡ ἰδία ἡ διδασκαλία τοῦ Εὐαγγελίου, τήν ὁποία ἐντός ὀλίγου θά ἀκούσωμε νά ἀναγινώσκεται ἐπ Εκκλησίας. Ἡ εὐχή τῆς εἰσόδου, ἡ ὁποία μέχρι καί τόν ιβ αἰῶνα λεγόταν εἰς ἐπήκοον τῶν πιστῶν, ὅπως καί ἡ εὐλογία τῆς εἰσόδου, ἀναφέρονται στήν «εἴσοδον τῶν ἁγίων» (ὡραία πύλη), ἀλλά καί στήν κίνησι τῶν κληρικῶν γιά νά εἰσέλθουν στό ἱερό βῆμα, ὅπου θά πραγματοποιηθῇ συλλειτουργία μετά τῶν ἀγγέλων. Ἐν συνεχείᾳ, ὡς ἤδη σημειώσαμε, ψάλλεται τό εἰσοδικό, τό ὁποῖο παρουσιάζει διάφορες παραλλαγές, ἀναλόγως τῆς περιπτώσεως. Κατά τίς Κυριακές καί τίς καθημερινές ψάλλεται τό «Δεῦτε προσκυνήσωμεν...» (Ψαλμ. 94, 6) μέ ἐφύμνιο «ὁ ἀναστάς ἐκ νεκρῶν...» (Κυριακές) ἤ «ὁ ἐν ἁγίοις θαυμαστός...» (καθημερινές), ἐνῶ οἱ δεσποτικές ἑορτές ἔχουν τά δικά τους εἰσοδικά. Καί ταῦτα μέν ὡς πρός τήν σύγχρονη λειτουργική πρᾶξι. Ἡ ἀρχαία πρᾶξι στό συγκεκριμένο σημεῖο ἦταν πολύ διαφορετική. Ἡ εἴσοδος τοῦ Εὐαγγελίου γινόταν ἀπό τό σκευοφυλάκιο στόν ναό. Τό σκευοφυλάκιο ἦταν ἰδιαίτερο δωμάτιο προσηρτημένο κυρίως στό δυτικό μέρος τοῦ ναοῦ καί χρησίμευε γιά τήν φύλαξι τῶν ἱερῶν σκευῶν. Ἀπό ἐδῶ, οἱ διάκονοι ἔπαιρναν τό Εὐαγγέλιο, καί ὅλοι μαζί, (κλῆρος καί λαός) εἰσόδευαν στόν κυρίως ναό γιά τήν λειτουργία. Στήν εἴσοδο τοῦ ναοῦ ἀναγινωσκόταν ἡ εὐχή τῆς εἰσόδου. Οἱ κληρικοί ἦσαν ντυμένοι μέ τά ἄμφιά τους, καί ἐάν θά λειτουργοῦσε ἐπίσκοπος, στό σημεῖο τοῦτο (εἴσοδος ναοῦ) ἐνδυόταν τά ἄμφιά του, καί ἐν συνεχείᾳ εἰσόδευε μετά τῶν ὑπολοίπων στόν ναό 4. Τό Εὐαγγέλιο μετά τήν εἴσοδό του στόν ναό τοποθετεῖτο ἐπί τοῦ ἄμβωνος, ὁ ὁποῖος εὑρισκόταν στό κέντρο τοῦ ναοῦ, ἀπ ὅπου θά γινόταν ἡ ἀνάγνωσι. Τήν ἀνάγνωσι τοῦ Εὐαγγελίου ἀκολουθοῦσε τό κήρυγμα, σύμφωνα πρός ὅλες τίς μαρτυρίες τῶν κειμένων. 6. Ἀπολυτίκια Κοντάκιον. Μετά τό εἰσοδικό καί τήν εἴσοδο τοῦ 4 Κατάλοιπο τῆς ἀρχαίας αὐτῆς πράξεως εἶναι μέχρι σήμερα ἡ εἴσοδος τοῦ ἐπισκόπου στό ἱερό βῆμα κατά τήν μικρά εἴσοδο. 9

10 ἱερέως ἐντός τοῦ ἱεροῦ βήματος ψάλλονται σήμερα τό ἀπολυτίκιον τῆς ἡμέρας, τοῦ ἑορταζομένου ἁγίου, ἐάν ὑπάρχῃ, τό τοῦ ἁγίου τοῦ ναοῦ καί τό κοντάκιο τῆς περιόδου. Ἡ ἑνότητα αὐτή παλαιότερα ἀνῆκε στό γ ἀντίφωνο, τό ὁποῖο μετά τήν ψαλμωδία τοῦ εἰσοδικοῦ κατακλειόταν μέ τό ἀπολυτίκιο καί τό κοντάκιο, στά ὁποῖα προτασσόταν ἀντιστοίχως τό «Δόξα» καί «Καί νῦν». Ἡ ἀρχαία αὐτή τάξι διατηρεῖται σήμερα κυρίως στίς δεσποτικές ἑορτές, στίς ὁποῖες, μετά τό εἰσοδικό, ψάλλονται μόνον τό ἀπολυτίκιο καί τό κοντάκιο τῆς ἑορτῆς, χωρίς τήν προσθήκη τοῦ «Δόξα, Καί νῦν». Τό ἑπόμενο βῆμα, τό ὁποῖο συνετέλεσε στήν διαφοροποίησι τῆς λειτουργικῆς τούτης ἑνότητος ἦταν ἡ αὔξησι τῶν μετά τήν εἴσοδο τροπαρίων, προφανῶς χάριν τῆς ἱκανοποιήσεως τῆς εὐλαβείας τοῦ λαοῦ, ἀλλά καί λόγῳ τῆς τάσης γιά τιμή περισσοτέρων ἁγίων. Στό σημεῖο τοῦτο μετεφέρθη ἐν συνεχείᾳ καί ἡ μυστικῶς ἀναγινωσκόμενη στό ἑξῆς ὑπό τοῦ ἱερέως εὐχή τοῦ τρισαγίου ὕμνου. 7. Τρισάγιος ὕμνος. Τῆς ψαλμῳδίας τοῦ κοντακίου ἕπεται ἡ ψαλμωδία τοῦ τρισαγίου ὕμνου «Ἅγιος ὁ Θεός, ἅγιος ἰσχυρός, ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς». Αὐτός εἰσάγεται μέ τήν διακονική παρακέλευσι «Τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν», ἀκολουθεῖ κανονικά ἡ εὐχή τοῦ τρισαγίου, διά τῆς ὁποίας παρακαλοῦμε τόν Θεό νά προσδεχθῇ «ἐκ τοῦ στόματος ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν τόν τρισάγιον ὕμνον», καί κατακλείεται μέ τήν ἐκφώνησι τοῦ ἱερέως «Ὅτι ἅγιος εἶ, ὁ Θεός ἡμῶν...». Παλαιότερα (ε στ αἰ.) στό σημεῖο τοῦτο ἐκφωνοῦνταν τά εἰρηνικά, τά ὁποῖα μετετέθησαν πρό τῶν ἀντιφώνων τόν θ αἰῶνα. Ἡ ὀνομασία «τρισάγιος ὕμνος» ὀφείλεται στό τρίς ἐπαναλαμβανόμενον «ἅγιος». Ὁ ὕμνος ψάλλεται τρεῖς φορές, ἀκολουθεῖ τό «Δόξα, Καί νῦν», στό τέλος τοῦ ὁποίου προσάπτεται τό ἀκροτελεύτιον «ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς», γιά νά κατακλεισθῇ μέ τήν περισσή, τό λεγόμενον «δύναμις», τό ὁποῖο ἀπαιτεῖ μελωδικότερη καί ἐντονότερη ψαλμῳδία τοῦ τρισαγίου. Βάσι γιά τήν σύνταξι τοῦ ὕμνου ἀποτελεῖ ὁ ὕμνος τῶν ἀγγέλων «ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ», ὅπως αὐτός καταγράφεται στό ὅραμα τοῦ προφήτου Ἠσαΐου (Ἠσ. στ 3) 5, ὡς ἐπίσης καί ὁ 2ος στίχος 5 «Καὶ ἐγένετο τοῦ ἐνιαυτοῦ, οὗ ἀπέθανεν Ὀζίας ὁ βασιλεύς, εἶδον τὸν Κύριον καθήμενον ἐπὶ θρόνου ὑψηλοῦ καὶ ἐπῃρμένου, καὶ πλήρης ὁ οἶκος τῆς δόξης αὐτοῦ. Καὶ Σεραφὶμ εἱστήκεισαν κύκλῳ αὐτοῦ, ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνὶ καὶ ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνί, καὶ ταῖς μὲν δυσὶ κατεκάλυπτον τὸ πρόσωπον, ταῖς δὲ δυσὶ κατεκάλυπτον τοὺς πόδας καὶ ταῖς δυσὶν ἐπέταντο. Καὶ ἐκέκραγεν ἕτερος πρὸς τὸν ἕτερον καὶ ἔλεγον ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος σαβαώθ, πλήρης πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦ. Καὶ ἐπήρθη τὸ ὑπέρθυρον ἀπὸ τῆς φωνῆς, ἧς ἐκέκραγον, καὶ ὁ οἶκος ἐπλήσθη καπνοῦ. Καὶ εἶ- 10

11 τοῦ 41ου ψαλμοῦ «ἐδίψησεν ἡ ψυχή μου πρός τό Θεόν, τόν ἰσχυρόν, τό ζῶντα». Ὁ ποιητής τοῦ ὕμνου συνέθεσε ἀριστοτεχνικά τά δύο τοῦτα χωρία συνδυάζοντας τά τρία «ἅγιος» τοῦ ὕμνου τῶν ἀγγέλων μετά τῶν τριῶν τελευταίων λέξεων τοῦ ψαλμικοῦ στίχου. Ἔτσι παρήγαγε τό «Ἅγιος ὁ Θεός, ἅγιος ἰσχυρός, ἅγιος (ζῶν) ἀθάνατος», στό ὁποῖο ἔθεσε ὡς κατακλείδα τό «ἐλέησον ἡμᾶς». Ὁ ὕμνος ἑρμηνεύεται τριαδολογικά. Κατά τόν ἅγιο Νικόλαο Καβάσιλα ψάλλοντάς τον «ὡς Τριάδα τόν Θεόν ἀνυμνοῦμεν». Τήν καλύτερη ὅμως τριαδολογική ἑρμηνεία μᾶς τήν δίνει τό δοξαστικό τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τῆς Πεντηκοστῆς «ἅγιος ὁ Θεός, ὁ πάντα δημιουργήσας δι Υἱοῦ, συνεργείᾳ τοῦ ἁγίου Πνεύματος (Πατέρας). Ἅγιος ἰσχυρός, δι οὗ τόν Πατέρα ἐγνώκαμε, καί τό Πνεῦμα τό ἅγιον ἐπεδήμησεν ἐν κόσμῳ (Υἱός). Ἅγιος ἀθάνατος, τό παράκλητον Πνεῦμα, τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον, καί ἐν Υἱῷ ἀναπαυόμενον. Τριάς ἁγία, δόξα σοι». Στό ἴδιο πνεῦμα κινεῖται καί τό τριαδικό τροπάριο «Ἅγιος ὁ Θεός, ὁ Πατήρ ὁ ἄναρχος, ἅγιος ἰσχυρός, ὁ Υἱός συνάναρχος, ἅγιος ἀθάνατος, τό πανάγιον Πνεῦμα». Ὁ ὕμνος συνετάχθη ἤ ἐπενοήθη, ἐν πᾶσι περιπτώσει, ἀπό τόν πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Πρόκλο 6 (+447) καί εἰσήχθη στήν λατρεία τῇ προσταγῇ τοῦ αὐτοκράτορος τοῦ Βυζαντίου Θεοδοσίου Β' τοῦ Μικροῦ ( ). Ὁ ὕμνος, ὅπως ἤδη σημειώσαμε στήν περί τῶν ἀντιφώνων ἑνότητα, ἀρχικά ψαλλόταν ὡς ἐφύμνιο στόν 79ο ψαλμό «Ὁ ποιμαίνων τόν Ἰσραήλ, πρόσχες», ἡ δὲ ψαλμῳδία του ἀποσκοποῦσε στήν κάλυψι τοῦ χρόνου τῆς εἰσόδου κλήρου καί λαοῦ στόν κυρίως ναό γιά τήν τέλεσι τῆς θείας λειτουργίας. Στήν θέσι τήν ὁποία εὑρίσκεται σήμερα, τοποθετήθηκε τόν στ αἰῶνα. 8. Ἡ ἄνω καθέδρα. Κατά τήν ψαλμῳδία τοῦ «Δύναμις», σύμφωνα πρός τίς ἀρχαῖες διατάξεις τῆς θείας λειτουργίας, καί ὄχι στό «Δόξα, Καί νῦν», ὅπως σημειώνουν νεώτερα ἔντυπα Ἱερατικά, ὁ διάκονος καί ὁ ἱερέας ἤ ὁ ἱερέας μόνος «ἀπέρχονται ἐν τῇ καθέδρᾳ» λέγοντος τοῦ διακόπον ὦ τάλας ἐγώ, ὅτι κατανένυγμαι, ὅτι ἄνθρωπος ὢν καὶ ἀκάθαρτα χείλη ἔχων, ἐν μέσῳ λαοῦ ἀκάθαρτα χείλη ἔχοντος ἐγὼ οἰκῶ καὶ τὸν βασιλέα Κύριον σαβαὼθ εἶδον τοῖς ὀφθαλμοῖς μου. Καὶ ἀπεστάλη πρός με ἓν τῶν Σεραφίμ, καὶ ἐν τῇ χειρὶ εἶχεν ἄνθρακα, ὃν τῇ λαβίδι ἔλαβεν ἀπὸ τοῦ θυσιαστηρίου, καὶ ἥψατο τοῦ στόματός μου καὶ εἶπεν ἰδοὺ ἥψατο τοῦτο τῶν χειλέων σου καὶ ἀφελεῖ τὰς ἀνομίας σου καὶ τὰς ἁμαρτίας σου περικαθαριεῖ. Καὶ ἤκουσα τῆς φωνῆς Κυρίου λέγοντος τίνα ἀποστείλω, καὶ τίς πορεύσεται πρὸς τὸν λαὸν τοῦτον; καὶ εἶπα ἰδοὺ ἐγώ εἰμι ἀπόστειλόν με». (Ἠσ. 6, 1-8). 6 Ὁ Πρόκλος ὑπῆρξεν διάκονος καί κατόπιν διάδοχος στόν Θρόνο τῆς Κωνσταντινουπόλεως τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. 11

12 νου τό «Κέλευσον δέσποτα». Ἀπερχόμενος ὁ ἱερέας λέγει «Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου», ὁ διάκονος «Εὐλόγησον, δέσποτα, τήν ἄνω καθέδραν», καί ὁ ἱερέας εὐλογῶντας κατά ἀνατολάς λέγει «Εὐλογημένος εἶ ὁ ἐπί θρόνου δόξης τῆς βασιλείας σου, ὁ καθήμενος ἐπί τῶν χειρουβίμ, πάντοτε...». Ἡ κίνησι καί ἡ εὐλογία αὐτή δέν εἶναι καθόλου ἄσκοπη, καί κακῶς σέ ὁρισμένα Ἱερατικά ἔχει ἀντικατασταθεῖ μέ κίνησι καί ὑπόκλισι πρός τήν πρόθεσι ἤ ἐπί τό χειρότερο μέ εὐλογία τῆς ἁγίας τραπέζης. Ἡ εὐλογία τῆς ἄνω καθέδρας εἶναι δυνατόν νά φαντάζῃ σήμερα ὡς μία ἄνευ περιεχομένου κίνησι, πλήν διασώζει μίαν πανάρχαιη λειτουργική πρᾶξι. Στό σημεῖο τοῦτο πραγματοποιεῖτο ἡ εἴσοδος τῶν ἱερέων στό θυσιαστήριο καί ἡ ἄνοδός των στήν καθέδρα, στό σύνθρονο δηλ., τό ὁποῖον εὑρισκόταν πίσω ἀπό τήν ἁγία τράπεζα. Ἡ ἄνω καθέδρα ἦταν ὁ ἐπισκοπικός θρόνος, ὁ ὁποῖος βρισκόταν στό κέντρο τοῦ συνθρόνου. Ἐκ τοῦ σημείου τούτου διδόταν ἡ ἀρχική εὐλογία, «εἰρήνη πᾶσι», γιά τήν ἔναρξι τῆς λειτουργίας διά τῶν ἀναγνωσμάτων, ὅπως μαρτυρεῖ ὁ ἱερός Χρυσόστομος 7 καί ὅλες οἱ ἀρχαῖες πηγές. Στό σύνθρονο παρέμεναν οἱ κληρικοί κατά τήν ἀνάγνωσι τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων καί κατά τήν διεξαγωγή τοῦ κηρύγματος. Ἡ εὐλογία τῆς ἄνω καθέδρας δέν εἶναι εὐλογία πρός τόν «ἐπί θρόνου δόξης καθήμενον» Χριστόν, ἀλλά κάτι ἀνάλογο πρός τήν εὐλογία τῆς εἰσόδου τοῦ ναοῦ ἤ τοῦ θυσιαστηρίου κατά τήν μικρή εἴσοδο. Ἐπίσης ἡ πορεία μας κατά ἀνατολάς φανερώνει τήν ἐσχατολογική προσδοκία μας. Ὑπογραμμίζει δὲ τήν πίστι μας στόν ἐξ ἀνατολῶν ἐρχόμενον Κύριον κατά τήν δευτέραν αὐτοῦ παρουσιάν. 9. Τά ἀναγνώσματα. Μετά τήν ψαλμωδία τοῦ τρισαγίου ὕμνου ἀκολουθοῦν τά ἐκ τῆς Καινῆς Διαθήκης προβλεπόμενα ἀναγνώσματα. Σήμερα εἶναι δύο, ἕνα ἀπό τό βιβλίο τοῦ Ἀποστόλου καί ἕνα ἀπό τό βιβλίο τοῦ Εὐαγγελίου. Σέ παλαιότερες ἐποχές τά ἀναγνώσματα ἦταν τρία ἤ καί πέντε ἀκόμη, τάξι ἡ ὁποία τηρεῖται στήν λειτουργία τοῦ ἁγίου Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου καί σ αὐτήν τοῦ ἀποστόλου Μάρκου. Ἐν πρώτοις ἀναγινωσκόταν περικοπή ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη, καί συγκεκριμένα ἀπό τό βιβλίο τοῦ Προφητολογίου, καί ἀκολουθοῦσαν τό ἀποστολικό καί τό εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα. Προηγεῖτο ἡ Παλαιά Διαθήκη, ἡ ὁποία ὡς «παιδαγωγός εἰς Χριστόν» (Γαλ. γ 29), προετοίμαζε τούς πιστούς νά δεχθοῦν καί νά ἀκούσουν τόν ἴδιο τόν Κύριο κηρύσσοντα τό «εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας». Τό βιβλίο τοῦ Προφητολογίου σιγά - σιγά 7 «Εἰσιών ὁ πατήρ, οὐ πρότερον ἐπί τόν θρόνον ἀναβαίνει τοῦτον, ἕως ἄν ἅπασιν ὑμῖν εἰρήνην ἐπεύξηται». 12

13 ἐξέπεσεν ἀπό τήν λειτουργία, ἡ δὲ ἀνάγνωσι τῶν Παλαιοδιαθηκικῶν ἀ- ναγνωσμάτων μετετέθη σέ ἄλλες ἀκολουθίες, ὅπως εἶναι οἱ ἑσπερινοί τῶν ἑορτῶν καί τῶν ἑορταζομένων ἁγίων καί οἱ μεγάλες ὧρες τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν, καί σέ ἄλλα λειτουργικά βιβλία, ὅπως τά Μηναῖα, τό Τριῴδιο καί τό Πεντηκοστάριο. Ὅπως ἐξάγεται ἀπό τίς πηγές δέν ὑπῆρχεν εὐθύς ἐξ ἀρχῆς σύστημα διαχωρισμοῦ καί κατανομῆς τῶν ἁγιογραφικῶν περικοπῶν. Παρ ὅλα ταῦτα ἡ μαρτυρία τοῦ λόγου τῶν ἀποστόλων (προφορικοῦ ἤ γραπτοῦ) περί τῆς δράσεως καί τῆς διδασκαλίας τοῦ Κυρίου ἦταν ἀπό τά ἀπαραίτητα στοιχεῖα τῆς λατρείας τῶν πρωτοχριστιανικῶν, ἀλλά καί τῶν ὑστέρων χρόνων. Ἀπό τό βιβλίο τῶν Πράξεων πληροφορούμεθα ὅτι οἱ πρῶτοι Χριστιανοί «ἦσαν προσκαρτεροῦντες τῇ διδαχῇ τῶν ἀποστόλων καί τῇ κοινωνίᾳ καί τῇ κλάσει τοῦ ἄρτου καί ταῖς προσευχαῖς» (Πράξ. β 42). Ἀναπόσπαστο στοιχεῖο τῆς συνάξεως ἦταν ἡ «διδαχή τῶν ἀποστόλων», ὁ λόγος τους περί τοῦ Κυρίου, αὐτό τό ὁποῖο στήν συνέχεια θά καταθέσουν ὡς γραπτή μαρτυρία καί θά γίνῃ εὐαγγέλιο. Σημαντικώτατη περί τοῦ προκειμένου θέματος εἶναι καί ἡ μαρτυρία τήν ὁποία μᾶς διασώζει ὁ ἅγιος Ἰουστῖνος, ὁ φιλόσοφος καί μάρτυς, στήν πρώτη του Ἀπολογία (150 μ.χ.). Ἀπό αὐτή μανθάνομεν ὅτι κατά τίς συν- άξεις τῶν χριστιανῶν «τῇ τοῦ ἡλίου ἡμέρᾳ», «τά ἀπομνημονεύματα τῶν ἀποστόλων ἤ τά συγγράμματα τῶν προφητῶν ἀναγινώσκεται, μέχρις ἐγχωρεῖ» (ΡG 6, 429). Ἡ διατύπωσι τοῦ κειμένου «μέχρις ἐγχωρεῖ» δηλώνει ὅτι ἡ ἐπιλογή καί ἡ ἔκτασι τοῦ ἁγιογραφικοῦ κειμένου ἐναπόκειτο στήν διάκρισι τοῦ προεστῶτος τῆς συνάξεως. Ὁ καταμερισμός τῆς Ἁγίας Γραφῆς σέ περικοπές πρός ἐξυπηρέτησι τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας προέκυψε σύν τῷ χρόνῳ, καί εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς συστηματικῆς πλέον δόμησής της. Μέ τήν ἀνάγνωσι τῶν Πράξεων ἤ τῶν Ἐπιστολῶν ἀναφαίνεται στήν Ἐκκλησία «ἡ τῶν ἀποστόλων κλῆσις καί ἀνάδειξις» (Γερμανός Κων/ πόλεως). Περί τοῦ ἀποστόλου ὁ ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης σημειώνει «εἶτα τῶν ἀποστολικῶν ἡ ἀνάγνωσις λόγων, ὅ δηλοῖ τήν τῶν ἀποστόλων εἰς τά ἔθνη ἀποστολήν». Γιά τό Εὐαγγέλιο ὁ Γερμανός Κων/πόλεως γράφει «τό εὐαγγέλιόν ἐστιν ἡ παρουσία τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, καθ ἥν ὡράθη ἡμῖν, οὐκέτι διά νεφελῶν καί αἰνιγμάτων λαλῶν ὥς ποτε τῷ Μωσῇ... ἀλλ ἐμφανῶς ἡμῖν ὡς ἄνθρωπος ἀληθῶς ἐφάνη καί ὡράθη ἡμῖν ὡς πραΰς καί ἥσυχος βασιλεύς, ὁ πρίν καταβάς ὡς ὑετός ἐπί πόκον ἀψοφητί (ἀθορύβως)». (Ἱστορία ἐκκλησιαστική καί μυστική θεωρία). 10. Προκείμενον: Τῆς ἀναγνώσεως τοῦ ἀποστόλου προτάσσονται κατά τήν νεώτερη τάξι δύο ψαλμικοί στίχοι, τούς ὁποίους ἀπαγγέλλει ὁ 13

14 ἀναγνώστης, τοῦ ἱερέως ἀντιφωνοῦντος «Πρόσχωμεν σοφία πρόσχωμεν», ἐνῶ κατά τήν ἀνάγνωσί του πλεῖστοι ὅσοι τῶν ἱερέων θυμιοῦν τήν ἁγία τράπεζα, τίς εἰκόνες καί τόν λαό. Πρόκειται γιά δύο παλαιότατες λειτουργικές πράξεις, οἱ ὁποῖες γιά διάφορους λόγους εἴτε ἄλλαξαν μορφή (ἡ πρώτη), εἴτε μετακινήθησαν ἀπό τήν ἀρχική τους θέσι (ἡ δεύτερη). Στήν πρώτη περίπτωσι μιλοῦμε γιά τό προκείμενο, ἐνῶ στήν δεύτερη ἀναφερόμαστε στό μεταξύ τοῦ Ἀποστόλου καί τοῦ Εὐαγγελίου προσφερόμενο θυμίαμα. Τό προκείμενο ἦταν ὁ σημαντικώτερος ἀπό ἀπόψεως περιεχομένου καί ψαλμωδίας στίχος κάποιου ψαλμοῦ, ὁ ὁποῖος προτασσόταν τοῦ ψαλμοῦ τούτου καί ψαλλόταν ἀπό τόν λαό ἐνδιάμεσα τῶν στίχων τοῦ ψαλμοῦ, οἱ ὁποῖοι στιχολογοῦνταν ἀπό τόν προεξάρχοντα τοῦ χοροῦ. Ἀργότερα προκείμενο ὀνομάστηκε ὁλόκληρος ὁ ψαλμός 8. Προϊόντος τοῦ χρόνου ἡ ψαλμωδία τοῦ προκειμένου περιορίστηκε, καί ἀντί νά στιχολογεῖται ὁλόκληρος ὁ ψαλμός, ἐπιλέγονταν καί στιχολογοῦνταν δύο ἤ τρεῖς στίχοι ἀπ αὐτόν, συνήθως οἱ πρῶτοι, στό ἐνδιάμεσο τῶν ὁποίων ἐπαναλαμβανόταν τό προκείμενο 9. Δυστυχῶς ἡ ἀρνητική αὐτή ἐξέλιξι δέν περιορίσθηκε μέχρις ἐδῶ. Η ἄγνοια τῆς λειτουργικῆς παραδόσεως εἶχεν ὡς ἀποτέλεσμα τήν ἔκπτωσι καί τῶν σωζομένων ἀκόμη στό βιβλίο τοῦ Ἀποστόλου προκειμένων. Καί ἐνῶ ἀναγράφεται, π.χ. πρό τῶν ἀποστόλων τῶν Κυριακῶν «Προκείμενον, ἦχος α (τάδε), στίχος (τάδε)», τόσο τό προκείμενο ὅσο καί ὁ ἐπακολουθῶν στίχος ἐκλαμβάνονται ὡς στίχοι καί ὡς τέτοιοι ἐκφωνοῦνται. Πάντως, ἡ παρά τίς ἀλλοιώσεις διασωθεῖσα στό Ἅγιον Ὄρος περί τοῦ προκειμένου τοῦ ἀποστόλου πρᾶξι εἶναι προτιμότερη ἀπό τήν ἐπικρατοῦσα στόν κόσμο. Τούτη ἔχει ὡς ἑξῆς Ἀναγνώστης Προκείμενον τοῦ ἀποστόλου. Διάκονος - ἱερεύς Πρόσχωμεν. 8 Πέραν τῶν προκειμένων τῆς λειτουργίας, ἡ λειτουργική παράδοσι γνώρισε καί ἄλλα πολλά, ὅπως εἶναι τά προκείμενα τοῦ ἑσπερινοῦ (ἕνα δι ἑκάστην ἡμέρα), τά μεγάλα προκείμενα τῶν κατανυκτικῶν ἑσπερινῶν τῆς Τεσσαρακοστῆς (Κυριακῶν) ( Εδωκας κληρονομίαν... καί Μή ἀποστρέψῃς...), τά μεγάλα προκείμενα τῶν ἑσπερινῶν τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν (τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ) (Τίς Θεός μέγας... καί Ο Θεός ἡμῶν ἐν τῷ οὐρανῷ...), τά προκείμενα τοῦ ὄρθρου (πρό τοῦ εὐαγγελίου), τῆς νεκρωσίμου ἀκολουθίας, (Μακαρία ἡ ὁδός...), τά προκείμενα τῶν μεγάλων ὡρῶν (πρό τῶν προφητειῶν). 9 Δείγματα αὐτῆς τῆς πράξεως ἀποτελοῦν σήμερα τά μνημονευθέντα ἤδη μεγάλα προκείμενα τῆς Τεσσαρακοστῆς, τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν καί τοῦ Σαββάτου ( Ο Κύριος ἐβασίλευσεν...). 14

15 Ἀναγνώστης «Εἰς πᾶσαν τήν γῆν ἐξῆλθεν ὁ φθόγγος αὐτῶν». «Οἱ οὐρανοί διηγοῦνται δόξαν Θεοῦ». Διάκονος - ἱερεύς Σοφία. Ἀναγνώστης Πρός Ρωμαίους ἐπιστολῆς Παύλου τό ἀνάγνωσμα. Διάκονος - ἱερεύς Πρόσχωμεν. Ἀναγνώστης ἀναγινώσκει τό κείμενο τοῦ ἀποστόλου. Ἀξίζει τόν κόπο νά σημειώσωμε ὅτι τόσο στό Ἅγιον Ὄρος ὅσο καί σέ ἐνοριακούς ναούς, παρατηρεῖται σήμερα μέ πολλήν ἐπιτυχία προσπάθεια ἐπαναφορᾶς τῆς ψαλμωδίας τοῦ προκειμένου τοῦ ἀποστόλου, στιχολογουμένων τῶν ἀρχικῶν στίχων τοῦ ψαλμοῦ ἀπό τόν ὁποῖο εἶναι παρμένο. Τέλος, νά ἀναφέρωμε πώς στήν πατερική γραμματεία τά προκείμενα συνδέονται εἴτε μέ τά ἀναγνώσματα «τά προκείμενα τῶν προφητικῶν τε καί ἀποστολικῶν γραφῶν καί τοῦ εὐαγγελίου προτάσσονται... λειαίνουσί πως τήν ἀκοήν ἀδόμενα, καί τῇ ἀναγνώσει παρασκευάζουσι» (Μᾶρκος Εὐγενικός), εἴτε μέ τό θέμα τῆς ἑπομένης ἡμέρας «Προκείμενα δέ λέγεται, ὡς τῶν ἑορτῶν καί τῶν ἐπερχομένων ἡμερῶν προοίμια» (Συμεών Θεσσαλονίκης). 11. Ἀλληλουάριον: Κατά τήν ἀνάγνωσι τοῦ ἀποστολικοῦ ἀναγνώσματος, ὅπως ἤδη σημειώσαμε, ἀρκετοί ἱερεῖς συνηθίζουν τήν προσφορά θυμιάματος. Θυμιοῦν τήν ἁγία τράπεζα, τίς εἰκόνες τοῦ εἰκονοστασίου καί τόν λαό. Ἀναμφίβολα ἡ λειτουργική αὐτή πρᾶξι ἕλκει τήν καταγωγή της ἀπό παλαιά λειτουργική συνήθεια, τελεῖται ὅμως σέ λάθος χρόνο. Ἐκτός τούτου, ἡ συγκεκριμένη κίνησι δημιουργεῖ α) ἀταξία, ἡ ὁ- ποία προκαλεῖται ἀπό τήν προσπάθεια τῶν πιστῶν νά σηκωθοῦν ἀπό τίς θέσεις τους, ἀπό εὐλάβεια πρός τό θυμίαμα, καί νά ξανακαθίσουν γιά τήν δικαιωματικά ἀνάπαυσί τους τήν ὥρα αὐτή, καί β) ἀπόσπασι τῆς προσοχῆς ἀπό τό κείμενο τοῦ ἀποστόλου, γιά τήν κατανόησι τοῦ ὁποίου, λόγῳ τῶν γλωσσικῶν καί θεολογικῶν του δυσκολιῶν, χρειάζεται ἰδιαίτερη προσοχή. Ἐκτός τούτου ὁ ἱερέας δίδει τήν ἐντύπωσι πώς ἐκείνη τήν στιγμή ἔχει νά ἀσχοληθῇ μέ κάτι ἄλλο, χάνοντας μάλιστα ὁ ἴδιος τήν εὐκαιρία νά ἀναπαυθῇ ἐπ ὀλίγο. Ἡ μελέτη τῶν λειτουργικῶν πηγῶν, ὅπως καί ἡ γνῶσι τῶν διατάξεων τῶν παλαιοτέρων ἐντύπων λειτουργικῶν βιβλίων, μᾶς βοηθοῦν στήν κατανόησι τῆς ὀρθῆς πράξεως. Σημειώνουν ἐπί τούτου τά παλαιά Μεγάλα Εὐχολόγια 10 «Καί τοῦ ἀποστόλου πληρωθέντος, λέγει ὁ ἱερεύς Ἀλληλούϊα, ψαλμός τῷ Δαυΐδ. Τοῦ δέ, Ἀλληλούϊα, ψαλλομένου, λαβών ὁ διάκονος τό θυμιατήριον καί τό θυμίαμα, πρόσεισι τῷ ἱερεῖ καί λα- 10 Ἔκδ. Βενετίας 1760, 1832, 1862, σ

16 βών εὐλογίαν παρ αὐτοῦ, θυμιᾷ τήν ἁγίαν τράπεζαν γύρωθεν, καί τό ἱερατεῖον ὅλον καί τόν ἱερέα...». Στό βιβλίο τοῦ Ἀποστόλου ἐξ ἄλλου, στό τέλος τῶν ἀποστολικῶν κειμένων τῶν Κυριακῶν καί τῶν μεγάλων ἑορτῶν σημειώνεται «Ἀλληλούια (γ ). Ἦχος (τάδε). Ψαλμός (τάδε)», καί ἀκολουθοῦν τοὐλάχιστον δύο ψαλμικοί στίχοι ἀπό τόν συγκεκριμένο ψαλμό. Ἡ σημείωσι αὐτή συμβαδίζει πλήρως πρός τήν διάταξι τῶν ἐντύπων Εὐχολογίων τήν ὁποία μνημονεύσαμε. Ἡ ψαλμωδία τοῦ «Ἀλληλούια» ἐκ τρίτου, καί ἐν συνεχείᾳ ἡ στιχολογία ὁλοκλήρου ἤ μέρους τοῦ προσδιοριζομένου ψαλμοῦ μέ ἐφύμνιο τό τριπλοῦν «ἀλληλούια» στό μεταξύ τοῦ ἀποστόλου καί τοῦ εὐαγγελίου χρονικό διάστημα, εἶναι παλαιότατο καί ὡραιότατο λειτουργικό στοιχεῖο. Μαρτυρία περί τούτου εὑρίσκουμε καί στόν ἱερό Χρυσόστομο. Σχολιάζοντας ὁ ἱερός πατήρ τό συγκεκριμένο σημεῖο τῆς λειτουργίας ἀναφέρει ὅτι «ὁ ψάλλων ψάλλει καί πάντες ὑπηχοῦσιν» (προφανῶς τό «ἀλληλούια»). Ἡ ὅλη ἑνότητα ὀνομάζεται Ἄλληλουάριον. Ἀλληλουάριον ὅμως ἐπί τό ἀκριβέστερον ὀνομάζεται ὁ προσδιοριζόμενος ὑπό τοῦ Ἀ- ποστόλου ψαλμός, στούς στίχους τοῦ ὁποίου ψάλλεται τό «Ἀλληλούια» ἐκ τρίτου ὡς ἐφύμνιο. Κατά τήν ψαλμωδία τοῦ Ἀλληλουαρίου ἐτελοῦντο ὅλα τά προπαρασκευαστικά γιά τήν ἀνάγνωσι τοῦ εὐαγγελίου. Τοῦτα εἶναι ἡ προσφορά τοῦ θυμιάματος, ἡ ἀνάγνωσι τῆς εὐχῆς πρό τοῦ εὐαγγελίου «Ἔλλαμψον ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν...», ἡ εὐλογία τοῦ εὐαγγελιστοῦ - διακόνου, καί ἡ μετάβασί του στόν ἄμβωνα. Πέραν τούτων ἐξασφαλιζόταν ἡ εὔτακτη ἀνάγνωσι τοῦ ἀποστολικοῦ ἀναγνώσματος, ἀφοῦ ἱερέας καί λαός ἀπερίσπαστοι ἄκουαν αὐτό. Τό Ἄλληλουάριο ἄνετα θά μποροῦσε νά χαρακτηρισθῇ ὡς τό προκείμενο τοῦ εὐαγγελίου. Τό προσφερόμενο θυμίαμα ἀφορᾷ ἐν πρώτοις στό Εὐαγγέλιο, τό ὁποῖο εἶναι τύπος καί σύμβολο τοῦ Χριστοῦ, καί ἐν συνεχείᾳ στήν ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου ἐξαγγελλομένη ἁγιοπνευματική διδασκαλία. Σημειώνουν περί τούτων σχολιαστές τῆς θείας λειτουργίας «Πρό δέ τοῦ εὐαγγελίου θυμίαμα διά τήν δεδομένην ἀπό τοῦ Εὐαγγελίου χάριν τοῦ Πνεύματος ἐν ὅλῃ τῇ οἰκουμένῃ» (Συμεών Θεσσαλονίκης). «Ὁ δέ θυμιατός...μετά θυμιάματος κινούμενος, τήν χάριν δηλοῖ τοῦ ἁγίου Πνεύματος» (Σωφρόνιος Ἱεροσολύμων). Νά σημειώσωμε τέλος πώς ἡ ἐπαναφορά τοῦ θυμιάματος πρό τοῦ εὐαγγελίου στήν ὀρθή του θέσι, καί ἡ τέλεσι κατ αὐτό ὅλων τῶν προπαρασκευαστικῶν γιά τήν ἀνάγνωσι τοῦ εὐαγγελίου σημείων, ὅπως ἔχουν μνημονευθῇ ἀνωτέρω, δέν εἶναι δύσκολη ὑπόθεσι. Πρός τοῦτο χρειάζεται ἡ καλή διάθεσι, τόσον τοῦ ἱερέως, ὅσον καί τῶν ἱεροψαλτῶν. 16

17 12. Κήρυγμα. Μετά τό πέρας τῶν Ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων ἐκφωνεῖται τό κήρυγμα. Πρόκειται γιά ἕνα πανάρχαιο λειτουργικό στοιχεῖο. Στήν Καινή Διαθήκη τό κήρυγμα χαρακτηρίζεται ὡς ἡ «διδαχή τῶν ἀποστόλων» (Πράξ. β' 42), τό ὁποῖο ὡς ἀναπόσπαστο μέρος τῆς πρωτοχριαστιανικῆς λατρείας προσκαρτεροῦσαν οἱ πιστοί. Ἀπό τήν πρώτη Ἀ- πολογία τοῦ ἁγίου Ἰουστίνου τοῦ φιλοσόφου καί μάρτυρος πληροφορούμεθα ὅτι, μετά τήν εἰς τήν θεία λειτουργία ἀνάγνωσι τῶν ἀπομνημονευμάτων τῶν ἀποστόλων καί τῶν συγραμμάτων τῶν προφητῶν, ὁ προεστώς τῆς συνάξεως «διά τοῦ λόγου τήν νουθεσίαν καί πρόκλησιν τῆς τῶν καλῶν τούτων μιμήσεως ποιεῖται». Τήν θέσι τούτη στήν θεία λειτουργία κράτησε τό κήρυγμα, ὅπως φαίνεται καί ἀπό τήν μελέτη τῶν σχετικῶν πηγῶν, ἐπί μακρόν. Στά νεώτερα ὅμως χρόνια παρατηρεῖται μία προσπάθεια μεταθέσεως τοῦ κηρύγματος ἐκ τῆς ἀρχικῆς του θέσεως στήν ὥρα τοῦ κοινωνικοῦ. Ἡ ἐνέργεια αὐτή στηρίζεται στήν καθόλου εὐκαταφρόνητη ἄποψι ὅτι, ἡ προσέλευσι τοῦ ἐκκλησιάσματος μέχρι καί τήν στιγμή τοῦ εὐαγγελίου δέν εἶναι ἀρκετή, καί ὡς ἐκ τούτου ἡ μεγαλύτερη μερίδα τῶν ἐκκλησιαζομένων δέν ἀκούει τό κήρυγμα. Χωρίς νά παραβλέπεται τό ἐπιχείρημα τοῦτο, φρονοῦμε πώς ἡ ἐκφώνησι τοῦ κηρύγματος κατά τό κοινωνικό διακόπτει καί τήν ροή, ἀλλά καί τό νόημα τοῦ συγκεκριμένου σημείου τῆς λειτουργίας. Στόχος τοῦ κοινωνικοῦ εἶναι ἀφ ἑνός μὲν ἡ προετοιμασία τῶν πιστῶν, γιά νά ὑποδεχθοῦν τό σῶμα καί τό αἷμα τοῦ Κυρίου, ἀφ ἑτέρου δὲ ἡ κάλυψι τοῦ χρόνου κοινωνίας κλήρου καί λαοῦ. Ἡ παρέμβασι τοῦ κηρύγματος διαφοροποιεῖ τόν στόχο τοῦτο. Καί ἐάν μὲν ὁ ἱεροκήρυκας εἶναι λαϊκός, ἐκ τῶν πραγμάτων ἀναγκαζόμεθα νά περιορισθοῦμε σέ μία ἀδήριτον ἀνάγκη. Ἐάν ὅμως ὁ ἱεροκήρυκας εἶναι κληρικός, τότε πιστεύουμε πώς ἡ δυσκολία τοῦ ζητήματος μπορεῖ νά ἀντιμετωπισθῇ μέ τήν μετάθεσι τοῦ κηρύγματος στό τέλος τῆς θείας λειτουργίας, χωρίς πάλιν τοῦτο νά θεωρεῖται ὡς ἡ καλύτερη λύσι. Ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει καί τό ἐκκλησίασμα ὅλο εἶναι ἐνώπιόν μας καί ὁ χρόνος τοῦ κοινωνικοῦ δέν διακόπτεται. 13. Ἐκτενής ἱκεσία. Τῆς ἀναγνώσεως τοῦ εὐαγγελίου ἤ τῆς ἐκφωνήσεως τοῦ κηρύγματος ἕπεται ἡ ἐκτενής ἱκεσία. Ἡ δέησι αὐτή ἄρχεται διά τοῦ «Εἴπωμεν πάντες ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς καί ἐξ ὅλης τῆς διανοίας ἡμῶν εἴπωμεν», αἴτημα, τό ὁποῖο προσέδωκε καί τήν ὀνομασία στήν ὅλη ἑνότητα τῶν αἰτημάτων, ἀφοῦ διά τοῦ «ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς» καί τοῦ «ἐξ ὅλης τῆς διανοίας» τονίζεται ἕνας βαθύτερος τρόπος προσευχῆς. Βάσι γιά τήν ὀνομασία ἀπετέλεσε καί τό «ἐκτενέστερον» τῆς προσευχῆς τοῦ Κυρίου στόν κῆπο τῆς Γεθσημανῆ, λίγο πρό τῆς συλλήψεώς του (Λουκ. κβ' 44). Τό τριπλοῦν ἐπίσης «Κύριε ἐλέησον», τό ὁποῖον ἐπισ- 17

18 φραγίζει σχεδόν ὅλα τά αἰτήματα τῆς δεήσεως εἶναι δηλωτικό τῆς ἐκτενεστέρας καί θερμοτέρας προσευχῆς. Συμφώνως πρός μία διάταξι τοῦ ιβ' αἰῶνος, ἡ ὁποία ἀφοροῦσε στόν τύπο τῆς λειτουργίας τῆς Ἁγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, ὁ λαός «ἐκτεταμένας ἔχων ἐπί μακρόν πρός δέησιν τάς χεῖρας, λέγει τρίτον τό Κύριε ἐλέησον». Τοῦτο δηλώνει ὅτι «ὁ λαός συμμετεῖχε στά αἰτήματα τοῦτα, ὄχι μόνο ψυχικῶς, ἀλλά καί σωματικῶς, ἀφοῦ δι ὀλίγο χρονικό διάστημα εἶχε ἐκτεταμένα τά χέρια». Τά αἰτήματα τῆς ἐκτενοῦς ἀφοροῦν σέ ὅλους. Ἀφοροῦν στόν τοπικό ἐπίσκοπο, στόν κλῆρο, στούς ζῶντες εὐσεβεῖς χριστιανούς, στούς κτίτορες τοῦ ναοῦ, στούς κεκοιμημένους ἀδελφούς καί στούς διακονοῦντες μέ οἱονδήποτε τρόπο στόν ναό. Ἡ ὅλη δέησι καταλήγει μέ τήν «εὐχήν τῆς ἐκτενοῦς ἱκεσίας» διά τῆς ὁποίας παρακαλοῦμε τόν Θεό νά κατάπέμψῃ ἐπί πάντα τόν λαό του τό ἔλεος καί τούς οἰκτιρμούς του. 14. Δεήσεις ὑπέρ τῶν κατηχουμένων. Μετά τήν ἐκτενῆ ἀκολουθοῦν οἱ δεήσεις καί ἡ εὐχή ὑπέρ τῶν κατηχουμένων καί ἡ ἀπόλυσί τους ἀπό τόν ναό διά τοῦ «Ὅσοι κατηχούμενοι, προέλθετε οἱ κατηχούμενοι, προέλθετε μή τις τῶν κατηχουμένων». Ἡ ἑνότητα αὐτή γιά κάποιους σήμερα φαντάζει ὡς ἀναχρονισμός, ἀφοῦ, κατά τήν ἄποψή τους, οἱ κατηχούμενοι ἔχουν ἐκλείψει ἀπό τίς τάξεις τῆς Ἐκκλησίας. Κατά παρατήρησι ὅμως τοῦ μακαριστοῦ καθηγητοῦ Ἰωάννου Φουντούλη «ἡ Ἐκκλησία πάντοτε εἶχε καί ἔχει κατηχουμένους. Εἶναι τά ἀβάπτιστα νήπια καί ὅλοι ὅσοι στά πέρατα τῆς οἰκουμένης ἀκούουν τόν λόγο τοῦ Θεοῦ καί ἑτοιμάζονται νά γίνουν μέλη τῆς Ἐκκλησίας Τέτοιοι ὑπάρχουν καί πρέπει νά εὐχόμαστε νά ὑπάρχουν πολλοί, γιά νά ἀνανεώνεται τό αἷμα τῆς Ἐκκλησίας καί νέοι λαοί νά μπαίνουν στούς κόλπους της». Ὁ ὅρος κατηχούμενος προέρχεται ἀπό τό ρῆμα κατηχῶ, τό ὁποῖο προκύπτει ἀπό τήν πρόθεσι κατά καί τό ρῆμα ἠχῶ. Κατηχῶ σημαίνει ὁμιλῶ διά ζώσης, ὁμιλῶ δηλ. προφορικῶς. Ἄρα ὁ ὅρος κατήχησι σημαίνει τήν προφορική διδασκαλία, καί ἐν προκειμένῳ τήν προφορική διδασκαλία καί μύησι στό περιεχόμενο τῆς πίστεως τοῦ Εὐαγγελίου καί τῆς Ἐκκλησίας. Στήν ἀρχαία Ἐκκλησία οἱ κατηχούμενοι ἦσαν χωρισμένοι σέ τρεῖς ὁμάδες τάξεις. Τοῦτοι εἶχαν τό δικαίωμα νά ἐκκλησιάζονται κατά τίς κοινές συνάξεις τῶν χριστιανῶν, νά παραμένουν σέ εἰδικούς χώρους ἐντός τῶν ναῶν (νάρθηκας καί γυναικωνίτης), νά παρακολουθοῦν τήν λειτουργία μέχρι τῶν ἀναγνωσμάτων καί νά ἀκροῶνται τό κήρυγμα. Ἀ- ναχωροῦσαν δὲ ἐκ τοῦ ναοῦ μετά τά εἰδικά γι αὐτούς αἰτήματα καί τήν εὐχήν ὑπέρ τῶν κατηχουμένων «ὡς ἀμύητοι τοῦ θείου βαπτίσματος καί τῶν τοῦ Χριστοῦ μυστηρίων», (Γερμανός Κων/πόλεως, P.G. 98, 417B). Οἱ 18

19 κατηχούμενοι βαπτίζονταν ὁμαδικῶς ὅταν προβλεπόταν ὑπό τῆς Ἐκκλησίας βαπτιστήριος ἡμέρα 11. Οἱ τρεῖς τάξεις τῶν κατηχουμένων ἦσαν: α ) κυρίως κατηχούμενοι. Αὐτοί κατηχοῦνταν γιά περίοδο τριῶν περίπου ἐτῶν καί διδάσκονταν τό περιεχόμενο τῆς πίστεως μέσῳ τῶν βιβλίων τῆς Ἁγίας Γραφῆς. β ) πρός τό φώτισμα εὐτρεπιζόμενοι ἤ φωτιζόμενοι. Καταρτιζόταν σέ εἰδική ὁμάδα τήν περίοδο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Αὐτοί ἑτοιμάζονταν συστηματικῶς γιά νά δεχθοῦν τό βάπτισμα κατά τήν ἀκολουθία τῆς παννυχίδος τοῦ Μεγάλου Σαββάτου. Διδάσκονταν δὲ τό περιεχόμενο τῶν μυστηρίων τοῦ βαπτίσματος καί τῆς θείας εὐχαριστίας. γ ) φωτισμένοι ἤ νεοφώτιστοι. Ἦσαν αὐτοί, οἱ ὁποῖοι ἐδέχθησαν τό βάπτισμα κατά τό Μεγάλο Σάββατο, ἐξακολουθοῦσαν ὅμως νά κατηχοῦνται κατά τήν Διακαινήσιμο ἑβδομάδα ἤ καί καθ ὅλη τήν περίοδο τοῦ Πεντηκοσταρίου, μυούμενοι στό περιεχόμενο τῶν δογμάτων (τριαδολογικό, χριστολογικό, ἐκκλησιολογικό κ.ἄ.). 15. Δεήσεις ὑπέρ τῶν πιστῶν. Μετά τήν ἀπόλυσι τῶν κατηχουμένων, ἀκολουθοῦν τά αἰτήματα καί οἱ δύο εὐχές ὑπέρ τῶν πιστῶν. Ἡ ὅλη ἑνότητα ἀφορᾷ τόσον στόν ἱερέα ὅσον καί στόν λαό. Ὁ ἱερέας δεεται ὑπέρ ἑαυτοῦ ὅπως καταστῇ ἄξιος εἰς τό «προσφέρειν δεήσεις καί ἱκεσίας καί θυσίας ἀναιμάκτους ὑπέρ παντός τοῦ λαοῦ». Ἐπίσης παρακαλεῖ τόν Θεό ὑπέρ τῆς σωματικῆς καί ψυχικῆς του καθαρότητος, γιά νά ἔχῃ τήν παράστασι ἐνώπιον τοῦ ἁγίου θυσιαστηρίου «ἀνένοχον καί ἀ- κατάκριτον». Γιά τούς πιστούς εὔχεται ὅπως τούς χαρίσει ὁ Θεός «προκοπήν βίου καί πίστεως» καί πνευματική σύνεσι. Ἀκόμη, μέ φόβο καί ἀ- γάπη νά λατρεύουν τόν Θεό, «ἀνενόχως καί ἀκατακρίτως» νά μετέχουν τῶν ἁγίων του μυστηρίων καί νά καταξιωθοῦν τῆς ἐπουρανίου του βασιλείας. 16. Ἄνοιγμα τοῦ εἰλητοῦ. Πρό τῆς ἀναγνώσεως τῆς πρώτης εὐχῆς ὑπέρ τῶν πιστῶν σημειώνεται στίς διατάξεις τῆς θείας λειτουργίας τό ἄνοιγμα τοῦ εἰλητοῦ. Πρόκειται γιά τεμάχιο λινοῦ λευκοῦ ὑφάσματος, διαστάσεων ὅσων περίπου καί τό ἀντιμίνσιο. Τό εἰλητό μαρτυρεῖται ἀπό παλαιοτάτων χρόνων. Γιά πρώτη φορά μαρτυρεῖται ἀπό τίς ἀπόκρυφες Πράξεις τοῦ ἀποστόλου Θωμᾶ (β' μισό γ' αἰῶνος). Κατ' ἀρχάς ἐπρόκειτο περί σινδόνος, ἡ ὁποία ἁπλωνόταν σέ ὅλη τήν ἐπιφάνεια τῆς ἁγίας τράπεζας. Ἡ χρῆσι τοῦ εἰλητοῦ ἀποσκοποῦσε στήν προστασία τοῦ 11 Οἱ βαπτιστήριες ἡμέρες ἦσαν τέσσερεις οἱ παραμονές τῶν μεγάλων δεσποτικῶν ἑορτῶν τοῦ Πάσχα, τῶν Χριστουγέννων καί τῶν Θεοφανείων καί ἡ ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς. Στήν Κωνσταντινούπολι μαρτυρεῖται καί μία πέμπτη βαπτιστήριος ἡμέρα, τό Σάββατον τοῦ ἁγίου Λαζάρου. 19

20 καθαγιασμένου ἄρτου, καί στήν συνέχεια τοῦ ἀμνοῦ, κατά τόν τεμαχισμό του ἀπό τούς ἱερεῖς πρό τῆς μεταλήψεώς του ἀπό τούς πιστούς. Συμβολικά παρεμβάλλεται πρός τήν σινδόνα τῶν κρυφῶν μαθητῶν τοῦ Κυρίου, Ἰωσήφ καί Νικοδήμου, ἐντός τῆς ὁποίας τύλιξαν τό νεκρό σῶμα τοῦ Κυρίου. «Τό εἰλητόν, ὅ ἐν τῇ τραπέζῃ ἁπλοῦται τῇ θείᾳ, εἰς τύπον ἄν εἴη τῆς σινδόνος, δι ἧς εἰλίχθη τό δεσποτικόν σῶμα ὑπό Ἰωσήφ καί Νικοδήμου» (Ἰωάννης Νηστευτῆς +595). Τό εἰλητό χρησιμοποιεῖτο προφανῶς ἐπί καθαγιασμένων τραπεζῶν, ἐνῶ ὡς γνωστόν ἐπί τῶν μή καθαγιασμένων τραπεζῶν χρησιμοποιεῖται τό ἀντιμίνσιο. Τό εἰλητό σήμερα παραμένει γιά τούς περισσοτέρους ἄγνωστο. Καί ἐνῶ ὅλες οἱ διατάξεις τῆς θείας λειτουργίας μιλοῦν περί τοῦ ἀνοίγματος τοῦ εἰλητοῦ, στήν πρᾶξι, ἀδιακρίτως καθαγιασμένου ἤ μή θυσιαστηρίου, ὅλοι οἱ ἱερεῖς ἀνοίγουν ἀντιμίνσιο. 17. Χερουβικός ὕμνος. Ὁ χερουβικός ὕμνος εἰσάγεται μέ τήν ἐκφώνησι τῆς δευτέρας εὐχῆς τῶν πιστῶν «Ὅπως ὑπό τοῦ κράτους σου πάντοτε φυλαττόμενοι». Ἡ σημερινή πρᾶξι, κατά τήν ψαλμῳδία τοῦ χερουβικοῦ ὕμνου, διαλαμβάνει τήν ἀνάγνωσι τῆς εὐχῆς τοῦ χερουβικοῦ «Οὐδείς ἄξιος», τήν θυμίασι τοῦ ἱερατείου, τοῦ εἰκονοστασίου καί τοῦ λαοῦ ὑπό τοῦ ἱερέως ἀπαγγέλλοντος τόν Ν ψαλμό, καί τήν μεταφορά τῶν τιμίων δώρων ἀπό τήν προσκομιδή στήν ἁγία τράπεζα ἐκφωνουμένου τοῦ «Πάντων ὑμῶν μνησθείη Κύριος ὁ Θεός». Τό τμῆμα τοῦτο τῆς θείας λειτουργίας παρουσιάζει μίαν ἰδιαίτερη ἱστορική ἀνάπτυξι. Κατ ἀρχάς, στό σημεῖο αὐτό, γινόταν παλαιότερα ἡ προσκομιδή τῶν δώρων καί ἡ προετοιμασία τους γιά τόν ἐπακολουθούμενο καθαγιασμό. Τά δῶρα ἐναποτίθονταν ἀπό τούς πιστούς στό παστοφόριο, κατά τήν εἴσοδό τους στόν ναό. Τό παστοφόριο ἦταν τό ἰδιαίτερο δωμάτιο, ὅπου φυλάσσονταν οἱ προσφορές τῶν πιστῶν εὑρισκόταν δὲ τίς περισσότερες φορές στό αἴθριο. Ἀπό ἐδῶ τά παραλάμβαναν οἱ διάκονοι, καί ἐν σιγῇ τά μετέφεραν, τά προσκόμιζαν, στήν ἁγία τράπεζα, ἐξ οὗ καί ὁ ὅρος προσκομιδή. Τούς διακόνους περίμενε στό θυσιαστήριο ὁ ἐπίσκοπος, ὁ ὁποῖος παρελάμβανε τά δῶρα καί τά τακτοποιοῦσε στό θυσιαστήριο. Ἀπό τόν στ αἰῶνα καί ἐντεῦθεν ἡ λιτή αὐτή πρᾶξι γίνεται μεγαλοπρεπέστερη καί ἐπισημότερη, ἀφοῦ λάμβαναν μέρος καί οἱ ἱερεῖς, ἀκόμη καί αὐτός ὁ αὐτοκράτορας (στήν Κων/ πολη). Ἡ ἐπισημότητα αὐτή τῆς ἔδωσε τόν χαρακτηρισμό «μεγάλη», ὅρος ὁ ὁποῖος ἐπικρατεῖ τελικά τόν ιδ αἰῶνα, διακρίνοντάς την ἀπό τήν «μικρή», τήν εἴσοδο δηλ. τοῦ Εὐαγγελίου. Ἕνα δεύτερο βῆμα στήν ἀνάπτυξι αὐτῆς τῆς λειτουργικῆς ἑνότητος ἦταν ἡ ἐμφάνισι κάποιου ψαλμοῦ (ὕμνου), ὁ ὁποῖος θά κάλυπτε τόν χρόνο μεταφορᾶς τῶν δώρων ἀπό τό παστοφόριο στήν ἁγία τράπεζα. 20