Αριστοτέλης «Πολιτικά»

Transcript

1 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ «ΣΥΝ ΑΘΗΝΑ» Αριστοτέλης «Πολιτικά» ΒΙΒΛΙΟ Β Παρασκευή Φετά Καβάλα, 2/4/2016 [Ομάδα Μελέτης Αριστοτελικών Κειμένων ]

2 bnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbn Αριστοτέλης «Πολιτικά» - Βιβλίο Β mqwertyuioasdfghjklzxcvbnmrt Αριστοτέλης «Πολιτικά» - Εισαγωγή yuiopasfghjklzxcvbnmqwertyui Τα Πολιτικά είναι σύγγραμμα του Αριστοτέλη σε οκτώ βιβλία με θέμα την επιστήμη της πολιτικής ζωής. Το θέμα προσεγγίζεται από opasdfghjklzxcvbnmqwertyuiop την άποψη της πόλης-πολιτείας, θεωρώντας πως είναι εκείνη που συντελεί στην πληρέστερη ζωή του πολίτη. asdfghklzxcvbnmqwertyuiopas Το έργο αυτό συνδέεται νοηματικά με το προγενέστερο έργο του φιλοσόφου, τα «Ηθικά Νικομάχεια» καθώς στα τελευταία ορίζεται dfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdf το ανώτατο αγαθό του ανθρώπου, η ευδαιμονία, η οποία προϋποθέτει την απόκτηση της ηθικής αρετής. Και επειδή η ηθική αρετή είναι η βάση για την πολιτική αρετή, τα "Πολιτικά" ghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfgh αποτελούν συνέχεια των «Ηθικών Νικομαχείων». Συγγράφοντας σε διάφορες εποχές (συνολικά έχει γράψει 158 jklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkl πραγματείες διαφορετικών πολιτευμάτων), ο Αριστοτέλης εξετάζει και κατατάσσει τα πολιτεύματα σε ορθά και στις παρεκκλίσεις τους. zxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzx Για την κατάταξη αυτή ήταν απαραίτητο να οριστεί η έννοια "πόλις" καθώς όπως αναφέρει χαρακτηριστικά "η δε πολιτεία των την πόλιν οικούντων εστι τάξις τις" (το πολίτευμα είναι ένας τρόπος cvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcv οργάνωσης της πόλης). Στη συνέχεια, προκειμένου να ορίσει την έννοια "πόλις", αποδεικνύει με σειρά επιχειρημάτων τη θέση του bnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbn ότι ο άνθρωπος είναι "ζώον πολιτικόν", δηλαδή ον, το οποίο είναι εκ φύσεως φτιαγμένο να ζει μέσα σε πόλεις. Μέσα από την απόδειξη της θέσης του αυτής, προκύπτει και ο ορισμός του mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnm Ανώτερου Αγαθού των πόλεων, της "αυτάρκειας". Έτσι ακολουθεί τα εξής: ορισμός του πολίτη-ορισμός της "πόλις"-ορισμός του qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq πολιτεύματος-κατάταξη των πολιτευμάτων. Ως όλον η πόλις έχει σαν στόχο της την ευδαιμονία κι αυτή πάλι wertyuiopasdfghjklzxcvbnmrty είναι το αποτέλεσμα της αυτάρκειας, της απόλυτης ανεξαρτησίας από οτιδήποτε βρίσκεται έξω από την πόλη. uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyui opasdfghjklzxcvbnmqwertyuiop 1 asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopas

3 1 ο Κεφάλαιο: Εισαγωγή Βιβλίο ΙΙ Καθώς ο στόχος μας είναι, μας λέει ο Αριστοτέλης στην εισαγωγή του Βιβλίου ΙΙ, να εξετάσουμε ποια πολιτεία είναι η καλύτερη για να ζουν οι άνθρωποι με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, πρέπει αρχικά να εξετάσουμε και τα άλλα πολιτεύματα τα οποία χρησιμοποιούν ορισμένες πολιτείες που θεωρούνται ευνομούμενες καθώς επίσης και εκείνα που μνημονεύονται από κάποιους που μίλησαν για το άριστο πολίτευμα και φαίνονται πετυχημένα. Αφετηρία της εξέτασης αποτελεί το εξής ερώτημα: τι είναι καλύτερο για μια πόλη που πρόκειται να λειτουργήσει σωστά, να συμμετέχουν όλοι σε όλα, όσο βεβαίως τούτο είναι δυνατό, ή είναι καλύτερο σε άλλα να συμμετέχουν και σε άλλα να μη συμμετέχουν («ἀλλὰ πότερον ὅσων ἐνδέχεται κοινωνῆσαι, πάντων βέλτιον κοινωνεῖν τὴν μέλλουσαν οἰκήσεσθαι πόλιν καλῶς, ἢ τινῶν μὲν τινῶν δ οὒ βέλτιον;» 1260b); Είναι δηλαδή δυνατόν, αναρωτιέται ο Αριστοτέλης, να μοιράζονται οι πολίτες μεταξύ τους και τα παιδιά και τις γυναίκες και τα περιουσιακά τους στοιχεία, όπως υποστηρίζει ο Σωκράτης στην «Πολιτεία» του Πλάτωνος; Ή μήπως είναι τα πράγματα καλύτερα όπως είναι τώρα;.. 2 ο 4 ο Κεφάλαιο: Κριτική στην πλατωνική ιδέα της κοινοκτημοσύνης γυναικώνπαιδιών Ο Αριστοτέλης δεν συμφωνεί με τις απόψεις που εκφράζει ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» του σχετικά με την κοινή κατοχή γυναικών και παιδιών. Πιστεύει ότι κάτι τέτοιο δεν είναι ρεαλιστικό. Ο Σωκράτης στην «Πολιτεία» πρεσβεύει ότι η πόλη πρέπει να είναι μια (δηλ. να έχει απόλυτη ενότητα) και ότι αυτό είναι ό,τι καλύτερο. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί αν όλοι λένε ταυτόχρονα «δικό μου» και «όχι δικό μου» για τα ίδια πράγματα (περιουσία-γυναίκες-παιδιά). Από την άλλη, ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι καθώς η πόλη προχωράει και ενοποιείται όλο και περισσότερο δεν είναι πλέον πόλη διότι από την ίδια της τη φύση η πόλη είναι ένα πλήθος ανθρώπων οι οποίοι έχουν διαφορετικές ικανότητες και δυνατότητες, όταν όμως γίνει μια συμπαγής ενότητα, τότε από πόλη θα γίνει οικία και από οικία άτομο («ὡς προϊοῦσα καὶ γινομένη μία μᾶλλον οὐδὲ πόλις ἔσται: πλῆθος γάρ τι τὴν φύσιν ἐστὶν ἡ πόλις, γινομένη τε μία μᾶλλον οἰκία μὲν ἐκ πόλεως ἄνθρωπος δ ἐξ οἰκίας ἔσται», 1261a). 2

4 Το δεύτερο ελάττωμα που εντοπίζει ο Αριστοτέλης στην άποψη του Πλάτωνα είναι ότι οι άνθρωποι ελάχιστα φροντίζουμε για ό,τι ανήκει σε πάρα πολλούς ενώ τείνουμε να φροντίζουμε πάρα πολύ για τα δικά μας («ἥκιστα γὰρ ἐπιμελείας τυγχάνει τὸ πλείστων κοινόν: τῶν γὰρ ἰδίων μάλιστα φροντίζουσιν, τῶν δὲ κοινῶν ἧττον, ἢ ὅσον ἑκάστῳ ἐπιβάλλει», 1261b). Τα κοινά τα παραμελούμε επειδή νομίζουμε ότι κάποιος άλλος θα φροντίσει για αυτά. Αν λοιπόν κάθε πολίτης έχει, ας πούμε, χίλιους γιους τότε το αποτέλεσμα θα είναι να αδιαφορήσουν για αυτούς όλοι εξίσου, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης. Επίσης, συνεχίζει, δεν είναι δυνατόν να μην υποψιαστούν κάποιοι ποιοι είναι αδέλφια τους, παιδιά τους, πατεράδες τους και μανάδες τους με βάση τις ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσα στους συγγενείς. Επιπλέον, σε μια τέτοια κοινωνία θα υπάρχουν πολλοί φόνοι, έριδες και ύβρεις γιατί αυτές οι πράξεις είναι ανεπίτρεπτες όταν διαπράττονται εις βάρος συγγενών όχι όμως τόσο όταν διαπράττονται εις βάρος μη συγγενών. Πέρα από αυτά, ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται πως η φιλία (την οποία ο ίδιος θεωρεί ως το μεγαλύτερο αγαθό για την πόλη) θα είναι ασθενέστερη όταν θα είναι κοινές οι γυναίκες και τα παιδιά («ἧττον γὰρ ἔσται φιλία κοινῶν ὄντων τῶν τέκνων καὶ τῶν γυναικῶν, 1262b). Με τέτοιους ασθενικούς δεσμούς φιλίας οι αρχόμενοι θα πειθαρχούν πιο εύκολα και δεν θα επιχειρούν επαναστάσεις. Η φιλία λοιπόν δεν μπορεί να επικρατήσει σε μια κοινωνία σαν την πλατωνική γιατί θα είναι ελάχιστα αναγκαίο να φροντίζει είτε ο πατέρας τους γιούς είτε οι γιοι τον πατέρα είτε ο ένας αδελφός τον άλλο. Δύο είναι τα πράγματα που κάνουν τους ανθρώπους να φροντίζουν για αυτά σύμφωνα με τον Σταγειρίτη: αυτά που μας ανήκουν και αυτά που αγαπάμε: «δύο γάρ ἐστιν ἃ μάλιστα ποιεῖ κήδεσθαι τοὺς ἀνθρώπους καὶ φιλεῖν, τό τε ἴδιον καὶ τὸ ἀγαπητόν» 1262b. 5 ο Κεφάλαιο: Κριτική στην πλατωνική ιδέα της κοινοκτημοσύνης των περιουσιακών στοιχείων Το ερώτημα στο κεφάλαιο αυτό είναι: πρέπει η περιουσία να είναι κοινή ή ιδιόκτητη; Υπάρχουν 3 δυνατότητες: τα αγροκτήματα να είναι ιδιόκτητα, τα εισοδήματα όμως να συγκεντρώνονται και να καταναλώνονται από κοινού, ή δεύτερον τα αγροκτήματα να είναι κοινά και να τα καλλιεργούν από κοινού, τα εισοδήματα όμως να μοιράζονται για προσωπική χρήση, ή τρίτον να είναι και τα αγροκτήματα και τα εισοδήματα κοινά. 3

5 Ο Αριστοτέλης προτείνει ως καλύτερη λύση η περιουσία να είναι ιδιόκτητη αλλά να την χρησιμοποιούν από κοινού. Τα αγαθά δηλαδή να είναι κοινά, να υπάρχει όμως ιδιοκτησία. Κάτι τέτοιο θα γίνει με βάση την αρετή «τα πράγματα των φίλων είναι κοινά». Είναι έργο του νομοθέτη να καλλιεργήσει στους πολίτες μια τέτοια νοοτροπία («ὅπως δὲ γίνωνται τοιοῦτοι, τοῦ νομοθέτου τοῦτ ἔργον ἴδιόν ἐστιν» 1263a). Η συνείδηση της ιδιοκτησίας, λέει ο Αριστοτέλης, προκαλεί στον άνθρωπο πολύ μεγάλη, ανείπωτη σχεδόν, ηδονή («ἔτι δὲ καὶ πρὸς ἡδονὴν ἀμύθητον ὅσον διαφέρει τὸ νομίζειν ἴδιόν τι», 1263b). Διότι η αγάπη κάθε ανθρώπου για τον εαυτό του είναι κάτι φυσικό και όχι μάταιο. Επίσης, όταν κανείς έχει ιδιόκτητη περιουσία μπορεί να βοηθάει συγγενείς, φίλους, φιλοξενούμενους ή συντρόφους ενώ σε μια κοινωνία που όλα είναι κοινά δεν μπορεί κανείς να επιδείξει την αρετή της γενναιοδωρίας. Τα προβλήματα που παρουσιάζει η υπάρχουσα κατάσταση στην πόλη με τις αντιδικίες, τις δίκες και τις ψευδομαρτυρίες δεν οφείλεται, λέει ο Αριστοτέλης, στο παρόν σύστημα της ιδιόκτητης περιουσίας αλλά στην κακοήθεια των ανθρώπων. Αιτία για τις «πλάνες» του Σωκράτη και τις λανθασμένες θέσεις του σχετικά με την κοινοκτημοσύνη θεωρεί ο Αριστοτέλης την επιμονή του στην απόλυτη ενότητα της πόλης («αἴτιον δὲ τῷ Σωκράτει τῆς παρακρούσεως χρὴ νομίζειν τὴν ὑπόθεσιν οὐκ οὖσαν ὀρθήν. δεῖ μὲν γὰρ εἶναί πως μίαν καὶ τὴν οἰκίαν καὶ τὴν πόλιν, ἀλλ οὐ πάντως», 1263b).. Έτσι, λοιπόν, για τον Αριστοτέλη η πόλη πρέπει να έχει μια ορισμένη ενότητα, όχι όμως απόλυτη, όπως για τον Σωκράτη. Πρέπει την πόλη, μας λέει ο Αριστοτέλης, που αποτελείται από πλήθος ανθρώπων να την κάνουμε κοινή και να της εξασφαλίσουμε ενότητα δια μέσω της παιδείας: «ἀλλὰ δεῖ πλῆθος ὄν, ὥσπερ εἴρηται πρότερον, διὰ τὴν παιδείαν κοινὴν καὶ μίαν ποιεῖν», 1263b). Η παιδεία πρέπει να συμπληρωθεί με τον εθισμό, τη φιλοσοφία και τους νόμους κι έτσι να προαχθεί η ενότητα μέσα από την ετερότητα (1264a). Επίσης, αν το σύστημα της κοινοκτημοσύνης ήταν ορθό, προσθέτει, δεν θα είχε διαφύγει την προσοχή των ανθρώπων όλα αυτά τα χρόνια διότι όλα σχεδόν τα συστήματα έχουν επινοηθεί. Επιπλέον, αν εφαρμοστεί το σύστημα που προτείνει ο Σωκράτης (να ισχύουν διαφορετικά πράγματα για τις δύο τάξεις, δηλ. τους φύλακες και τους γεωργούς) τότε στο πλαίσιο της ίδιας πόλης κατ ανάγκην θα υπάρχουν δύο πολιτείες και μάλιστα αντίπαλες, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης. Γιατί έτσι οι 4

6 φύλακες μεταβάλλονται σε ένα είδος στρατού κατοχής, ενώ οι γεωργοί και οι τεχνίτες σε κανονικούς πολίτες. Στη «Πολιτεία», τέλος, ο Σωκράτης προτείνει τη μονιμότητα των αρχόντων καθώς ο χρυσός που παρέχεται από τον θεό δεν αναμιγνύεται με τις ψυχές διαφορετικών κάθε φορά ανθρώπων αλλά αποτελεί συστατικό στοιχείο των ίδιων πάντα ανθρώπων. Κάτι τέτοιο ωστόσο, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, θα προκαλούσε πολιτική αναταραχή καθώς όλοι θέλουν να έχουν μερίδιο στην άσκηση της εξουσίας. 6 ο Κεφάλαιο: «Νόμοι» Πλάτωνα Στο έκτο κεφάλαιο του Βιβλίου ΙΙ ο Αριστοτέλης περνάει στην κριτική εξέταση ενός άλλου συγγράμματος του Πλάτωνα, των «Νόμων». Οι «Νόμοι» είναι έργο μεταγενέστερο της «Πολιτείας» και το μεγαλύτερο μέρος τους αναφέρεται στους νόμους που πρέπει να διέπουν την ιδανική πόλη ενώ λίγα αναφέρονται στο ίδιο το πολίτευμα. Ο Πλάτων και εδώ προτείνει την ίδια παιδεία καθώς και την απαλλαγή από αναγκαστικές εργασίες. Επίσης, ο νομοθέτης πρέπει να νομοθετεί με βάση τη γεωγραφική θέση της χώρας και τους ανθρώπους, τονίζει ο Πλάτων στους «Νόμους». Ο Αριστοτέλης προσθέτει λαμβάνοντας υπόψη και τις γειτονικές χώρες καθώς η πόλη πρέπει να είναι πολιτικά δραστήρια και όχι απομονωμένη. Ένα ερώτημα που προκύπτει στους «Νόμους» είναι: Ποιο πρέπει να είναι το μέγεθος της περιουσίας μιας πόλης; Σύμφωνα με τον Σωκράτη, η περιουσία της πρέπει να είναι τόσο μεγάλη, ώστε να μπορεί να ζει κανείς καλά, δηλ. με μέτρο. Ο Αριστοτέλης στο σημείο αυτό προσθέτει: με μέτρο και γενναιοδωρία [«ζην σωφρόνως +ζην ευ», 1265a] (γιατί είναι δυνατόν να ζει κανείς με μέτρο αλλά συγχρόνως και κατά τρόπο ταλαίπωρο) διότι αν χωρίσουμε το ένα από το άλλο, τη γενναιοδωρία θα την ακολουθήσει η τρυφηλότητα ενώ το μέτρο η δυσπραγία, η δυσκολία. Επίσης, σημειώνει ο Αριστοτέλης, δεν έχει νόημα να χωρίζει κανείς τα κτήματα σε ίσα μερίδια αν δεν παίρνει μέτρα για τον προσδιορισμό του αριθμού των πολιτών, αλλά αφήνει απεριόριστη την τεκνοποιία. Ο Αριστοτέλης προτείνει τον έλεγχο των γεννήσεων γιατί είναι μεγαλύτερη ανάγκη να περιορισθεί ο αριθμός των γεννήσεων παρά η περιουσία: «μᾶλλον δὲ δεῖν ὑπολάβοι τις ἂν ὡρίσθαι τῆς οὐσίας τὴν τεκνοποιίαν, ὥστε ἀριθμοῦ τινὸς μὴ πλείονα γεννᾶν», Η απόλυτη ελευθερία στις 5

7 γεννήσεις οδηγεί στη φτώχεια και η φτώχεια οδηγεί σε επαναστάσεις και εγκλήματα. Ο Πλάτων στους «Νόμους» υποστηρίζει ότι το άριστο πολίτευμα πρέπει να αποτελεί σύνθεση δημοκρατίας και τυραννίδας, πολιτεύματα που κατά τον Αριστοτέλη ή δεν θα έπρεπε σε καμία περίπτωση να τα θεωρήσει κανείς πολιτεύματα ή να τα θεωρήσει ως τα χειρότερα. Γι αυτόν, για τον Αριστοτέλη, ορθότερη είναι η γνώμη εκείνων που αναμειγνύουν περισσότερα πολιτεύματα καθώς το πολίτευμα που προκύπτει από σύνθεση περισσότερων πολιτευμάτων είναι καλύτερο. Εν κατακλείδι, το πολίτευμα των «Νόμων» έχει ολιγαρχικά και δημοκρατικά στοιχεία, κανένα όμως μοναρχικό κι έτσι, κατά τον Αριστοτέλη, κλίνει περισσότερο προς την ολιγαρχία. 7 ο Κεφάλαιο: Φαλέας Περνάμε τώρα στην εξέταση του πολιτεύματος που προτείνει ο Φαλέας. Ο Φαλέας από τη Χαλκηδόνα, αποικία των Μεγάρων, υπήρξε νομοθέτης, φιλόσοφος και πολιτικός που έζησε στα τέλη του 5 ου - αρχές του 4 ου αι. Ήταν κατά τον Αριστοτέλη ο πρώτος που πρότεινε την ισότητα των πολιτών στην περιουσία και στην παιδεία, ως βασικό χαρακτηριστικό της ευνομούμενης πολιτείας. Ο Φαλέας θεωρούσε πολύ σημαντικό ζήτημα για τη σωστή διακυβέρνηση μιας πόλης τον ορθό διακανονισμό των περιουσιακών στοιχείων επειδή όλοι επαναστατούν εξαιτίας τους. Υποστηρίζει, λοιπόν, ότι στην ιδανική πόλη όλες οι περιουσίες των πολιτών πρέπει να είναι ίσες. Κάτι τέτοιο, έλεγε, είναι εύκολο να γίνει στις υπό ίδρυση πολιτείες και δυσκολότερο στις ήδη κατοικούμενες. Η κατάσταση σε αυτές μπορεί να εξομαλυνθεί, σύμφωνα με τον Φαλέα, εάν οι πλούσιοι δίνουν προίκα χωρίς να παίρνουν ενώ οι φτωχοί δεν δίνουν αλλά μόνο να παίρνουν μέχρι να επέλθει ισορροπία. Πέρα από την ισότητα αναφορικά με την περιουσία, ο Φαλέας υποστήριζε και την ισότητα στην παιδεία. Η άποψη αυτή βρίσκει σύμφωνο τον Αριστοτέλη, ο οποίος τονίζει ότι ο νομοθέτης πρέπει να επιδιώκει περισσότερο την εξίσωση των επιθυμιών των πολιτών παρά των περιουσιών («μᾶλλον γὰρ δεῖ τὰς ἐπιθυμίας [30] ὁμαλίζειν ἢ τὰς οὐσίας», 1266b). Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν οι άνθρωποι αποκτήσουν επαρκή παιδεία με τη βοήθεια των νόμων. Ο Φαλέας υπογραμμίζει την σπουδαιότητα της παιδείας αλλά, παρατηρεί ο Αριστοτέλης, δεν διευκρινίζει ποια ακριβώς είναι η ορθή παιδεία. Η παιδεία, 6

8 υποστηρίζει ο τελευταίος, μπορεί να είναι μια και ίδια, να οδηγεί όμως στην φιλοδοξία ή στην πλεονεξία. Για τον λόγο αυτό είναι σημαντικό να οριστεί η ορθή παιδεία. Ο Αριστοτέλης συνεχίζει την κριτική του στις προτάσεις του Φαλέα επισημαίνοντας ότι οι άνθρωποι επαναστατούν σε μια πολιτεία όχι μόνο λόγω της ανισότητας των περιουσιών αλλά και των αξιωμάτων. Οι άνθρωποι του λαού επαναστατούν εξαιτίας της ανισότητας των περιουσιών ενώ οι εκλεκτοί όταν τα αξιώματα απονέμονται σε όλους εξίσου. Πρέπει λοιπόν να μην τιμάται ο «κακός» το ίδιο με τον «καλό». Επίσης, οι άνθρωποι διαπράττουν αδικήματα για να ικανοποιήσουν όχι τόσο τις βασικές ανάγκες τους, όπως πίστευε ο Φαλέας, όσο για να ικανοποιήσουν ακόρεστες και υπερβολικές επιθυμίες ή για να απολαύσουν ηδονές που δεν συνοδεύονται από λύπη. Κι έτσι το πολίτευμα που προτείνει ο Χαλκηδόνιος βοηθά, κατά τον Αριστοτέλη, μόνο στην αντιμετώπιση μικρών αδικημάτων. Επιπλέον, ο Φαλέας δεν λαμβάνει υπόψη τις σχέσεις της πόλης με τους γείτονες και όλους τους ξένους (την εξωτερική, θα λέγαμε σήμερα, πολιτική). Αλλά για τον Αριστοτέλη είναι αναγκαίο να σχεδιάζεται το πολίτευμα σύμφωνα και με τη στρατιωτική δύναμη, για την οποία ο Φαλέας δεν κάνει καθόλου λόγο. Το ίδιο πρέπει να συμβαίνει και με την περιουσία της πόλης. Διότι αυτή πέρα από τις εσωτερικές ανάγκες πρέπει να είναι επαρκής για να αντιμετωπιστούν και οι εξωτερικοί κίνδυνοι. Γι αυτό η περιουσία μιας πόλης δεν πρέπει να είναι ούτε τόσο μεγάλη ώστε να την εποφθαλμιούν οι γειτονικές και ισχυρότερες πόλεις, ούτε τόσο μικρή για να μην μπορεί να αντέξει έναν πόλεμο εναντίον ισοδύναμων ή περίπου ισοδύναμων εχθρών. Επιστρέφοντας στο θέμα της ιδιοκτησίας, το να έχουν οι πολίτες ίσες περιουσίες δεν είναι τόσο σημαντικό, ισχυρίζεται ο Αριστοτέλης, καθώς οι εκλεκτοί θα αγανακτήσουν, επειδή δεν θεωρούν δίκαιη μια εξισωτική με τους ανθρώπους του όχλου μεταχείρισή τους. Το σημαντικό είναι να καταφέρει ο νομοθέτης να κάνει αυτούς που από τη φύση τους είναι εκλεκτοί να μη θέλουν να είναι άπληστοι και τους φαύλους να μην μπορούν. Αυτό θα συμβεί όταν οι τελευταίοι είναι αφενός πιο αδύναμοι και αφετέρου δεν αδικούνται. Επίσης, δεν είναι αρκετό να διευθετηθούν μόνο τα περιουσιακά στοιχεία που σχετίζονται με την ιδιοκτησία γης γιατί ένας πολίτης μπορεί να έχει πολλά χρήματα, ζώα, πολύτιμα αντικείμενα ή δούλους στην κατοχή του. Άρα, τονίζει ο Αριστοτέλης, θα πρέπει όλα αυτά να ληφθούν υπόψη αν πρόκειται να γίνει μια δίκαιη ρύθμιση της ιδιοκτησίας μεταξύ των πολιτών. 7

9 8 ο Κεφάλαιο: Ιππόδαμος Περνάμε τώρα στον Ιππόδαμο, γιο του Ευρυφώντα από τη Μίλητο, ο οποίος είναι ο πρώτος, μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης, που χωρίς να είναι πολιτικός προσπάθησε να μιλήσει για το άριστο πολίτευμα. Αυτός σχεδίασε μια πόλη με πληθυσμό και χωρισμένη σε 3 μέρη: στους τεχνίτες, τους γεωργούς και τους στρατιωτικούς (δηλ. αυτούς που έχουν όπλα). Όλοι οι άρχοντες πρέπει να εκλέγονται από τον λαό και ως λαό αναγνώριζε τα μέλη των 3 εν λόγω μερών της πολιτείας. Επίσης, περιέγραψε τι είδους νόμοι πρέπει να ισχύουν και πως πρέπει να λειτουργούν τα δικαστήρια. Ο Αριστοτέλης θέτει αρκετά ερωτήματα σχετικά με το πολίτευμα του Ιππόδαμου. Ένα από τα πιο σημαντικά αφορά στα 3 μέρη της πόλης: ο Ιππόδαμος μας λέει ότι και οι 3 τάξεις της κοινωνίας έχουν τα ίδια πολιτικά δικαιώματα μόνο όμως οι τελευταίοι οπλοφορούν, οι γεωργοί έχουν κτήματα ενώ οι τεχνίτες δεν έχουν ούτε κτηματική περιουσία ούτε όπλα. Οι γεωργοί όμως και οι τεχνίτες με τον τρόπο αυτό δεν μπορούν να είναι φιλικοί προς το πολίτευμα και μετατρέπονται σε υπόδουλους των στρατιωτικών. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο τρόπος που σχεδίασε ο Ιππόδαμος το ιδανικό του πολίτευμα προκαλεί μεγάλη σύγχυση καθώς εγείρει πολλά ερωτηματικά. Ένα εύλογο (και επίκαιρο για μας) ερώτημα που προκύπτει από την κριτική του Ιπποδάμειου πολιτικού συστήματος σχετικά με τη νομοθεσία είναι το εξής: είναι επιζήμιο ή συμφέρον για τις πόλεις να μεταβάλλουμε τους πατροπαράδοτους νόμους αν συμβεί να βρεθεί ένας άλλος νόμος καλύτερος; Σε άλλες επιστήμες (όπως η Ιατρική ή η Γυμναστική) η ρήξη με την παράδοση αποδείχτηκε απαραίτητη και επωφελής. Ισχύει όμως το ίδιο και για την πολιτική; Οι αρχαίοι νόμοι, λέει ο Αριστοτέλης, είναι απλοί και παρόμοιοι με εκείνους των βαρβάρων και καθώς οι νόμοι πρέπει να επιδιώκουν το αγαθό και όχι το πατροπαράδοτο είναι καλύτερο να μην αφήνουμε αμετάβλητους ούτε τους γραπτούς νόμους. Άρα, κάποιοι νόμοι πρέπει κάποτε να μεταβάλλονται. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή διότι ο εθισμός στην εύκολη κατάργηση των νόμων είναι κακός. Η υπακοή στον νόμο θεμελιώνεται αποκλειστικά στη δύναμη της συνήθειας και αυτή προϋποθέτει οπωσδήποτε χρονική διάρκεια. Γι αυτό η ευκολία στη μεταβολή από τους υπάρχοντες νόμους σε άλλους καινούργιους είναι δυνατόν να εξασθενήσει τη δύναμη του νόμου. 8

10 9 ο Κεφάλαιο: Κριτική στο πολίτευμα της Σπάρτης Ο Αριστοτέλης θεωρεί τα πολιτεύματα της Σπάρτης, της Κρήτης και της Καρχηδόνας σπουδαία και γι αυτό στα κεφάλαια που ακολουθούν προβαίνει στην παρουσίαση και ανάλυσή τους. Στην κριτική ανάλυση του πολιτεύματος της Σπάρτης, ο Σταγειρίτης στηλιτεύει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά της πολιτειακής της οργάνωσης: 1. Είλωτες: Όλοι συμφωνούν ότι σε μια πολιτεία που πρόκειται να κυβερνηθεί σωστά πρέπει οι πολίτες της να είναι απελευθερωμένοι από την φροντίδα των αναγκαίων για τη ζωή. Οι Σπαρτιάτες έχουν τους είλωτες για την κάλυψη των αναγκών τους ενώ οι Κρήτες, στους οποίους θα αναφερθεί στο επόμενο κεφάλαιο, τους περίοικους. Αυτό όμως δημιουργεί προβλήματα στην πόλη καθώς οι είλωτες καιροφυλακτούν για κάποιο ατύχημα των Σπαρτιατών και επαναστατούν με την πρώτη ευκαιρία, έχοντας τη βοήθεια γειτονικών πόλεων με τις οποίες οι Σπαρτιάτες δεν έχουν φιλικές σχέσεις. Επίσης, δεν ξέρει κανείς πώς να συμπεριφερθεί σε έναν δούλο γιατί αν τους αφήσει κανείς ελεύθερους φέρονται με αναίδεια ενώ αν κακοπάθουν επιβουλεύονται τους κυρίους τους. Συμπέρασμα: όσοι ζουν όπως οι Σπαρτιάτες με είλωτες δεν έχουν βρει τον πιο καλό τρόπο ζωής. 2. Ελευθεριότητα γυναικών: είναι, για τον Αριστοτέλη, βλαβερή και για τον στόχο του πολιτεύματος και για την ευδαιμονία της πόλης. Οι Σπαρτιάτισσες ζουν με τρόπο αχαλίνωτο και μαλθακό γιατί ο νομοθέτης δεν φρόντισε να ορίσει ένα πλαίσιο συμπεριφοράς των γυναικών, όπως έκανε με τους άνδρες. Επίσης, επειδή οι άνδρες λείπουν διαρκώς στον πόλεμο, οι γυναίκες αναλαμβάνουν σημαντικό κοινωνικό ρόλο. Η θρασύτητα τους και η διάθεσή τους να ελέγχουν, μας λέει ο Αριστοτέλης, έχουν προκαλέσει κατά καιρούς μεγάλα προβλήματα στην πόλη, όπως στην περίπτωση της εισβολής των Θηβαίων (370 π.χ.) όταν εκείνες προκάλεσαν μεγαλύτερη σύγχυση από ότι οι εισβολείς. Επίσης, οι γυναίκες ευθύνονται και για τη συσσώρευση της γης στα χέρια ολίγων, κατάσταση που δημιουργεί προβλήματα στην πόλη, καθώς πολλές είναι μοναδικές κληρονόμοι ή λαμβάνουν πολύ μεγάλη προίκα από τον πατέρα τους όταν παντρεύονται. Όσο αυξάνεται ο πληθυσμός και η γη είναι χωρισμένη κατά αυτόν τον τρόπο, αναγκαστικά οι φτωχοί θα πληθαίνουν και θα χάνουν τα πολιτικά τους δικαιώματα. Έτσι, η Σπάρτη που δεν γνώρισε καμία πολεμική ήττα, καταστράφηκε τελικά, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, από ολιγανθρωπία. 9

11 3. Ο θεσμός των εφόρων: αυτός ο φορέας εξουσίας αποφασίζει για τις πιο σημαντικές υποθέσεις τους, όμως μέλος του μπορεί να γίνει ο οιοσδήποτε άνθρωπος του λαού, ώστε πολλές φορές γίνονται μέλη αυτού του θεσμικού οργάνου πολύ φτωχοί άνθρωποι, οι οποίοι λόγω της φτώχειας τους, συμβαίνει να εξαγοράζονται. Επίσης, οι έφοροι αποφασίζουν για πολύ σοβαρά ζητήματα, αν και είναι άνθρωποι τυχαίοι. 4. Ο θεσμός της Γερουσίας: είναι άνθρωποι που έχουν δια βίου την εξουσία να αποφασίζουν για μεγάλα ζητήματα και όσο κι αν θεωρητικά τους διακρίνει η αρετή, γεγονός παραμένει ότι καθώς γερνάει το σώμα, γερνάει και το πνεύμα. Επίσης, τις περισσότερες φορές δεν είναι ενάρετοι αλλά είναι συχνά επιρρεπής στη δωροδοκία και πολλές δημόσιες υποθέσεις τις χειρίζονται ευνοιοκρατικά. Τέλος, είναι επικίνδυνο να μην ασκούν την εξουσία σύμφωνα με γραπτούς νόμους αλλά κατά την κρίση τους. 5. Θεσμός της Βασιλείας: είναι ισόβιοι, ωστόσο οι βασιλιάδες δεν είναι άριστοι γιατί θα έπρεπε να εκλέγονται με βάση τον τρόπο ζωής τους κι όχι όπως γίνεται τώρα, τονίζει ο Αριστοτέλης. 6. Τα συσσίτια (φιδίτια): στους Σπαρτιάτες πρέπει ο καθένας να συνεισφέρει το δικό του μερίδιο, με αποτέλεσμα οι πιο φτωχοί να μη μπορούν να συμμετάσχουν κι έτσι δεν μπορούν, σύμφωνα με τον πατροπαράδοτο νόμο της πόλης, να συμμετέχουν ούτε στη λειτουργία του πολιτεύματος. Για πολλά από τα παραπάνω ευθύνεται ο νομοθέτης (Λυκούργος), σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, γιατί η όλη δομή της νομοθεσίας στοχεύει σε ένα και μόνο μέρος της αρετής, στην πολεμική αρετή καθώς αυτή χρησιμεύει στην επικράτηση έναντι των εχθρών. Γι αυτό για όσο διαρκούσαν οι πόλεμοι, οι Σπαρτιάτες τα πήγαιναν καλά, όταν όμως κυριάρχησαν πάνω στους εχθρούς, καταστράφηκαν, γιατί δεν ήξεραν να ζουν ειρηνικά. 10

12 10 ο Κεφάλαιο: Κριτική στο πολίτευμα της Κρήτης Η κρητική πολιτειακή οργάνωση παρουσιάζει πολλές αναλογίες με την σπαρτιατική. Υπάρχουν οι περίοικοι που καλλιεργούν τη γη, ο θεσμός των συσσιτίων που τα ονομάζουν «άνδρια» και λειτουργεί καλύτερα από ότι στην Σπάρτη γιατί τα γεύματα πληρώνονται από το δημόσιο ταμείο, ο θεσμός των εφόρων (που ονομάζονται «κόσμοι» και είναι 10 ενώ στη Σπάρτη 5) καθώς και ο θεσμός της Γερουσίας (που εδώ ονομάζεται «Βουλή»). Ο Αριστοτέλης ασκεί ιδιαίτερη κριτική στον θεσμό των «κόσμων», ο οποίος κατά την γνώμη του λειτουργεί χειρότερα εδώ από ότι στην Σπάρτη γιατί αυτοί δεν εκλέγονται από το σύνολο των πολιτών αλλά μόνον από ορισμένα γένη. Έτσι, δεν συμμετέχει όλος ο λαός στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Επίσης, δεν αμείβονται όπως οι έφοροι της Σπάρτης και κατοικούν σε ένα νησί μακριά από εκείνους που θα μπορούσαν να τους δωροδοκήσουν. Στην Κρήτη, επίσης, ο νομοθέτης για να μη γεννούν πολλά παιδιά εισήγαγε την ομοφυλοφιλία (αν έκανε καλά ή όχι θα το δούμε σε άλλο σημείο, μας λέει ο Αριστοτέλης). Η πολιτεία της Κρήτης σώζεται, κατά τον Αριστοτέλη, χάρη στην ευνοϊκή γεωγραφική της θέση (ανυπαρξία ξένων) κι έτσι παρά τα ελαττώματα του πολιτεύματος οι περίοικοι παραμένουν υπάκουοι στους Κρητικούς. 11 ο Κεφάλαιο: Κριτική στο πολίτευμα της Καρχηδόνας Το πολίτευμα των Καρχηδονίων μοιάζει με εκείνο των Σπαρτιατών, είναι δηλαδή κατά βάση ολιγαρχικό, ο Αριστοτέλης όμως το θεωρεί ανώτερο από πολλές απόψεις από τα υπόλοιπα που έχει παρουσιάσει μέχρι στιγμής. Όπως και στην περίπτωση των Λακεδαιμονίων, υπάρχει η αρχή των εφόρων (εδώ είναι 104 στον αριθμό), οι βασιλιάδες και οι γερουσιαστές. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι στο πολίτευμα των Καρχηδονίων οι θεσμοί αυτοί λειτουργούν καλύτερα, καθώς πχ. όταν βασιλιάδες και γερουσιαστές δεν είναι σύμφωνοι πάνω σε ένα θέμα καλείται ο λαός να αποφασίσει. Δεδομένου ότι η απόλυτη ομοφωνία πάνω στα διάφορα θέματα που προκύπτουν είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί, είναι προφανές ότι ο λαός έχει έναν πολύ σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει. Επίσης, οποιοσδήποτε 11

13 πολίτης θέλει να αντικρούσει τις εισηγήσεις των αρχόντων έχει το δικαίωμα να το κάνει, κάτι που δεν συμβαίνει στα άλλα πολιτεύματα. Παρά το ότι είναι κυρίως ολιγαρχικό, το πολίτευμα της Καρχηδόνας αποτελείται και από διάφορα αριστοκρατικά στοιχεία, όπως το γεγονός ότι οι 5 άρχοντες καθώς και τα μέλη του Συμβουλίου των 104 δεν αμείβονται για τις υπηρεσίες που προσφέρουν και δεν εκλέγονται διά κλήρου. Το πολιτικό αυτό σύστημα ξεφεύγει από το πλαίσιο της αριστοκρατίας και κλίνει κυρίως προς την ολιγαρχία (τιμοκρατία), καθώς πιστεύουν ότι τους άρχοντες (δηλ. βασιλιάδες και στρατηγούς) πρέπει να τους εκλέγουν με κριτήριο όχι μόνον την αρετή αλλά και τον πλούτο. Κάτι τέτοιο όμως σημαίνει ότι στην ουσία τα αξιώματα εξαγοράζονται. Κατά τον Αριστοτέλη αυτός ο νόμος δεν είναι σωστός καθώς βάζει τον πλούτο πάνω από την αρετή και εξωθεί τους πολίτες προς τη φιλαργυρία. Στους Καρχηδόνιους ένα πρόσωπο δεν μπορεί να κατέχει περισσότερα από ένα αξιώματα διότι ένας άνθρωπος επιτελεί άριστα ένα και μόνο έργο. Έτσι λοιπόν όπου η πολιτεία δεν είναι μικρή είναι πολιτικά πιο πρόσφορο να συμμετέχουν στην εξουσία όσον το δυνατόν περισσότεροι καθώς αυτό ανταποκρίνεται περισσότερο στο πνεύμα της κοινότητας και έτσι κάθε έργο γίνεται πιο σωστά και πιο γρήγορα. Αν και το πολίτευμα των Καρχηδονίων είναι ολιγαρχικό, κατορθώνουν να αποφεύγουν τις εξεγέρσεις των φτωχών στέλνοντας πάντοτε ένα μέρος του λαού με σκοπό τον πλουτισμό στις αποικίες τους. 12 ο Κεφάλαιο: Το τελευταίο κεφάλαιο του 2 ου Βιβλίου αποτελεί μια σύντομη ανακεφαλαίωση όσων έχουν προηγηθεί. Ταυτόχρονα, γίνεται επιγραμματικά μια αναφορά σε ορισμένους νομοθέτες της αρχαϊκής κυρίως εποχής, όπως ο Σόλωνας στην Αθήνα, ο Ζάλευκος στους Λοκρούς, ο Χαρώνδας στην Κατάνη και ο Φιλόλαος στη Θήβα. Ο Αριστοτέλης κλείνει το 2 ο Βιβλίο των Πολιτικών δηλώνοντας ότι έχει ολοκληρώσει την αναφορά του στα πολιτεύματα που βρίσκονται σε ισχύ καθώς και σε εκείνα που υπάρχουν ως απλές εισηγήσεις κάποιων θεωρητικών. 12

14 13