Ονοματεπώνυμο: Γάππα Σωτηρία

Transcript

1 Ονοματεπώνυμο: Γάππα Σωτηρία Θέμα: Η ευρωπαϊκή και εθνική πολιτική για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση :Ευρωπαϊκά Προγράμματα στην ελληνική εκπαίδευση από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Επόπτης: Ζαρίφης Γεώργιος 0

2 Περίληψη Η παρούσα εργασία αφορά στην ιστορική- συγκριτική ανάλυση της ευρωπαϊκής και εθνικής πολιτικής για την ισότητα των φύλων στην ελληνική εκπαίδευση. Παρουσιάζει τις βασικές αρχές (αρχή ισότητας των ευκαιριών, πολιτική της ενσωμάτωσης), με τις οποίες η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Συμβούλιο της Ευρώπης ανέπτυξαν και σχεδίασαν προγράμματα για την προώθηση της ισότητας των φύλων, τα οποία εφαρμόστηκαν σε ολόκληρη την Ευρώπη, έτσι όπως καταγράφονται στα επίσημα κείμενα του Συμβουλίου της Ευρώπης. Παράλληλα αναλύεται, μέσα από επίσημα κείμενα του ελληνικού κράτους, η εθνική πολιτική και εφαρμογή για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση. Τέλος, μέσα από την παρουσίαση των προγραμμάτων που υλοποιήθηκαν από το ΥΠΕΠΘ παρουσιάζεται ο τρόπος εφαρμογής των ευρωπαϊκών προγραμμάτων στην ελληνική πραγματικότητα. Abstract The present essay concerns the historical-comparative analysis of the European and national politics towards gender equality in Greek education. Introduces the basic principals (equal opportunities, gender mainstreaming), according to which European Union and the Council of Europe developed and designed programs for gender equality which were applied through out Europe, through the official documents of the Council of Europe. Parallely, comes an analysis of the national politics concerning gender equality in Greek education. Finally, through the national official documents and the presentation of the European programs, which were accomplished in Greek education, comes a presentation of the way those programs occurred in Greek educational reality. 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ Σελ. ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 4 2. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1970 ΜΕΧΡΙ ΤΟ Φιλελεύθερος Φεμινισμός και Ευρωπαϊκός Προβληματισμός Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση : η αρχή των ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση: πολιτική της ενσωμάτωσης (gender mainstreaming) Η πολιτική της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 1970 μέχρι το ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΤΟΧΟΙ Μεθοδολογία της έρευνας Conceptual mapping Στάδια εκπόνησης της εργασίας Επιλογή των κειμένων ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Παρουσίαση των τίτλων των επιλεγμένων κειμένων Ανάλυση των κειμένων ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Παρουσίαση των τίτλων των εθνικών κειμένων Ανάλυση των κειμένων ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΣΤΟΧΩΝ ΤΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΥΛΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

4 7.1 Το πρόγραμμα Ευαισθητοποίηση Εκπαιδευτικών και Παρεμβατικά Προγράμματα για την Προώθηση της Ισότητας των Φύλων- Στόχοι. (Άξονας 4 Κατηγορία Πράξεων α) Το πρόγραμμα Καλλιρρόη Στόχοι (Άξονας 4 Κατηγορία πράξεων 4.1.1β) Μελέτη διδακτικού υλικού/ διδακτικών βιβλίων (Άξονας 4 Κατηγορία πράξεων 4.1.1γ) Το πρόγραμμα Παραγωγή Βοηθητικού εκπαιδευτικού υλικού για την εισαγωγή θεμάτων σχετικά με τα φύλα στην εκπαιδευτική διαδικασία Στόχοι. (Άξονας 4 Κατηγορία Πράξεων 4.1.1δ) Δομές για τον έλεγχο και την προώθηση της εκπαιδευτικής πολιτικής για την ισότητα : Παρατηρητήριο παρακολούθησης και αξιολόγησης- Στόχοι. (Άξονας 4 Κατηγορία Πράξεων ε) Το Πρόγραμμα Θετικές Ενέργειες υπέρ των γυναικών Στόχοι.(Άξονας 4 Κατηγορία Πράξεων 4.1.1στ) Συζήτηση Συμπεράσματα Βιβλιογραφία..91 Παράρτημα

5 1. ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Η ανισότητα της σχολικής εκπαίδευσης αγοριών και κοριτσιών αναδείχθηκε με ιδιαίτερη έμφαση κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Οι εξελίξεις που σημειώθηκαν στην βιομηχανική κοινωνία άλλαξαν τον τρόπο που μελετάται η σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας και τη θέση των γυναικών μέσα σε αυτές 1. Από τη δεκαετία του 1970 και μετά υπήρξε ζωηρό ενδιαφέρον από τις φεμινίστριες σε ό,τι αφορά την μελέτη των κοινωνικών επιστημών από την οπτική του φύλου. Κοινή παραδοχή όλων των επιστημόνων που ασχολούνται συγκεκριμένα με την οπτική του φύλου στην Παιδαγωγική επιστήμη είναι ότι το σχολείο αναπαράγει τις κοινωνικές ανισότητες, καθώς αποτελεί το μικρόκοσμο μιας κοινωνίας, στην οποία υπάρχουν πατριαρχικές δομές και ανισότητα σε ό,τι αφορά τον κοινωνικό ρόλο των γυναικών. Γι αυτό και στην διεθνή βιβλιογραφία γίνεται διαχωρισμός του όρου sex που σημαίνει βιολογικό φύλο με τον όρο gender που περιγράφει την κοινωνική κατασκευή του φύλου 2. Οι φεμινιστικές τάσεις που επηρέασαν την εκπαίδευση σε ό,τι αφορά την οπτική του φύλου και για τις οποίες θα γίνει μια σύντομη περιγραφή, είναι τρεις: ο φιλελεύθερος φεμινισμός, ο μαρξιστικός φεμινισμός και ο ριζοσπαστικός φεμινισμός 3. Φιλελεύθερος Φεμινισμός : ο φιλελεύθερος φεμινισμός συνδέεται άμεσα με την ιδεολογία του φιλελευθερισμού που προτάσσει την ατομική ανέλιξη και ευημερία του ατόμου μέσα από την προσωπική του εξέλιξη. Οι φεμινίστριες της τάσης αυτής ζητούν ίση πρόσβαση για όλους στην εκπαίδευση, νομική κατοχύρωση της ισότητας των φύλων στην εκπαιδευτική διαδικασία και 1 Marry, C. & Schweitzer, S., Σπουδές, στο Γυναίκες Φύλο και Κοινωνίες, Maruani, M,(επιμ.), Μεταίχμιο: Αθήνα, 2008, σ Κουϊμτζή, Ε., Παπαδήμου, Χ., Φρόση, Λ., Ο παράγοντας φύλο και η σχολική πραγματικότηταστην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση(Μελέτη Επισκόπησης), Θεσσαλονίκη: ΚΕΘΙ, 2001 σ.6 3 Δεληγιάννη Κουϊμζτή, Β., Φεμινιστικές τάσεις στην κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, στο Εκπαίδευση και Φύλο, Ιστορική Διάσταση και Σύγχρονος Προβληματισμός, Δεληγιάννη Β., Ζιώγου Καραστεργίου, Σ., (επιμ), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1997, σ.σ

6 αργότερα την κατάργηση των στερεοτύπων στην εκπαίδευση μέσω της αλλαγής των στάσεων και της νοοτροπίας των γονιών, των εκπαιδευτικών, των μαθητών/ μαθητριών και των εργοδοτών. Δε λαμβάνουν υπόψη τους όμως ούτε την κοινωνική προέλευση των μαθητριών και τις διαφορές που αυτή οριοθετεί, ούτε την ιστορική βάση και τις κοινωνικές δομές που καθόρισαν την ανισότητα στην κοινωνία γενικότερα. Γι αυτό άλλωστε θα τους ασκηθεί και κριτική από τις φεμινίστριες των δυο άλλων τάσεων. Οι φιλελεύθερες φεμινίστριες πιστεύουν ότι η άρση της αναπαραγωγής στερεοτύπων στην εκπαίδευση και η ισότητα των φύλων μπορούν να πραγματοποιηθούν εάν πιέσουν για θεσμικές αλλαγές και εάν τα κορίτσια ενθαρρυνθούν να επιλέγουν επαγγέλματα με μη παραδοσιακό χαρακτήρα. Η τάση αυτή φαίνεται να επηρέασε ιδιαίτερα την φιλοσοφία και την πρακτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης και γι αυτό αναλύεται διεξοδικότερα σε επόμενο κεφάλαιο. Μαρξιστικός Φεμινισμός. Οι μαρξίστριες φεμινίστριες στηρίχθηκαν στην μαρξιστική ανάλυση για την αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων και την πάλη των κοινωνικών τάξεων και έθεσαν ως θεμέλιο της άποψής τους ότι η κοινωνική τάξη και προέλευση είναι ένα σημαντικό στοιχείο σε ό,τι αφορά την ανισότητα των φύλων στην εκπαίδευση. Συνέδεσαν τον ρόλο του σχολείου με τις ανάγκες του καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο ευθύνεται στην ουσία για την καταπίεση των γυναικών. Θεώρησαν, με άλλα λόγια, ότι η αναπαραγωγή των στερεοτύπων στο σχολείο οφείλεται στις ανάγκες της αγοράς που θέλει τις γυναίκες είτε να συμμετέχουν επικουρικά στην αγορά εργασίας είτε να προσφέρουν δωρεάν εργασία μέσα στην οικογένεια. Ταυτόχρονα συνδέουν το φύλο με την κοινωνική τάξη και την αναπαραγωγή μέσω της εκπαίδευσης της κυρίαρχης ιδεολογίας που είναι αστική και ανδρική. Άρα οι γυναίκες στην εκπαίδευση, όπως και στην κοινωνία είναι μια καταπιεσμένη τάξη. Επειδή όμως η καταπίεση των γυναικών προηγείται του καπιταλιστικού συστήματος, ενσωματώνουν τον όρο πατριαρχία, ο οποίος σύμφωνα με την οπτική τους, αν και προϋπήρξε, αποτέλεσε βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκε το καπιταλιστικό σύστημα για την κοινωνική οργάνωση και διαχώρισε τους οικονομικούς και κοινωνικούς ρόλους ανδρών και 5

7 γυναικών, με τους πρώτους να βρίσκονται στο κέντρο της παραγωγής και τις δεύτερες οικονομικά εξαρτημένες. Σύμφωνα με την ανάλυσή τους οι μαρξίστριες φεμινίστριες δεν προτείνουν λύσεις για την αναπαραγωγή των στερεοτύπων στο σχολείο, διότι για να αλλάξει το σχολείο πρέπει πρώτα να αλλάξει η κοινωνία. Αυτό ήταν ένα πεδίο στο οποίο τους ασκήθηκε κριτική. Επίσης, οι φεμινίστριες των υπόλοιπων τάσεων θεώρησαν ότι οι μαρξίστριες δεν έλαβαν υπόψη τους τις ατομικές αντιστάσεις των ατόμων στην κοινωνική διαδικασία και ότι επικέντρωσαν αποκλειστικά στο σχολείο και δε μελέτησαν το ζεύγος οικογένεια κοινωνία. Ριζοσπαστικός Φεμινισμός. Οι ριζοσπάστριες φεμινίστριες θέτουν στο κέντρο του προβληματισμού τους την έννοια της πατριαρχίας, με την έννοια της ανδρικής κυριαρχίας σε όλους τους κοινωνικούς τομείς. Πιστεύουν ότι το σχολείο ουσιαστικά αναπαράγει την πατριαρχία. Γι αυτό και μελετούν την κατανομή των κοινωνικών δυνάμεων μέσα και έξω από το σχολείο, τη σημασία του «κρυφού αναλυτικού προγράμματος» στην διαδικασία αναπαραγωγής των στερεοτύπων και το σεξισμό μέσα στη σχολική διαδικασία. Οι λύσεις που προτείνουν για την άρση της αναπαραγωγής της ανισότητας μέσα στο χώρο της εκπαίδευσης είναι να παραχθεί μια νέα γνώση, αυθεντική για τις γυναίκες, που να διαχυθεί μέσα στο σχολείο και να υλοποιηθούν ειδικά μαθήματα μόνο για μαθήτριες. Σε επίπεδο πρακτικής, ο ριζοσπαστικός φεμινισμός φαίνεται επίσης να έχει επηρεάσει την ευρωπαϊκή πρακτική για την άρση της ανισότητας των φύλων στην εκπαίδευση. Η κριτική που δέχθηκαν οι φεμινίστριες της τάσεις αυτής ήταν ότι δεν κατάφεραν επί της ουσίας να ερμηνεύσουν για ποιους λόγους εμφανίστηκε η πατριαρχία και η ανδρική κυριαρχία. Όλες οι παραπάνω τάσεις επηρέασαν τη μελέτη και τις πρακτικές για την προώθησης της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση. Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την ευρωπαϊκή φιλοσοφία και πρακτική φαίνεται ότι κυρίως οι φιλελεύθερες φεμινίστριες και σε επίπεδο πρακτικής αντιμετώπισης οι ριζοσπάστριες διαμόρφωσαν και την θεωρητική και πολιτική σκέψη της Ευρώπης. 6

8 2. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1970 ΜΕΧΡΙ ΤΟ Φιλελεύθερος Φεμινισμός και Ευρωπαϊκός Προβληματισμός. Το ζήτημα της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος από τις αρχές του 20 ου αιώνα. Η τάση που επηρέασε τη θεωρητική βάση του προβληματισμού στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αυτή των αρχών του φιλελεύθερου φεμινισμού που ασπάζεται τη θεωρία της ισότητας και των ίσων ευκαιριών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση άλλωστε είναι γεγονός ότι διαπνέεται από τις αρχές του φιλελευθερισμού ως πολιτικής και οικονομικής θεωρίας, η οποία βασίζεται στο ατομικό δικαίωμα του καθενός για προσωπική εξέλιξη και ανάπτυξη μέσω της εργασίας του, στην ελεύθερη αγορά και είναι η βάση του καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο ακολουθούν όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι λοιπόν σαφές ότι ο προβληματισμός που αναπτύσσεται στην Ευρώπη, όπως φαίνεται μέσα από τα επίσημα κείμενά της επηρεάζεται άμεσα από τις αρχές του Φιλελεύθερου Φεμινισμού. Οι πρώτες φεμινίστριες της τάσης αυτής προτείνουν ίση δυνατότητα πρόσβασης στην εκπαίδευση για όλους, άνδρες και γυναίκες, και προβάλουν την απαίτησή τους για νομικά κατοχυρωμένη ισότητα των ευκαιριών μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία 4. Όπως καταδεικνύεται από τη μελέτη των επίσημων Ευρωπαϊκών κειμένων στο επίκεντρο τόσο του θεωρητικού προβληματισμού, όσο και των πρακτικών που προτείνονται, βρίσκεται η έννοια των ίσων ευκαιριών. Με την έννοια αυτή, όπως συμβαίνει και στο θεωρητικό προβληματισμό του φιλελεύθερου φεμινισμού, ίσες ευκαιρίες σημαίνει να έχουν ίδιες επιλογές και προσβάσεις στην εκπαιδευτική και επαγγελματική ζωή. Αργότερα οι διεκδικήσεις των φιλελεύθερων φεμινιστριών στοχεύουν όχι μόνο στην τυπική νομική κατοχύρωση των ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση, αλλά δίνουν περισσότερο βάση στην ουσιαστική κατάργηση των στερεοτύπων για τους κοινωνικούς ρόλους που καλούνται 4 Δεληγιάννη, Κουϊμτζή, Β., Φεμινιστικές τάσεις στην κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, στο Εκπαίδευση και Φύλο, Ιστορική Διάσταση και Σύγχρονος Προβληματισμός, Δεληγιάννη Β., Ζιώγου Καραστεργίου, Σ., (επιμ), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1997, σ

9 να διαδραματίσουν τα φύλα στην κοινωνία, μέσω της αλλαγής των στάσεων και των νοοτροπιών όλων των εμπλεκόμενων στην εκπαιδευτική διαδικασία (μαθητών, μαθητριών, εκπαιδευτικών και γονέων). Η πρακτική την οποία ενστερνίζεται ο φιλελεύθερος φεμινισμός είναι διπλή : από τη μια στην άρση των ίδιων των εκπαιδευτικών ανισοτήτων που απαντώνται μέσα στο ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα και από την άλλη στην ενδυνάμωση των γυναικών να βρίσκονται στα κέντρα λήψεων των αποφάσεων και να προχωρούν στην άσκηση επαγγελμάτων με μη παραδοσιακό γυναικείο χαρακτήρα. Επίσης, η εκπαίδευση ορίζεται ως κατεξοχήν ρυθμιστικός παράγοντας των ανισοτήτων ανάμεσα στα φύλα. Αυτό σημαίνει ότι η εκπαίδευση είναι το μέσο και ο κοινωνικοποιητικός φορέας εκείνος, ο οποίος θα συμβάλει στην άρση των στερεοτύπων στην κοινωνική και επαγγελματική ζωή. Συγχρόνως είναι αίτιο και αποτέλεσμα της ύπαρξης ανισοτήτων με το σκεπτικό ότι αναπαράγει τις ανισότητες που υπάρχουν στην κοινωνική ζωή αλλά είναι και ο κατεξοχήν χώρος στον οποίο μπορούν να αναπτυχθούν οι αρχές της ισότητας των φύλων και να οδηγήσει στην άρση της ανισότητας αυτής στην κοινωνική ζωή 5. Αυτά τα δυο στοιχεία διαπνέουν τα επίσημα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέχρι και το 1995 που εισάγεται η έννοια του gender mainstreaming, η οποία θα αναλυθεί σε επόμενο κεφάλαιο Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση : η αρχή των ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Συμβούλιο της Ευρώπης είναι δυο Οργανισμοί οι οποίοι πρωτοστατούν στην καταπολέμηση των ανισοτήτων στην εκπαίδευση και στοχεύουν στην ισότητα των φύλων μέσα από τις Οδηγίες και τις Αποφάσεις που γνωστοποιούν στα κράτη μέλη. Συγκεκριμένα το Συμβούλιο της Ευρώπης που ιδρύθηκε το 1949, έχει δημοσιεύσει πλήθος Οδηγιών και Αποφάσεων που όχι μόνο μελετούν το 5 Titkow, A., Εκπαίδευση, το Αίτιο, το αποτέλεσμα ή ο ρυθμιστικός παράγοντας των ανισοτήτων ανάμεσα στα δυο φύλα, στο Πρακτικά Συνεδρίου με θέμα Ισότητα και Εκπαίδευση 2 έως 5 του Μάη, Θεσσαλονίκη, Συμβούλιο Ισότητας των Φύλων, Υπουργείο Προεδρίας, ΥΠΕΠΘ, Θεσσαλονίκη: 1985, σ

10 ζήτημα των ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση αλλά προχωρούν σε προτάσεις για παρεμβάσεις στο χώρο της εκπαίδευσης. Με το όρο παρεμβάσεις εννοούμε την εφαρμογή συγκεκριμένων δράσεων οι οποίες αποσκοπούν στην ισότητα των ευκαιριών για άνδρες και γυναίκες στην εκπαίδευση 6. Το Συμβούλιο της Ευρώπης με την Απόφαση του στις 9 Φεβρουαρίου θέτει ως βασική αρχή και κεντρικό στόχο όλων των κρατών μελών την επίτευξη των ίσων ευκαιριών για άνδρες και γυναίκες στην εκπαίδευση. Η σημασία του στόχου αυτού καταδεικνύεται σαφέστερα αν η εκπαίδευση συνδεθεί με την οικονομική και κοινωνική ζωή. Επίσης, το Συμβούλιο της Ευρώπης αποφασίζει ότι μαζί με τις δράσεις που οφείλουν να αναληφθούν από τα κράτη μέλη ξεχωριστά, θα πρέπει να συγκροτηθεί ένα δίκτυο πληροφόρησης και ανταλλαγής πληροφοριών ανάμεσα στα κράτη μέλη ώστε εάν είναι δυνατό να συγκροτηθούν κοινές δράσεις 8. Βασικές αρχές αυτής της πολιτικής της ισότητας των ευκαιριών ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες στην εκπαίδευση είναι οι εξής 9 : Α. Ίσος σημαίνει ίδιος : Η εκπαίδευση πρέπει να προσφέρεται σε κάθε παιδί σε συνάρτηση με τις προσωπικές του ή τις, πραγματικές και όχι υποθετικές, ανάγκες και δεξιότητες. Δεν θα πρέπει να υπάρχουν a priori κατευθύνσεις στην εκπαίδευση οι οποίες καθορίζονται με βάση το φύλο. Επίσης, όλα τα παιδιά θα πρέπει να έχουν τα ίδια προγράμματα σπουδών, τις ίδιες εξετάσεις, τις ίδιες διδακτικές μεθόδους, τις ίδιες επιλογές, τους ίδιους καθηγητές και την ίδια πρόσβαση σε όλες τις βαθμίδες και τους τύπους σχολείων. Β. Διαχωρισμός των όρων Ανισότητα και Διακρίσεις : ο όρος ανισότητα περιγράφει περισσότερο μια κοινωνική κατάσταση που αφορά πεδία όπως η κοινωνική θέση, οικογενειακές αντιλήψεις και παραδόσεις, ο τρόπος ανατροφής των παιδιών κλπ. Ο όρος διάκριση αφορά την πρακτική 6 Council of Europe, Council of Europe Activities since 1995 in the field of Equality between Women and Men, related to the Strategic: Objectives in the Beijing and Vienna Platform for Action, Official Journal of the European Communities No C 38, Commission of the European Union, Studies, Equality of education and training for girls(10-18years), Education Series, σ. 1 9 Commission of the European Union, Studies, Equality of education and training for girls(10-18years), Education Series, 1979 σσ

11 διάσταση που εφαρμόζεται στο σχολικό σύστημα και ευθύνεται για την αναπαραγωγή της ανισότητας στην εκπαίδευση. Γ. Η Ένωση της Ανισότητας : τονίζεται το γεγονός ότι πολύ εξωτερικοί παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την ισότητα στην εκπαιδευτική διαδικασία (κοινωνική προέλευση, οικογένεια, συνθήκες ζωής κλπ), δημιουργούν περισσότερες διαφορές σε παιδιά του ίδιου φύλου παρά ανάμεσα στα δυο φύλα. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις διαφορές που προκύπτουν ανάμεσα στα άτομα του ίδιου φύλου περισσότερο παρά σε αγόρια και κορίτσια. Στο πλαίσιο των ίσων ευκαιριών εντάσσεται η πρακτική των θετικών ενεργειών για τις γυναίκες. Πρόκειται για προγράμματα δράσεων που αποσκοπούν στην ενδυνάμωση των γυναικών στην εκπαιδευτική διαδικασία με δυο στόχους : τον παροπλισμό των εμποδίων που ευθύνονται για την ανισότητα στην εκπαίδευση και την προώθηση του προβληματισμού, της μελέτης, της έρευνας και της πρακτικής για θέματα ισότητας στην εκπαίδευση 10. Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω διαμορφώνονται οι Οδηγίες του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 1975 μέχρι και το 1995 όπου και αλλάζει ο προβληματισμός της Ευρώπης και εισάγεται η έννοια του gender mainstreaming. Στο διάστημα αυτό υλοποιούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση τρία Μεσοπρόθεσμα Προγράμματα Δράσης, τα οποία χρηματοδοτούνται από το Κοινοτικό Ταμείο. Το Πρώτο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα για την Προώθηση Ίσων Ευκαιριών υπέρ των Γυναικών εκτείνεται από το 1982 μέχρι το Κατά τη διάρκεια του Προγράμματος δε σχεδιάζονται συγκεκριμένες παρεμβατικές δραστηριότητες αλλά χαράσσεται το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα υλοποιηθούν δράσεις με το επόμενο Πρόγραμμα. Σ αυτό το διάστημα περισσότερο ορίζονται δέκα στόχοι οι οποίοι αποτελούν τη βάση για το σχεδιασμό των μετέπειτα παρεμβάσεων. Αυτοί οι στόχοι συμπυκνώνονται στα εξής 11 : 10 Commission of the European Union, Studies, Equality of education and training for girls(10-18years), Education Series, 1979 σ Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ

12 1. Να ευαισθητοποιηθούν όλοι οι εμπλεκόμενοι στην εκπαιδευτική διαδικασία σχετικά με την προώθηση των ίσων ευκαιριών για αγόρια και κορίτσια στην εκπαίδευση. 2. Να υπάρχει επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε θέματα ισότητας των φύλων. 3. Να οργανωθεί με βάση το φύλο η επαγγελματική συμβουλευτική, έτσι ώστε να ενθαρρύνονται τα παιδιά να επιλέγουν μη παραδοσιακά ως προς το φύλο επαγγέλματα. 4. Να συνδεθεί το σχολείο με την αγορά εργασίας. 5. Να έχουν οι μαθητές και οι μαθήτριες πρόσβαση σε όλες τις βαθμίδες και σε όλους τους τύπους σχολείων. 6. Να προαχθεί μέσω των διδακτικών ενεργειών η συνεργασία των δυο φύλων. 7. Να υπάρξει ίση κατανομή των θέσεων εργασίας και για τα δυο φύλα. 8. Να γίνουν αλλαγές στα σχολικά εγχειρίδια, έτσι ώστε να μειωθούν ή και να εξαλείφουν τα σεξιστικά στερεότυπα. 9. Να οργανωθούν δράσεις ίσων ευκαιριών για τα μη προνομιούχα παιδιά. 10. Να προωθηθούν με κάθε τρόπο οι δράσεις για τις ίσες ευκαιρίες. Το Δεύτερο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δράσης που διαρκεί από το 1986 έως το 1990 έχει ως βάση τους άξονες και στόχους που ορίστηκαν στο Πρώτο Πρόγραμμα και προωθεί την πρακτική των Θετικών Δράσεων υπέρ των γυναικών. Πρόκειται για δράσεις που στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση αρχικά όλων των εμπλεκομένων στην εκπαιδευτική διαδικασία, αλλά και την πρακτική εφαρμογή προγραμμάτων μέσα στα σχολεία της δευτεροβάθμιας κυρίως εκπαίδευσης 12. Στο ίδιο ακριβώς πνεύμα κινείται και το Τρίτο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δράσης, το οποίο συνεχίζει την πρακτική των Θετικών Δράσεων υπέρ των γυναικών και επίσης συνδέει πρακτικά περισσότερο την εκπαίδευση με την αγορά εργασίας. 12 Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ.σ

13 Η Ευρώπη προχωρά στην υλοποίηση άλλων δυο Μεσοπρόθεσμων Προγραμμάτων τα οποία όμως αλλάζουν πλέον μορφή και περιεχόμενο εφόσον εισάγεται η έννοια της ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές (gender mainstreaming),όπως αναλύεται σε επόμενο κεφάλαιο. 12

14 2.3. Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση: πολιτική της ενσωμάτωσης (gender mainstreaming). Από το 1995 εισάγεται, όπως φαίνεται μέσα από τα κείμενα Αποφάσεις 13 του Συμβουλίου της Ευρώπης εισάγεται η έννοια του gender mainstreaming. Πρόκειται για την πολιτική της ενσωμάτωσης, η οποία συζητήθηκε για πρώτη φορά στο Συνέδριο του Πεκίνου, το Σεπτέμβρη του 1995 και ουσιαστικά αναφέρεται στο ότι η αρχή της ισότητας των φύλων πρέπει να διαπνέει όλες τις εκπαιδευτικές πολιτικές και πρωτοβουλίες με στόχο τα αποτελέσματα αυτών των ενεργειών να έχουν εφαρμογή στην υπόλοιπη κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή 14. Η φιλοσοφία του gender mainstreaming ξεκινά από τη διαπίστωση ότι οι θετικές ενέργειες υπέρ των γυναικών ως πρακτική της προώθησης των ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση οδηγεί στην περιθωριοποίηση των γυναικών εφόσον αφορά δράσεις στις οποίες συμμετέχουν μόνο γυναίκες και ότι το ζήτημα θα πρέπει να ερευνηθεί από μια πιο διευρυμένη προσέγγιση. Το mainstreaming αναπτύχθηκε ως μια νέα στρατηγική, η οποία στοχεύει στην προώθηση μιας προοπτικής με βάση το φύλο που να διαπνέει όλες τις πολιτικές, τα προγράμματα και τα σχέδια δράσης που πρόκειται ν αναπτυχθούν 15. Παρόλα αυτά όμως, δεν αποκλείεται η πολιτική των θετικών δράσεων και προγραμμάτων σε τομείς όπου η ανισότητα των φύλων είναι έντονη, όπως στην εκπαίδευση και στην κατάρτιση. Σε αυτή την περίπτωση ο σχεδιασμός θετικών δράσεων μόνο για γυναίκες είναι βοηθητικός και δεν περιθωριοποιεί τις γυναίκες εφόσον σχεδιάζεται ως ένα προσωρινό μέτρο που θα στοχεύει στην ενδυνάμωση των γυναικών και θα βοηθήσει ώστε για τους τομείς στους παρουσιάζονται οι μεγαλύτερες ανισότητες να ενταχθεί 13 JO No L 335, Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ.σ Commission of the European Communities, Communication from the Commission to the Council and the European Parliament on Intergrading Gender Issues in Development Cooperation, Brussels : 1995, COM(95)final,σ

15 ομαλά η έννοια και οι δράσεις του gender mainstreaming 16. Αυτό ονομάζεται διπλή στρατηγική και εφαρμόζεται στις περιπτώσεις χωρών όπου δεν είναι έτοιμες να εφαρμόσουν το gender mainstreaming και που οι θετικές ενέργειες αποτελούν τρόπο δράσης που έχει καλύτερα αποτελέσματα για την εξασφάλιση των ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση. Μια τέτοια περίπτωση χώρας είναι και η Ελλάδα, όπως θα παρουσιαστεί σε επόμενο κεφάλαιο. Η πολιτική του gender mainstreaming αναγνωρίζει ότι οι αρχές οι οποίες αφορούν αποκλειστικά γυναίκες, ο οποίες συχνά δρουν στις παρυφές της κοινωνίας, αν και είναι αναγκαίες, δεν επαρκούν από μόνες τους να φέρουν μεγάλες αλλαγές σε ό, τι αφορά την ισότητα των φύλων. Παρά το γεγονός ότι βοηθούν τις ίδιες τις γυναίκες δεν επηρεάζουν τις κυρίαρχες κοινωνικές πολιτικές και πρακτικές και άρα δεν προσφέρουν πολλά στην άμβλυνση ή στην καταπολέμηση της ανισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών. Το gender mainstreaming προκαλεί όλες τις κυρίαρχες πολιτικές και στρατηγικές που αναπτύσσουν τα κράτη μέλη να διαπνέονται από την αρχή της ισότητας των φύλων με μια ολιστική και όχι αποσπασματική λογική. Στοχεύει στις κοινωνικές διαφορές ανάμεσα στις γυναίκες και τους άνδρες, οι οποίες διαφορές είναι κοινωνικά κατασκευασμένες, αλλάζουν ανάλογα με την εποχή και διαφέρουν κατά πολύ από τη μια χώρα στην άλλη και από τον ένα πολιτισμό στον άλλο 17. Με άλλα λόγια η πολιτική της ενσωμάτωσης (gender mainstreaming), δεν αφορά συγκεκριμένες πρακτικές και αποσπασματικά προγράμματα που εφαρμόζονται από τα κράτη μέλη αλλά είναι μια πολιτική που διαπνέει όλες τις κυρίαρχες στρατηγικές σε όλους τους τομείς της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής. Δεν είναι πλέον ζητούμενο να συμπεριληφθούν οι γυναίκες στις δομές και στους χώρους όπου υπο - αντιπροσωπεύονται και υπάρχει ανισότητα, αλλά να σχηματιστούν εκ νέου αυτές οι δομές και οι χώροι ώστε τόσο οι γυναίκες όσο και οι άνδρες μέσα σε 16 Commission of the European Communities, Communication from the Commission to the Council and the European Parliament on Intergrading Gender Issues in Development Cooperation, Brussels : 1995, COM(95)final,σ European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities, Equal Guide on Gender Mainstreaming, Employment and European Social Fund, Brussels : 2004, σ

16 αυτούς να αναπτυχθούν και να τερματιστεί με αυτό τον τρόπο η ανισότητα των φύλων στην κοινωνία γενικότερα. Το Gender mainstreaming δε σημαίνει ότι η ανισότητα αφορά μόνο τις γυναίκες, ούτε αφορά μόνο στο να επιτευχθεί καλύτερη αναλογία ανδρών και γυναικών στη συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή και ούτε αφορά στο να αποδοθούν ευθύνες για την ανισότητα που υφίσταται. Επίσης, δεν υποστηρίζει την υλοποίηση σχεδίων δράσης αποκλειστικά για το γυναικείο φύλο και απορρίπτει την ιδέα οι κυρίαρχες πολιτικές και οι εφαρμογές τους να έχουν στόχο μόνο τον γυναικείο ή τον ανδρικό πληθυσμό 18. Αντιμετωπίζει το πρόβλημα της υπάρχουσας ανισότητας των φύλων ως ένα κοινωνικό πρόβλημα το οποίο θα λυθεί μέσα από την κοινή δράση και πρόοδο ανδρών και γυναικών που θα οδηγήσει στη γενικότερη κοινωνική πρόοδο. Σε επίπεδο πρακτικής η έννοια του gender mainstreaming διατρέχει το Τέταρτο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δράσης για την Ισότητα των Ευκαιριών ανάμεσα σε Άνδρες και Γυναίκες. Το πρόγραμμα αυτό αποσκοπεί σε ενέργειες και δράσεις σε όλους τους τομείς δραστηριοτήτων, και όχι μόνο στο σχολείο και στοχεύει σε πιο μακροπρόθεσμα αποτελέσματα από αυτά των θετικών δράσεων που προτείνονταν μέχρι εκείνη τη στιγμή. Αποσκοπούν στην αλλαγή των στάσεων και των νοοτροπιών και σκοπεύουν στην αλλαγή της κοινωνικής ζωής των ανδρών και των γυναικών 19. Τέλος, το Πέμπτο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δράσης αποτελεί μια συνεκτική στρατηγική σε ό, τι αφορά την προώθηση της ισότητας των φύλων. Ονομάζεται Κοινοτικό Στρατηγικό Πλαίσιο και αποτελεί την πλήρη εφαρμογή της έννοιας του gender mainstreaming. Αξίζει να αναφερθεί σε αυτό το σημείο ότι λόγω των διαφορετικών ταχυτήτων εφαρμογής όλων των Προγραμμάτων από τα κράτη μέλη προβλέπεται στο Σχέδιο Δράσης η εφαρμογή τόσο της ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές (gender mainstreaming) όσο και η εφαρμογή των Θετικών 18 European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities, Equal Guide on Gender Mainstreaming, Employment and European Social Fund, Brussels : 2004, σ Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ

17 Δράσεων, ανάλογα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες των κρατών μελών. Αυτή είναι η έννοια της διπλής στρατηγικής Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ

18 2.4. Η πολιτική της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 1970 μέχρι το 2005 Στην ελληνική πραγματικότητα το ζήτημα της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση άργησε να αντιμετωπιστεί μέσα από τα επίσημα όργανα του κράτους και πιο συγκεκριμένα το Υπουργείο Παιδείας. Το ελληνικό Σύνταγμα προβλέπει την ισότητα ανδρών και γυναικών ( άρθρο 4, παράγραφος 2), και με αυτό τον τρόπο ανοίγει ο δρόμος για νέους νόμους, οι οποίοι θα είναι απαλλαγμένοι από ανισότητες μεταξύ ανδρών και γυναικών. Αυτό όμως δεν αφορά την εκπαίδευση. Οι γυναικείες οργανώσεις και το ελληνικό φεμινιστικό κίνημα γενικότερα προβάλλουν διεκδικήσεις οι οποίες όμως έχουν στρατηγικούς στόχους την αλλαγή εργασιακών νόμων, του Οικογενειακού Δικαίου, την προστασία της μητρότητας και άλλα 21. Η πίεση των γυναικείων οργανώσεων, τα αιτήματα που προβάλλουν και η άνοδος του Σοσιαλιστικού Κόμματος στην εξουσία το 1981 συνέβαλαν στην ίδρυση ενός βοηθητικού κυβερνητικού οργάνου, του Συμβουλίου της Ισότητας των Φύλων το 1982, το οποίο όργανο όμως αμφισβητήθηκε πολύ, κυρίως διότι δέχθηκε ως κριτική ότι ακολουθούσε τις κυβερνητικές γραμμές, δεν ασκούσε καμιά κριτική στο κυβερνητικό έργο και δεν προωθούσε ουσιαστικά το ζήτημα της ισότητας των φύλων 22. Στην ίδια δεκαετία ιδρύεται η Γενική Γραμματεία Ισότητας το 1985 και το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας το Αυτοί οι οργανισμοί αναλαμβάνουν να ασχοληθούν με το ζήτημα της ισότητας των φύλων απουσία όμως του επίσημου ελληνικού κράτους 23. Τα αιτήματα για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που αφορούσαν στην ισότητα των φύλων επικέντρωναν κυρίως στο θεσμό της συνεκπαίδευσης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η οποία θεσπίστηκε από το νόμο 1566/ Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ.30 17

19 Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι σε πρακτικό επίπεδο ήδη πολλά σχολεία λειτουργούσαν μικτά από το 1982 κυρίως για πρακτικούς λόγους 24. Κατά τη διάρκεια αυτών των δέκα χρόνων από το 1975 μέχρι το 1985 μόνο σε δυο σημεία εντοπίζουμε αλλαγές με στόχο την ισότητα των φύλων : τη θέσπιση του μαθήματος της Οικιακής Οικονομίας ως υποχρεωτικό για αγόρια και κορίτσια και κάποιες αλλαγές στα κείμενα των αναγνωστικών του Δημοτικού 25. Η νέα μεταρρύθμιση της εποχής δεν προάγει ουσιαστικά το ζήτημα της ισότητας των φύλων αλλά μόνο θεσμικά προσφέρει ίδια πρόσβαση σε αγόρια και κορίτσια στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Δεν έγινε όμως καμιά ουσιαστική αλλαγή σε θέματα που αφορούν το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών των σχολείων, τον επαγγελματικό προσανατολισμό ούτε την προσπάθεια άρσης των στερεοτύπων μέσα στο χώρο του σχολείου σε σχέση με τις επιλογές των αγοριών και των κοριτσιών. Η ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση αντιμετωπίστηκε μόνο με την ίση συμμετοχή και πρόσβαση των κοριτσιών στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση και με το θέμα της μικρής παρέμβασης στα κείμενα των αναγνωστικών βιβλίων του Δημοτικού. Γι αυτό άλλωστε το ζήτημα της αλλαγής των σχολικών εγχειριδίων απασχόλησε ιδιαίτερα τον προβληματισμό των φεμινιστριών εκείνη την εποχή. Όπως παρουσιάζεται μέσα από έρευνα (βλ. Σ. Ζιώγου Καραστεργίου Β. Δεληγιάννη Κουϊμτζή, 1981) στα παλιά βιβλία του Δημοτικού ( ) υπάρχει η κυριαρχία του αρσενικού φύλου και αποκλείονται οι γυναίκες από δημιουργικές ασχολίες. Και πάλι ο διαχωρισμός των ρόλων και των καθηκόντων για τα δυο φύλα είναι κάθετα διαχωρισμένοι. Οι γυναίκες δεν παρουσιάζονται σχεδόν ποτέ ως εργαζόμενες και κυρίως έχουν το ρόλο της μητέρας ή της νοικοκυράς, χωρίς να παρουσιάζεται καθόλου ο ρόλος της στη δημόσια σφαίρα. Παρά το γεγονός ότι στην πραγματικότητα της εποχής οι γυναίκες εργαζόταν έξω από 24 Ζιώγου Καραστεργίου, Σ., Η μικτή εκπαίδευση στην Ελλάδα : προοπτικές και δημόσιες συζητήσεις από τις αρχές του αιώνα μας μέχρι σήμερα, στο Εκπαίδευση και Φύλο, Ιστορική Διάσταση και Σύχρονος προβληματισμός, Δεληγιάννη, Β., & Ζιώγου, Σ., (επιμ.), Θεσσαλονίκη : Βάνιας, 1999, σ Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ

20 το σπίτι και οι περισσότερες ήταν εργαζόμενες μητέρες, αυτό δεν αποτυπώνεται πουθενά στα σχολικά εγχειρίδια της εποχής 26. Αλλά και μετά τις αλλαγές των βιβλίων του 1982 και πάλι μέσα από έρευνα( Β. Δεληγιάννη - Κουϊμτζή,1987 ) διαπιστώνεται ότι και στα καινούρια βιβλία «Η Γλώσσα μου» συνεχίζουν να παρουσιάζουν με στερεοτυπικό τρόπο το ρόλο των γυναικών μέσα και έξω από την οικογένεια. Οι βελτιώσεις που έγιναν αφορούν κυρίως τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται σε αγόρια και κορίτσια μέσα από τα κείμενα, τα οποία παρουσιάζονται να έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα, τις ίδιες ασχολίες και τις ίδιες δραστηριότητες. Τέλος, ένα ακόμα σημείο στο οποίο διαφοροποιούνται οι αναπαραστάσεις των φύλων μέσα στα εγχειρίδια είναι ότι οι άνδρες ασχολούνται με δραστηριότητες που μέχρι εκείνη τη στιγμή χαρακτηριζόταν γυναικεία 27. Από το 1985 και μέχρι το 2001 δεν υπάρχει κανένα θεσμικό κείμενο, νόμος ή προεδρικό διάταγμα το οποίο να αναφέρεται στην ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση. Ο θεσμός της συνεκπαίδευσης στα μάτια της Πολιτείας έλυσε το ζήτημα της ισότητας στην εκπαίδευσης και παρά το γεγονός ότι την ίδια περίοδο στην υπόλοιπη Ευρώπη γίνονται συζητήσεις, έρευνες και υλοποιούνται προγράμματα που στοχεύουν σε μια ουσιαστική ισότητα στην εκπαίδευση, το ελληνικό κράτος κωφεύει. Ήδη τα κορίτσια βρίσκονται στις ίδιες αίθουσες διδασκαλίας με τα αγόρια, παρακολουθούν τα ίδια μαθήματα με τους ίδιους καθηγητές και μάλιστα σημειώνουν επιτυχίες τόσο στη σχολική πορεία τους όσο και στην εισαγωγή τους στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και οι διεκδικήσεις των γυναικείων οργανώσεων χαλαρώνουν τη δράση και τα αιτήματά τους. Όλα αυτά οδηγούν στο γεγονός ότι το επίσημο κράτος θέτει το ζήτημα της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση από το 2000 και μετά. Μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν υπάρχει κανένα σχέδιο δράσης, ούτε κάποια 26 Ζιώγου Καραστεργίου, Σ., Δεληγιάννη Κουϊμτζή, Β., Τα στερεότυπα για τους ρόλους των φύλων στα αναγνωστικά του Δημοτικού σχολείου, στο στο Εκπαίδευση και Φύλο, Ιστορική Διάσταση και Σύχρονος προβληματισμός, Δεληγιάννη, Β., & Ζιώγου, Σ., (επιμ.), Θεσσαλονίκη : Βάνιας, 1999, σ.σ Δεληγιάννη Κουϊμτζή, Β., Τα στερεότυπα για τους ρόλους των δυο φύλων στα εγχειρίδια του Δημοτικού σχολείου «Η Γλώσσα μου», στο Εκπαίδευση και Φύλο, Ιστορική Διάσταση και Σύχρονος προβληματισμός, Δεληγιάννη, Β., & Ζιώγου, Σ., (επιμ.), Θεσσαλονίκη : Βάνιας, 1999, σ.σ

21 εκπαιδευτική πολιτική για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση από το Υπουργείο Παιδείας. Οι φορείς οι οποίοι ερευνούν και υλοποιούν προγράμματα για την προώθηση των ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση, όπως προαναφέρθηκε, είναι η Γενική Γραμματεία Ισότητας και το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας (ΚΕΘΙ). Το ΚΕΘΙ ιδρύθηκε το 1994, λειτουργεί με έδρα την Αθήνα και με παραρτήματα στη Θεσσαλονίκη, την Πάτρα, το Βόλο και το Ηράκλειο, υπό τη χρηματοδότηση και εποπτεία της Γενικής Γραμματείας Ισότητας. Αυτοί οι φορείς αναλαμβάνουν να κατ αρχάς μέσα από επιμορφωτικά προγράμματα να ευαισθητοποιήσουν τον εκπαιδευτικό κόσμο για τα θέματα ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση. Η λαθεμένη αντίληψη ότι το σχολείο θεσμικά και μόνο εξασφαλίζει την ισότητα των φύλων είναι ο κυριότερος λόγος για τον οποίο η ευαισθητοποίηση όλων των εμπλεκομένων στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι σημαντική. Γι αυτό εξάλλου και από τους δυο προαναφερθέντες φορείς και κυρίως από τα Πανεπιστήμια υπάρχει μια πληθώρα συνεδρίων, συγγραφικού έργου και προγραμμάτων δράσης ώστε να τεθεί και πάλι στο προσκήνιο το ζήτημα της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση. Ενδεικτικά μπορούν να αναφερθούν τα παρακάτω : Το Συμβούλιο της Ισότητας των Φύλων διοργανώνει το πρώτο συνέδριο το 1985 με θέμα «Ισότητα και Εκπαίδευση», ο τομέας Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών διοργανώνει το 1991 συνέδριο με θέμα «Διαφυλικές Σχέσεις», η Γενική Γραμματεία Ισότητας διοργανώνει διεθνές συμπόσιο με θέμα «Εκπαίδευση και Ισότητα Ευκαιριών» το 1994, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης το 1996 διοργανώνει επίσης συνέδριο με θέμα «Εκπαιδευτικοί, Φύλο και Σχολική Πράξη» και τέλος το 1998 και 1999 η Γενική Γραμματεία Ισότητας για πρώτη φορά με συμμετοχή του ΥΠΕΠΘ διοργανώνει δυο συνέδρια με θέματα αντίστοιχα «Εκπαίδευση και Φύλο: Νέες Τεχνολογίες» και «Εκπαίδευση και Φύλο : ο ρόλος των εκπαιδευτικών» Κουϊμτζή, Ε., Παπαδήμου, Χ., Φρόση, Λ., Ο παράγοντας φύλο και η σχολική πραγματικότητα στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση(Μελέτη Επισκόπησης), Θεσσαλονίκη: ΚΕΘΙ, 2001 σ.σ

22 Επίσης το ΚΕΘΙ εντάσσει χρηματοδοτικά το πρόγραμμα της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών για θέματα ισότητας των φύλων στο Β Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης για την εκπαίδευση (1 ο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Κατάρτισης του Υπουργείου Παιδείας (Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ) κατά την περίοδο , στα πλαίσια του Τέταρτου Μεσοπρόθεσμου Προγράμματος για την ισότητα των ευκαιριών ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρόλα αυτά όμως ακόμα δε μπορούμε να μιλήσουμε για συντονισμένη δράση και πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας διότι δεν υπάρχει κανένα πλαίσιο δράσης που να το υποστηρίζει 29. Τα παραπάνω όμως δεν εντάσσονται στην επίσημη ελληνική εκπαιδευτική πολιτική καθώς δεν υποστηρίζονται εκτός από το τελευταίο από το Υπουργείο Παιδείας και κυρίως διότι δε γίνεται καμιά θεσμική αλλαγή στο χώρο της εκπαίδευσης από την επίσημη πολιτεία. Όλος όμως ο παραπάνω προβληματισμός, η έρευνα και τα προγράμματα δράσης που υλοποιούν το ΚΕΘΙ και η Γενική Γραμματεία Ισότητας σε συνδυασμό με την υλοποίηση του Πέμπτου Μεσοπρόθεσμου Προγράμματος για την ισότητα των ευκαιριών ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες με την πολιτική της ενσωμάτωσης (gender mainstreaming), ωθεί το Υπουργείο Παιδείας να αναλάβει ένα σχέδιο συντονισμένης δράσης. Στα πλαίσια του Γ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης χρησιμοποιείται το 10% της χρηματοδότησης και το Υπουργείο Παιδείας εκπονεί ένα ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Δράσης που ανάμεσα σε άλλα στοχεύει στην προώθηση της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση μέσα από παρεμβάσεις και δράσεις, έτσι ώστε να προωθηθεί η ισότητα των φύλων στην αγορά εργασίας 30. Στο πλαίσιο του Γ ΚΠΣ, το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης του ΥΠΕΠΘ περιλαμβάνει μια ολοκληρωμένη δέσμη συνεκτικών μέτρων και ενεργειών με απώτερο στόχο τη βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος και των υπηρεσιών που αυτό προσφέρει, ώστε να ανταποκριθεί αποτελεσματικότερα στις πραγματικές 29 Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ Ζιώγου - Καραστεργίου, Σ., Διερευνώντας το φύλο, Ιστορική διάσταση και σύγχρονος προβληματισμός στη Γενική, Επαγγελματική και Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2006,σ.σ

23 κοινωνικές ανάγκες ανοίγοντας διαύλους επικοινωνίας και σύνδεσης με την αγορά εργασίας 31. Βασικός στόχος είναι η βελτίωση της παρεχόμενης εκπαίδευσης, η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, η βελτίωση της δυνατότητας για δημιουργική απασχόληση και παρακολούθηση των ευρωπαϊκών εξελίξεων όπως αυτές εκφράζονται μέσα από τις ευρωπαϊκές πολιτικές. Το πρόγραμμα αυτό συνδέει για πρώτη φορά θεσμικά τον ευρωπαϊκό με τον επίσημο εθνικό προβληματισμό και την υλοποίηση πρακτικών από μεριάς της Πολιτείας. Έτσι, διαμορφώνονται 4 Άξονες προτεραιότητας που αποτελούν τα πεδία της πολιτικής παρέμβασης στην εκπαίδευση και την επαγγελματική κατάρτιση. Ο Άξονας 4 έχει γενικότερο στόχο την βελτίωση της επαγγελματικής εκπαίδευσης των γυναικών, ώστε να ξεπεραστούν τα εμπόδια της πρόσβασής τους στην επαγγελματική ζωή και τη μείωση της εξάρτησης των γυναικών από τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις. Ένας από τους ειδικότερους στόχους είναι η εισαγωγή της ισότητας των φύλων στη σχολική διαπαιδαγώγηση 32. Με άλλα λόγια από πλευράς επίσημης πολιτείας από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 μέχρι το 2000 παρουσιάζει κενό σε ό, τι αφορά τις επίσημες πολιτικές για την αντιμετώπιση της ανισότητας των φύλων στο χώρο της εκπαίδευσης. Όλος όμως ο παραπάνω προβληματισμός, οι μελέτες, έρευνες και οι δράσεις, όπως παρουσιάστηκαν παραπάνω, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής πολιτικής και πρακτικής, στο διάστημα αυτό δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες μέσα στον ελληνικό χώρο να αναλάβει δράση και το επίσημο κράτος. 31 ΥΠΕΠΘ, ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, Επιχειρησιακό πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης, Συμπλήρωμα Προγραμματισμού, Αθήνα: 2007, σ ΥΠΕΠΘ, ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, Επιχειρησιακό πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης, Συμπλήρωμα Προγραμματισμού, Αθήνα: 2007σ

24 5. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΤΟΧΟΙ. Η εξέλιξη της ευρωπαϊκής και εθνικής πολιτικής για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον. Με βάση το ενδιαφέρον αυτό οι σκοποί της παρούσας εργασίας είναι : α) να αναλυθούν οι επίσημες Αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Συμβουλίου της Ευρώπης, ώστε να αναδειχθεί ο προβληματισμός και η φιλοσοφία των παρεμβάσεων για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση. β) να μελετηθεί η εκπαιδευτική πολιτική της Ελλάδας για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση μέσα από επίσημα κρατικά κείμενα. γ) να καταγραφούν κάποια παρεμβατικά προγράμματα για την ισότητα των φύλων στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση που χρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και υλοποιήθηκαν ή υλοποιούνται στην Ελλάδα από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Οι επιμέρους στόχοι της παρούσας εργασίας που προκύπτουν είναι : 1. να παρουσιαστεί ο θεωρητικός προβληματισμός, η ευρωπαϊκή πολιτική και οι πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προώθηση των φύλων στην εκπαίδευση. 2. να γίνει μια πρώτη συγκριτική περιγραφή της ευρωπαϊκής πολιτικής και πρακτικής με την αντίστοιχη ελληνική από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 μέχρι σήμερα μέσα από τα επίσημα ευρωπαϊκά και ελληνικά κείμενα. 23

25 4.Μεθοδολογία της έρευνας 4.1. Conceptual mapping Το ζήτημα της επιλογής της μεθόδου ανάλυσης του υλικού ανέκυψε μετά από προβληματισμό σχετικά με το ποια είναι η καταλληλότερη μέθοδος για τη συλλογή και την ανάλυση των θεσμικών κειμένων τόσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και των ελληνικών. Με τον όρο μέθοδοι, εννοούμε αυτό το φάσμα των προσεγγίσεων στην εκπαιδευτική έρευνα προκειμένου να συλλεγούν δεδομένα που πρόκειται να αξιοποιηθούν ως βάση συμπερασμάτων και ερμηνείας, εξήγησης και πρόβλεψης 33. Η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου είναι πολύ σημαντική διότι από αυτήν εξαρτάται η ποιότητα και η αξιοπιστία των διεξαγόμενων συμπερασμάτων της έρευνας. Για την παρούσα εργασία επιλέχθηκε ο δρόμος της ποιοτικής μεθόδου και πιο συγκεκριμένα η μέθοδος του conceptual mapping. Η επιλογή αυτή στηρίχθηκε περισσότερο από το γεγονός ότι οι πρωτεύουσες πηγές της εργασίας είναι τα ίδια τα επίσημα θεσμικά κείμενα (Οδηγίες και Αποφάσεις) της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τη μια, και από την άλλη τα θεσμικά επίσημα κείμενα (νόμοι) του ελληνικού κράτους. Η ανάλυση των κειμένων αυτών στοχεύει στο να αναδειχτεί τόσο η σκόπιμη απόδειξη, δηλαδή η πληροφορία που οι συγγραφείς των κειμένων θέλουν να μεταδώσουν, αλλά και η μη σκόπιμη απόδειξη, δηλαδή οποιοδήποτε άλλο γεγονός θέλει να μεταδοθεί. Επίσης, ένα άλλο σημείο σημαντικό στην έρευνα είναι η εξωτερική κριτική που αποσκοπεί στο πότε ένα γεγονός είναι πραγματικό και αυθεντικό και η εσωτερική κριτική κατά την οποία το περιεχόμενο των κειμένων υπόκειται σε ανάλυση 34. Οι παραπάνω άξονες εξυπηρετούν στο έπακρο τους σκοπούς και τους στόχους της παρούσας προσπάθειας. Πιο συγκεκριμένα το conceptual mapping αφορά ιεραρχικά δομημένες αναπαραστάσεις των σχέσεων μεταξύ σημαντικών θεμάτων και μας βοηθάει να εκτιμήσουμε, να συνθέσουμε και να συλλάβουμε νοήματα με νέους τρόπους. Αφορά τη μελέτη και την ανάλυση θεσμικών κειμένων, αναλυτικών προγραμμάτων, νόμων, φιλοσοφικών κειμένων, λογοτεχνικών κειμένων κλπ. Αναφέρεται στη δημιουργία ενός χάρτη προσέγγισης που αφορά την 33 Cohen, L.& Manion, L. Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας, Αθήνα: Έκφραση, 1997,σ Bell, J. Μεθοδολογικός σχεδιασμός παιδαγωγικής και κοινωνικής έρευνας, Αθήνα: Gutenberg,1997,σ.σ

26 παρουσίαση της δομής των κειμένων σε πρώτη φάση και ύστερα της ανάλυσης των εννοιών που προκύπτουν μέσα από την κριτική ανάγνωση των κειμένων. Τέλος, αφορά τη συγκριτική ανάλυση των ομοιοτήτων, των διαφορών και της εξελικτικής πορείας που αναδεικνύονται μέσα από τα κείμενα Στάδια εκπόνησης της εργασίας Σε ό, τι αφορά τα στάδια εκπόνησης της εργασίας ακολουθήθηκαν τα εξής βήματα : 1. Ανασκόπησης της βιβλιογραφίας σε ό, τι αφορά το θέμα και πιο συγκεκριμένα την προώθηση της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 μέχρι το Συλλογή του υλικού. Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε είναι τα θεσμικά επίσημα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ελληνικού κράτους. Η συλλογή τους έγινε σε πρώτη φάση με την επίσκεψή μου στη βιβλιοθήκη του Συμβουλίου της Ευρώπης στις Βρυξέλλες και κατόπιν με ηλεκτρονικό τρόπο. Ο όγκος των κειμένων ιδιαίτερα των ευρωπαϊκών αποδείχτηκε ότι ήταν ιδιαίτερα μεγάλος και γι αυτό το λόγο τέθηκαν συγκεκριμένα κριτήρια επιλογής του υλικού που αναλύονται σε επόμενο κεφάλαιο. 3. Ανάγνωση και μελέτη των κειμένων και εφαρμογή της μεθόδου conceptual mapping, έτσι ώστε να αναδειχθεί η φιλοσοφία και η εξελικτική πορεία της προώθησης της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση και συγκεκριμένα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση τόσο στον ευρωπαϊκό όσο και στον ελληνικό χώρο. Γι αυτό το λόγο γίνεται και μια πρώτη καταγραφή των ευρωπαϊκών προγραμμάτων παρέμβασης στα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, τα οποία εκπονήθηκαν από το ελληνικό Υπουργείο Παιδείας. 4. Τέλος, στα συμπεράσματα παρουσιάζεται συγκριτικά η εξέλιξη της φιλοσοφίας και πρακτικής της προώθησης της ισότητας των φύλων στην εκπαιδευτική διαδικασία (δευτεροβάθμια εκπαίδευση) στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. 35 Deshler, D. Conceptual Mapping, Drawing charts of the mind, στο Fostering Critical Reflection in Adulthood, a guide to transformative and emancipatory learning, Mezirow, J. et all. σ

27 4.3. Επιλογή των κειμένων Όπως προαναφέρθηκε ο όγκος των ευρωπαϊκών κειμένων που συλλέχθηκε ήταν πολύ μεγάλος και ήταν αδύνατο να αναλυθεί ολόκληρος στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Είναι γεγονός ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο τόσο το Συμβούλιο της Ευρώπης όσο και η Ευρωπαϊκή Ένωση εξέδωσαν μέσα στο συγκεκριμένο διάστημα πολλές οδηγίες, αποφάσεις, κείμενα εσωτερικής επικοινωνίας και ενημέρωσης των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συμπεράσματα και προτάσεις που αφορούν τόσο στη θεωρητική σύλληψη της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση όσο και στις πρακτικές και παρεμβάσεις που οφείλουν να εφαρμοστούν από τα κράτη μέλη για την προώθηση της ισότητας των φύλων. Εξ αιτίας αυτού του όγκου επιλέχθηκαν συγκεκριμένα κείμενα τα οποία εξυπηρετούν τους σκοπούς της παρούσας εργασίας. Κατ αρχάς ορίστηκε το είδος των κειμένων. Σε ό,τι αφορά τα ευρωπαϊκά κείμενα επιλέχθηκαν κατ εξοχήν μόνο Αποφάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης και ελάχιστα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διότι το Συμβούλιο της Ευρώπης είναι ο οργανισμός αυτός που έθεσε κεντρικό στόχο της πολιτικής και της δράσης του την ισότητα των φύλων και εξέδωσε τις περισσότερες και σημαντικότερες οδηγίες συμπεριλαμβανομένων των προτάσεων για τα Πέντε Μεσοπρόθεσμα Προγράμματα Δράσης που εφαρμόστηκαν. Επιλέχθηκε ένα είδος κειμένου οι Αποφάσεις (Resolutions) διότι η ποικιλία των κειμένων θα δυσχέραινε τη συγκριτική τους μελέτη. Επίσης επιλέχθηκαν κείμενα χρονολογικά έτσι ώστε να αναδειχθεί η εξέλιξη της ευρωπαϊκής σκέψης και δράσης για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση. Σε ό, τι αφορά τα εθνικά κείμενα επιλέχθηκαν κείμενα νόμοι του επίσημου ελληνικού κράτους μέσω του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων έτσι ώστε να υπάρχει αντιστοιχία με τα επίσημα ευρωπαϊκά κείμενα. Άλλωστε σκοπός της εργασίας είναι η ανάδειξη της επίσημης πολιτικής και πρακτικής του ελληνικού κράτους σε ό,τι αφορά την προώθηση της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση. 26

28 5. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ. 5.1 Παρουσίαση των τίτλων των επιλεγμένων κειμένων. 1. Απόφαση για τη συνεδρίαση του Συμβουλίου Υπουργών Παιδείας, Απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Συμβουλίου των Υπουργών Παιδείας των κρατών μελών της 3 Ιουνίου 1985 που περιέχει ένα πρόγραμμα δράσης για ίσες ευκαιρίες για τα αγόρια και τα κορίτσια στην εκπαίδευση 3. Πρώτη Απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την υιοθέτηση ενός νέου μεσοπρόθεσμου Κοινοτικού προγράμματος για την προώθηση των ίσων ευκαιριών για τις γυναίκες (1985). 4. Δεύτερη Απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις 24 Ιουλίου 1986 σχετικά με την προώθηση των ίσων ευκαιριών για τις γυναίκες. 5. Απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τις ίσες ευκαιρίες για αγόρια και κορίτσια στον τομέα της γενικής εκπαίδευσης και επαγγελματικής εκπαίδευσης στις 8 Ιουλίου Απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης στις 21 Μαΐου 1991 σχετικά με την υλοποίηση του Τρίτου Μεσοπρόθεσμου Προγράμματος δράσης για τις ίσες ευκαιρίες μεταξύ γυναικών και ανδρών (1991 έως 1995). 7. Απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης στις 5 Δεκεμβρίου 1994 σχετικά με την ποιότητα και τη σημαντικότητα της επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης. 8. Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την ίση μεταχείριση και τις ίσες ευκαιρίες για γυναίκες και άνδρες. (1995) 9. Απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Τέταρτο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δράσης για την ισότητα των ευκαιριών μεταξύ ανδρών και γυναικών ( ) στις 22 Δεκεμβρίου Απόφαση σχετικά με την ετήσια έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: «Ίσες ευκαιρίες για τις γυναίκες και τους άνδρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση 1996». 11. Απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης στις 20 Δεκεμβρίου 2000 για τη θέσπιση προγράμματος κοινής δράσης σχετικά με την κοινοτική στρατηγική για την ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών ( ). 36 Official Journal of the European Communities C 309 / 59 27