ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ : «ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΙΙΑΣ, ΣΤΗ ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΑΝΑΣΣΗ» ΚΑΚΑΛΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ κ. ΜΑΡ. ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ ΤΖΙΩΓΑ (ΕΠΟΠΤΗΣ) κ. ΒΑΣ. ΚΑΤΣΑΡΟΣ κ. ΙΩ. ΒΑΣΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 0

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 0 0 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ : «ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΙΙΑΣ ΣΤΗ ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΑΝΑΣΣΗ» ΚΑΚΑΛΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Α.Μ. 4) ( ΕΠΟΠΤΗΣ ) κ. ΜΑΡ. ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ ΤΖΙΩΓΑ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ κ. ΜΑΡ. ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ ΤΖΙΩΓΑ κ. ΒΑΣ. ΚΑΤΣΑΡΟΣ κ. ΙΩ. ΒΑΣΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 0

3 3 Στη μητέρα μου

4 4

5 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Η ενασχόλησή μου με την Χρονική Σύνοψη του Κ. Μανασσή, προέκυψε, όταν κατά το εαρινό εξάμηνο του 00, η κ. Μ. Αυγερινού Τζιώγα, Επίκουρη καθηγήτρια της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας, του τμήματος Φιλολογίας, του Α.Π.Θ., στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών μαθημάτων, δίδαξε το συγκεκριμένο έργο, με τίτλο : «Η Χρονογραφία του Κ. Μανασσή, ως κειμενικό λογοτεχνικό είδος: παρατηρήσεις, για τη γλώσσα, την ιδεολογία, τη ρητορική και την αφηγηματική τεχνική». Η ίδια τότε μού είχε προτείνει ως θέμα την εξέταση της αφήγησης της κοσμοποιίας και του προπατορικού αμαρτήματος, με βάση τις συντεταγμένες του μαθήματος και της δικής της εργασίας. Στη διατύπωση του τίτλου του θέματος της μεταπτυχιακής μου εργασίας: «Οι πηγές της αφήγησης της κοσμοποιίας, στη Χρονική Σύνοψη, του Κωνσταντίνου Μανασσή», έλαβα υπόψη τη συνηγορία και τις υποδείξεις της κ. Ν. Παπατριανταφύλλου Θεοδωρίδη, Αναπληρώτριας καθηγήτριας της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας, του τμήματος Φιλολογίας, του Α.Π.Θ., την οποία ευχαριστώ θερμά. Η ανάθεση του θέματος από την κ. Μ. Αυγερινού, με εξέπληξε ευχάριστα και προκάλεσε φυσικά το ενδιαφέρον μου, τόσο για την αναζήτηση των πηγών (θέμα φιλολογικό), όσο και για τον τρόπο με τον οποίο τις χρησιμοποιεί ο συγγραφέας, ενυφαίνοντάς τες στην δική του αφήγηση και δημιουργώντας τη δική του πρωτότυπη εξιστόρηση της δημιουργίας (θέμα που σχετίζεται με το χώρο της θεολογίας), του άλλου αντικειμένου των σπουδών μου. Συνδυάζοντας τους δύο αυτούς χώρους σπουδής, ασχολήθηκα με την ανεύρεση των πηγών και τον τρόπο που τις χειρίζεται ο Κ. Μανασσής, εντάσσοντάς τες στο δικό του κείμενο. Αυτός υπήρξε και ο στόχος της παρούσας εργασίας, τον οποίο θα ευχόμουν να έχω πετύχει. 5

6 Ευχαριστώ κυρίως, την κ. Μ. Αυγερινού Τζιώγα, που ανέλαβε την εποπτεία της μεταπτυχιακής μου εργασίας, καθώς και για το ενδιαφέρον που μου προσέφερε με τις υποδείξεις, τις παρατηρήσεις και την ηθική της συμπαράσταση και ενθάρρυνση, κατά την πορεία της έρευνάς μου. Επίσης, ευχαριστώ από καρδιάς, τον Καθηγητή της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας, του τμήματος Φιλολογίας, του Α.Π.Θ., κ. Βασ. Κατσαρό, για τις υποδείξεις και συμβουλές του σχετικά με το θέμα. Θερμές ευχαριστίες οφείλω, στον Καθηγητή της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας, του τμήματος Φιλολογίας, του Α.Π.Θ., κ. Ιω. Βάσση, για τις παρατηρήσεις και τις σημαντικές επισημάνσεις του κατά την διάρκεια της έρευνας και της σύνταξης της εργασίας μου, καθώς και την πρόθυμη βιβλιογραφική του βοήθεια. Ευχαριστώ ακόμη, το προσωπικό της βιβλιοθήκης του ΜΝΕΣ, του Α.Π.Θ., που με την προθυμία τους και την υπομονή τους, με βοήθησαν για την ανεύρεση βιβλίων και άρθρων, που αφορούσαν το θέμα μου. Τέλος, ευχαριστώ, τους καλούς μου φίλους, που σε όλη τη διάρκεια της έρευνάς μου με στήριξαν, ενθαρρύνοντάς με, με κάθε τρόπο. 6

7 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος... Βιβλιογραφία Συντομογραφίες.. 30 Εισαγωγή... 3 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Η ΕΠΟΧΗ. Η ΕΞΑΗΜΕΡΟΣ ΣΤΗ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ. Κεφάλαιο ο. Ο Κωνσταντίνος Μανασσής και η εποχή του. Ι. Βίος Έργο. 39 ΙΙ.Ο ος αιώνας.. 50 Κεφάλαιο ο. Η Βυζαντινή Χρονογραφία. Η Eξαήμερος ως έναρξη της αφήγησης Ι. Η Βυζαντινή Χρονογραφία ως γραμματειακό είδος.. 6 ΙΙ.(Eξαήμερος Κοσμοποιία). Η έναρξη της αφήγησης της Βυζαντινής Χρονογραφίας από κτίσεως κόσμου.. 65 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ Κ. ΜΑΝΑΣΣΗ. Η ΑΦΗΓΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΙΙΑΣ ΠΗΓΕΣ ΓΛΩΣΣΑ. Κεφάλαιο ο. Η Χρονική Σύνοψη. Ι. Δομή Περιεχόμενο 74 ΙΙ.Η αφήγηση της κοσμοποιίας και της δημιουργίας του ανθρώπου (7 85) 79 Κεφάλαιο ο. Οι Πηγές της αφήγησης της κοσμοποιίας. Ι. Η χρήση των πηγών στην αφήγηση της κοσμοποιίας 0 7

8 ΙΙ. Πηγές. Αγία Γραφή Α.Παλαιά Διαθήκη.Γένεσις. 05.Λοιπά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης Β.Καινή Διαθήκη.. 3. Θύραθεν Γραμματεία Όμηρος 5 Διάφοροι αρχαίοι συγγραφείς.. 9 Αρχαίο ερωτικό μυθιστόρημα 5 3. Βυζαντινή Γραμματεία Χρονογράφοι Ιστορικοί. 9 Διάφοροι βυζαντινοί συγγραφείς Πατερική Γραμματεία Κεφάλαιο 3 ο. Η γλώσσα της Χρονικής Σύνοψης Ι. Γλωσσική Υφολογική ανάλυση. 55 ΙΙ. Εικονικά στοιχεία Ρητορικά σχήματα. 64 Συμπεράσματα. 70 8

9 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Πηγές Ἀχιλλέας Τάτιος, Λευκίππη καί Κλειτοφῶν, Achilles Tatius Leucippe and Clitophon, ed. Eb. Vilborg, Stockholm: Göteborg 955. Αμφιλόχιος Ικονίου, Ἔργα, Amphilochii Iconiensis opera, ed. C. Datema, Turnhout: Brepols, 978. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Annae Comnenae Alexias, ed. D.R. Reinsch et Α. Kambylis, [CFHB, Series Berolinensis XL/-], Berlin New York 00. Απολλώνιος, Ομηρικόν Λεξικόν, Apollonii Sophistae lexicon Homericum, ed. I. Bekker, Berlin: Reimer, 833 (ανατ. Hildesheim 967). Αριστοτέλης, Ἱστορία Ζώων, Aristoteles Histoire des animaux, I-III, ed. P. Louis, Paris : Les Belles Lettres, 964. Βασίλειος Σελευκείας, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον, PG 85, 7Α-38Α. Διάδοχος Φωτικής, Λόγος εἰς τὴν Ἀνάληψιν, Diadoque de Photicè, Œuvres spirituelles, ed. E. des Places 3 rd ed., [Sources chrétiennes, Paris, 966]. Ἑρμῆς ὁ Τρισμέγιστος, Corpus Hermeticum, v. 4, ed. A.J. Festugiere and A.D. Nock, Paris: Les Belles Lettres 954 (repr. 97). Ευριπίδης, Τραγωδίαι, Euripidis fabulae, v. 3, ed.i. Diggle,Oxford: Clarendon Press, 98. Ευσέβιος Καισαρείας, Ὑπόμνημα εἰς τοὺς Ψαλμούς, PG 3, 7D- 396A. Ευσέβιος Καισαρείας, Περὶ ἐκκλησιαστικῆς θεολογίας, PG 4, 85C- 046D. Ευστάθιος Αντιοχείας, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον, PG 8, 707A-794C. 9

10 Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν, Georgius Cedrenus, Compendium Historiarum, τ.i-ii, ed. I. Bekker, [CSHB] Bonn 838/839. Γεώργιος Πισίδης, Ἑξαήμερον ή Κοσμουργία, PG 9, 45A-580C. Γεώργιος Σύγκελλος, Ἐκλογή Χρονογραφίας, Georgii Syncelli Ecloga Chronographica, ed. Α.Α. Mosshammer [BT], Leipzig 984. Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Λόγος ΚΗ (Θεολογικός Δεύτερος), PG 36, 5C- 7D. Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Ἔπη Ἠθικὰ, PG 37, 5C-968B. Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Ἐπιστολαὶ, PG 37, 5A-388B. Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Ἑρμηνεία εἰς τὸν Ἰεζεκιὴλ, PG 36, 665A- 670A. Γρηγόριος Νύσσης, Ἀντιρρητικὸς κατὰ Ἀπολινάριον, Gregorii Nysseni opera, ed. F. Mueller, v. 3,, Leiden: Brill, 958. Γρηγόριος Νύσσης, Ἀπολογία εἰς Ἑξαήμερον, PG 44, 6A-4C. Γρηγόριος Νύσσης, Εἰς τὸν Ἐκκλησιαστήν, PG 44, 65C-754C. Γρηγόριος Νύσσης, Gregorii Nysseni opera, ed.h. Hörner, Leiden : Brill, 97. Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Ιώβ, Johannes Chrysostomos Kommentar zu Hiob, ed. D. Hagedorn and V. Hagedorn, [Patristische Texte und Studien 35, Berlin: De Gruyter, 990]. Ιωάννης Χρυσόστομος, Ὁμιλίαι εἰς τήν Γένεσιν, PG 53, Ιωάννης Χρυσόστομος, Εἰς Ψαλμὸν 75(LXXV), PG 55, Ιωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τὸ λέγειν τοὺς Ἰουδαίους, «Δαιμόνιον ἔχεις» καὶ εἰς τό, «Μὴ κρίνετε κατ ὄψιν», PG 60, Ιωάννης Χρυσόστομος,Ὅτε Σατορνίνος καὶ Αὐρηλιανὸς ἐξωρίσθησαν, PG 5, 43α - 40ε. 0

11 Ιωάννης Χρυσόστομος, Ἐπιστολαὶ 8-4,(PKZ,Πολυβίῳ ), PG 5, Ιωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τὴν Γένεσιν (Ὁμιλίαι -67),(Ομ.4), PG 53, Ιωάννης Χρυσόστομος, Spuria, Εἰς τὴν ἀποτομὴν τοῦ Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου, PG 59, Ιωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τὸ Συνήγαγον οἱ Ἰουδαῖοι συνέδριον, καὶ ἔλεγον: «Τί ποιήσωμεν;», PG 59, Ιωάννης Χρυσόστομος, Spuria, Εἰς τὸ Πάτερ, εἰ δυνατόν, τὸ ποτήριον τοῦτο παρελθέτω ἀπ ἐμοῦ, PG 6, Ιωάννης Δαμασκηνός, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, Die Schriften des Johannes von Damaskos, ed. P.B. Kotter, v. [Patristische Texte und Studien, Berlin, 973] PG 94, 789Α- 8Α. Ιωάννης Δαμασκηνός, Εἰς τὰ ἱερὰ παράλληλα, PG 95, 04Α-588Α. Ιωάννης Δαμασκηνός, Λόγος δεύτερος, εἰς τὴν ἁγίαν καί ὑπερένδοξον κοίμησιν και μετάστασιν τῆς δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καί ἀειπαρθένου Μαρίας, Die Schriften des Johannes von Damaskos, ed. P.B. Kotter, v.5 [Patristische Texte und Studien 9], Berlin-New York 988. Ιωάννης Μαλάλας, Χρονογραφία, Ioannis Malalae Chronografhia, ed. Io. Thurn, [CFHB,Series Berolinensis XXXV/],Berolini 000. Ιωάννης Ψευδο Ζωναράς, Λεξικόν, Johannis Zonaras Lexicon ex Eribus codicibus manuscriptis, ed. J.A.H. Tittmann, v., Leipzig, Crusius 808 (ανατ. Amsterdame 967). Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, Ioannis Zonarae Annales, I-II, ed. M. Pinder, [CSHB], Bonnae Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum, ed.th. Buttner- Wobst, Ι- III, [CSHB] 897.

12 Ηρόδοτος, Ἱστορίαι, Hérodotes Histoire, v. 9, ed. Ph.-E. Legrand, Paris : Les Belles Lettres, 93. Ησίοδος, Θεογονία, Hesiody Theogony, ed. M.L. West, Oxford 966. Ησίοδος, Ἔργα, Hesiodi opera, ed. F. Solmsen, Oxford 970. Ησύχιος, Λεξικόν, Hesychii Alexandrini Lexicon, ed. K. Latte, v.-, Copenhagen 966. Καινή Διαθήκη, Ε. Nestle - Κ. Aland, Novum Testamentum Graece, Stuttgart 98. Κασία, Επιγράμματα, Kasia, Sitzungsberichte der bayerischen Akademie der Wissenschaften, ed. K. Krumbacher, Philosoph-phil. und hist. Kl. 3. (897). Κλαύδιος Αιλιανός, Περὶ ζώων ἰδιότητος, Claudii Aeliani de natura animalium libri xvii, varia historia, epistolae, fragmenta, v., ed. R. Hercher, Leipzig: Teubner, 864. Κλήμης Αλεξανδρείας, Παιδαγωγός, PG 8, 47A-684D. Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης, Χριστιανική Τοπογραφία, Cosmas Indicopleustès, Topografhie Chretienne,v.-3, ed. W. Wolska- Conus, v. [Sources Chretiennes 4, Paris 968], v.3 [Sources Chretiennes 97, Paris 973] PG 88, 5A-476. Κύριλλος Αλεξανδρείας, Περὶ τῆς ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ προσκυνήσεως καὶ λατρείας Λόγος XI, PG 68, 75B-78A. Κύριλλος Αλεξανδρείας, Γλαφυρὰ εἰς τὴν Γένεσιν, PG 69, 3A- 386A. Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ἐξήγησις ὑπομνηματικὴ εἰς τὸν προφήτην Ἠσαΐαν, Λόγος Α, PG 70, 9A-450C. Κύριλλος Αλεξανδρείας, Περὶ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ μονογενοῦς, PG 75, 89B-54B. Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ὑπόμνημα εἰς τὸν Λουκᾶν, PG 7, 475A- 950C.

13 Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Σύνοψις Χρονική, Constantini Manassis, Breviarium Historiae Metricum, ed. I. Bekker, [CSHB], Βόννη 837. Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Σύνοψις Χρονική, Constantini Manassis Breviarium Chronicum, ed. Od. Lampsidis, [CFHB,Series Atheniensis XXXVI/-], Athenis 996. Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Τὰ κατ Ἀρίστανδρον καὶ Καλλιθέαν,έκδ. J.F. Boissonade, Nicetae Eugeniani narrationem amatoriam et Constantini Manassis fragmenta edidit, vertit atque notis instruxit, τ. Α -Β, Parisiis 89 R. Hercher, Erotici scriptores graeci, τ. Α - Β, Lipsiae 859, τ.β, R. Anastasi, Per una nuova edizione del romanzo di Constantino Manasse, Helikon 5 (965) 0 Εύδ. Τσολάκης, Συμβολή στη μελέτη του ποιητικού έργου του Κωνσταντίνου Μανασσή και κριτική έκδοση του μυθιστορήματός του «Τὰ κατ Ἀρίστανδρον καὶ Καλλιθέαν», διδ.διατρ., Θεσσαλονίκη 967, (κείμ.) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Γένος Ὀππιανοῦ, έκδ. A. Westermann, Biographi Graeci minores, Braunschweig 845, A. Colonna, Bollettino del Comitato per la preparazione della edizione nazionale dei Classici Greci e Latini (964) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Ὁδοιπορικὸν, έκδ. K. Horna, Das Hodoiporikon des Konstantin Manasses, BZ 3 (904) , (κείμ.) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Λόγος πρὸς τὸν βασιλέα κυρὸν Μανουὴλ τὸν Κομνηνόν, έκδ. E. Kurtz, Vizantijskij Vremennik (906) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Λόγος πρὸς τὸν λογοθέτην τοῦ δρόμου κυρὸν Μιχαὴλ τὸν Ἁγιοθεοδωρίτην, έκδ. K. Horna, Eine unedierte Rede des Konstantinos Manasses,Wiener Studien 8 (906) 7 04, (κείμ.) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Λόγος ἐπικήδειος πρὸς τὸν κυρὸν Νικηφόρον τὸν Κομνηνὸν, έκδ. E. Kurtz, Vizantijskij Vremennik 7 (90)

14 Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Μονωδία ἐπὶ τῇ σεβαστῇ κυρᾷ Θεοδώρᾳ, έκδ. E. Kurtz, Monodie auf Theodora, Gattin des Johannes Kontostefanos, und Consolatio an Johannes Kontostefanos, Vizantijskij Vremennik 7 (900) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Παραμυθητικὸν εἰς τὸν σεβαστὸν κυρὸν Ἰωάννην τὸν Κοντοστέφανον, έκδ. E. Kurtz, Monodie auf Theodora, Gattin des Johannes Kontostefanos, und Consolatio an Johannes Kontostefanos, Vizantijskij Vremennik 7 (900) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Ἐνόδιον προσφώνημα, έκδ. K. Horna, Einige unedierte Stücke des Manasses und Italikos,Progr. Sophiengymn. in Wien 90/90, Wien 90, R. Browning, Notes on Byzantine Prooimia [Wiener Byzantinistische Studien ], Wien 966, 6 7. Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Μονῳδία ἐπὶ τῷ ἀστρογλήνῳ αὐτοῦ τεθνηκότι, έκδ. K. Horna, Einige unedierte Stücke des Manasses und Italikos, Progr. Sophiengymn., in Wien 90/90, Βιέννη 90, 3 9. Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Ἐπιστολές, έκδ. K. Horna, Eine unedierte Rede des Konstantinos Manasses, Wiener Studien 8 (906) L. Sternbach, C. Manasses versus inediti, Wiener Studien 4 (90) 5. Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Ἔκφρασις γῆς, έκδ. L. Sternbach, «Beiträge zur Kunstgeschichte», Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes 5 (90), Beiblatt, Od. Lampsidis, Der vollständige Text der Ἔκφρασις γῆς des Konstantinos Manasses, JÖB 4 (99) 89 05, (κείμ.) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Ἔκφρασις εἰς πορφυρίτην λίθον, έκδ. L. Sternbach, «Beiträge zur Kunstgeschichte», Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes 5 (90), Beiblatt, Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Ἔκφρασις ἁλώσεως σπίνων καὶ ἀκανθίδων, έκδ. L. Sternbach, Analecta Manassea, Eos 7 (90) 80 94, (κείμ.)8 86 K. Horna, Analekten zur 4

15 byzantinischen Literatur, Progr. Sophiengymn., Wien 905, 3 35, (κείμ.) 6. Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Ἔκφρασις κυνηγεσίου γεράνων, έκδ. E. Kurtz, Ešče dva neizdannych proizvedenija Konstantina Manassi, Vizantijskij Vremennik (906) 69 98, (κείμ.) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Ἔκφρασις ἀνθρώπου μικροῦ, έκδ. L. Sternbach, Constantini Manassae ecphrasis inedita, Symbolae philologorum. Polonorum, quibus amici et discipuli Ludovico Cwiklinski quinque Justa felicissime peracta contratulantur, Lemberg 90, 0, (κείμ.) 6 8. Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Ἠθικὸν Ποίημα, έκδ. Ε. Miller, Poème moral de Constantin Manassès, Annuaire de l Association pour l encouragement des études grecques en France 9 (875) Κωνσταντίνος Μανασσῆς, Στίχοι συνοψίζοντες τὰ προχειρότερα περὶ τῶν ἀστέρων, έκδ. Ε. Miller, Poèmes astronomiques de Théodore Prodromos et de Jean Camatére d après les manuscrits, Notices et extraits de manuscrits de la Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques 3 (87) 39. Σπ. Λάμπρος, Κων/νου Μανασσῆ, στίχοι συνοψίζοντες τὰ προχειρότερα περὶ τῶν ἀστέρων,νέος Ελληνομνήμων 6 (9) Λέων Αλλάτιος, Ὑπόμνημα εἰς τὴν Ἑξαήμερον, PG 8, 795A-066A. Λέων Γραμματικός, Χρονογραφία, Leonis Grammatici Chronographia, ed. I. Bekker,[CSHB],Βόννη 84. Λόγγος, Δάφνις και Χλόη, Longus, Pastorales (Daphnis et Chloé), ed. G. Dalmeyda, Paris : Les Belles Lettres, 934 (ανατ. 97). Μάξιμος Ομολογητής, Πρὸς Θαλάσσιον, περὶ τῶν διαφόρων ἀπόρων τῆς Θείας Γραφῆς, Maximi Confessoris Quaestiones ad Thalassium, ed. C. Laga et C. Steel, v.-, [Corpus Christianorum, Series Graeca, Brepols-Tumhout 990] PG 90, B. O. Mazal, Neue Exzerpte aus dem Roman des Konstantinos Manasses, JÖB 5 (966)

16 O. Mazal, Der Roman des Konstantinos Manasses. Überlieferung, Rekonstruktion, Textausgabe der Fragmente [Wiener Byzantinistische Studien 4], Βιέννη 967. O. Mazal, Das moralische Lehrgedicht in cod. Paris.gr. 750A ein Werk eines Nachahmers und Plagiators des Konstantinos Manasses, Byzantinische Zeitschrift 60 (967) Μ. Αθανάσιος, Λόγος κατὰ Ἑλλήνων, PG 5, 3A-96C. Μ. Βασίλειος, Εἰς τὴν Ἑξαήμερον, PG 9, 3A-08C. Μ. Βασίλειος, Ὁμιλίαι εἰς τοὺς Ψαλμούς, PG 9, 09A-494D. Μ. Βασίλειος, Περὶ Παραδείσου (Λόγος Γ ), PG 30, 6D-7C. Ευτ. Μήτση Παν. Αγαπητός, Εικών και Λόγος. Έξι περιγραφές έργων τέχνης, Αθήνα 006, εκδ. Άγρα, (κείμ.) 4 48 (Εισαγωγικό σχόλιο). Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, Michele Psello, Imperatori di Bisanzio (Cronografia), I-II, ed. S. Impellizzeri, Vicenza 984. Michel Psellos Chronographie au histoire d un siécle de Byzance ( ), ed.é. Renauld, v.. Paris: Les Belles Lettres, 96/98. Μιχαήλ Ψελλός, Θεολογικά, Michaelis Pselli theologica, ed. P. Gautier, v., Leipzig: Teubner 989. Μιχαήλ Ψελλός, Υπόμνημα εις το βιβλίον Φυσικά του Αριστοτέλη Michael Psellos Kommentar zur Physik des Aristoteles, ed. L.G.Benakis[Corpus Philosophorum Mediiaevi, Commentaria in Aristotelem Byzantina 5, Athens, 008]. Μιχαήλ Ψελλός, Επιτάφιοι Λόγοι, ed. K.N. Sathas, v. 4, [Bibliotheca Graeca Mediiaevi. Athens-Paris: Koromelas, A - Maisonneuve, 874]. Μιχαήλ Ψελλός, Michaelis Pselli oratoria minora, ed. A.R. Littlewood Leipzig: Teubner,

17 Θεόδ. Νήμας, Η«έκφρασις κυνηγεσίου γεράνων» του Κωνσταντίνου Μανασσή, (Εισαγωγή Κείμενο Μετάφραση Σχόλια Γλωσσάριο), Θεσσαλονίκη 984. Νόννος, Διονυσιακά, Nonni Panopolitαni Dionysiaca, v., ed. P. Keydell, Berlin: Weidmann, 959. Ὄμηρος, Ιλιάδα, Homeri Ilias, ed. T.W. Allen, Oxford 93. Ὄμηρος, Οδύσσεια, Homeri Odyssea, ed. P. von der Mühll, Basel 96. Οππιανός, Αλιευτικά, Oppianus Colluthus Tryphiodorus, ed. A.W. Mair, Cambridge, Mass: Harvard University Press, 98 (repr. 963). Παλαιά Διαθήκη, Alfred Rahlfs, Septuaginta, Stuttgart 98. Πασχάλιον Χρονικόν, Chronicon paschale, ed. L. Dindorf, [CSHB] Bonn 83. Chronicon paschale AD, μτφρ. Michael Whitby Mary Whitby, [Translated Texts for Historians 7], Liverpool 989. Φίλων ὁ Ιουδαίος, Ἔργα, Philonis Alexandrini opera quae supersunt, v. 6, ed. L. Cohn and S. Reiter, Berlin: Reimer 95 [repr. De Gruyter, 96]. Φίλων ὁ Ιουδαίος, Ἔργα, Philonis Alexandrini opera quae supersunt, v. 4, ed. L. Cohn, Berlin: Reimer 90. Φλάβιος Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, Flavii Josephi opera, v. 4, ed. B. Niese, Berlin: Weidmann, 887. Φώτιος, Λεξικόν, Photii patriarchae lexicon (E-M), ed. C. Theodoridis, v., Berlin New York: De Gruyter, 998. Προκόπιος Γαζαίος, Εἰς τὴν Γένεσιν, PG 87, A-5C. Ψευδοσυμεών, Χρονογραφία, Symeonis Magistri ac Logothetae Annales, ed. I.Bekker, [CSHB] Bonnae (838), στον τόμο Theophanes Continuatus,

18 Ρωμανός ο Μελωδός, Ο Ακάθιστος Ύμνος, Fourteen early Byzantine cantica, ed. C.A. Trypanis, [Wiener Byzantinistische Studien 5], Wien : Böhlau, 968, Σεβηριανός Γαβάλων, Περὶ δημιουργίας τοῦ κόσμου (ομιλίαι -6), PG 56, Σέξτος Ιούλιος Αφρικανός, Αποσπάσματα, Les Cestes de Julius Africanus, ed. J.-R. Vieillefond, Florence: Sansoni, 970. Σοφοκλής, Τραγωδίαι, Sophoclis fabulae, ed. H. Lloyd Jones and N.G. Wilson, Oxford : Clarendon Press,990. Σούδα ή Σουΐδας, Λεξικόν, Suidae lexicon, v.4, ed. A. Adler, [Lexicographi Graeci.-.4], Leipzig: 98. Συμεών Μάγιστρος και Λογοθέτης, Χρονογραφία, Leonis Grammatici Chronographia, ed. I. Bekker, [CSHB] (84) 33. Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon, ed.s. Wahlgren, [CFHB, Series Berolinensis - XLIV/], Berolini 006. Θεοδώρητος Κύρου, Εἰς τὴν Γένεσιν, PG 80, 77A-6B. Θεοδώρητος Κύρου, Αἱρετικῆς κακομυθίας ἐπιτομὴ, PG 83, 335C- 556A. Θεοδώρητος Κύρου, Ἐπιστολαὶ, PG 83, 73B-494A. Θεοδώρητος Κύρου, Theodoret de Cyr. Correspondance II, ed. Y. Azema, [Sources chrétiennes 98, Paris 964]. Θεόδωρος Στουδίτης, Ἐπιστολαὶ, Theodori Studitae Epistulae, ed. G. Fatouros, I-II, [CFHB, Series Berolinensis 3], Berlin: 99. Θεόφραστος, Ἔργα, Theophrasti Eresii opera, quae supersunt, omnia, ed. F. Wimmer, Paris: Didot, 964. Ξενοφών, Ἔργα, Xenophontis opera omnia, v. 5, ed. E.C. Marchant Oxford:Clarendon Press,90. 8

19 Βοηθήματα Π.Α. Αγαπητός, Από το "δράμα" του Έρωτα στο "αφήγημαν" της Αγάπης: το ερωτικό μυθιστόρημα στο Βυζάντιο ( ος 4 ος αιώνας), στο Χ. Αγγελίδη (επιμ.), Το Βυζάντιο ώριμο για αλλαγές: Επιλογές, ευαισθησίες και τρόποι έκφρασης από τον ενδέκατο στον δέκατο πέμπτο αιώνα [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών: Διεθνή Συμπόσια 3], Αθήνα 004, Π.Α. Αγαπητός, Η Ερωτική Διήγηση στα Μεσαιωνικά Χρόνια, Περσία Βυζάντιο Φραγκία, εκδ. Άγρα, Αθήνα 008. P.A. Agapitos und D.R. Reinsch, Der Roman im Byzanz der Komnenenzeit. Ein internationales Symposium, Berlin, April 998 [Meletemata 8], Frankfurt 000. Σάβ. Αγουρίδης, Βιβλικές θεολογικές μελέτες, Μύθος Ιστορία Μυθολογία, (Ανάλυση περικοπών από τα κεφάλαια - της Γενέσεως), Αθήνα 993, εκδ. «Άρτος Ζωής», A. Aleksidze, Το Βυζαντινό Μυθιστόρημα του ου αι., Τιφλίδα 965. Ιω. Αναστασίου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. Β, Θεσ/νίκη. M. Angold, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 05 έως το 04. Μία πολιτική ιστορία, Αθήνα 997. Μ. Αυγερινού-Τζιώγα, Τα εικονικά στοιχεία στη Χρονική Σύνοψη του Κων/νου Μανασσή, Λόγια και Δημώδης Γραμματεία του Ελληνικού Μεσαίωνα. Αφιέρωμα στον Εύδοξο Θ. Τσολάκη, [Πρακτικά Θ Επιστημονικής Συνάντησης (-3 Μαΐου 000)], Θεσσαλονίκη 00, Μ. Αυγερινού-Τζιώγα, Η Σύνοψις Χρονική του Κωνσταντίνου Μανασσή: Συμβολή στην υφολογική μελέτη μιας έμμετρης χρονογραφίας, (Διδ.διατρ.), [Αριστοτέλειο 9

20 Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Φιλολογίας], Θεσσαλονίκη 003. Θ. Βαζαίου-Barabas, Το εντοίχιο ψηφιδωτό της Γης στο ιερό παλάτιο και οι «Εκφράσεις» του Κωνσταντίνου Μανασσή και Μανουήλ Φιλή: Ρεαλισμός και Ρητορεία. Σύμμεικτα 9/ (994) Ch. Barber, Reading the garden in Byzantium nature and sexuality, BMGS 6 (99) 9. Μ. Βαρβούνης, Λαογραφικά στη «Σύνοψη Χρονική» του Κωνσταντίνου Μανασσή ( ος αι.), Αθήνα 00. Κ. Βαρζός, Η γενεαλογία των Κομνηνών, τ.α - Β, Θεσσαλονίκη 984. Αικ. Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Η Βυζαντινή ιστοριογραφία (34-04), Αθήνα χ.χ. Αικ. Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία, Αθήνα 984. Αικ. Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Η αναγέννησις των γραμμάτων κατά τον ΙΒ αιώνα εις το Βυζάντιον και ο Όμηρος,(Διδ. διατρ.), εν Αθήναις 97. Rod. Beaton, Η Ερωτική μυθιστορία του Ελληνικού Μεσαίωνα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 996. H.G. Beck, Η Βυζαντινή Χιλιετία, ΜΙΕΤ, Αθήνα 000. H.G. Beck, Βυζαντινόν Ερωτικόν, [Βιβλιοθ. Βυζ. Ιστ. & Φιλολ. ], εκδ. Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 999. H.G. Beck, Ιστορία της Βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 999. H.G. Beck, Zur byzantinischen Mönchschronik ; Speculum historiale. Geschichte im Spiegel von Geschichtsschreibung und Geschichts deutung, έκδ. C. Bauer, H. Boehm, M. Müller, Freiburg-München 965,

21 N. Bees, Manassis der Metropolit von Naupaktos ist identisch mit dem Schriftsteller Konstantinos Manassis, BNJ 7 (930) P.C. Bouteneff, Beginnings. Ancient Christian Readings of the Biblical Creation Narratives, Grand Rapids, Michigan 008. C.M. Brand, Byzantium confronts the West 80-04, Καίμπριτζ, Μασσαχουσέτη 968. Σπ. Βρυώνης, «Η Μικρά Ασία από το 07 ως το 04», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Ακαδ. Αθηνών, Αθήνα 980, τ. Θ, R. Browning, The Byzantine Empire, London 980. R. Browning, Homer in Byzantium, Studies on Byzantine History, Literature and Education, London 977, R. Browning, The Patriarchal School at Constantinople in the Twelfth Century, Byz. 3 (96) 67 0, Byz. 33 (963) 40. C.D. Buck W. Petersen, A Reverse Index of Greek Nouns and Adjectives, New York 970. Av. Cameron, Οι Βυζαντινοί, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 009. F. Chalandon, Les Comnène.Etudes sur l Empire byzantin aux XIe et XIIe siècles, τόμ.i-ii, Paris (ανατ. New York 960). M.E. Colonna, Gli storici bizantini dal IV al XV secolo. I storici profani. Napoli 956. F. Conca, Il romanzo bizantino del XII secolo.teodoro Prodromo - Niceta Eugeniano Eustazio Macrembolita Costantino Manasse. Torino 994, U. Criscuolo, Chiesa e insegnamento a Bisanzio nel XII secolo : sul problema della cosidetta Accademia Patriarcale, SG n.s. 8 (975)

22 Δ. Χρηστίδης, Μαρκιανά Ανέκδοτα,. Ανάχαρσις ή Ανανίας,. Επιστολές-Σιγίλλιο, Επιστ. Επετ. Φιλ. Σχολ. Α.Π.Θ., Παράρτ. αριθ. 45, (Διδ. διατρ.), Θεσ/νίκη 984. Τ. Χριστόπουλος, Κωνσταντίνος Μανασσής, ΘΗΕ 8, Αθήναι 965, 3 5. Π. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τ. Β, Θεσσαλονίκη 008 τ. Γ, Θεσσαλονίκη 008 τ. Ε, Θεσσαλονίκη 006. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία Α (34 60), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 99. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία Γ (08 04), Αθήνα 00. O. Cullman, Χριστός και Χρόνος, Αθήνα 980. Car. Cupane, Il romanzo, La cultura bizantina [Lo Spazio Letterario del Medioevo. 3: Le Culture Circostanti, I], επιμ. G. Cavallo, Ρώμη 004, 6, Φλ. Ευαγγελάτου-Νοταρά, «Ὁποῖον ἐστὶ μέρος τῆς ἀστρολογίας κακιζόμενόν τε καὶ ἀποτρόπαιον» (Αστρολογία- Αστρονομία και οι σχετικές αντιλήψεις κατά τον ΙΒ αιώνα), Το Βυζάντιο κατά τον ο αιώνα, Κανονικό Δίκαιο, Κράτος και Κοινωνία, Ετ. Βυζ. και Μεταβ. Μελετών, Δίπτυχα-Παράφυλλα 3, Αθήνα 99, H. Gelzer, Sextus Iulius Africanus und die byzantinische Chronographie,τ.II/, Λιψία 885, Π. Γιαννόπουλος, Η νομισματική μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α, Η εποχή των Κομνηνών,Ιστορικά (Ελευθεροτυπία), τχ. 89 (00), 8 3. V. Grumel, La Chronologie [Traitè d Ètudes Byzantines (Bibliothèque Byzantine)], Paris 958. A. Gúillou, Ο Βυζαντινός πολιτισμός, Αθήνα 996. Th. Hägg, Το αρχαίο μυθιστόρημα, ΜΙΕΤ, Αθήνα 000.

23 J. Haldon, Βυζάντιο, μια ιστορία, Αθήνα 007. V.P. Hamilton, The Book of Genesis, Chapters 7, Michigan 990. K. Hartnup, On the beliefs of the Greeks : Leo Allatios and Popular Orthodoxy. [The medieval Mediterranean 54], Leiden- Boston 004. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, MIET, τ. Α, Αθήνα 987 τ. Β, Αθήνα 005. Α. Harvey, Economic expansion in the Byzantine Empire , Καίμπριτζ 989. El. Jeffreys, Western infiltration of the Byzantine Aristocracy: some suggestions, The Byzantine Aristocracy IX to XIII Centuries, ed. M. Angold, BAR International Series, 984, 0 0. El. Jeffreys, The Sevastokratorissa Eirene as literary patroness: The monk Iakovos, JÖB 3/3, Wien 98, El. Jeffreys, The Comnenian Background to the Romans d Antiquité, Byzantion 50 (980) El. Jeffreys, Τhe depiction of female sensibilities in the twelfth century, Το Βυζάντιο ώριμο για αλλαγές, επιστ. επιμ. Χριστ. Αγγελίδη, Αθήνα 004, Ινστ. Βυζ. Ερευν., Διεθνή Συμπόσια 3, Στ. Καλαντζάκης,«Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς», Ερμηνευτική ανάλυση των περί δημιουργίας διηγήσεων της Γενέσεως, εκδ. Πουρνάρας, Θεσ/νίκη 00. Ιω. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας, ΚΒΕ, Θεσσαλονίκη 970. Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Γ, Θεσ/νίκη

24 Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, εκδ. Κανάκη τ. Α (4 ος -7 ος αι.), Αθήνα 997 τ. Β (8 ος -0 ος αι.), Αθήνα 00 και τ. Γ ( ος - ος αι.), Αθήνα 009. V. Katsaros, Το δραματικό στοιχείο στα ιστοριογραφικά έργα του ου και ου αιώνα (Μιχαήλ Ατταλειάτης, Μιχαήλ Ψελλός,Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Νικήτας Χωνιάτης), in P. Odorico,P.A. Agapitos and M. Hinterberger(eds.), L ecriture de la memoire. La litterarite de l historiographie. Acte du IIIe colloque international philologique «Ερμηνεία», Nicosie 6-8 Mai 004, [Dossiers Byzantine 6], Paris 006, Β. Κατσαρός, Η ρητορική ως Θεωρία Λογοτεχνίας των Βυζαντινών, Pour une nouvelle histoire de la literature Byzantine. Actes du colloque international philologique, Nicosie, 5-8 Mai 000, [Dossiers Byzantins ], Paris 00, Β. Κατσαρός, Το «πρόβλημα της καταγωγής» των Κομνηνών, Βυζαντιακά, τ. Γ, Θεσ/νίκη 983,. Β. Κατσαρός, Οι εξάμετροι στίχοι των χφ. Paris.gr. 750A, φφ. -88 και Vatic.gr. 898, φφ v. Το πρόβλημα της πατρότητας, Επ. Επετ. Φιλ. Σχ. Παν. Θεσ. Τιμητικός τόμος στη μνήμη Σ. Καρατζά, Θεσσαλονίκη 990, Β. Κατσαρός, Προδρομικοί θεσμοί για την οργάνωση της ανώτερης εκπαίδευσης της εποχής των Κομνηνών από την προκομνήνεια περίοδο, Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζάντιο τον ο αιώνα (05-08), Αθήνα 003, Ινστ. Βυζ. Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια ΙΙ, Β. Κατσαρός, Ιωάννης Κασταμονίτης, Συμβολή στη μελέτη του βίου, του έργου και της εποχής του, ΚΒΕ, Θεσ/νίκη 988. Al. Kazhdan / Ann Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό πολιτισμό κατά τον ο και ο αιώνα, ΜΙΕΤ, Αθήνα 009. Al. Kazhdan, Pronoia: The history of a Scholarly Discussion, Mediterranean Historical Review 0 (995)

25 Al. Kazhdan S. Franklin, Μελέτες στη βυζαντινή λογοτεχνία του ου και ου αιώνα, μτφ. Μ.Αυγερινού-Τζιώγα,εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 007. Αλ. Καζντάν, Κεντρομόλες και κεντρόφυγες τάσεις στο βυζαντινό κόσμο (08-6). Η δομή της Βυζαντινής κοινωνίας, Βυζαντιακά, Ελλ. Ιστορ. Εταιρεία, τ. Γ, Θεσσαλονίκη 983, 9 0, μτφρ. Τ.Κ. Λουγγής. Eir. Soph. Kiapidou, Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική. Οι πηγές του για την εξιστόρηση της πρωτοβυζαντινής περιόδου, Realia Byzantina, Herausgegeben von Sofia Kotzabassi und Giannis Mavromatis, Walter de Gruyter Berlin New York 009, Β. Κουταβά-Δεληβοριά, Τα φυτά στολισμού στο Βυζάντιο και η ονειροκριτική τους σημειολογία, Κλητόριον εις μνήμην Νίκου Οικονομίδη, επιστ. επιμ. Φλωρεντία Ευαγγελάτου - Νοταρά, Τριανταφυλλίτσα Μανιάτη- Κοκκίνη, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 005, 6 8. Κ. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής λογοτεχνίας, τ. Α, Αθήναι 900 (ανατ. 974). Δ. Κωνσταντέλος, Βυζαντινή φιλανθρωπία και κοινωνική πρόνοια, εκδ. Φώς, Αθήναι 983. Δ. Κωτσάκης, Η Αστρονομία και η Αστρολογία κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ΕΕΒΣ 4 (953) Δ. Κωτσάκης, Αστρονομία και Αστρολογία στο Βυζάντιο [Κοσμολογικά Θέματα 0], Αθήνα 983. Αγγ. Λαΐου, «Η Α Σταυροφορία»,5 3 «Η Β Σταυροφορία», 6 9 «Οι εξελίξεις στην οικονομία και στην κοινωνία», 6 64 «Επιπτώσεις στη βυζαντινή οικονομία», «Η πρόνοια», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Ακαδ. Αθηνών, τ. Θ, Αθήνα 980. P. Lamma, Comneni e Staufer, (τ. -), Ρώμη

26 Στ. Λαμπάκης, «Η Λογοτεχνία», Η εποχή των Κομνηνών, Ιστορικά (Ελευθεροτυπία), τχ. 89 (00) Στ. Λαμπάκης, Θέματα από τη λογοτεχνία της εποχής των Κομνηνών, Επισκόπηση της έρευνας, Βυζαντινός Δόμος (987) Σπ. Λάμπρος, Κωνσταντίνου Μανασσῆ στίχοι συνοψίζοντες τὰ προχειρότερα περὶ τῶν ἀστέρων, ΝΕ 6 (9) Od. Lampsidis, Constantini Manassis Breviarium Chronicum, [CFHB, Series Atheniensis XXXVI/-], Athenis 996, (Εισαγωγή). Οδ. Λαμψίδης, Κωνσταντίνου Μανασσή, Σύνοψις Χρονική. Εισαγωγή, απόδοση, σχόλια, ευρετήριο. [Κείμενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας], Εκδ. Κανάκη, Αθήνα 003. Od. Lampsidis, Zur Biographie von K. Manasses und zu seiner Chronike Synopsis (CS), Byz. 58 (988) 97. Od. Lampsidis, Zur Sebastokratorissa Eirene, JÖB 34 (984) Od. Lampsidis, Les Gnomologia tirés de la Chronique de K. Manassès, Byz. 55 (985) Οδ. Λαμψίδης, Δημοσιεύματα περὶ τὴν Χρονικὴν Σύνοψιν Κωνσταντίνου τοῦ Μανασσῆ, Αθήνα 980. Οδ. Λαμψίδης, Ἠθικὸν ποίημα και Σύνοψις Χρονικὴ του Κ. Μανασσή, Βυζαντινά 7 (994) Οδ. Λαμψίδης, Κωνσταντίνος Μανασσῆς καὶ Καισάριος Δαπόντες, Παρνασσός (969) Οδ. Λαμψίδης, Αναμνήσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων εις την Χρονικήν Σύνοψιν Κωνσταντίνου του Μανασσή, Πλάτων 7 (965) Οδ. Λαμψίδης, Φιλολογικά εις την Χρονικήν Σύνοψιν Κων/νου του Μανασσή, ΕΕΒΣ (95)

27 Οδ. Λαμψίδης, Τὸ λεξιλόγιον τοῦ Κωνσταντίνου Μανασσῆ ἐν τῇ Χρονικῇ Συνόψει, Πλάτων 3 (97) Οδ. Λαμψίδης, Τὰ ρήματα τῆς Χρονικῆς Συνόψεως Κωνσταντίνου τοῦ Μανασσῆ, Βυζαντινά 5 (973) Οδ. Λαμψίδης, Τὰ ὀνόματα ἐν τῷ λεξιλογίῳ τῆς Χρονικῆς Συνόψεως Κωνσταντίνου τοῦ Μανασσῆ, Πλάτων 5 (973) Οδ. Λαμψίδης, Τὰ ὀνόματα ἐν τῷ λεξιλογίῳ τῆς Χρονικῆς Συνόψεως Κωνσταντίνου τοῦ Μανασσῆ, Πλάτων 6 (974) 09. Οδ. Λαμψίδης, Τὰ ὀνόματα ἐν τῷ λεξιλογίῳ τῆς Χρονικῆς Συνόψεως Κωνσταντίνου τοῦ Μανασσῆ, Πλάτων 7 (975) Οδ. Λαμψίδης, Τὰ ἐπιρρήματα ἐν τῷ λεξιλογίῳ τῆς Χρονικῆς Συνόψεως Κωνσταντίνου τοῦ Μανασσῆ, Επετ. Εταιρ. Στερεοελ. Μελετών 6 (976/77) Οδ. Λαμψίδης, Πολυσύλλαβες προθέσεις στη Σύνοψη Χρονική του Κωνσταντίνου Μανασσή, Βυζαντινά 4, Θεσσαλονίκη 004, V. Laurent, Le corpus de sceaux de l Empire byzantin, I, Παρίσι, 963. M. Lauxtermann, Byzantine Poetry in context,pour une Nouvelle Histoire de la littérature byzantine. Actes du Colloque international philologique Nicosie Chypre 5-8, Mai 000, [Dossiers Byzantins ], Paris 00, St. Linnér, Ιστορία του Βυζαντινού πολιτισμού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 999, A.R. Littlewood, Romantic Paradises: The Role of the Garden in the Byzantine Romance, BMGS 5 (979) J.N. Ljubarský, Man in Byzantine Historiography from John Malalas to Michael Psellos, DOP 46 (99) 78. 7

28 J.N. Ljubarský, Neue Tendenzen in der Erforschung der byzantinischen Historiographie, Klio 69 (987) J.N. Ljubarský, New Trends in the Study of Byzantine Historiography, DOP 47 (993) P. Magdalino, Η αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού , ΜΙΕΤ, Αθήνα 008. P. Magdalino, In Search of the Byzantine Courtier : Leo Choirosphaktes and Constantinos Manasses, Byzantine Court culture from 89 to 04, ed. Henry Maguire, Washington 997, C. Mango, Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της νέας Ρώμης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 007. C. Mango, The tradition of Byzantine Chronography,Harvard Ukrainian Studies, /3 (988/989) Αθ. Μαρκόπουλος, Η θέση του χρονογράφου στη Βυζαντινή κοινωνία. Νοοτροπία-Τεχνοτροπία, Ίδρυμα Γουλανδρή - Χόρν, Αθήνα 993. Αθ. Μαρκόπουλος, Η Χρονογραφία του Ψευδοσυμεών και οι πηγές της (Διδ. διατρ.), Ιωάννινα 978. Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, Μία ἐκ νέου προσέγγιση δύο γνωστῶν ἐπιστολικῶν κειμένων τοῦ ου αἰώνα περὶ ἀστρολογίας, Λόγια και Δημώδης Γραμματεία του Ελληνικού Μεσαίωνα, Αφιέρωμα στον Εύδ. Τσολάκη, Πρακτικά Θ Επιστ. Συνάντησης (-3 Μαΐου 000), Θεσ/νίκη 00, Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, Η Εξαήμερος του Μιχαήλ Γλυκά: Μια Εκλαϊκευτική Επιστημονική πραγματεία του ου αιώνα, Βυζαντινά7 (994) O. Mazal, Das moralische Lehrgedicht in cod. Paris.gr. 750A ein Werk eines Nachahmers und Plagiators des Konstantinos Manasses, Byzantinische Zeitschrift 60 (967)

29 Ευτ. Μήτση Παν. Αγαπητός, Εικών και Λόγος. Έξι περιγραφές έργων τέχνης, εκδ. Άγρα,Αθήνα 006. Ευτ. Μήτση Παν. Αγαπητός,«Εικών και Λόγος : Η περιγραφή έργων τέχνης στη Βυζαντινή Γραμματεία»,Χρονικά Αισθητικής 9-30, (990-99) T.S. Miller, Η Γέννησις του νοσοκομείου στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, Αθήνα 998. H.S.L.B. Moss, Βυζάντιο, Εισαγωγή στο Βυζαντινό πολιτισμό, Αθήνα 988. Marg. Mullet, Aristocracy and patronage in the literary circles of Comnenian Constantinople, in The Byzantine Aristocracy IX to XIII Centuries, ed. M. Angold, BAR International Series, 984, Θ. Νικολαΐδης,«Ελληνική Αστρονομία και Χριστιανική κοσμολογία», Δ Πανελλήνιο Συνέδριο με Διεθνή Συμμετοχή, Αρίσταρχος ο Σάμιος, Σάμος 003, I. Nilsson, Discovering literariness in the past: Literatur vs. History in the Synopsis Chronike of Konstantinos Manasses, in P. Odorico,P.A. Agapitos and M. Hinterberger (eds.),l ecriture de la memoire. La litterarite de l historiographie. Acte du IIIe colloque international philologique «Ερμηνεία», Nicosie 6-8 Mai 004, [Dossiers Byzantine 6], Paris 006, 5 3. I. Nilsson, Narrating Images in Byzantine Literature: the Ekphraseis of Konstantinos Manasses, JÖB 55 (005) 46. I. Nilsson, Erotic Pathos,Rhetorical Pleasure, Narrative Technique and Mimesis in Eumathios Makrembolites Hysmine Hysminias [Studia Byzantina Upsaliensia 7], Uppsala 00, 97 03, I. Nilsson and Eva Nyström, To compose, read, and use a Byzantine text: aspects of the chronicle of Constantine Manasses, Byzantine and Modern Greek Studies, Vol. 33 No (009)

30 J.J. Norwich, Βυζάντιο, παρακμή και πτώση, Αθήνα 999. K. Oehler, Aristotle in Byzantium, GRBS 5 (964) N. Oikonomides, Title and Income at the Byzantine Court, Byzantine Court Culture from 89 to 04, ed.henry Maguire, Washington 997, Il. Opelt, Ein Sophokleszitat in der Verschronik des Konstantinos Manasses, Glotta 67 (989) G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Γ, Αθήνα 98. Ιω. Παπαγεωργίου, Από την Βυζαντινή Ιατρική (Γιατροί Συγγραφείς Νοσοκομεία), Βυζαντινός Δόμος 4 (990) Στ. Φασουλάκης, Η δυναστεία των Κομνηνών και οι Σταυροφορίες, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Ακαδ. Αθηνών, Αθήνα 980, τ. Θ, 5, 3 6, 9 3, 33 Vinc. Pecoraro, La nascita del romanzo moderno nell Europa del xii o secolo. Le sui origini orientali e la mediazione di Bisanzio all occidente, JÖB 3/3 (98) Βλ. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. Β, Αθήναι 00. A. Pertusi, L atteggiamento spirituale della piú antica storiografia bizantina, Aevum 30 (956) Κίμ. Πλακογιαννάκης, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο (Εθιμοτυπία, Διοίκηση, Στρατός), Θεσ/νίκη 00. K. Pollak, Η ιατρική στην Αρχαιότητα (Ελλάδα Ρώμη Βυζάντιο. Η ιατρική στη Βίβλο και το Ταλμούδ), Αθήνα 005. Στ. Ράνσιμαν, Βυζαντινός πολιτισμός, Αθήνα 99. Στ. Ράνσιμαν, Η ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α Γ, Αθήνα 006. D. Reinsch, Historia Ancilla Litterarum? Zum Literarischen Geschmack in der Komnenenzeit: Das Beispiel der Σύνοψις Χρονική des Konstantinos Manasses, Pour une 30

31 Nouvelle Histoire de la littérature byzantine. Actes du Colloque international philologique Nicosie Chypre 5-8, Mai. 000, [Dossiers Byzantins ], Paris 00, A. Rhoby, Verschiedene Bemerkungen zur Sebastokratorissa Eirene und zu autoren in ihrem umfeld, Νέα Ρώμη (Rivista di ricerche bizantinistiche) 6 (009), Roma, F.I. Robbins, The Hexaemeral Litterature : A study of the Greek and Latin commentaries on Genesis, Chicago 9. J. Olof Rosenquist, Η Βυζαντινή Λογοτεχνία από τον 6 ο αι. ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, Αθήνα 008. Αλ. Σαββίδης, Ιστορία του Βυζαντίου, τ. Γ (05 46),εκδ. Πατάκη, Αθήνα 004. Στ. Σάκκος, «Ὁ πατήρ μου μείζων μου ἐστὶν», Έριδες και σύνοδοι κατά τον ΙΒ αιώνα, τ. Β, Θεσ/νίκη 968. Ν. Σβορώνος, Πολιτεία Κοινωνία Οικονομία (07 04), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Ακαδ. Αθηνών, Αθήνα 980, τ. Θ, 50 6 Η αναδιοργάνωση του κράτους από τους Κομνηνούς, τ. Θ, 55, Ot. Schissel, Der byzantinische Garten. Seine Darstellung im gleichzeitigen Romane, Sb. Österr. Ak. Wiss., phil.-hist. Kl., (94), Wien and Leipzig. G. Spadaro, Reminiscenze omeriche e sofoclee in Constantino Manassis, Siculorum Gymnasium 5 (97) 8. Ιω. Τελελής, Οι λόγιοι του ου αι. και ο αριστοτελισμός : η περίπτωση των «Μετεωρολογικών», Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζάντιο τον ο αιώνα (05-08), Αθήνα 003, Ινστ. Βυζ. Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια ΙΙ, Α. Tihon, L astronomie byzantine (du V e auxv e siècle), Byz. 5 (98) W. Treadgold, Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη

32 Σπ. Τρωιάνος, «Ο Χρυσούς αιών» του κανονικού δικαίου, Η εποχή των Κομνηνών, Ιστορικά (Ελευθεροτυπία), τχ. 89 (00) Εύδ. Τσολάκης, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι ου και ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 974. Εύδ. Τσολάκης, Συμβολή στη μελέτη του ποιητικού έργου του Κωνσταντίνου Μανασσή και κριτική έκδοση του μυθιστορήματός του «Τὰ κατ Ἀρίστανδρον καὶ Καλλιθέαν», (Διδ.διατρ.), Θεσσαλονίκη 967. Εύδ. Τσολάκης, Το λεγόμενον «Ἠθικὸν ποίημα» του Κωνσταντίνου Μανασσή, Ελληνικά 53, τχ. (003) 7 8. Νικ. Τωμαδάκης, Τὰ εἰς αρχος (ρήμ. αρχῶ) παρὰ Μανασσῆ, Αθηνά 67, Ἐν Ἀθήναις , 0 9. K. Zafeiris, Narrating the past: Elements of littérarité in the Synopsis Chronike, in P. Odorico P.A. Agapitos and M. Hinterberger (eds.), L écriture de la mémoire. La littérarité de l historiographie. Actes du IIIe colloque international philologique «Ερμηνεία», Nicosie, 6-8 Mai 004. [Dossiers Byzantins 6], Paris 006,

33 Λεξικά - Σειρές Al. Kazhdan,The Oxford Dictionary of Byzantium,v.,New York Oxford 99, (Chronicle) , (Chronology) , (Manasses Constantine ) 80. J.-P. Migne, Ελληνική Πατρολογία ( Patrologia Graeca ), επ. Ιω. Διώτη, τ. 7 (Εισαγωγή, Κωνσταντίνος Μανασσής, ιβ κ ), Αθήναι 005. Jacobus C.M. van Winden, Hexaemeron, Reallexikon für Antike und Christentum, XIV, Stuttgart 988, Tusculum-Lexikon, Λεξικό Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, εκδ. W. Buchwald-A. Hohlweg-O. Prinz, (ελλ. μτφρ. Α. Φούρλας, επιμ. Αν. Λώλος), Αθήνα 993, (Μανασσής Κωνσταντίνος)

34 Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ Λεξικών Περιοδικών Σειρών Aev. Αθ. BMGS BNJ Byz BZ Βυζ Βυζκ Βυζ. Δόμ. Aevum Αθηνά Byzantine and Modern Greek Studies Byzantinisch Neugriechische Jahrbücher Byzantion Byzantinische Zeitschrift Βυζαντινά Βυζαντιακά Βυζαντινός Δόμος CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae 967- CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Βόννη DOP Δίπτ ΕΕΦΣΠΘ ΕΕΒΣ ΕΕΣτΜ Ελλ Dumbarton Oaks Papers Δίπτυχα Εταιρείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών Ελληνικά 34

35 GRBS HUSt JÖB ΘΗΕ Greek Roman and Byzantine studies Harvard Ukrainian Studies Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία ΙΕΕ Ιστορία Ελληνικού Έθνους ( Εκδοτικής Αθηνών ) ΝΕ ODB Παρν PG SG Σύμμ Νέος Ελληνομνήμων The Oxford Dictionary of Byzantium, A. Kazhdan, κ.ά. Παρνασσός J. P. Migne, Patrologiae cursus completes. Series graeca, Paris Siculorum Gymnasium Σύμμεικτα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών / Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών TL Tusculum-Lexikon, Λεξικό Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, εκδ. W. Buchwald-A. Hohlweg-O. Prinz, (ελλ. μτφρ. τ.α, Α. Φούρλας, επιμ. Αν. Λώλος), Αθήνα 993. VVr. WBS Vizantijskij Vremennik Wiener Byzantinistische Studien 35

36 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 36

37 Η ανίχνευση των πηγών, της έμμετρης Χρονικής Σύνοψης του Κ.Μανασσή, έργο του ου αι., όπως μας πληροφορεί ο Οδ. Λαμψίδης, στην εισαγωγή της κριτικής έκδοσης, κίνησε το έντονο ενδιαφέρον των επιστημόνων (F. Hirsch, K. Praechter), κατά το διάστημα Έκτοτε, στις διάφορες μελέτες που δημοσιεύτηκαν, σχετικά με το κείμενο, επανεκτιμώντας οι ερευνητές, τόσο το περιεχόμενο (λογοτεχνικότητα του κειμένου), όσο και τη γλώσσα, στην οποία γράφει ο Κ. Μανασσής, κάνουν λόγο και για το θέμα των πηγών, γενικότερα στο έργο του ή και ειδικότερα (ανάλογα με την περίοδο που εξιστορείται). Όλοι τους, ως προς το σύνολο του έργου της Χρονικής Σύνοψης, αναφέρονται σε ένα ευρύ φάσμα πηγών, 3 που προέρχονται από όλα τα γραμματειακά είδη, καθώς και για πλούσιο συνδυασμό αρχαίου και βυζαντινού θεματικού υλικού και τύπου 4. Η I. Nilsson και Eva Nyström, κάνουν λόγο «για εξόρυξη, άντληση και χρησιμοποίηση δομικών υλικών, καθιστώντας το κείμενό του (ο Κ. Μανασσής), ωφέλιμο προς τους αναγνώστες» 5. Όπως αναφέρει ο D. Reinsch 6, «η χρήση των πηγών του Κ. Βλ. Od. Lampsidis, Constantini Manassis Breviarium Chronicum, [CFHB 36/-], Athenis 996, (Εισαγωγή, XII). Για το θέμα των πηγών βλ. (XLVIII XLIX). F. Hirsch, Byzantinische Studien, Λιψία 876, K. Praechter, Eine vulgärgriechische Paraphrase der Chronik des Konstantinos Manasses, BZ 4 (895) Βλ. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ.β, ΜΙΕΤ, Αθήνα 005, 5 Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Γ ( ος - ος αι.), εκδ. Κανάκη, Αθήνα 009, 539 βλ. I. Nilsson and Eva Nyström, To compose, read, and use a Byzantine text: aspects of the chronicle of Constantine Manasses, Byzantine and Modern Greek Studies 33 (009) Βλ. I. Nilsson, Discovering literariness in the past: Literatur vs. History in the Synopsis Chronike of Konstantinos Manasses, In P. Odorico P.A. Agapitos and M. Hinterberger (eds.), L ecriture de la mémoire. La littérarité de l historiographie. Actes du IIIe colloque international philologique «Ερμηνεία», Nicosie 6-8 Mai 004, [Dossiers Byzantins 6], Paris 006, 8. 5 Βλ. I. Nilsson and Eva Nyström, To compose, ό.π., Βλ. D.R. Reinsch, Historia ancilla litterarum? Zum literarischen Geschmack in der Komnenenzeit: Das Beispel der Σύνοψις Χρονική des Konstantinos Manasses, in P. Odorico and P.A. Agapitos (eds.), Pour une nouvelle histoire de la literature Byzantine. Actes du 37

38 Μανασσή, χρήζει μιας ξεχωριστής έρευνας. Για να διαπιστωθεί η λογοτεχνική αξία της Χρονικής Σύνοψης, πρέπει να εξετάσουμε, τι επιλέγει από τις πηγές που διέθετε ο Κ. Μανασσής και πώς επεξεργάζεται το υλικό του». Η ποικιλία ωστόσο αυτή του υλικού, που επεξεργάζεται ο Κ. Μανασσής, πολλές φορές καθιστά τον ακριβή εντοπισμό των πηγών δύσκολη υπόθεση, λόγω του ότι εκτός από τη βασική πηγή, χρησιμοποιούνται παράλληλα και άλλα κείμενα, που τα ενσωματώνει στη διήγησή του, με τον τρόπο του, ο συγγραφέας. Η εξέταση από μέρους μου, του συγκεκριμένου θέματος, της ανεύρεσης των πηγών της αφήγησης της κοσμοποιίας, στη Χρονική Σύνοψη, είχε να κάνει και με το γεγονός ότι περιστασιακά ή μερικώς ασχολήθηκαν οι μελετητές με το συγκεκριμένο θέμα. Αναφέρονται συνήθως οι πιο εύκολα εντοπίσημες πηγές, δηλ. η Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης, ο Όμηρος 3 και το αρχαίο ερωτικό μυθιστόρημα 4. Κανείς όμως δεν ασχολήθηκε αναλυτικά με την ανεύρεση, ταύτιση και συγκριτική μελέτη των πηγών του κειμένου (στ. 7 85). Η παρούσα εργασία σκοπεύει στην κατά το δυνατόν, συστηματική διερεύνησή τους. Αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος, που έχει τον τίτλο «Α. Τα Βιογραφικά η εποχή. Β. Η εξαήμερος στη Χρονογραφία», περιλαμβάνει δύο κεφάλαια. Στο πρώτο, γίνεται λόγος για το βίο του Κ. Μανασσή, μέσα από τα λιγοστά στοιχεία που διαθέτουμε, από τα έργα colloque international philologique, Nicosie, 5-8 Mai 000 [Dossiers Byzantins ], Paris 00, 93. Βλ. Eirini-Sophia Kiapidou, Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική. Οι πηγές του για την εξιστόρηση της πρωτοβυζαντινής περιόδου, Realia Byzantina, Walter de Gruyter Berlin New York 009, 6,63. Βλ. Od. Lampsidis, Constantini Manassis, ό.π., LVII LVIII. 3 Βλ. Οδ. Λαμψίδης, Αναμνήσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων εις την Χρονικήν Σύνοψιν Κωνσταντίνου του Μανασσή, Πλάτων 7 (965) Βλ. Οδ. Λαμψίδης, Φιλολογικά εις την Χρονικήν Σύνοψιν Κων/νου του Μανασσή, ΕΕΒΣ (95)

39 του κυρίως, καθώς και για τη δράση του, στο χώρο της βυζαντινής αυλής και στον κύκλο των λογίων, στον οποίο ανήκε. Επισημαίνεται επίσης η προβληματική που ανέκυψε και που σχετίζεται, με την ταύτιση του συγγραφέα, με τον μητροπολίτη Ναυπάκτου Μανασσή, καθώς και με τη μοναχική του ιδιότητα. Ακολουθεί η αναφορά στο έργο του συγγραφέα, στο οποίο, εκτός από την έμμετρη χρονογραφία της Χρονικής Σύνοψης, περιλαμβάνονται, ένα ερωτικό μυθιστόρημα, ποιήματα, λόγοι (εγκωμιαστικοί, επικήδειοι, παραμυθητικοί, μονωδίες κ.ά.), επιστολές και εκφράσεις. Τέλος παρουσιάζονται οι διαφορετικές απόψεις και εκτιμήσεις των ερευνητών, που σχετίζονται με την απόδοση στο συγγραφέα, άλλων δύο έργων, ενός ηθικού και ενός αστρολογικού ποιήματος. Στη συνέχεια, δίνονται τα χαρακτηριστικά του ου αι., εποχή της δυναστείας των Κομνηνών, κατά την οποία ζει ο Κ. Μανασσής. Η περίοδος αυτή διακρίνεται για τις σημαντικές αλλαγές, που αφορούν διάφορους τομείς του Βυζαντινού κράτους, όπως είναι η εξωτερική πολιτική, η οικονομία, το εμπόριο, η νομοθεσία, η κοινωνική πρόνοια και ο πνευματικός πολιτισμός, που χαρακτηρίζεται από τη στροφή των λογίων προς τους κλασικούς συγγραφείς, καθώς και από την τάση τους να δημιουργήσουν έργα που διαπνέονται από την ελευθερία της έκφρασης, συνδυάζοντας τη λόγια με τη λαϊκή γλώσσα. Στο δεύτερο κεφάλαιο, γίνεται λόγος γενικά, για την εμφάνιση της Βυζαντινής Χρονογραφίας, ως γραμματειακό είδος, αναφέροντας τα χαρακτηριστικά που τη διακρίνουν από την Ιστοριογραφία, καθώς και για τις διαφορετικές απόψεις των ιστορικών, σχετικά με τα δύο αυτά είδη της ιστορικής αφήγησης. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στην εξαήμερο κοσμοποιία, ως έναρξη της αφήγησης της Βυζαντινής χρονογραφίας, στη σύνδεση και επίδρασή της από την αρχαία ελληνική ιστοριογραφική παράδοση, τους ιουδαίους και χριστιανούς απολογητές. Τέλος γίνεται αναφορά στα διάφορα συστήματα χρονολόγησης από κτίσεως κόσμου, 39

40 που προέκυψαν με βάση διάφορους υπολογισμούς και που επικράτησαν κάποια από αυτά τελικά, μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας. Το δεύτερο μέρος, με τον τίτλο «Η Χρονική Σύνοψη του Κ. Μανασσή. Η αφήγηση της κοσμοποιίας Πηγές Γλώσσα», αναπτύσσεται σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο, παρουσιάζεται το έργο της Χρονικής Σύνοψης, ως προς τη δομή και το περιεχόμενο και στη συνέχεια εξετάζονται οι σχετικοί στίχοι (7 85), που περιλαμβάνουν την αφήγηση της κοσμοποιίας και της δημιουργίας του ανθρώπου, με την ποιητική και λογοτεχνική εκδοχή του Κ. Μανασσή. Μετά την αναφορά της διάταξης του κειμένου σε έξι ημέρες, αναφέρονται οι περιγραφές των δημιουργημάτων που παρουσιάζονται ανά ημέρα, στις αφηγηματικές τεχνικές που χρησιμοποιεί, καθώς και στις πέντε εκφράσεις που συνυφαίνει με την αφήγησή του ο συγγραφέας. Στο δεύτερο κεφάλαιο, στο πρώτο μέρος, γίνεται λόγος για το τί επιλέγει από τις πηγές και πώς επεξεργάζεται το υλικό του ο Κ. Μανασσής. Ακολουθεί η επισήμανση των πηγών και η συγκριτική εξέταση κάθε χωρίου της Χρονικής Σύνοψης, στίχο-στίχο και λέξη-λέξη, με το αντίστοιχο χωρίο του συγγραφέα που εντόπισα ως πηγή του, καταλήγοντας στα σχετικά συμπεράσματα που αναγράφονται στο τέλος του παρόντος κεφαλαίου. Στο δεύτερο μέρος, του ίδιου κεφαλαίου, γίνεται η αναφορά και ταύτιση των πηγών. Ανάλογα με το είδος στο οποίο ανήκουν και για την συστηματικότερη μελέτη τους, τις κατέταξα με την εξής σειρά : Προτάσσεται η Αγία Γραφή (Γένεση, λοιπά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης και η Καινή Διαθήκη), ακολουθεί η θύραθεν γραμματεία (Όμηρος, διάφοροι αρχαίοι συγγραφείς, αρχαίο ερωτικό μυθιστόρημα), στη συνέχεια παραθέτω τις πηγές που προέρχονται από το χώρο της Βυζαντινής χρονογραφίας ιστοριογραφίας, καθώς και διάφορους 40

41 βυζαντινούς συγγραφείς και τέλος τις πηγές που προέρχονται από το χώρο της Πατερικής γραμματείας. Στο τρίτο κεφάλαιο, τέλος, στους στίχους (7-85), εξετάζεται η γλώσσα του κειμένου (γλωσσική υφολογική ανάλυση), τα γλωσσικά δάνεια, οι αθησαύριστες λέξεις, μαζί με το πλήθος των εικονικών στοιχείων και ρητορικών σχημάτων που κοσμούν το έργο του. Στο τέλος της εργασίας, συνοψίζω τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξα, ύστερα από την εξέταση των πηγών και τον τρόπο που τις χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στη δική του αφήγηση. 4

42 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Η ΕΠΟΧΗ. Η ΕΞΑΗΜΕΡΟΣ ΣΤΗ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ. 4

43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ο Ο Κ. Μανασσής και η εποχή του I. Βίος Ο Κωνσταντίνος Μανασσής, έζησε και δίδαξε στην Κωνσταντινούπολη κατά τον ο αι., αλλά δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια, πότε γεννήθηκε και πέθανε. Σχετικά με τη ζωή και τη δράση του διαθέτουμε λίγα στοιχεία, τα οποία συνάγουμε από τα έργα του. Γεννήθηκε πιθανόν στην Κωνσταντινούπολη, πριν το 30, όπου και έλαβε επιμελημένη μόρφωση. Νωρίς εντάχθηκε στον κύκλο των λογίων (Ιω. Τζέτζης, Θεόδ. Πρόδρομος), που προστάτευε η γυναίκα του Ανδρόνικου, αδελφού του αυτοκράτορα Μανουήλ Α Κομνηνού (43-80), σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη (0/-5/5). Μετά το θάνατο του Ανδρόνικου, ο Κ. Μανασσής απομακρύνθηκε από το περιβάλλον της Ειρήνης, λόγω του ότι η χήρα σύζυγος κατηγορήθηκε από τον Μανουήλ Α, για συνωμοσία εναντίον του και τιμωρήθηκε με φυλάκιση και εξορία την πρώτη φορά (44), και με περιορισμό στον αυτοκρατορικό οίκο την δεύτερη (48). Τότε πιθανώς έγινε διδάσκαλος της ρητορικής και στα επόμενα χρόνια καθηγητής στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης. Στην Κωνσταντινούπολη συνδεόταν φιλικά με την οικογένεια Ιωάννη Κοντοστέφανου, συγγενή του αυτοκράτορα Μανουήλ Α, καθώς και με άλλες ισχυρές οικογένειες της πόλης. Βλ. Od. Lampsidis, Constantini Manassis Breviarium Chronicum, [Corpus Fontium Historiae Byzantinae 36], Series Atheniensis, Athenis 996, τόμοι, έκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Εισαγωγή, XIII-XVII του ίδιου, Κωνσταντίνου Μανασσή, Σύνοψις Χρονική. Εισαγωγή, απόδοση, σχόλια, ευρετήριο. [Κείμενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας], Εκδ. Κανάκη, Αθήνα 003, 0- Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Γ ( ος - ος αι.), εκδ. Κανάκη, Αθήνα 009, Εύδ. Τσολάκης, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι ου και ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 974, του ίδιου, Συμβολή στη μελέτη του ποιητικού έργου του Κωνσταντίνου Μανασσή και κριτική έκδοση του μυθιστορήματός του «Τὰ κατ Ἀρίστανδρον καὶ Καλλιθέαν», Θεσσαλονίκη 967, 5- Τ. Χριστόπουλος, Κωνσταντίνος Μανασσής, ΘΗΕ 8, Αθήναι 965, 3-5 Αγνή Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Η Βυζαντινή ιστοριογραφία (34-04), Αθήνα χ.χ., 7. Βλ. F. Chalandon, Les Comnènes, II, Paris 9, 4,. 43

44 Το 60/6 συμμετείχε σε μία βυζαντινή αποστολή στις φραγκικές ηγεμονίες της Παλαιστίνης με επικεφαλής τον Ιωάννη Κοντοστέφανο, για τη διευθέτηση του γάμου του αυτοκράτορα Μανουήλ Α, με την αδελφή του Φράγκου, κόμη της Τρίπολης του Λιβάνου Ραϊμόνδου Γ, Μελισσάνθη. Κατά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη, μέσω της Τύρου, λόγω ασθένειας, παρέμεινε για ένα διάστημα στην Κύπρο και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη το 6. Ο Κ. Μανασσής ταυτίστηκε από τον Ν. Βέη, με το μητροπολίτη Ναυπάκτου Μανασσή (75-87), από μία απλή αναφορά που γίνεται στο πρόσωπό του, σε επιστολή του Ιω. Απόκαυκου. Η ταύτιση ωστόσο του μητροπολίτη Ναυπάκτου Μανασσή με τον Κ. Μανασσή δημιουργεί κάποιες επιφυλάξεις στους ερευνητές. Από κάποια αόριστη αναφορά σε ένα άλλο έργο του (Οδοιπορικόν), εικάζεται ότι πριν ή γύρω στο 60 ασπάστηκε το μοναχικό βίο 3, ενώ σε μολυβδόβουλο που χρονολογείται το 70 περίπου, σώζεται η επιγραφή ενός μητροπολίτη της θρακικής πόλης Πανίου με το όνομα Κ. Μανασσής 4. Το έτος του θανάτου του χωρίς να είναι γνωστό υπολογίζεται γύρω στο Βλ. N. Bees, Manassis der Metropolit von Naupaktos ist identisch mit dem Schriftsteller Konstantinos Manassis, BNJ 7 (930) Κατά τον Λαμψίδη η μαρτυρία του τίτλου της Χρονικής Σύνοψης στο χφ. Mb 35 της Τυβίγγης, με την οποία ο Μανασσής προσγράφεται μητροπολίτης Ναυπάκτου δεν έχει αποδεικτικό κύρος, γιατί αποτελεί προσθήκη συγγραφέα σε χφ. του 4 ου αι. Βλ. O. Lampsidis, Zur Biographie von K. Manasses und zu seiner Chronike Synopsis (CS), Byz. 58 (988)04- Εύδ. Τσολάκης, Συμβολή, ό.π., 8-9 Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί, τ. Γ, 537,υποσ.9 Od. Lampsidis, Constantini Manassis [CFHB], ό.π., (Εισαγωγή) XVII. 3 Βλ. Εύδ. Τσολάκης, Συμβολή,ό.π., 7. 4 Βλ. V.Laurent, Le corpus de sceaux de l Empire byzantin, I, Παρίσι, 963, αρ. 3, «Σκέποις ἄνασσα Μανασσῆν Κωνσταντίνον τὸν τῆς Πανίου πρόεδρον ἐκκλησίας» Εύδ.Τσολάκης, Συμβολή,ό.π., 7-8 Απ.Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί,ό.π., τ. Γ, 538. Ο Εύδ. Τσολάκης αναφέρει ότι «ο ταυτισμός του επισκόπου τούτου προς τον Βυζαντινό Χρονογράφο του ου αιώνα έχει γίνει αποδεκτός από το σύνολο των ερευνητών», βλ. Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι ου και ου αι., Θεσσαλονίκη 974, 5. 5 Ο Οδ. Λαμψίδης υποστηρίζει ότι «ο θάνατος του Κ. Μανασσή πρέπει να τοποθετηθεί ύστερα από το 73/74 το αναφερόμενο από τους ερευνητές έτος θανάτου γύρω στα 87 συνδέεται άμεσα με την υπόθεση ότι ο Κ. Μανασσής χειροτονήθηκε πριν από το 70 επίσκοπος Πανίου και ότι μετά το 7, μέχρι το 87 ανέλαβε μητροπολίτης 44

45 Έργο Η χειρόγραφη παράδοση των έργων του Κωνσταντίνου Μανασσή, και κυρίως της χρονογραφίας του, μαρτυρούν ότι υπήρξε από τους πιο δημοφιλείς συγγραφείς κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους. Τα κυριότερα έργα που αποδίδονται σ αυτόν είναι:. Σύνοψις Χρονική. Πρόκειται για έμμετρη χρονογραφία στην οποία ο Κ. Μανασσής απέδωσε σε 660 δεκαπεντασύλλαβους στίχους ένα διάγραμμα παγκόσμιας ιστορίας, από κτίσεως κόσμου μέχρι την πτώση του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη, το 08. Το έργο γράφτηκε γύρω στο 50, κατά παραγγελία της Ειρήνης, συζύγου του σεβαστοκράτορα Ανδρόνικου, αδελφού του αυτοκράτορα Μανουήλ Α Κομνηνού. Στόχος του συγγραφέα δεν είναι να κάνει δημοφιλή την χρονογραφία, όσο να την κάνει ελκυστική σε μια νέα τάξη λογίων αριστοκρατών. 3 Στο έργο αυτό, όπως αναφέρει ο Λαμψίδης, ο Κ. Μανασσής «κάνει χρήση της ιστορικής ύλης μέσα σε λογοτεχνικό πλαίσιο δεν συνθέτει ως ιστορικός την Ναυπάκτου», βλ. Od. Lampsidis, Constantini Manassis [CFHB], ό.π., XV Απ. Καρπόζηλος, ό.π., 538. Βλ. Al. Kazhdan, The Oxford Dictionary of Byzantium, v., New York Oxford 99, 80 Tusculum-Lexikon, W. Buchwald-A. Hohlweg-O. Prinz, (ελλ. μτφρ. Α. Φούρλας), Αθήνα 993, (Μανασσής Κωνσταντίνος) 3-34 Τ. Χριστόπουλος, Κωνσταντίνος Μανασσής, ΘΗΕ 8, Αθήναι 965, 3-5 Migne, Ελληνική Πατρολογία, επιμ. Ιω. Διώτη, Αθήναι 005, (Εισαγωγικά ιγ -ιθ ) Κ. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής λογοτεχνίας, τ. Α, Αθήναι 900(φωτοτ. ανατύπ. 974), M.E. Colonna, Gli storici bizantini dal IV al XV secolo. I storici profani. Napoli 956, Εύδ. Τσολάκης, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι ου και ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 974, Εκδ. Im. Bekker, Constantini Manassis, Breviarium Historiae Metricum, [Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae], Bonnae 837 Od. Lampsidis, Constantini Manassis Breviarium Chronicum, [CFHB 36], Αθήνα 996 (για τις εκδόσεις της ΧΣ βλ. Εισαγωγή CLV-CLIX) Οδ. Λαμψίδης, Κωνσταντίνου Μανασσή, Σύνοψις Χρονική. Εισαγωγή, κείμενο, απόδοση, σχόλια, ευρετήριο. [Κείμενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας], Εκδ. Κανάκη, Αθήνα 003 Migne, PG 7, (Για την ιστορία της έρευνας της Χρονικής Σύνοψης βλ. Od. Lampsides, ό.π., Εισαγωγή, XI-CLI). Jan Olof Rosenquist, Η Βυζαντινή Λογοτεχνία από τον 6 ο αι. ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, Αθήνα 008, H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ.β, ΜΙΕΤ, Αθήνα 005, Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί, ό.π., τ. Γ ( ος - ος αι.), Αθήνα 009, Βλ. Cyr. Mango, The tradition of Byzantine Chronography, Harvard Ukrainian Studies, v. /3 (988/989)

46 ιστορία, αλλά την αποδίδει ως λογοτέχνης, ως ένας παραμυθάς». Το έργο αυτό παρουσιάζει τρεις καινοτομίες κατά τον Λαμψίδη : α. Παρουσιάζει την ιστορική ύλη επιλεκτικά και σε αυτοτελή επεισόδια β. Χρησιμοποιεί τον δεκαπεντασύλλαβο στίχο 3 προσδίδοντας στο έργο ποιητική μορφή και γ. Συνδυάζει την απλουστευμένη 4 με τη λόγια γλώσσα. Όπως διαπιστώνεται από το μεγάλο αριθμό των χειρογράφων που σώθηκαν, η χρονογραφία γνώρισε μεγάλη δημοτικότητα, τόσο στα Ελληνικά όσο και στα Σλαβικά.. Τὰ κατ Ἀρίστανδρον καὶ Καλλιθέαν 5 (εννέα λόγοι). Σε αντίθεση με τα άλλα μυθιστορήματα του ου αι., το έργο είναι γραμμένο Βλ. O. Lampsides, ό.π., Εισαγωγή LVII. Βλ. O. Lampsides, ό.π., XLVI-XLV. Η Ingela Nilsson, αντί για τις τρεις καινοτομίες που αναφέρει ο Λαμψίδης κάνει λόγο για τρεις τύπους παραλλαγής της Χρονικής Σύνοψης: τη στιχοποιία, τη συμπερίληψη και τον αποκλεισμό. Βλ. I. Nilsson, Discovering literariness in the past: Literatur vs. History in the Synopsis Chronike of Konstantinos Manasses, in P. Odorico, P.A. Agapitos and M. Hinterberger (eds.),l ecriture de la memoire. La litterarite de l historiographie. Acte du IIIe colloque international philologique «Ερμηνεία», Nicosie 6-8 Mai 004, [Dossiers Byzantine 6], Paris 006, Σχετικά με τη μετρική του κειμένου βλ. O. Lampsides, ό.π., Εισαγωγή LXIII LXV του ίδιου, Η«ακουστική» μετρική του δεκαπεντασύλλαβου ἐν τῇ Χρονικῇ Συνόψει Κωνσταντίνου τοῦ Μανασσῆ, Πλάτων 9 (967) Η Ingela Nilsson διαφωνεί με την τοποθέτηση του Λαμψίδη ότι η Χρονική Σύνοψη είναι έργο «λαϊκό», που απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό, εξαιτίας της «απλής» γλώσσας του έργου και των συνεκδοχών περί της καθομιλουμένης του δεκαπεντασύλλαβου. Κατά την ίδια, η χρήση του δεκαπεντασύλλαβου στο δωδέκατο αιώνα, φαίνεται να σχετίζεται με λόγια παιχνιδιάρικη διάθεση, παρά με συνεκδοχές περί «καθομιλουμένης». Βλ. Ι. Nilsson, Discovering, ό.π.,[dossiers Byzantins 6, 7 υποσ. 9]. 5 Nicetae Eugeniani narrationem amatoriam et Constantini Manassis fragmenta edidit, vertit atque notis instruxit, J.F. Boissonade, τ. Α -Β, Parisiis 89. Στην έκδοση αυτή ο Boissonade εκδίδει μαζί με το μυθιστόρημα του Νικήτα Ευγενειανού «Τὰ κατὰ Δρόσιλλαν καὶ Χαρικλέα» και τα αποσπάσματα του μυθιστορήματος του Κ. Μανασσή που διέσωσε ο Μ. Χρυσοκέφαλος στη Ροδωνιά του. Επανέκδοση των αποσπασμάτων αυτών έκανε ο R. Hercher, Erotici scriptores graeci, τ. Α -Β, Lipsiae 859 (τα αποσπάσματα του μυθιστορήματος του Μανασσή στον τ. Β, ). Εύδ. Τσολάκης, Συμβολή στη μελέτη του ποιητικού έργου του Κωνσταντίνου Μανασσή και κριτική έκδοση του μυθιστορήματός του «Τὰ κατ Ἀρίστανδρον καὶ Καλλιθέαν», Θεσσαλονίκη 967, R. Anastasi, Per una nuova edizione del romanzo di Constantino Manasse, Helikon 5 (965) - 46

47 σε δεκαπεντασύλλαβο στίχο και σώζεται σε αποσπάσματα, σε ανθολογίες της βυζαντινής εποχής: Στη Ροδωνιά του μητροπολίτη Φιλαδελφείας, Μακαρίου Χρυσοκέφαλου (6 στίχοι), στη συλλογή «Γνωμικὰ ἐκ τῆς Βίβλου τοῦ σοφωτάτου κυροῦ Κωνσταντίνου τοῦ Μανασσῆ» (765 στίχοι) και στο έργο Συναγωγή του Μάξιμου Πλανούδη σε πεζό λόγο. Μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί κάποιο χειρόγραφο με το μυθιστόρημα του Μανασσή, ωστόσο επιχειρήθηκε η αποσπασματική ανασύνθεσή του. Όπως επισημαίνει ο Εύδ. Τσολάκης, «το έργο έχει ξεχωριστή θέση για τον ιστορικό της βυζαντινής γραμματείας, γιατί αποτελεί το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο λόγιο και το ιπποτικό βυζαντινό μυθιστόρημα». Πηγές 3 του έργου θεωρούνται ο Πρόδρομος, ο Ηλιόδωρος, ο Αχιλλέας Τάτιος, ο Ξενοφών ο Εφέσιος και ο Λόγγος. Η συγγραφή του μυθιστορήματος χρονολογείται γύρω στο Γένος Ὀππιανοῦ διὰ στίχων πολιτικῶν ἐμμέτρων 4. Σύντομο ποίημα που αποτελείται από 5 δεκαπεντασύλλαβους στίχους και αναφέρεται στη ζωή του ποιητή Οππιανού από την Κιλικία. 4. Ὁδοιπορικὸν ἢ Τοῦ Μανασσῆ κυροῦ Κωνσταντίνου εἰς τὴν κατὰ τὰ Ἱεροσόλυμα ἀποδημίαν αὐτοῦ 5. Πρόκειται για εκτενές ποίημα από 794 δεκαπεντασύλλαβους στίχους και διαιρείται σε τέσσερις λόγους. 0 H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ. Β, Αθήνα 005, ΜΙΕΤ, To 966 o O. Mazal εκδίδει για πρώτη φορά τα αποσπάσματα του μυθιστορήματος,βλ. Neue Exzerpte aus dem Roman des Konstantinos Manasses, JÖB 5 (966) 3-59 και το 967 παρουσιάζει την κριτική έκδοση του συνόλου των αποσπασμάτων, στο, Der Roman des Konstantinos Manasses. Uberlieferung, Rekonstruktion, Textausgabe der Fragmente [Wiener Byzantinistische Studien 4], Βιέννη 967. Βλ. Εύδ. Τσολάκης, Συμβολή, ό.π., 7. 3 Βλ. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, ό.π., τ. Β, Έκδ. A. Westermann, Biographi Graeci minores, Braunschweig 845, A.Colonna, Bolletino comitato per la preparazione ediz. naz. dei classici graeci e latini (964) Έκδ. K. Horna, Das Hodoiporikon des Konstantin Manasses, BZ 3 (904) , (κείμ.) Σχετικά με το περιεχόμενο του κειμένου, βλ. A. Kazhdan / A. Epstein, Αλλαγές στο Βυζαντινό πολιτισμό κατά τον ο και ο αιώνα, Αθήνα 009,

48 Στο έργο αυτό περιγράφει ο Μανασσής το ταξίδι του στην Παλαιστίνη με αφορμή την ανεύρεση συζύγου για τον αυτοκράτορα Μανουήλ Α Κομνηνό, καθώς και τις προσωπικές του περιπέτειες. Όπως σημειώνει ο Hunger, το έργο «υστερεί σε συνθετική επιδεξιότητα», ενώ ο P. Magdalino επισημαίνει ότι «τα σημαντικά γεγονότα της αφήγησης είναι σχεδόν δευτερεύοντα σε σχέση με τις υποκειμενικές παρατηρήσεις και αντιδράσεις του συγγραφέα». Ο Κ. Μανασσής έγραψε και ευκαιριακούς λόγους για την αριστοκρατία της δυναστείας των Κομνηνών καθώς και επιστολές και ρητορικές εκφράσεις. 5. Λόγος πρὸς τὸν βασιλέα κυρὸν Μανουὴλ τὸν Κομνηνόν (73/74) 3. Αποτελεί εγκωμιαστικό λόγο για το θρίαμβο του αυτοκράτορα Μανουήλ Α κατά των Σέρβων, την εποχή του Στέφανου Νεμάνια. 6. Λόγος προσφωνητικὸς πρὸς τὸν λογοθέτην τοῦ δρόμου κυρὸν Μιχαὴλ τὸν Ἁγιοθεοδωρίτην 4. Ο επαινετικός λόγος απευθυνόταν στον λογοθέτη του δρόμου Μιχαήλ Αγιοθεοδωρίτη και εκφωνήθηκε το 67. Επαινείται η αντοχή και ψυχραιμία που διέθετε ο λογοθέτης, υπομένοντας πολλές μέρες με διαβουλεύσεις, γραφική εργασία και ομιλίες,στις οποίες τον πολιορκούσαν πλήθη πολιτών, κάθε κοινωνικής θέσης, καθώς και ανθρώπων από ξένες χώρες. 7. Λόγος ἐπικήδειος πρὸς τὸν ἀποιχόμενον ἐπὶ τῶν δεήσεων κυρὸν Νικηφόρον τὸν Κομνηνὸν τὸν ἔκγονον τοῦ Καίσαρος 5. Βλ. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, ό.π., τ. Β, 58. Βλ. P. Magdalino, Η αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού (43-80), Αθήνα 008, Έκδ. E. Kurtz, Vizantijskij Vremennik (906) Έκδ. K. Horna, Eine unedierte Rede des Konstantinos Manasses, Wiener Studien 8 (906) 7-04, (κείμενο) Έκδ. E. Kurtz, VVr. 7 (90), 83-3,(κείμ.)

49 Εκφωνήθηκε γύρω στο 73, για τον Νικηφόρο Κομνηνό, ο οποίος ήταν εγγονός του Νικηφόρου Βρυέννιου και δισέγγονος του αυτοκράτορα Αλέξιου Α Κομνηνού. 8. Μονωδία ἐπὶ τῇ σεβαστῇ κυρᾷ Θεοδώρᾳ τῇ τοῦ Κοντοστεφάνου κυροῦ Ἰωάννου συζύγῳ (7/73). Ο Μανασσής έγραψε τη μονωδία αυτή για το θάνατο της Θεοδώρας, συζύγου του Ιωάννη Κοντοστέφανου με τους οποίους συνδεόταν φιλικά. 9. Παραμυθητικὸν εἰς τὸν σεβαστὸν κυρὸν Ἰωάννην τὸν Κοντοστέφανον. Με τον λόγο αυτό παρηγορεί ο Μανασσής τον Ιωάννη Κοντοστέφανο, για τον θάνατο της συζύγου του Θεοδώρας. 0. Ἐνόδιον προσφώνημα 3. Πρόκειται για υπόδειγμα αποχαιρετιστήριου λόγου προς τον αυτοκράτορα. Ανήκει στο είδος των προπεμπτικών ή συντακτικών λόγων.. Μονῳδία ἐπὶ τῷ ἀστρογλήνῳ αὐτοῦ τεθνηκότι 4. Με τη μονωδία αυτή ο Μανασσής θρηνεί για το θάνατο του ωδικού του πουλιού.. Ἐπιστολές 5. Ι. Τῷ λογοθέτῃ τοῦ δρόμου κυρῷ Μιχαὴλ τῷ Ἁγιοθεοδωρίτῃ ΙΙ. Τῷ πανσεβάστῳ κυρῷ Γεωργίῳ, τῷ υἱῷ τοῦ μεγάλου δομεστίκου ΙΙΙ. Τῷ κυρῷ Μιχαὴλ τῷ Ἀγγελοπούλῳ καὶ IV. Εἰς Γεράσιμον τὸν νέον. Έκδ. E. Kurtz, Monodie auf Theodora, Gattin des Johannes Kontostefanos, und Consolatio an Johannes Kontostefanos, VVr. 7 (900) Έκδ. E. Kurtz, Monodie auf Theodora, Gattin des Johannes Kontostefanos und Consolatio an Johannes Kontostefanos, VVr. 7 (900) Έκδ. K. Horna, Einige unedierte Stücke des Manasses und Italikos, Jahresberichte des k.k. Sophiengymnasiums in Wien 90/90, Wien 90, και έκδ. R. Browning, Notes on Byzantine Prooimia, WBS, Wien 966, Έκδ. K. Horna, Einige unedierte Stücke, ό.π., 3-9 (κείμ.) και 5-7 (παρατηρήσεις). 5 Έκδ. K. Horna, Eine unedierte Rede des Konstantinos Manasses, Wiener Studien 8 (906) L. Sternbach, C.Manasses versus inediti, Wiener Studien 4 (90)

50 O K.Μανασσής έγραψε και αρκετές εκφράσεις στις οποίες φαίνεται ότι υπήρξε ειδικός, όπως αναφέρει ο Hunger. 3. Ἔκφρασις εἰκονισμάτων ἐν μαρμάρῳ κυκλοτερεῖ (Ἔκφρασις γῆς) 3. Πρόκειται για περιγραφή ενός εντοίχιου ψηφιδωτού που διακοσμούσε τον κοιτώνα στο αυτοκρατορικό παλάτι με μία παράσταση της Γης στο κέντρο και γύρω από την εικόνα αυτή βρίσκονται εννέα μικρότερες σκηνές (μήλα, ροδάκινα, αχλάδια, ρόδια, τα υπολείμματα ενός γεύματος, όστρακα, ένας κόκορας, ψάρια, αποξηραμένα φρούτα). Οι διάφορες εικόνες του ψηφιδωτού, μετατρέπονται έτσι σε μικρές ιστορίες, ενώ η κεντρική εικόνα της Γης εκτυλίσσεται σε μία αλληγορική εικόνα της άνοιξης Ἔκφρασις εἰς πορφυρίτην λίθον 5. Περιγράφει μία παράσταση σε πορφυρίτη λίθο, όπου ο Κύκλωπας Πολύφημος καταβροχθίζει τους συντρόφους του Οδυσσέα. (Και οι δύο εκφράσεις είναι περιγραφές έργων τέχνης). 5. Ἔκφρασις ἁλώσεως σπίνων καὶ ἀκανθίδων 6. Η έκφραση αυτή αυτή περιγράφει την εκδρομή του Μανασσή με κάποιο φίλο του στην Βλ. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, ό.π., Βλ. H. Hunger, ό.π., Έκδ. L. Sternbach, Jahrbuch der Österreichischen Archaologische Institut 5 (90) 65-94, και O. Lampsidis, Der vollständige Text der Ἔκφρασις γῆς des Konstantinos Manasses, JÖB 4 (99) 89-05, (κείμ.) σχετικά με το περιεχόμενο του έργου, βλ. Θεώνη Βαζαίου-Barabas, Το εντοίχιο ψηφιδωτό της Γης στο ιερό παλάτιο και οι «Εκφράσεις» του Κωνσταντίνου Μανασσή και Μανουήλ Φιλή: Ρεαλισμός και Ρητορεία. Σύμμεικτα 9/ (994) 95-5 Ευτ. Μήτση Παν. Αγαπητός, Εικών και Λόγος. Έξι περιγραφές έργων τέχνης, Αθήνα 006, εκδ. Άγρα, (κείμενο) και 4-48 (Εισαγωγικό σχόλιο) Ingela Nilsson, Narrating Images in Byzantine Literature: the Ekphraseis of Konstantinos Manasses, JÖB 55 (005) Βλ. Ευτ. Μήτση Παν. Αγαπητός, ό.π., Έκδ. L. Sternbach, Jahrbuch der Österreichischen Archaologische Institut 5 (90) Έκδ. L. Sternbach, Analecta Manassea, Eos 7 (90) 80-94, (κείμ.) 8-86 έκδ. K. Horna, Analekten zur byzantinischen Literatur, Progr. Sophiengymnasiums, Wien 905, 3-35, (κείμ.) 6- σχετικά με το κείμενο, βλ. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, ό.π., τ. Α,

51 εξοχή, για να κυνηγήσουν ωδικά πουλιά, καθώς και τα όσα συμβαίνουν κατά τη διάρκεια του κυνηγιού. 6. Ἔκφρασις κυνηγεσίου γεράνων. Περιγράφει ένα κυνήγι γερανών στο οποίο πήρε μέρος ο ίδιος ο αυτοκράτορας μαζί με το πολύτιμο γεωργιανό γεράκι του που το εκπαίδευσε ο ίδιος. Ο Μανασσής πήρε μέρος σ αυτό το κυνήγι ως θεατής και ίσως έγραψε το έργο αυτό για να το διαβάσει στο παλάτι ως εγκώμιο. Ο Magdalino το κατατάσσει στα έμμεσα εγκώμια, ενώ ο H. Hunger, μαζί με την προηγούμενη έκφραση, στις περιγραφές κυνηγιού Ἔκφρασις ἀνθρώπου μικροῦ 4. Το έργο ανήκει στις περιγραφές προσώπων, όπου ο Μανασσής περιγράφει έναν άνθρωπο νάνο που καταγόταν από τη Χίο και ζούσε στο αυτοκρατορικό παλάτι στην Κωνσταντινούπολη. Στον Μανασσή αποδίδεται από τον E. Miller 5 και ένα ποίημα ηθικοδιδακτικού περιεχομένου σε 96 δεκαπεντασύλλαβους στίχους, το οποίο ονόμασε Ἠθικὸν Ποίημα 6 (Poème moral), (λόγω του περιεχομένου του που σχετίζεται με θέματα πρακτικής ηθικής) και το εξέδωσε ως έργο του Μανασσή, χωρίς όμως να έχει γίνει παραδεκτή η πατρότητα του Έκδ. E. Kurtz, Ešče dva neizdannych proizvedenija Konstantina Manassi, VVr. (906) 69-98, (κείμ.) Θεόδ. Νήμας, Η «έκφρασις κυνηγεσίου γεράνων» του Κωνσταντίνου Μανασσή, (Εισαγωγή Κείμενο Μετάφραση Σχόλια Γλωσσάριο), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 984. Βλ. P. Magdalino, Μανουήλ Α, ό.π., Βλ. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, ό.π., τ. Α, Έκδ. L. Sternbach, Constantini Manassae ecphrasis inedita, Symbolae philologorum Polonorum, quibus amici et discipuli Ludovico Cwiklinski quinque Justa felicissime peracta congratulantur, Lemberg 90, -0, (κείμ.) Βλ. Ο. Λαμψίδης, Ἠθικὸν ποίημα και Σύνοψις Χρονικὴ του Κ. Μανασσή, Βυζαντινά 7 (994) Έκδ. Ε. Miller, Poème moral de Constantin Manassès, Annuaire de l Association pour l encouragement des études grecques en France 9 (875) Το έργο αυτό, ο Miller το εξέδωσε από το χφ. 750Α της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού. Βλ. Β. Κατσαρός, Οι εξάμετροι στίχοι των χφ. Paris.gr. 750A, φφ. -88 και Vatic.gr. 898, φφ v. Το πρόβλημα της πατρότητας, ΕΕΦΣΠΘ. Τιμητικός τόμος στη μνήμη Σ. Καρατζά, Θεσσαλονίκη 990,

52 έργου απ όλους τους ερευνητές. Σε αντίθεση με τη γνώμη των διαφόρων μελετητών (Miller, Τσολάκης), ο Hunger 3 αποδέχεται την άποψη του Mazal 4, ότι «το ποίημα αυτό είναι το προϊόν εργασίας ενός μιμητή του Μανασσή και όχι έργο του ίδιου του συγγραφέα», ενώ αντίθετα ο Εύδ. Τσολάκης 5 το αποδίδει στον Κ. Μανασσή και τοποθετεί τη συγγραφή του ύστερα από τη σύνθεση του μυθιστορήματός του. Στον ίδιο, τέλος, αποδίδεται και ένα αστρολογικό ποίημα 593 στίχων, με τον τίτλο «Στίχοι συνοψίζοντες τὰ προχειρότερα περὶ τῶν ἀστέρων» 6. Τους 5 εισαγωγικούς στίχους που είναι αφιερωμένοι στη σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη, ακολουθεί η παρουσίαση των επτά πλανητών (στ ). Μετά την παρεμβολή κάποιων στίχων που απευθύνονται και πάλι στη σεβαστοκρατόρισσα (στ ), ακολουθεί μία αφήγηση για τα ζώδια και τους αστερισμούς (στ ). Οι τελευταίοι 9 στίχοι αναφέρονται και πάλι στη σεβαστοκρατόρισσα. Ο συγγραφέας πραγματεύεται τις αστρολογικές ιδιότητες και τις σχέσεις των επτά πλανητών, των ζωδίων και των αστερισμών, καθώς και την επιρροή τους πάνω στη γη και τη ζωή των ανθρώπων. Το έργο αρχικά αποδόθηκε στον Θεόδωρο Πρόδρομο. Ο Hunger 7 μας πληροφορεί πως «Η απόδοσή του στον Κ. Μανασσή που είχε προταθεί παλιότερα από τον Βλ. K. Krumbacher, Ιστορία,ό.π., τ. Α, Βλ. Εύδ. Τσολάκης, Συμβολή στη μελέτη,ό.π., -3 του ίδιου, Το λεγόμενον «Ἠθικὸν ποίημα» του Κωνσταντίνου Μανασσή, Ελληνικά 53, τεύχ. (003) Βλ. H. Hunger, ό.π., τ. Β, Βλ.O. Mazal, Das moralische Lehrgedicht in cod. Paris.gr. 750A ein Werk eines Nachahmers und Plagiators des Konstantinos Manasses, BZ 60 (967) Βλ. Εύδ. Τσολάκης, Το λεγόμενον «Ἠθικὸν ποίημα», ό.π., Έκδ. E. Miller, Poèmes astronomiques de Théodore Prodromos et de Jean Camatére d après les manuscrits de la bibliothèque nationale de Paris, Notices et extraits de manuscrits de la Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques 3 (87) -39. Στη δημοσίευση αυτή το έργο αποδίδεται στον Θεόδωρο Πρόδρομο, ενώ άλλοι κώδικες που περιέχουν το ίδιο κείμενο το αποδίδουν στον Μανασσή.(Βλ. Τσολάκης, Το λεγόμενον «Ἠθικὸν ποίημα».., ό.π., 87-88). Andreas Rhoby, Verschiedene bemerkungen zur Sebastokratorissa Eirene und zu autoren in ihrem umfeld, Νέα Ρώμη (Rivista di ricerche bizantinistiche) 6 (009) Roma, Βλ. H. Hunger, ό.π., τ. Γ, 44. 5

53 Horna, επιβεβαιώθηκε πρόσφατα με την εύρεση ενός χειρογράφου του 4 ου αι.» (Κώδ. Πατριαρχ. Βιβλιοθ. της μονής Χάλκης,αρ. 5, σ. XIV). Στον Κ. Μανασσή αποδίδει το έργο και ο Οδ. Λαμψίδης, με το επιχείρημα, ότι παρουσιάζεται πάντοτε, σε συνδυασμό με τη Χρονική Σύνοψη, ενώ πολλές λέξεις του ποιήματος συναντώνται και στη Χρονική Σύνοψη. Ο Hörandner 3 έλαβε υπόψη του και μετρικά χαρακτηριστικά, με βάση τα οποία το ποίημα ταιριάζει περισσότερο στον Μανασσή, παρά στον Θεόδωρο Πρόδρομο, ενώ ο A. Rhoby 4 λαμβάνοντας υπόψη την παρόμοια δομή των στίχων που είναι αφιερωμένοι στη σεβαστοκρατόρισσα, τόσο στη Χρονική Σύνοψη, όσο και στο αστρολογικό ποίημα, καθώς και τις λεξιλογικές ομοιότητες, ανάμεσα στο αστρολογικό ποίημα και στον Κ. Μανασσή, αποδίδει το έργο σ αυτόν. Βλ. K. Horna, Einige unedierte Stücke des Manasses und Italikos, Progr. Sophiengymn., Βιέννη 90, 3-4 Σπ. Λάμπρος, Κωνσταντίνου Μανασσῆ στίχοι συνοψίζοντες τὰ προχειρότερα περὶ τῶν ἀστέρων,νε 6 (9) Ο. Λαμψίδης, Κωνσταντίνος Μανασσῆς καὶ Καισάριος Δαπόντες, Παρνασσός (969) Βλ. Od. Lampsidis, Zur Sebastokratorissa Eirene, JÖB 34 (984) Βλ. A. Rhoby, ό.π., Βλ. A. Rhoby, ό.π., 33-39, ο οποίος παρατηρεί ότι, ο Ο. Λαμψίδης υπογράμμισε εν συντομία τις λεξιλογικές ομοιότητες του ποιήματος με τη Χρονική Σύνοψη του Κ. Μανασσή, χωρίς όμως να προχωρήσει σε ευρύτερη ανάλυση,

54 II. Η εποχή του Κωνσταντίνου Μανασσή (ο ος αιώνας) Ο Κωνσταντίνος Μανασσής έζησε κατά τον ο αιώνα, εποχή της δυναστείας των Κομνηνών, που διακρίνεται για τις ραγδαίες και κρίσιμες αλλαγές του Βυζαντινού κράτους. Όπως αναφέρει ο M. Angold «ίσως σε καμιά άλλη περίοδο η εξωτερική και εσωτερική δομή του Βυζαντίου δεν αλλάζει τόσο γρήγορα, όσο κατά τον ενδέκατο και δωδέκατο αιώνα», ο δε R. Browning 3 ονομάζει το διάστημα αυτό, ως μία εποχή «γεμάτη παραδοξότητες». Η εποχή των Κομνηνών χαρακτηρίζεται για την προσπάθεια ανασύνταξης και σταθερότητας του Βυζαντίου, την αρχή της διείσδυσης της Δύσης στην Ανατολή, τη φεουδαρχική αριστοκρατία και την ταύτιση κράτους και εκκλησίας. Κατά την περίοδο της ανόδου των Κομνηνών, σημειώνονται εντυπωσιακές επιτυχίες στο χώρο της Γενικά για τον ο αιώνα (περίοδος Κομνηνών),βλ. F. Chalandon, Les Comnène. Etudes sur l Empire byzantine aux XIe et XIIe siècles,τ.i-ii, Paris G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Γ, Αθήνα 98, 3-6 M. Angold, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 05 έως το 04. Μία πολιτική ιστορία, Αθήνα 997 John Haldon, Βυζάντιο, μια ιστορία, Αθήνα 007, σ , 3-7 John Julius Norwich, Βυζάντιο, παρακμή και πτώση, Αθήνα 999, 3-05 Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Γ, Θεσ/νίκη 999, 3-8 (Εισαγωγή), 9-64 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή ιστορία, Γ 08-04, Αθήνα 00 P. Magdalino, Η αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού (43-80), Αθήνα 008 Al. Kazhdan / Ann Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό πολιτισμό κατά τον ο και ο αιώνα, Αθήνα 009 Averil Cameron, Οι Βυζαντινοί, Αθήνα 009, 78-9 W. Treadgold, Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη 007, H.S.L.B. Moss, Βυζάντιο, Εισαγωγή στο Βυζαντινό πολιτισμό, Αθήνα 988, Στ. Ράνσιμαν, Βυζαντινός πολιτισμός, Αθήνα 99, 59-6 του ίδιου, Η ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α -Γ, Αθήνα 006 Στέργιος Φασουλάκης, «Η δυναστεία των Κομνηνών και οι Σταυροφορίες», ΙΕΕ, Ακαδ. Αθηνών, Αθήνα 980, τ. Θ, -5, 3-6, 9-3, 33 Αγγελική Λαΐου, «Η Α Σταυροφορία», ΙΕΕ, τ. Θ, σ. 5-3 «Η Β Σταυροφορία»,ό.π., τ. Θ, 6-9 Σπ. Βρυώνης, «Η Μικρά Ασία από το 07 ως το 04», ό.π., τ. Θ, 4-49 Νικ. Σβορώνος, «Πολιτεία Κοινωνία Οικονομία (07-04)», ΙΕΕ, τ. Θ, 50-6 «Η αναδιοργάνωση του κράτους από τους Κομνηνούς», ό.π., τ. Θ, 55, C. Mango, Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της νέας Ρώμης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 007, 75-76, 98-37, , Αλ. Σαββίδης, Ιστορία του Βυζαντίου, τ. Γ (05-46), Αθήνα 004, 4-6 P. Lamma, Comneni e Staufer, (τ. -), Ρώμη C.M. Brand, Byzantium confronts the West 80-04, Καίμπριτζ, Μασσαχουσέτη 968 Β. Κατσαρός, Το «πρόβλημα της καταγωγής» των Κομνηνών, Βυζαντιακά, τ. Γ, Θεσ/νίκη 983, - Π. Γιαννόπουλος, Η νομισματική μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α, Η εποχή των Κομνηνών, Ιστορικά (Ελευθεροτυπία), τχ. 89 ( 00) 8 3. Βλ. M. Angold, ό.π., 3. 3 Βλ. R. Browning, The Byzantine Empire, London 980, 4. 54

55 εξωτερικής πολιτικής (αγώνες εναντίον των Νορμανδών και των Σελτζούκων Τούρκων, ενέργειες κατά των Σταυροφόρων, συντριβή των Πετσενέγκων), που οφείλονταν στην ευφυή πολιτική και καλή στρατιωτική διοίκηση των Κομνηνών, χωρίς όμως να έχουν στην πορεία μόνιμο αποτέλεσμα. Έτσι οι Νορμανδοί καταλαμβάνουν βυζαντινές κτήσεις της νότιας Ιταλίας, η κεντρική Μικρά Ασία περνά στα χέρια των Σελτζούκων, οι οποίοι εδραιώνουν την κυριαρχία τους στην περιοχή, μετά τη μάχη στο Μυριοκέφαλο (76), ενώ τα στίφη των Σταυροφόρων, κάνουν χρήση των βυζαντινών εδαφών, στο πέρασμά τους για τους Αγίους Τόπους, αρχίζοντας να επεμβαίνουν στα βυζαντινά πράγματα. Στο διάστημα αυτό (τέλη ου αρχές ου αι.) παράλληλα, νέες δυνάμεις αναδύονται στο πολιτικό προσκήνιο (ναυτικές πόλεις, όπως Βενετία, Γένουα, Πίζα, Αμάλφι), δημιουργώντας μια νέα κατάσταση στις οικονομικοκοινωνικές σχέσεις του Βυζαντίου με τη Δύση. Το Βυζάντιο, εξαγοράζοντας τη βοήθεια των ναυτικών ιταλικών πόλεων, για την αντιμετώπιση των Νορμανδών και Σελτζούκων, με μεγάλα εμπορικά προνόμια και φορολογικές απαλλαγές, οδηγείται σε εξασθένηση της ναυτικής του δύναμης. Η Κομνήνεια ωστόσο περίοδος, υπήρξε μία από τις κορυφαίες εποχές της βυζαντινής ιστορίας, ως προς την πολιτική σταθερότητα, την οικονομική ανάπτυξη, την ευημερία και τον πνευματικό πολιτισμό. Η άποψη ότι τα τέλη του ου και ο ος αιώνας ήταν περίοδος παρακμής, δέχεται σήμερα σοβαρή αμφισβήτηση. Το Βυζάντιο ως τα τέλη του ου O A. Harvey αποδεικνύει ότι η βυζαντινή οικονομία συνέχισε να αναπτύσσεται σε όλο τον ο και αι., βλ. A. Harvey, Economic expansion in the Byzantine Empire , Καίμπριτζ 989, 48. Ο δε W. Treadgold σημειώνει ότι «η παρακμή του Βυζαντίου ήταν πολιτική και στρατιωτική και όχι οικονομική ή πολιτιστική», βλ. W. Treadgold, Βυζάντιο, ό.π., 53. Βλ. G. Ostrogorsky, ό.π.,

56 αιώνα, όπως αναφέρει ο A. Kazhdan, «παρέμεινε μία σημαντική πολιτική δύναμη ανάμεσα στην καθολική Ευρώπη και την ισλαμική εγγύς Ανατολή». Κατά τη δυναστεία των Κομνηνών, το Βυζάντιο, παραμένει ζωντανό και οικονομικά υγιές. Την ίδια περίοδο συντελούνται εσωτερικές αλλαγές, στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα, σημαντικές για το κράτος, επαναφέροντάς το στην παλιά του δύναμη και το διεθνές του γόητρο. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία ευημερεί, καθώς η καλλιέργεια της γης και το εμπόριο, γνωρίζουν σημαντική άνθηση. Οι ελληνικές περιοχές σημειώνουν ανάπτυξη, που οδήγησε σε μεγαλύτερη εξέλιξη των πόλεων, του εμπορίου και των εργαστηρίων. Οι Κομνηνοί 3 υποστήριξαν τις επαρχιακές πόλεις και εγκαινίασαν την ίδρυση νέων κέντρων, με αποτέλεσμα την οικονομική ακμή του κράτους σε όλη τη διάρκεια του ου αιώνα. Οι πόλεις έτσι αποκτούν μεγαλύτερη οικονομική σημασία με τη διακίνηση αγαθών 4. Η Θεσσαλονίκη, η Θήβα και η Κόρινθος αποτελούν κέντρα βιοτεχνικής παραγωγής μεταξωτών και άλλων ειδών πολυτελείας ή οικονομίας. Με την εφαρμογή του θεσμού της πρόνοιας 5, δημιουργείται ένα νέο είδος ιδιοκτησίας, που είχε σαν συνέπεια να ευνοηθούν με πλούτο και ισχύ οι οικογένειες των μεγαλογαιοκτημόνων, η δε ανώτατη στρατιωτική τάξη γίνεται πιο δυνατή. Έτσι έχουμε επικράτηση της Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, Αλλαγές, ό.π., 59, 67. Βλ. M. Angold, ό.π., , W. Treadgold, ό.π., 54, 60 P. Magdalino, ό.π., Βλ. Α. Καζντάν, Κεντρομόλες και κεντρόφυγες τάσεις στο βυζαντινό κόσμο (08-6). Η δομή της Βυζαντινής κοινωνίας, Βυζαντιακά, τ. Γ, Θεσ/νίκη 983, μτφρ. Τ.Κ. Λουγγής, 0, Βλ. M. Angold, ό.π., Αγγελική Λαΐου, «Οι εξελίξεις στην οικονομία και στην κοινωνία», ΙΕΕ, τ. Θ, 6-64 «Επιπτώσεις στη βυζαντινή οικονομία», ΙΕΕ, τ. Θ, Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία Γ (08-04), Αθήνα 00, A.Kazhdan, Pronoia : The history of a Scholarly Discussion, Mediterranean Historical Review 0 (995), Nicolas Oikonomides, Title and Income at the Byzantine Court, Byzantine Court Culture from 89 to 04, ed. Henry Maguire, Washington 997, 3 Αγγελική Λαΐου, «Η πρόνοια», ΙΕΕ, ό.π., τ. Θ,

57 αριστοκρατίας και ανάδειξη αριστοκρατικών οίκων, με αποτέλεσμα να αρχίσουν να διαμορφώνονται και οι νέες αριστοκρατικές αξίες, η ευγενική καταγωγή και η ιπποτική γενναιοφροσύνη. Οι ίδιοι οι Κομνηνοί (Αλέξιος Α ), καταργούν παλιούς και επινοούν νέους τίτλους ευγένειας (π.χ. σεβαστοκράτωρ, το επίθετο μέγας συνοδεύει παλιά αξιώματα, κ.ά.), καθιερώνοντας με βάση το βαθμό συγγένειας, νέα κριτήρια για την απονομή τους. Παρ όλα αυτά, διατήρησαν και ενίσχυσαν τη νομοθεσία του 0 ου αιώνα, προστατεύοντας την αγροτική τάξη από την εκμετάλλευση των δυνατών 3. Σημαντική επίσης υπήρξε η κοινωνική πρόνοια που εφάρμοσαν οι Κομνηνοί για τους ασθενείς και οικονομικά αδύνατους, μέσω φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, νοσοκομείων (η μονή Παντοκράτορος 4 διέθετε το μεγαλύτερο στην αυτοκρατορία και από τα σημαντικότερα στην Ευρώπη) ή ξενώνων 5 (ορφανοτροφεία, γηροκομεία), με δωρεάν ιατρική και κοινωνική περίθαλψη 6. Οι Βυζαντινοί, σ αυτή την περίοδο, συνδέθηκαν πιο στενά με τους δυτικούς και ανατολικούς γείτονές τους (στην Κωνσταντινούπολη ήταν εγκατεστημένοι Ιταλοί έμποροι, μουσουλμάνοι και εβραίοι), ενώ δυτικές Βλ. Al. Kazhdan, ό.π., 7 M. Angold, ό.π., 390 Α. Καζντάν, «Κεντρομόλες», ό.π., 03. Όπως ο ίδιος αναφέρει, «οι φεουδαρχικοί θεσμοί στο Βυζάντιο των ΙΑ -ΙΓ αιώνων δεν ήταν συμπτώματα καταστροφικών, νοσογόνων δυνάμεων αλλά μορφές βαθμιαίας ιστορικής ανάπτυξης», ό.π., 07. Βλ. Κίμων Πλακογιαννάκης, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο (Εθιμοτυπία, Διοίκηση, Στρατός), Θεσ/νίκη 00, 4-4 P. Magdalino, ό.π., Βλ. J. Haldon, Βυζάντιο,, ό.π., 7. 4 Βλ. Δ. Κωνσταντέλος, Βυζαντινή φιλανθρωπία και κοινωνική πρόνοια, Αθήναι 983, 30-37, K. Pollak, Η ιατρική στην Αρχαιότητα (Ελλάδα Ρώμη Βυζάντιο. Η ιατρική στη Βίβλο και το Ταλμούδ), Αθήνα 005, Timothy S. Miller, Η Γέννησις του νοσοκομείου στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, Αθήνα 998, 5-37 Ιωάννης Παπαγεωργίου, Από την Βυζαντινή Ιατρική (Γιατροί Συγγραφείς Νοσοκομεία), Βυζαντινός Δόμος 4 (990) 53-64, Βλ. Δ. Κωνσταντέλος, Βυζαντινή φιλανθρωπία, ό.π., 66-68, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, ό.π., Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, ό.π.,

58 ιδέες και συνήθειες άσκησαν την επίδρασή τους στο Βυζάντιο (Βυζαντινή αριστοκρατία). Η διακυβέρνηση των Κομνηνών διακρίνεται για την προσέγγιση των κοινωνικών βυζαντινών προτύπων με τα δυτικοευρωπαϊκά. Η οικονομική αυτή ανάπτυξη και αναβίωση της αστικής ζωής επηρέασαν και τις πολιτισμικές εξελίξεις της εποχής. Σημειώθηκαν έτσι πνευματικές μεταβολές, όπως δημιουργία εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και ανάπτυξη των γραμμάτων και των επιστημών. Ο ος αι. παρουσιάζει ενδιαφέρον και στον τομέα της ανάπτυξης των εκπαιδευτικών θεσμών. Η αναβάθμιση του θεσμού της ανώτατης εκπαίδευσης και των διδασκάλων, η οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος (με τη δημιουργία των «πέντε» θέσεων κορυφαίων διδασκάλων) 3, η άνοδος του μορφωτικού επιπέδου καθώς και το αυξημένο ενδιαφέρον των λογίων της εποχής για τις φυσικές επιστήμες (ιατρική 4, ανατομία, γεωγραφία, αστρολογία 5, αλχημεία), είναι Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 35 Elizabeth Jeffreys, Western infiltration of the Byzantine Aristocracy: some suggestions, The Byzantine Aristocracy IX to XIII Centuries, ed. M. Angold, BAR International Series, 984, 0-0. Βλ. Av. Kameron, ό.π., 86 Kazhdan, ό.π., Βλ. Β. Κατσαρός, Προδρομικοί «θεσμοί» για την οργάνωση της ανώτερης εκπαίδευσης της εποχής των Κομνηνών από την προκομνήνεια περίοδο, Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζάντιο τον ο αιώνα (05-08), Αθήνα 003, Ινστ. Βυζ. Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια ΙΙ, του ίδιου, Ιωάννης Κασταμονίτης, Συμβολή στη μελέτη του βίου, του έργου και της εποχής του, ΚΒΕ, Θεσ/νίκη 988, P. Magdalino, ό.π., R. Browning, The Patriarchal School at Constantinople in the Twelfth Century, Byz. 3 (96) 67-0, Byz. 33 (963) -40 U. Criscuolo, Chiesa e insegnamento a Bisanzio nel XII secolo : sul problema della cosidetta «Accademia Patriarcale», SG 8 (975) Βλ. A. Kazhdan / A. Epstein, ό.π., 39-4 P. Magdalino, ό.π., Το ενδιαφέρον μάλιστα για την αστρολογία είχε γίνει του συρμού, όπως αναφέρει ο Kazhdan, βλ. Kazhdan, ό.π., 3-3 Φλ. Ευαγγελάτου-Νοταρά, «Ὁποῖον ἐστὶ μέρος τῆς ἀστρολογίας κακιζόμενόν τε καὶ ἀποτρόπαιον» (Αστρολογία-Αστρονομία και οι σχετικές αντιλήψεις κατά τον ΙΒ αιώνα), Το Βυζάντιο κατά τον ο αιώνα, Κανονικό Δίκαιο, Κράτος και Κοινωνία, Ετ. Βυζ. και Μεταβ. Μελετών, Δίπτυχα-Παράφυλλα 3, Αθήνα 99, Η Αστρολογία την περίοδο αυτή έχει μία ευρεία διάδοση στα κοινωνικά στρώματα και στο παλάτι, και από επίσημα πρόσωπα, όπως ο Μανουήλ Α, ο οποίος ευνοεί τις αστρονομικές σπουδές. Βλ. Δ. Κωτσάκης, Η Αστρονομία και η Αστρολογία κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ΕΕΒΣ 4 (953), 3 του ίδιου, Αστρονομία και Αστρολογία στο Βυζάντιο [Κοσμολογικά Θέματα 0],(Αθήνα 983) Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, Μία ἐκ νέου προσέγγιση δύο γνωστῶν ἐπιστολικῶν κειμένων τοῦ ου αἰώνα περὶ 58

59 είναι στοιχεία που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της παιδείας κατά την περίοδο αυτή. Στο χώρο των γραμμάτων, ήδη από τον ο αι. παρατηρείται μια στροφή στα κείμενα της κλασικής αρχαιότητας, τα οποία αρχίζουν να αφομοιώνονται και να μελετώνται. Οι λόγιοι είναι εξοικειωμένοι με τους κλασικούς συγγραφείς, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης μελετήθηκαν συστηματικά κατά τον ο αιώνα, ενώ ο Όμηρος επέδρασε σε όλα τα λογοτεχνικά είδη. Έτσι γίνεται λόγος για Αναγέννηση των γραμμάτων κατά την περίοδο αυτή, η οποία διακρίνεται για τον ορθολογισμό, τον ουμανισμό και τον έντονο κλασικισμό. Πολλοί λόγιοι της εποχής εκφράζουν το θαυμασμό και τη νοσταλγία τους για την αρχαία Ελλάδα και τον Ελληνισμό, ενώ ο όρος «Έλλην» άρχισε να χρησιμοποιείται, όπως αναφέρει η Cameron, «αυτοπροσδιοριστικά» 3. Ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο υπήρξε και η χρήση της καθομιλουμένης λαϊκής γλώσσας 4 στη λογοτεχνία (σάτιρα, μυθιστόρημα) καθώς και του δεκαπεντασύλλαβου πολιτικού στίχου στην ποίηση. Οι συγγραφείς εκφράζονται, συνδυάζοντας τη λόγια γλώσσα, με στοιχεία από τη λαϊκή. Ο Kazhdan 5 συνδέει την ύπαρξη του λαϊκού στοιχείου στη λογοτεχνία με τις ἀστρολογίας, Λόγια και Δημώδης Γραμματεία του Ελληνικού Μεσαίωνα, Αφιέρωμα στον Εύδ.Τσολάκη, Πρακτικά Θ Επιστ. Συνάντησης (-3 Μαΐου 000), Θεσ/νίκη 00, H.Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, ό.π., τ. Γ, Βλ. P. Magdalino, ό.π., Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 0-6 Αγνή Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Η αναγέννησις των γραμμάτων κατά τον ΙΒ αιώνα εις το Βυζάντιον και ο Όμηρος, Διδ. Διατρ., εν Αθήναις 97 R. Browning, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, Αθήνα 99, 36 του ίδιου, Homer in Byzantium,Studies on Byzantine History, Literature and Education,London 977, 5-33 Ιω. Τελελής, Οι λόγιοι του ου αι. και ο αριστοτελισμός : η περίπτωση των «Μετεωρολογικών», Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζάντιο τον ο αιώνα (05-08), Αθήνα 003, Ινστ. Βυζ. Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια ΙΙ, 46 K. Oehler, Aristotle in Byzantium, GRBS 5 (964) Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 3-36, 5, 56 P. Magdalino, Η αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού, ό.π., Β. Κατσαρός, Ιωάννης Κασταμονίτης, ό.π., Βλ. Av. Cameron, ό.π., Βλ. Sture Linnér, Ιστορία του Βυζαντινού πολιτισμού, Αθήνα 999, 99 M. Angold, ό.π., 40 Av. Cameron, ό.π., 87, 4 P. Magdalino, ό.π., 67 Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 38-4 Elizabeth Jeffreys, Western Infiltration, ό.π., Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π.,

60 κοινωνικές αλλαγές που σημειώνονται κατά τον ο αι. Σημαντική υπήρξε και η λογοτεχνική παραγωγή. Η περίοδος αυτή, όπως αναφέρει ο Reinsch, μεγάλης λογοτεχνικής ακμής, έχει κατά την Margaret Mullet και τον Παν.Αγαπητό, μια τάση να μπερδεύονται τα λογοτεχνικά είδη. Ο ος αι. παρήγαγε τους περισσότερους συγγραφείς 3, οι οποίοι υπήρξαν πολυγραφότατοι, πρωτότυποι και ιδιαίτερα ενδιαφέροντες στον τρόπο γραφής τους. «Ο ος και ος αι. έχουν ξανά την πολυτέλεια να κάνουν επίδειξη της καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας» 4, παρατηρεί ο H. Beck. Στο χώρο της ιστοριογραφίας είναι φανερή η χρήση του δραματικού στοιχείου, 5 που λειτουργεί ως τρόπος λογοτεχνικής έκφρασης. Όπως αναφέρει ο Magdalino 6 «όλοι σχεδόν οι ιστορικοί του ου αι. έθεσαν ο καθένας με τον τρόπο του κάποιο νέο πρότυπο ή προηγούμενο: ο Σκυλίτζης με την κριτική συζήτηση των πηγών του ο Βρυέννιος και η Άννα Κομνηνή γράφοντας την ιστορία ως έπος ο Μανασσής γράφοντας σε στίχους ο Κίνναμος με την ακρίβεια του αυτόπτη μάρτυρα ο Ζωναράς γράφοντας μία παγκόσμια ιστορία κριτική και συνοπτική ο Γλυκάς συνδυάζοντας την ιστορία με τη φυσική ιστορία ο Χωνιάτης ανακαλώντας το συνδυασμό λαμπρότητας και παρακμής στην αυτοκρατορία και στο κληροδότημα του Μανουήλ Κομνηνού». Βλ. Στ. Λαμπάκης, Η Λογοτεχνία, Η εποχή των Κομνηνών, Ιστορικά (Ελευθεροτυπία), τχ. 89 (00) 38-4 Π. Νικολόπουλος, Λογοτεχνία, ΙΕΕ, Αθήνα 980, Βλ.D. Reinsch, Historia Ancilla Litterarum? Zum Literarischen Geschmack in der Komnenenzeit: Das Beispiel der Σύνοψις Χρονική des Konstantinos Manasses, Pour une Nouvelle Histoire de la littérature byzantine. Actes du Colloque international philologique Nicosie Chypre 5-8, Mai 000, [Dossiers Byzantins ], Paris 00, 8-94, 8. 3 Βλ. W. Treadgold, ό.π., R. Browning, ό.π., Βλ. H. Beck, Η Βυζαντινή Χιλιετία, Αθήνα 000, 4. 5 Βλ. Vassilis Katsaros, Το δραματικό στοιχείο στα ιστοριογραφικά έργα του ου και ου αιώνα (Μιχαήλ Ατταλειάτης, Μιχαήλ Ψελλός, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Νικήτας Χωνιάτης), in P. Odorico, P.A. Agapitos and M. Hinterberger (eds.),l ecriture de la memoire. La litterarite de l historiographie. Acte du IIIe colloque international philologique «Ερμηνεία», Nicosie 6-8 Mai 004, [Dossiers Byzantine 6], Paris 006,8-36,86. 6 Βλ. P. Magdalino, ό.π.,

61 Η ιστοριογραφία αλλάζει σε κάτι καινούργιο. Η απλή παράθεση γεγονότων αντικαθίσταται από αφηγήσεις του πρόσφατου παρελθόντος που βιώθηκε προσωπικά από τον αφηγητή-ιστορικό. Ενώ τα παγκόσμια χρονικά μετά τον Ζωναρά δεν θεωρούνται πλέον «σοβαρό είδος, αλλά λογοτεχνικό πάρεργο». Οι συγγραφείς πειραματίζονται με είδη που δεν ήταν σε συνεχή χρήση από την αρχαιότητα. Κάνει έτσι την εμφάνισή του στο δεύτερο τέταρτο του ου αιώνα, το ερωτικό μυθιστόρημα 3, περιέχοντας «δραματικά» στοιχεία, πλοκή και γεγονότα που συναρπάζουν τον αναγνώστη, τα ποιήματα με δραματικό χαρακτήρα 4 και η σάτιρα 5, που Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 308 R. Browning, ό.π., Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., Τα κομνήνεια ερωτικά δράματα έχουν ως πρότυπα, τον Αχιλλέα Τάτιο και τον Ηλιόδωρο, και διακρίνονται για το έντονο ρητορικό ύφος. Από τα τέσσερα, τα δύο είναι γραμμένα σε δωδεκασύλλαβο, το ένα σε δεκαπεντασύλλαβο και το τέταρτο σε πεζό λόγο, όλα σε λόγια γλώσσα. Βλ. H.G. Beck, Βυζαντινόν Ερωτικόν, Αθήνα 999, του ίδιου, Η Βυζαντινή Χιλιετία, 79, 97, H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, ό.π., τ. Β, Cyril Mango, Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, Αθήνα 007, 80 R. Browning, ό.π., El. Jeffreys, The Comnenian Background to the Romans d Antiquité, Byzantion 50 (980) (473-48) της ίδιας, Τhe depiction of female sensibilities in the twelfth century, Το Βυζάντιο ώριμο για αλλαγές, επιστ. επιμ. Χριστ. Αγγελίδη, Αθήνα 004, Ινστ. Βυζ. Ερευν., Διεθνή Συμπόσια 3, Vincenzo Pecoraro, La nascita del romanzo moderno nell europa del xii o secolo. Le sui origini orientali e la mediazione di Bisanzio all occidente, JÖB 3/3 (98) Roderick Beaton, Η Ερωτική μυθιστορία του Ελληνικού Μεσαίωνα, Αθήνα 996, «Τα κείμενα του ου αιώνα», 0-4 P.A. Agapitos und D.R. Reinsch, Der Roman im Byzanz der Komnenenzeit. Ein internationales Symposium, Berlin, April 998 [Meletemata 8], Frankfurt 000 Carolina Cupane, il romanzo, La cultura bizantina [Lo Spazio Letterario del Medioevo. 3: Le Culture Circostanti, I], επιμ. G. Cavallo, Ρώμη 004, -6, F. Conca, I romanzieri del XII secolo στο Il romanzo bizantino del XII secolo: Teodoro Prodromo, Niceta Eugeniano, Eustazio Macrembolita, Constantino Manasse, Torino 994, 7- A.Aleksidze, Το Βυζαντινό Μυθιστόρημα του ου αι., Τιφλίδα 965 Π.Α. Αγαπητός, Από το «δράμα» του Έρωτα στο «αφήγημαν» της Αγάπης: το ερωτικό μυθιστόρημα στο Βυζάντιο ( ος -4 ος αιώνας),στο (επιμ.) Χ. Αγγελίδη, Το Βυζάντιο ώριμο για αλλαγές: Επιλογές, ευαισθησίες και τρόποι έκφρασης από τον ενδέκατο στον δέκατο πέμπτο αιώνα [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών: Διεθνή Συμπόσια 3], Αθήνα 004, 53-7 του ίδιου, Η Ερωτική Διήγηση στα Μεσαιωνικά Χρόνια, Περσία Βυζάντιο Φραγκία, εκδ. Άγρα, Αθήνα 008, 6-8 Thomas Hägg, Το αρχαίο μυθιστόρημα, Αθήνα 000, Στ. Λαμπάκης, Θέματα από τη λογοτεχνία της εποχής των Κομνηνών, Επισκόπηση της έρευνας, Βυζαντινός Δόμος (987), Βλ. H. Hunger, ό.π., τ. Β, Βλ. H. Hunger, ό.π., τ. Β,

62 γίνονταν ολοένα πιο δημοφιλή ως λογοτεχνικό είδος, ενώ το κοινό της λογοτεχνίας αυξάνεται σημαντικά. Κατά την ίδια περίοδο ενισχύεται και ο ρόλος των γυναικών στις ανώτερες τάξεις. Εμφανίζονται έτσι δραστήριες γυναίκες, οι οποίες υπήρξαν προστάτιδες των τεχνών 3. Περίφημη ήταν στα χρόνια του Μανουήλ Α Κομνηνού, η χήρα του αδελφού του Ανδρόνικου, σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη 4, η οποία υπήρξε προστάτης και χορηγός πολλών λογίων της εποχής (Ιω.Τζέτζης, Θεόδ. Πρόδρομος, Κων.Μανασσής), που την τίμησαν με το συγγραφικό τους έργο. Η ίδια δραστηριοποιήθηκε στον τομέα της κοσμικής λογοτεχνίας, προτρέποντας να συγγράψουν έργα κατά παραγγελία. Στους πνευματικούς αυτούς κύκλους 5, οι (πάτρωνες) προστάτες 6 των λογίων, οργάνωναν δημόσιες αναγνώσεις (θέατρα) 7, οι οποίες γίνονταν, είτε στα σπίτια των ανθρώπων της ανώτερης τάξης, είτε στην αυτοκρατορική αυλή (στα δύο μεγάλα παλάτια των Βλαχερνών και του Μεγάλου Παλατίου), είτε στο ναό της Αγίας Σοφίας (ανάλογα με την περίσταση),προσελκύοντας ένα μεγάλο ακροατήριο από επιλεγμένο Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 45, 98 Av. Cameron, ό.π., 4. Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 63 Av. Cameron, ό.π., Για την Κομνήνεια περίοδο, πέντε ευγενείς κυρίες έχουν το ρόλο της προστάτιδας των διανοούμενων κάποιου λογοτεχνικού κύκλου. Αυτές είναι η πρώην βασίλισσα Μαρία, η Άννα Δαλασσηνή, η Ειρήνη Δούκαινα, η Άννα Κομνηνή και η Ειρήνη Σεβαστοκρατόρισσα. Βλ. Margaret Mullet, Aristocracy and patronage in the literary circles of Comnenian Constantinople, in The Byzantine Aristocracy IX to XIII Centuries, ed. M. Angold, BAR International Series, 984, Βλ. F. Chalandon, Les Comnène, Paris 9, -3 Κ. Βαρζός, Η γενεαλογία των Κομνηνών,τ.Α, Θεσσαλονίκη 984, Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 64, 74 P. Magdalino, ό.π., 547. Κατά τη βασιλεία του Μανουήλ Α πιθανόν να διατηρούσαν γύρω τους ακροατήρια με φιλολογικά ενδιαφέροντα επτά ακόμη άρχοντες, βλ. Magdalino, ό.π., 547 M. Mullet, ό.π., El. Jeffreys, The Comnenian, ό.π., της ίδιας, The Sevastokratorissa Eirene as literary patroness: The monk Iakovos, JÖB 3/3, Wien 98, 63-7 M. Mullet, ό.π., Βλ. Av. Cameron, ό.π., Ο Beck αναφέρει ότι «αυτοκράτορες, πρίγκιπες και πριγκίπισσες θεωρούν τους εαυτούς τους περισσότερο από άλλοτε μαικήνες της λογοτεχνίας», βλ. Beck, ό.π., Βλ. M. Angold, ό.π., P. Magdalino, ό.π., (σχετικά με το θέατρο) M. Mullet, ό.π., 73-0 El. Jeffreys, Western infiltration, ό.π.,

63 κοινό αναγνωστών και παίζοντας σημαντικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα της εποχής των Κομνηνών. Εμφανίστηκε έτσι μία τάξη διανοουμένων που εκτός από τις υλικές απολαβές αποκτούσαν πολιτική εύνοια και θαυμασμό. Κατά την περίοδο αυτή, Κράτος και Εκκλησία, εφαρμόζουν κοινή πολιτική, 3 ταυτίζοντας τις επιδιώξεις τους. «Ο αυτοκράτορας έτσι επεμβαίνει στα πράγματα της Εκκλησίας και η Εκκλησία συμπλέει με την πολιτική της Πολιτείας» 4. Η Εκκλησία 5 γίνεται πιο αδιάλλακτη απέναντι στους Δυτικούς και οι απόπειρες για την άρση του Σχίσματος (054) μειώνονται. Στην αρχή της βασιλείας του Αλέξιου Α, καταδικάστηκε η νεοπλατωνική διδασκαλία του Ιωάννη Ιταλού 6, μαθητή του Ψελλού, και ο ίδιος αφορίστηκε και εξορίστηκε σε μοναστήρι, ενώ λίγο πριν πεθάνει ο Αλέξιος Α, καταδίκασε με θάνατο στην πυρά, τον αρχηγό των Βογόμιλων 7, Βασίλειο. Οι ιδέες ωστόσο αυτής της αίρεσης, βρήκαν απήχηση και παρέμειναν ζωντανές στους κύκλους των λογίων του Βυζαντίου 8. Βλ. Marc Lauxtermann, Byzantine Poetry in context, Pour une Nouvelle Histoire de la littérature byzantine. Actes du Colloque international philologique Nicosie Chypre 5-8, Mai 000, [Dossiers Byzantins ], Paris 00, 47.(Ο ίδιος αναφέρει πως αυτό το παράδοξο ισχύει για όλα τα βυζαντινά ποιήματα με ιδιαίτερη εξαίρεση το Εξαήμερον του Γ. Πισίδη (7 ος αι.),τα Τετράστιχα του Θ. Πρόδρομου και οι στίχοι της Χρονικής Σύνοψης ). Βλ. Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 05 Magdalino, ό.π., Beck, ό.π., Βλ. G. Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 3, σ Βλ. Β. Κατσαρός, Ιω. Κασταμονίτης, ό.π., σ. 77 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, ό.π., Βλ. P. Magdalino, ό.π., Βλ. M. Angold, ό.π., 7-3 Al. Kazhdan / Ann Epstein Α, ό.π., Ιω. Αναστασίου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. Β, Θεσ/νίκη, Βλ. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. Β, Αθήναι 00, 8-87 Sture Linnér, Ιστορία του Βυζαντινού πολιτισμού, Αθήνα 999, 8 Λίνος Μπενάκης, «Φιλοσοφία», ΙΕΕ, τ.θ, Μίλτων Ανάστος, «Θεολογία», ΙΕΕ, τ. Θ, Βλ. M. Angold, ό.π., 3-35 Al. Kazhdan / Ann Epstein, ό.π., 50-5 Ιω. Αναστασίου, ό.π., Βλ. Φειδάς, ό.π., Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, ό.π., Βλ. Βλ. Φειδάς, ό.π., 30 Στ. Σάκκος, «Ὁ πατήρ μου μείζων μου ἐστὶν», Έριδες και σύνοδοι κατά τον ΙΒ αιώνα, τ. Β, Θεσ/νίκη

64 Την ίδια περίοδο εκδηλώθηκαν έριδες λόγω των αιρετικών τοποθετήσεων-αποκλίσεων κάποιων προσώπων (Μητροπολίτης Νίκαιας Ευστράτιος, Σωτήριχος Παντεύγενος, Δημήτριος από τη Λάμπη, μοναχός Μύρων Σικιδίτης), που ήταν αποτέλεσμα του ορθολογιστικού και σχολαστικού πνεύματος της εποχής. Τέλος κατά τον ο αι. καλλιεργήθηκε το κανονικό δίκαιο πολύ συστηματικά. Μέσα στην Εκκλησία εμφανίσθηκαν σπουδαίοι νομικοί, που συνέβαλαν στη διαμόρφωση και εξέλιξη του βυζαντινού δικαίου. Βλ. Ιω. Αναστασίου, ό.π., 9-93 Βλ.Φειδάς, ό.π., Σχετικά με τον Μ. Σικιδίτη βλ. Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, Η Εξαήμερος του Μιχαήλ Γλυκά: Μια Εκλαϊκευτική Επιστημονική πραγματεία του ου αιώνα, Βυζαντινά 7 (994) 3-4 R. Browning, ό.π., 35, Ο Σπ. Τρωιάνος αποκαλεί τον ο αι. «χρυσούν αιώνα» του κανονικού δικαίου, βλ. Σπ. Τρωιάνος, «Ο Χρυσούς αιών» του κανονικού δικαίου, Η εποχή των Κομνηνών, Ιστορικά (Ελευθεροτυπία), τεύχ. 89, Αθήνα (00) 3-37 Μίλτων Ανάστος, «Δίκαιο», ΙΕΕ, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 980, τ.θ,

65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ο Η Βυζαντινή Χρονογραφία. I. Η Βυζαντινή Χρονογραφία ως γραμματειακό είδος Ο K. Krumbacher, στο έργο του Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, διακρίνει δύο είδη 3, στις αφηγήσεις της Βυζαντινής ιστοριογραφίας: τις ιστορίες και τις χρονογραφίες. Τα έργα που ανήκουν στην πρώτη κατηγορία, οι ιστορίες, κατ αυτόν, πραγματεύονται σύντομα χρονικά διαστήματα της βυζαντινής ιστορίας, γράφοντας σύγχρονη ιστορία και μιμούμενοι οι συγγραφείς τους αρχαία πρότυπα, όπως τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη. Ως προς τη γλώσσα επιλέγουν τη λόγια και απευθύνονται σε έναν εκλεκτό κύκλο μορφωμένων ανθρώπων της αυλής και του ανώτερου κλήρου. Τα έργα της δεύτερης κατηγορίας, οι χρονογραφίες, είναι παγκόσμιες ιστορίες, που οι περισσότερες αρχίζουν την εξιστόρησή τους, από τη δημιουργία του κόσμου (από κτίσεως κόσμου) ή από την έκτη μέρα της Δημιουργίας, δηλ. από την κατασκευή του Αδάμ (Χρονικά από Αδάμ) μέχρι τη σύγχρονή τους ιστορία ή λίγο πριν απ αυτήν. Σε αντίθεση με τον ιστορικό, ο χρονογράφος δεν ζει τα γεγονότα που περιγράφει, παρά ένα μόνο μικρό μέρος της σύγχρονής του εποχής, το οποίο καταλαμβάνει και αρκετή έκταση σε σχέση με το συνολικό του έργο, θεωρώντας ότι τα όρια ανάμεσα σ αυτά τα δύο είδη είναι δυσδιάκριτα, ενώ η διαφορά τους έγκειται στη διαμόρφωση και εξέλιξή τους στο χρόνο και όχι στο είδος στο οποίο ανήκουν. Βλ. The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Al. Κazhdan, Chronicle, Vol., New York, Oxford 99, André Gúillou, Ο Βυζαντινός πολιτισμός, Αθήνα 996, Βλ. K. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, τ. Α, Αθήναι 974 (φωτ. ανατ.) , Την ίδια άποψη ακολουθούν και άλλοι, όπως ο Ιω. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας, ΚΒΕ, Θεσσαλονίκη 970, Υποστηρίζεται από άλλους, ότι δεν πρόκειται για δύο διαφορετικά γραμματειακά είδη, αλλά οριοθετούν δύο διαφορετικά στάδια στην εξέλιξη της ιστοριογραφίας. Βλ. J.N. Ljubarský, Man in Byzantine Historiography from John Malalas to Michael Psellos, DOP 46 (99)

66 Ο H. Hunger, κατατάσσει τις χρονογραφίες ως προς το χαρακτήρα και τη σκοπιμότητα, στα λαϊκά αναγνώσματα, που «έχουν ως σκοπό την ψυχαγωγία ενός μεγάλου κοινού, που αποτελούνταν από τον μέσο βυζαντινό άνθρωπο και όχι από μορφωμένους ανθρώπους των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων». Γι αυτό και η γλώσσα των χρονογραφιών είναι κοντά στον προφορικό λόγο, ανάλογα βέβαια με το συγγραφέα. Η κατάταξη ωστόσο, κατά τον Krumbacher, του κύκλου του συγγραφέα και των αναγνωστών του, σε κάποια κοινωνική τάξη δημιούργησε, όπως παρατηρούν αρκετοί βυζαντινολόγοι, ένα «πολωτικό» σχήμα, τους ιστορικούς που προέρχονταν από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα (λαϊκοί, στρατιωτικοί, ανώτεροι αξιωματούχοι ή μέλη της αυτοκρατορικής αυλής) και με το έργο τους απευθύνονταν σ αυτά και τους χρονογράφους που ήταν απλοί μοναχοί, χωρίς ιδιαίτερη παιδεία και απευθύνονταν στο μέσο βυζαντινό άνθρωπο χωρίς ιδιαίτερη μόρφωση. Η μονομερής αυτή άποψη, για την κοινωνική προέλευση των συγγραφέων, ιστορικών-χρονογράφων και του αναγνωστικού κοινού τους, ανατράπηκε από τον H.G. Beck 3, ο οποίος με ένα άρθρο του απέδειξε ότι ένα μικρό μόνο μέρος χρονογράφων προερχόταν από τον κύκλο των μοναχών. Γι αυτό και η διάκριση ανάμεσα στα δύο βασικά αυτά είδη της βυζαντινής ιστοριογραφίας έχει αμφισβητηθεί από αρκετούς μελετητές 4 τα τελευταία χρόνια, ενώ καταβάλλεται προσπάθεια να αξιολογηθούν τα Βλ. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, τ. Β, Αθήνα 005, Βλ. H. Hunger, ό.π., 6 J.O. Rovenqvist, Η Βυζαντινή Λογοτεχνία από τον 6 ο αι. ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, Αθήνα 008, 5-7 Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τ. Α (4 ος -7 ος αι.), Αθήνα 997, Αθ. Μαρκόπουλος, Η θέση του χρονογράφου στη Βυζαντινή κοινωνία. Νοοτροπία-Τεχνοτροπία, Ίδρυμα Γουλανδρή - Χόρν, Αθήνα 993, Βλ. H.G. Beck, Zur byzantinischen Mönchschronik ; Speculum historiale. Geschichte im Spiegel von Geschichtsschreibung und Geschichts deutung, έκδ. C. Bauer, H. Boehm,M. Müller, Freiburg-München 965, Όπως σημειώνει ο Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Β, 3, ο J.N. Ljubarskÿ διέκρινε τα δύο είδη, στηριζόμενος στη λογοτεχνική και όχι στη φιλολογική κριτική, σε κάποια άρθρα του, Neue Tendenzen in der Erforschung der byzantinischen Historiographie, Klio 69 (987) και New Trends in the Study of Byzantine Historiography, DOP 47 (993)

67 κείμενα της βυζαντινής ιστοριογραφίας γενικά ως λογοτεχνικά έργα (ως ένα ανεξάρτητο «λογοτεχνικό» φαινόμενο του πολιτισμού και όχι με βάση τα γνωστά φιλολογικά κριτήρια [γλώσσα, πρότυπα, επιδράσεις κ.ά.]), δημιουργώντας όμως μια μονομερή εκτίμηση εις βάρος του συνόλου του έργου, γιατί εκτός από κείμενα λογοτεχνικά αποτελούν και πηγές ιστορικής πληροφόρησης που γράφονταν με βάση κάποιους κανόνες, «πρότυπα του είδους». Βέβαια η διάκριση σε ιστορικούς και χρονογράφους, μαρτυρείται και επιβεβαιώνεται, πολλές φορές από τους ίδιους τους συγγραφείς, οι οποίοι κάνουν συχνά λόγο για ιστορήσαντες και χρονογραφήσαντες: πολλῶν ἱστορησάντων δὲ καὶ χρονογραφησάντων (Κων. Μανασσῆς, Σύνοψις Χρονική, ). Οι αρχές της βυζαντινής χρονογραφίας πρέπει να αναζητηθούν στον 4 ο αιώνα 3. Ως προς τη δομή και το περιεχόμενο, οι χρονογραφίες, φαίνεται να μιμούνται τα χρονικά των πόλεων και τη χριστιανική τοπογραφία του 3 ου και 4 ου αι. μ.χ., όπως αυτή διαμορφώθηκε από τον Σέξτο Ιούλιο Αφρικανό και τον Ευσέβιο Καισαρείας 4. Η έννοια του χρόνου στις χρονογραφίες αποκτά μια άλλη διάσταση σε σχέση με την ιστοριογραφική παράδοση. Οι χρονογράφοι πιστεύουν απόλυτα στην αόρατη παρέμβαση του Θεού στην εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων. Οι χρονογραφίες αποτελούν πολύτιμες πηγές 5, γιατί διασώζουν ό,τι δεν έχουν περιλάβει οι ιστορικοί στα έργα τους ή χρησιμοποιούν πηγές που έχουν χαθεί, καθώς και για τη μελέτη της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας. Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Β (8 ος -0 ος αι.) 8-30 και τ. Γ ( ος - ος αι.) Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α (4 ος -7 ος αι.) 53. H. Hunger, ό.π., τ. Β, 7. 3 Βλ. H. Hunger, ό.π., τ. Β, Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α (4 ος -7 ος αι.) 35-38, Βλ. Αγνή Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία, Αθήνα 984, 56. της ίδιας, Η Βυζαντινή Ιστοριογραφία (34-04), Αθήνα χ.χ., 9 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α (34-60), Θεσσαλονίκη 99,

68 Σαν είδος η χρονογραφία γνώρισε μεγάλη διάδοση, τόσο κατά τη διάρκεια του Βυζαντίου, όσο και μετά την άλωση. Ο μεγάλος αριθμός χειρογράφων αποδεικνύει το ενδιαφέρον για το λογοτεχνικό αυτό είδος, μεταφράστηκε δε σε διάφορες γλώσσες δείχνοντας έτσι την επιρροή που είχαν τα βυζαντινά αυτά κείμενα στους διάφορους λαούς. Ο H. Hunger 3, επισημαίνοντας τα χαρακτηριστικά των χρονογραφιών, αναφέρει ως κυριότερα τα εξής:.τη διάταξη της ύλης που χρονολογείται από κτίσεως κόσμου ή δημιουργίας του Αδάμ μέχρι την εποχή τους ή πριν απ αυτήν, με την πίστη της αόρατης επέμβασης του Θεού στα ανθρώπινα πράγματα..αφηγήσεις που έχουν εξωραϊστικό χαρακτήρα για πρόσωπα αυτοκρατόρων που εκτιμούνται θετικά. 3.Είναι διάχυτη η χριστιανική κοσμοαντίληψη. 4.Περιέχουν σύντομες αναφορές για εντυπωσιακά γεγονότα (ουράνια φαινόμενα, φυσικές καταστροφές, οιωνούς κ.ά.) για να τονώσουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών. 5.Κάνουν αναφορές σε μακάβρια θέματα (σκοτωμούς, δολοφονίες). 6.Αναφέρονται σε λεπτομέρειες της ιδιωτικής ζωής ισχυρών προσώπων. 7.Σπάνια κάνουν αναφορές σε «πολιτιστικές ειδήσεις». 8.Αναχρονισμοί στα γεγονότα. 9.Η γλώσσα είναι πιο κοντά στην προφορική και 0.Απουσιάζει η δυνατότητα εκτίμησης της προσφοράς των πρωταγωνιστών στην εξέλιξη της ιστορίας. Βλ. H. Hunger, ό.π., τ. Α, 60. Βλ. K. Krumbacher, Ιστορία, τ. Α, 646 Αθ. Μαρκόπουλος, Η θέση του χρονογράφου, ό.π., Βλ. H. Hunger, ό.π.,τ.α,

69 II. (Εξαήμερος Κοσμοποιία) Η έναρξη της αφήγησης της ΒυζαντινήςΧρονογραφίας από κτίσεως κόσμου Σύμφωνα με τον ορισμό που διατύπωσε ο Krumbacher, οι χρονογραφίες είναι παγκόσμιες ιστορίες που οι συγγραφείς τους ξεκινούν την αφήγησή τους από κτίσεως κόσμου, μέχρι τη σύγχρονή τους εποχή ή λίγο πριν απ αυτήν. Ωστόσο ο όρος από κτίσεως κόσμου που δηλώνει τη χρονική αφετηρία της αφήγησης των έργων αυτών, διαφοροποιείται στο σύνολο των χρονογραφικών κειμένων που μας έχουν παραδοθεί. Οι περισσότερες χρονογραφίες επιχειρούν να αφηγηθούν την ιστορία της ανθρωπότητας από κτίσεως κόσμου ή από Αδάμ 3. Όπως διαπιστώνει η Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου 4, από τις εικοσιτέσσερις (4) συνολικά χρονογραφίες που σώζονται, μόνο στις επτά (7) η εξιστόρηση αρχίζει από κτίσεως κόσμου (πρώτη ημέρα), στις εννέα (9) η αφήγηση αρχίζει από τη δημιουργία του Αδάμ (έκτη ημέρα) και στις υπόλοιπες οχτώ (8) η έναρξη της αφήγησης ποικίλλει. Οι επτά (7) χρονογραφίες που η αφήγησή τους αρχίζει από κτίσεως κόσμου προτάσσοντας ως εισαγωγή την Κοσμοποιία, είναι με χρονολογική σειρά οι εξής:. Η Ἐκλογὴ Χρονογραφίας του Γεωργίου Συγκέλλου 5. Βλ. Jacobus C.M. van Winden, Hexaemeron, Reallexikon für Antike und Christentum, XIV, Stuttgart, 988, V. Grumel, La Chronologie [Traitè d Ètudes Byzantines (Bibliothèque Byzantine)], Paris 958 The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Al. Kazhdan, Chronology, Vol., New York, Oxford 99, Βλ. K. Krumbacher, Ιστορία, ό.π., τ. Α, Η έναρξη της αφήγησης των χρονικών από το σημείο αυτό δημιούργησε και τον όρο Χρονικόν από Αδάμ, όπως το αποκαλούσαν οι Βυζαντινοί, ή γνωστό ως παγκόσμιον χρονικόν. Βλ. C. Mango, Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, Αθήνα 007, Βλ. Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, Η Εξαήμερος του Μιχαήλ Γλυκά: Μια εκλαϊκευτική επιστημονική πραγματεία του ου αιώνα, Βυζαντινά 7 (994) Georgius Syncellus et Nicephorus CP. Chronographiae, έκδ. G. Dindorf, I-II, [CSHB],Βonnae 89,,-6, (7,9). (Η δημιουργία του ανθρώπου, η τοποθέτησή του στον παράδεισο και η ονοματοδοσία των ζώων συνεχίζει μέχρι και τον στίχο 7,9) και Georgii Syncelli Ecloga Chronographica, έκδ. A.A. Mosshamer, [BT], Leipzig

70 . Η Χρονογραφία του Συμεών Λογοθέτη. 3. Η Χρονογραφία του Ψευδοσυμεών. 4. Η Σύνοψις Ἱστοριῶν του Γεωργίου Κεδρηνού Η Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν του Ιωάννη Ζωναρά Η Σύνοψις Χρονικὴ του Κωνσταντίνου Μανασσή 5 και 7. Η Βίβλος Χρονικὴ του Μιχαήλ Γλυκά 6. Τα χρονικά αυτά παρά την πρώτη εντύπωση της απλοϊκότητας που αποκομίζει ο αναγνώστης αποτελούν όπως σημειώνει ο C. Mango 7 «προϊόντα μακράς εξέλιξης και μεγάλης επιστημονικής προσπάθειας». Η πρόταξη της Βιβλικής κοσμοποιίας στις χρονογραφίες συνδυαζόταν με τον στόχο του συγγραφέα, από τη μια να γράψει μία παγκόσμια ιστορία και όχι την ιστορία ενός έθνους, και από την άλλη, πεπεισμένος από τη θεία παρέμβαση στην εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων, προσπαθούσε να ερμηνεύσει τη συνεχή παρουσία του Θεού, μέσω της θείας οικονομίας, από τη δημιουργία του κόσμου, μέχρι το τέλος της ιστορίας, δίνοντας στο έργο του ηθικοδιδακτικό και εποικοδομητικό χαρακτήρα 8. Το υλικό για την αφήγηση της έναρξης της ιστορίας προέρχεται κυρίως από την Βίβλο, συνυφαίνοντας όμως και διάφορα άλλα στοιχεία, όπως ασσυριακά, αιγυπτιακά, ελληνικά και ρωμαϊκά 9, ο συγχρονισμός των οποίων απαιτούσε και ένα ενιαίο χρονολογικό πλαίσιο. Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon, έκδ. S. Wahlgren, [CFHB 49/], Berlin/New York 006,,-4,35. Paris.gr.7 φφ 8 v -0 r. 3 Compendium Historiarum, έκδ. I. Bekker, I-II, [CSHB], Bonnae , τ. I, 6,-9,. 4 Ioannis Zonarae Annales, έκδ. M. Pinder, I-II, [CSHB], Bonnae , τ. Ι. 7,-0, (,7). (Το ίδιο ισχύει και εδώ, ό.π., η αφήγηση της κοσμοποιίας κλείνει με τον στίχο,7). 5 Constantini Manassis Breviarium Chronicum, έκδ. Od. Lampsidis,[CFHB 36/], Αθήνα 996, Michaelis Glycae Annales, έκδ. I. Bekker, [CSHB],Bonnae 836, 4,4-6,8. 7 Βλ. C. Mango, ό.π., 6. 8 Βλ. Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, Η Εξαήμερος του Μιχαήλ Γλυκά, ό.π., Βλ. C. Mango, ό.π., 6. 70

71 Το σύστημα χρονολόγησης από κτίσεως κόσμου που δεν είχε γενικευτεί αρχικά εμφανίζεται σταδιακά κατά τον 8 ο μ.χ. αι. και με την πάροδο του χρόνου σιγά-σιγά κερδίζει συνεχώς έδαφος, αποτελώντας το κατεξοχήν χρονολογικό σύστημα των βυζαντινών χρονογραφιών. Η θεματική της αφήγησης από κτίσεως κόσμου, καθώς και η αναφορά στην ιερή ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης ως εισαγωγή, που περιλαμβάνει την Εξαήμερο Δημιουργία-Κοσμοποιία, αποτελούν κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα των χρονογραφιών και συνδέονται με την αρχαιοελληνική ιστοριογραφική παράδοση, με την ιουδαϊκή Απολογητική, καθώς και με τους χριστιανούς Απολογητές Πατέρες 3. Ο καθολικός χαρακτήρας της χρονογραφίας, με την έννοια της παγκόσμιας ιστορίας, σχετίζεται με αρχαία ελληνικά πρότυπα, κυρίως με τη Χρονογραφία του Ερατοσθένη (75-94 π.χ.) και τα Χρονικά του Απολλόδωρου. Και οι δύο προσπαθούν όσο το δυνατό να δώσουν μία πλήρη και περιεκτική σε γεγονότα, ιστορία του ελληνικού κόσμου 4. Εκτός όμως από τους χρονογράφους αυτούς, σημαντικοί υπήρξαν και οι χρονολογικοί κατάλογοι, με αναγραφές σημαντικών γεγονότων και προσώπων (ιερέων, αρχόντων, αθλητών κ.ά.), που διατηρούσαν οι πόλεις ήδη από την κλασική εποχή. Ο χώρος που άσκησε μεγάλη επίδραση στην εξέλιξη της βυζαντινής χρονογραφίας, ήταν η ελληνοϊουδαϊκή απολογητική γραμματεία. Οι εξελληνισμένοι Ιουδαίοι του ου αι. μ.χ., στην προσπάθειά Βλ. C. Mango, ό.π., 5. Οι βυζαντινοί χρονογράφοι, που δίνουν σύντομες περιγραφές του έργου των έξι ημερών, αποτελούν κατά τον F.I. Robbins μία τέταρτη ομάδα συγγραφέων σχετικά με το θέμα της εξαημέρου.βλ. The Hexaemeral Litterature :A study of the Greek and Latin, commentaries on Genesis, Chicago 9, Βλ. K. Krumbacher, Ιστορία, τ. Α, A. Pertusi, L atteggiamento spirituale della piú antica storiografia bizantina, Aevum 30 (956) 4 H. Hunger, ό.π., τ. Β, -5 C. Mango, Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, Αθήνα 007, 6-9 Απ. Καρπόζηλος,ό.π., τ.α (4 ος -7 ος αι.) Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, ό.π., Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π.,

72 τους να αντισταθούν στο ειδωλολατρικό παρελθόν, εξύμνησαν την ιστορία του ιουδαϊκού λαού που διαδραματίζεται στην Παλαιά Διαθήκη, καθώς και την ανωτερότητα της ιουδαϊκής θρησκείας, έναντι των άλλων ειδωλολατρικών θρησκειών. Κυριότεροι εκπρόσωποι υπήρξαν ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς ( ος αι. μ.χ.) και ο ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος ( ος αι. μ.χ.). Ο Φίλων, στο έργο του De opificio mundi (Περί τῆς κατά Μωυσέα κοσμοποιίας) δίνει μια πρωτότυπη ερμηνεία των έξι ημερών, όπου σύμφωνα με την άποψή του, δεν έχει να κάνει με ημέρες, δηλ. με χρόνο. Κατά τον Φίλωνα, η δημιουργία στην πραγματικότητα, τελείται δια μιάς και το ότι ο Θεός έφτιαξε τον κόσμο σε έξι ημέρες, έχει αλληγορική σημασία. Ο Φλάβιος Ιώσηπος στο έργο του Κατὰ Ἀπίωνος Ι,Ι, κάνει μία ιστορική αναδρομή του παρελθόντος, του ιουδαϊκού λαού και αποδεικνύει την αξιοπιστία των ιουδαϊκών ιστορικών μνημείων, έναντι των Ελλήνων. Το είδος αυτό θα ακμάσει και θα αποτελέσει το πρότυπο για τους Χριστιανούς Απολογητές 3, οι οποίοι έπρεπε να αντιμετωπίσουν την κριτική στάση των ειδωλολατρών. Οι Απολογητές πατέρες προσπάθησαν να αποδείξουν την αρχαιότητα της χριστιανικής θρησκείας, έναντι των Εβραίων και των Ελλήνων, γι αυτό και επεξεργάστηκαν διάφορα χρονολογικά συστήματα, στηριζόμενοι κυρίως σε συγκεκριμένα γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης. Οι απαρχές της χριστιανικής ιστοριογραφίας ανάγονται σ αυτές τις προσπάθειες των απολογητών, οι οποίοι παράλληλα, προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν χριστολογικά τη βιβλική ιστορία. Βλ.Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, ό.π., 3 και υποσ. 5 Jacobus C.M. van Winden, Hexaemeron, Reallexikon für Αntike und Christentum, XIV, Stuttgart, 988, Peter C. Bouteneff, Beginnings. Ancient Christian Readings of the Biblical Creation Narratives, Grand Rapids, Michigan 008, 7 3. Βλ. C. Mango, Βυζάντιο, ό.π., 6 Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, ό.π., Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α, 5-9, 34-35, 40 Παν. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τ. Β, Θεσ/νίκη 008,

73 Οι χρονολογικοί υπολογισμοί που πρότειναν, εκτός από τον καθορισμό του πρώτου έτους της δημιουργίας, συνδεόταν και με την ακριβή χρονολόγηση της συντέλειας του κόσμου, που αναμενόταν στα τέλη του ου αι. μ.χ. Η χριστιανική ερμηνεία του παρελθόντος, στηριζόταν σ αυτό το διάλογο, που είχε αρχίσει από τον ο αι. μ.χ., μεταξύ Εβραίων και Ελλήνων, σε μία προσπάθεια να καταδείξουν την αρχαιότητα του κόσμου και του λαού τους. Οι αντίπαλες αυτές παρατάξεις, για να αποδείξουν τις ιδέες τους, αναζητούσαν χρονολογικούς καταλόγους, ανάλογα με τις δικές τους απόψεις. Ο πρώτος χριστιανός πατέρας που έκανε με βάση την Παλαιά Διαθήκη, έναν λεπτομερή χρονολογικό υπολογισμό, προσπαθώντας να αποδείξει την αρχαιότητα της χριστιανικής θρησκείας, ήταν ο Θεόφιλος Αντιοχείας (τέλη ου αι. μ.χ.), ο οποίος στο έργο του προς Αὐτόλυκον 3, υπολόγισε τη Δημιουργία του κόσμου το 555 π.χ. Η βασική δομή του παγκόσμιου Χρονικού δημιουργήθηκε κατά τον 3 ο αι. μ.χ., πρόδρομοι του οποίου υπήρξαν, ο Σέξτος Ιούλιος Αφρικανός και ο Ιππόλυτος 4, οι οποίοι έγραψαν χρονογραφικά έργα, αρχίζοντας την αφήγησή τους από τη δημιουργία του κόσμου 5. Οι μεταγενέστεροι χριστιανοί ιστορικοί Σέξτος Ιούλιος Αφρικανός (3 ος αι. μ.χ.) και Ευσέβιος Καισαρείας (αρχές 4 ου αι. μ.χ.), που κινήθηκαν και εργάστηκαν στους λόγιους κύκλους της Αλεξάνδρειας, όπου υπήρχε μεγάλη χρονογραφική παράδοση, επηρεασμένοι από τη διδασκαλία και το έργο του Ωριγένη, προσπάθησαν να συνδέσουν τη βιβλική με την ειδωλολατρική ιστορία με Βλ. Oscar Cullman, Χριστός και Χρόνος, Αθήνα 980, 4. Ο αρχέγονος χριστιανισμός θέτει και τη θεϊκή δημιουργία «ἐν ἀρχῇ» και το λαϊκό τέρμα της έκβασης των πάντων «ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις» στην ίδια χριστοκεντρική προοπτική της βιβλικής ιστορίας. Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί, ό.π.,τ.α, Του ίδιου, ό.π., τ. Β, 49. Βλ. C. Mango, ό.π., 7 Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί, ό.π., τ. Α, 6 Παν. Χρήστου, ό. π., τ. Β, Migne, PG 6, στ Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π.,τ.α, Παν. Χρήστου, ό.π., τ.β, , Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ.α,

74 ένα χρονολογικό σύστημα. Ο Σέξτος Ιούλιος Αφρικανός, χρησιμοποίησε χρονολογικούς πίνακες και διαίρεσε την παγκόσμια ιστορία σε έξι χιλιετίες, με βάση την εξαήμερο δημιουργία του κόσμου. Ο ίδιος πίστευε ότι η ιστορία του κόσμου αποτελεί επανάληψη της εξαήμερης δημιουργίας, περιλαμβάνει δηλ. έξι μέρες από χίλια χρόνια η κάθε μία. Για τη δημιουργία του χρονολογικού του συστήματος στηρίχτηκε στο κείμενο της Π. Διαθήκης, Γένεσις (επτά ημέρες της Δημιουργίας) και στο βιβλίο του προφήτη Δανιήλ (κεφ. 9, 4), δίνοντας στη χρονογραφία του μία εσχατολογική ερμηνεία της ιστορίας από τους χρόνους της Δημιουργίας, χωρίς όμως να έχει τη μορφή μιας παγκόσμιας χρονογραφίας από κτίσεως κόσμου. Ο Ευσέβιος Καισαρείας 3, τελειοποίησε τη δομή του παγκόσμιου χρονικού προσδίδοντάς του ταυτόχρονα και ιστορικοφιλοσοφικό χαρακτήρα 4. Η πρωτοτυπία 5 του στο χώρο της ιστοριογραφίας, έγκειται στο ότι οι διάφορες χρονολογίες που είχαν καταγραφεί σε καταλόγους, παρουσιάστηκαν σε ενιαία μορφή και σε παράλληλες στήλες, καλύπτοντας με συγχρονιστικούς παράλληλους πίνακες την ιστορία όλων των γνωστών λαών, από την αρχή της ιστορίας τους, μέχρι τις μέρες του, αποτελώντας μία πρώτη σύνθεση εβραϊκής, χριστιανικής και ειδωλολατρικής ιστορίας. Σε αντίθεση με τον Ιούλιο Αφρικανό, δεν στηρίχτηκε στην αποκαλυπτική (Δαν. 9, 4) και δεν ενδιαφέρθηκε για τον Βλ. C. Mango, ό.π., 7 Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, ό.π., 3 Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α, 35. Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., 35, 4-46, Παν. Χρήστου, Ελληνική πατρολογία, τ. Β, Θεσ/νίκη 008, , Βλ.Παν. Χρήστου, Ελληνική πατρολογία, τ. Γ, Θεσ/νίκη 008, , 33 Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α, Είναι ο πρώτος ιστορικός που επιχείρησε να κάνει μια χριστιανική ερμηνεία της ιστορίας, αποκτώντας το ιστορικό του έργο ιδιαίτερη σημασία, Βλ. H. Hunger, ό.π., τ. Β,. 5 Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α,

75 καθορισμό του χρόνου των εσχάτων. Απέρριψε έτσι τη χιλιαστική άποψη εγκαταλείποντας την εξιστόρηση κατά χιλιετίες. Ως εκκίνηση έλαβε το έτος ακμής Αβραάμ το 05 π.χ. Τον 5 ο αι. μ.χ. συστηματοποιείται ακόμη περισσότερο, ως προς τη δομή το παγκόσμιο χρονικό, από τους Αλεξανδρινούς μοναχούς, Πανόδωρο και Αννιανό. Ο Πανόδωρος, προσπάθησε να συνδυάσει και εναρμονίσει την κοσμική ιστορία με τη Βιβλική Αγία Γραφή, αποτελώντας μεγάλο επίτευγμα, ενώ ο Αννιανός, αρχίζει την εξιστόρησή του με τη δημιουργία του κόσμου και τοποθετεί κατά τον υπολογισμό του τη γέννηση του Χριστού στο έτος 5493, προσδιόρισε την ημέρα της δημιουργίας στις 5 Μαρτίου, ενώ την ίδια ημερομηνία όρισε τη γέννηση του Χριστού το έτος 550, από κτίσεως κόσμου. Τα έργα που θα ασκήσουν μεγάλη επίδραση στους επόμενους χρονογράφους και θα σφραγίσουν τη βυζαντινή χρονογραφία στο σύνολό της, είναι η παλαιότερη βυζαντινή χρονογραφία που έχει σωθεί, έργο του Σύρου χρονογράφου Ιωάννη Μαλάλα 3 (6 ος αι. μ.χ.), καθώς και το έργο ανωνύμου, Πασχάλιο Χρονικό 4 (7 ος αι. μ.χ.). Ο Ιωάννης Μαλάλας, όπως αναφέρει ο Hunger 5, «γίνεται ο αρχηγέτης και το πρότυπο της βυζαντινής χρονογραφίας και της ελαφράς λογοτεχνίας», αν και ο ίδιος αναφέρεται στο έργο του, σε άλλους «σοφωτάτους» χρονογράφους πριν απ αυτόν, όπως στον Δομνίνο, Νεστοριανό, Παυσανία, Θεόφιλο, Τιμόθεο, που ανήκουν πιθανόν στον 5 ο - 6 ο αι. μ.χ. Ο συγγραφέας του Πασχάλιου Χρονικού 6 (έχει ως αφετηρία), προσδιόρισε την πρώτη μέρα της δημιουργίας την Κυριακή 8 Μαρτίου Βλ. K. Krumbacher, Ιστορία, τ. Α, 693 Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α, Παν. Χρήστου, ό.π., τ. Γ, Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α, Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α, H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, τ. Β, Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α, H. Hunger, ό.π., τ. Β, Βλ. H. Hunger, ό.π., τ. Β, 3. 6 Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Α, 586 Παν.Χρήστου, Ελληνική πατρολογία, τ. Ε, Θεσ/νίκη 006,

76 του 5509 και τη γέννηση του Χριστού, την Τετάρτη 5 Δεκεμβρίου 5507, από κτίσεως κόσμου. Το πλήθος των συστημάτων χρονολόγησης που χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί μέχρι τον 9 ο αι. μ.χ., σήμαινε ότι οι ιστορικοί και χρονογράφοι έπρεπε πάντα να εναρμονίζουν και να συνδυάζουν αλληλοεπικαλυπτόμενα συστήματα. Το αλεξανδρινό σύστημα χρονολόγησης που συναντούμε στον Γεώργιο Σύγκελλο και τον Θεοφάνη τον Ομολογητή 3, όριζε ως ημέρα δημιουργίας την 5 Μαρτίου Ο επονομαζόμενος αυτός αλεξανδρινός υπολογισμός διαφέρει, τόσο από τον υπολογισμό του Πασχάλιου Χρονικού, όσο και από το διαδεδομένο βυζαντινό σύστημα, το οποίο είχε κατοχυρωθεί στην Κωνσταντινούπολη τον 9 ο αι. μ.χ. και το οποίο άρχιζε από το 5508 π.χ. Το ενοποιημένο αυτό σύστημα χρονολόγησης μετά τον Θεοφάνη, έγινε δεκτό και επικράτησε μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας 4. Ενώ το περίγραμμα της βυζαντινής παγκόσμιας ιστορίας που διαμορφώθηκε κατά τον ο -5 ο αι. μ.χ., διατήρησε τα κύρια χαρακτηριστικά του και στους επόμενους αιώνες, παρά την υποβάθμιση που υπέστη από τη συνεχή επανάληψη, συνεχίζοντας την παράδοσή του μέχρι και μετά την άλωση του Βυζαντίου από τους Τούρκους 5. Βλ. The Oxford Dictionary,ό.π., ed. Al. Kazhdan, Chronology, V., New York, Oxford 99, 449. Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Β, H. Hunger, ό.π., τ. Β, Βλ. Απ. Καρπόζηλος, ό.π., τ. Β, 7-4 H. Hunger, ό.π., τ. Β, Βλ. C. Mango, The tradition of Byzantine Chronography, Harvard Ukrainian Studies, v. /3 (988/989), Βλ. C. Mango, Βυζάντιο, Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, Αθήνα 007, 9. 76

77 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ Κ. ΜΑΝΑΣΣΗ. Η ΑΦΗΓΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΙΙΑΣ ΠΗΓΕΣ ΓΛΩΣΣΑ. 77

78 Ι. Δομή Περιεχόμενο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ο Η Χρονική Σύνοψη Ο Κ. Μανασσής στο έργο του Σύνοψις Χρονική, αποπειράται να συνθέσει σε 660 δεκαπεντασύλλαβους στίχους, ένα διάγραμμα παγκόσμιας ιστορίας από κτίσεως κόσμου, έως την πτώση του Νικηφόρου Βοτανειάτη το 08, με μία φιλόδοξη προσπάθεια σύζευξης δύο διαφορετικών γραμματειακών ειδών, της ιστορίας και της ποίησης, πλέκοντας την τέχνη του στίχου με την ιστορική γραφή, κι αυτό γιατί στόχος του συγγραφέα ήταν περισσότερο να τέρψει τους αναγνώστες 3, Η Χρονική Σύνοψη είναι γραμμένη σε δεκαπεντασύλλαβο, το λεγόμενο «πολιτικό» στίχο, ένα μέτρο που ήταν πολύ διαδεδομένο στους λογοτεχνικούς κύκλους της αυλής του Μανασσή, που εξακολουθούσε όμως να είναι ασυνήθιστος στα πλαίσια της ιστοριογραφίας. Η επιλογή του πολιτικού στίχου υποδηλώνει από μόνη της, ότι σκοπός του συγγραφέα ήταν κάτι περισσότερο από το να αποτελέσει για τους αναγνώστες πηγή ιστορικού υλικού. Η ενσωμάτωση ωστόσο του ιστορικού υλικού μέσα στο στίχο ενδεχομένως ενισχύει το λογοτεχνικό χαρακτήρα του Χρονικού, αλλά ο στίχος από μόνος του δεν αλλάζει το ιστορικό περιεχόμενο. Βλ. I. Nilsson and Eva Nyström, To compose, read, and use a Byzantine text: aspects of the chronicle of Constantine Manasses, Byzantine and Modern Greek Studies, Vol. 33 No (009) 44. Βλ. Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Γ, Αθήνα 009, 535. Το αποτέλεσμα αυτής της σύζευξης-συνύπαρξης εκτιμήθηκε με διάφορους τρόπους, πολλές φορές και διαφορετικούς μεταξύ τους. Άλλοι εντάσσουν το κείμενο στην παράδοση της χρονογραφίας και του ιστορικού έπους, άλλοι αμφισβήτησαν την ιστορική ή τόνισαν τη λογοτεχνική του αξία. Βλ. Eirini-Sophia Kiapidou, Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική. Οι πηγές του για την εξιστόρηση της πρωτοβυζαντινής περιόδου, Realia Byzantina, Walter de Gruyter Berlin New York 009, Η I. Nilsson το χαρακτηρίζει «πρωτοποριακό» χρονικό, λόγω του ότι η μορφή του χρονικού αυτού είναι αρκετά διαφορετική απ αυτό που έχουμε συνηθίσει, βλ. I. Nilsson, Discovering literariness in the past: Literatur vs. History in the Synopsis Chronike of Konstantinos Manasses, In P. Odorico P.A. Agapitos and M. Hinterberger (eds.), L ecriture de la mémoire. La littérarité de l historiographie. Actes du IIIe colloque international philologique «Ερμηνεία», Nicosie 6-8 Mai 004, [Dossiers Byzantins 6], Paris 006, 6. Ενώ η Μαρία Αυγερινού-Τζιώγα αναφέρει, ότι το χρονογραφικό έργο του Κ. Μανασσή κινείται στην τροχιά της «δραματοποιημένης ιστορίας», βλ. Μ. Αυγερινού-Τζιώγα, Τα εικονικά στοιχεία στη Χρονική Σύνοψη του Κων/νου Μανασσή, Λόγια και Δημώδης Γραμματεία του Ελληνικού Μεσαίωνα. Αφιέρωμα στον Εύδοξο Θ. Τσολάκη, [Πρακτικά Θ Επιστημονικής Συνάντησης (-3 Μαΐου 000)], Θεσσαλονίκη 00, 9. 3 Σχετικά με το ακροατήριο στο οποίο απευθυνόταν ο Κ. Μανασσής, ο Λαμψίδης (βλ. Od. Lampsidis, Constantini Manassis Breviarium Chronicum, [CFHB 36/-], Athens 996, Εισαγωγή, XLIII), αναφέρει ότι εξαιτίας της απλής γλώσσας του έργου, περιλάμβανε όχι 78

79 παρά να καταγράψει το ιστορικό παρελθόν με τον γνωστό παραδοσιακό τρόπο των χρονογράφων. Ο Κ. Μανασσής, παρατηρεί η I. Nilsson, δεν διερευνά μία ιστορική περίοδο το ενδιαφέρον του δεν είναι να προσθέσει στην ήδη συσσωρευόμενη παράδοση των χρονικών, αλλά η αφηγηματική και λογοτεχνική δυναμική αυτής της παράδοσης, το ξεσκέπασμα απ αυτόν της λογοτεχνικότητας που είναι έμφυτη στο παρελθόν. Ο συγγραφέας της Χρονικής Σύνοψης δεν συνθέτει την ιστορία ως ιστορικός, αλλά κάνοντας επιλεκτική σύνθεση σε επεισόδια, την αποδίδει όπως ένας λογοτέχνης, μυθογράφος, «παραμυθάς». Αντλεί τις πληροφορίες από τις εκάστοτε πηγές και τις διακοσμεί ως λογοτέχνης 3 και μάλλον μοναδικός, όσον αφορά την αφηγηματική ροή που επιτυγχάνει. Συντέμνει, λίγο ή πολύ, τα κείμενα των πηγών και εμφανίζει μόνο λεπτομέρειες που θα μπορούσαν να προβάλουν τη λογοτεχνική αφήγηση της ιστορικής ύλης. Ο Κ. Μανασσής εφάρμοσε κατά τη συγγραφή της Χρονικής Σύνοψης μία ποικιλία από στοιχεία μόνο μία elite αλλά ένα ευρύτερο κοινό. Κατά την άποψη της I. Nilsson, το ακροατήριο στο οποίο στόχευε ο Μανασσής ήταν μια μικρή ομάδα πολύ μορφωμένων διανοουμένων (κάτι που προκύπτει από τη δομή και το ύφος του ίδιου του κειμένου), βλ. I. Nilsson, Discovering, ό.π., 7, υπ. 7. Και ο Reinsch απορρίπτοντας τον ισχυρισμό ότι η Χρονική Σύνοψις αποτελεί λαϊκό κείμενο, διατυπώνει την άποψη, ότι λόγω της προσεγμένης γλώσσας που χρησιμοποιείται, θα ήταν προσβάσιμη σε έναν μικρό κύκλο λογίων, βλ. Diether R. Reinsch, Historia ancilla litterarum?zum literarischen Geschmack in der Komnenenzeit: Das Beispel der Σύνοψις Χρονική des Konstantinos Manasses, in P. Odorico and P.A. Agapitos (eds.), Pour une nouvelle histoire de la literature Byzantine. Actes du colloque international philologique, Nicosie, 5-8 Mai 000 [Dossiers Byzantins ], Paris 00, Eirini-Sophia Kiapidou, ό.π., 59. Βλ. I. Nilsson, Discovering, ό.π., 8. Βλ. Od. Lampsidis, Εισαγωγή, ό.π., L. 3 Η I. Nilsson χαρακτηρίζει τη Χρονική Σύνοψη «λογοτεχνικό χρονικό» και όχι μία κανονική ιστορία, ούτε κάποιο είδος ιστορικού μυθιστορήματος, ενώ ο μυθιστορηματικός χαρακτήρας του έργου, αποτελεί κατά την ίδια, ένα από τα δυνατά του σημεία και όχι αδυναμία του. Βλ. I. Nilsson, ό.π., 5,

80 λογοτεχνικότητας, προκειμένου να πληροφορήσει, να διδάξει και να καθηλώσει το συγκεκριμένο κοινό. Η επιλεκτική χρήση των πηγών, η προσεκτική ανάμειξη του θεματικού υλικού με τη δομή και η παρείσδυση του Κ. Μανασσή, φανερώνουν ένα συγγραφέα με ιδιαίτερη γνώση του εαυτού του και των ικανοτήτων του, που τολμά να ανατρέψει ένα καθιερωμένο λογοτεχνικό είδος και να προσθέσει σ αυτό εκφραστικές στρατηγικές ή μυθιστορηματικές πλοκές. Παρ όλα αυτά η Χρονική Σύνοψη δεν είναι μυθιστόρημα 3.Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μυθιστορηματικά τεχνάσματα για να διηγηθεί την ιστορία του, αλλά παραμένει ένα αληθινό ιστορικό έργο. Πολύ εύστοχα ο D. Reinsch 4 κάνει λόγο για λογοτεχνοποίηση της ιστορίας, χαρακτηριστικό του λογοτεχνικού γούστου στα μέσα του ου αιώνα, καθώς και για λογοτεχνικό παιχνίδι. Ο Μανασσής ενδιαφερόταν περισσότερο για τη λογοτεχνία, σημειώνει η I. Nilsson 5, στο να διηγηθεί δηλαδή μια όμορφη ιστορία, παρά σε αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως ιστορία, αποκαλύπτοντάς μας αντιλήψεις για την ιστορία, τη λογοτεχνική Βλ. Konstantinos Zafeiris, Narrating the past: Elements of littérarité in the Synopsis Chronike, in P. Odorico P.A. Agapitos and M. Hinterberger (eds.), L écriture de la mémoire. La littérarité de l historiographie. Actes du IIIe colloque international philologique «Ερμηνεία», Nicosie, 6-8 Mai 004. [Dossiers Byzantins 6], Paris 006, 46. Βλ. I. Nilsson, Narrating images in Byzantine Literature: The Ekphraseis of Konstantinos Manasses, JÖB 55 (005) Βλ. I. Nilsson and Eva Nyström, To compose, ό.π., Βλ.Diether R. Reinsch, Historia Ancilla Litterarum? Zum, ό.π., 84, 89, 93. Ο G. Beck σημειώνει πως το παγκόσμιο Χρονικό του Κ.Μανασσή παρουσιάζει πολλά χαρακτηριστικά της νουβέλας και του μυθιστορήματος, βλ. G. Beck, Βυζαντινόν Ερωτικόν, Αθήνα 999, 4. 5 Βλ. I. Nilsson, Narrating, ό.π., 30. Η Eirini-Sophia Kiapidou αναφέρει πως για την αποτίμηση της ιστορικής αξίας της Χρονικής Σύνοψης δεν φτάνει μόνο η μελέτη της λογοτεχνικότητας του κειμένου, αλλά και η περαιτέρω έρευνα του ιστορικού μέρους, με τη διερεύνηση των πηγών και την αξιοποίησή τους από το συγγραφέα. Βλ. ό.π.,

81 αισθητική και την πολιτισμική συναίσθηση της Κωνσταντινούπολης του δωδέκατου αιώνα. Ωστόσο ο Κ. Μανασσής ποτέ δεν παύει να αναζητά την ιστορική αλήθεια. Ο παιχνιδιάρικος τρόπος με τον οποίο χειρίζεται το σοβαρό περιεχόμενο στη Χρονική Σύνοψη υποδηλώνει ότι προσδοκούσε να αναγνωριστεί ο ρόλος του ως συγγραφέα από την πελάτισσά του και το κοινό και ταυτόχρονα τους άφησε να ψυχαγωγηθούν με τη λογοτεχνική του ιστορία. Με την έννοια αυτή η Χρονική Σύνοψη κάνει τη μετάβαση από τη «γραφή της μνήμης», στη «λογοτεχνικότητα της ιστορίας», κατά την έκφραση της I. Nilsson. Το περιεχόμενο και η βασική κατανομή στη Χρονική Σύνοψη ακολουθούν τον τύπο του Βυζαντινού Χρονικού: αρχίζει με τη Δημιουργία και φτάνει μέχρι σχεδόν τα χρόνια του συγγραφέα, καθώς παρουσιάζει ιστορικά γεγονότα που τα αντλεί από παλιότερες ιστορίες και χρονικά. Η δομή 3 του έργου Σύνοψις Χρονική, η οποία δεν διαφέρει από τις άλλες χρονογραφίες έχει ως εξής: Βλ. I. Nilsson and Eva Nyström, ό.π., 43. Όπως παρατηρεί ο P. Magdalino, η λογοτεχνία του Κ.Μανασσή, εξυπηρετούσε στην ικανοποίηση του αυλικού λογοτεχνικού γούστου μιας κοινωνίας, που ήταν εξευγενισμένο, αλλά όχι τόσο πολύ βαθύ ( οι περιγραφές του αποτελούσαν ένα ευχάριστο μείγμα αισθησιακών εκφράσεων και διανοουμενίστικης σκέψης), βλ. In Search of the Byzantine Courtier : Leo Choirosphaktes and Constantinos Manasses,Byzantine Court culture from 89 to 04, ed. Henry Maguire, Washington 997,64. Βλ. I. Nilsson, Discovering..., [Dossiers Byzantins 6], ό.π., 3. 3 Βλ.Od. Lampsidis, Constantini Manassis,[CFHB],ό.π., (Εισαγωγή, XXI-XXXIX). Ο Οδ. Λαμψίδης διατυπώνει την άποψη ότι πιθανότατα η Χρονική Σύνοψη να είχε συντεθεί σε τμήματα-ενότητες. Το πρώτο (-505) και το δεύτερο (55-660) με τομή τους στίχους (506-5) προς τον αυτοκράτορα για να τον εξευμενίσουν. Βλ. Od. Lampsidis, ό.π., Εισαγωγή, ΧΙΧ και του ίδιου, Κωνσταντίνου Μανασσή, Σύνοψις Χρονική, Αθήνα 003, 6. Ο Απ. Καρπόζηλος αναφέρει ότι η άποψη αυτή δεν είναι τίποτα άλλο παρά απλή εικασία, βλ. Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί, ό.π., τ. Γ, 536. Η δε Eirini-Sophia Kiapidou (βλ., Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Μανασσής συγγράφει Σύνοψη Χρονική,ό.π.,60, υποσ. 6) αναφέρει, ότι η Σ.Χ. χωρίζεται σε τρεις ενότητες: (α) την ιστορία της Βίβλου και των διαφόρων ανατολικών βασιλείων (7-07) μέχρι τον Τρωικό πόλεμο (09-470), (β) τη ρωμαϊκή ιστορία από την ίδρυση της Ρώμης από τον Αινεία μέχρι τη βασιλεία του Διοκλητιανού (47-90) και (γ) τη βυζαντινή ιστορία από τον Μέγα Κωνσταντίνο μέχρι και τον Νικηφόρο Γ Βοτανειάτη (9-660). 8

82 Μετά το εννεάστιχο σε δακτυλικό εξάμετρο αφιερωτικό επίγραμμα, ακολουθεί ένα επιτηδευμένο προοίμιο, όπου ο συγγραφέας προσφέρει το έργο στη σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη, η οποία κατά παραγγελία του ανέθεσε τη συγγραφή του (-7), αναφέροντας ότι βάση του έργου είναι οι ιστορικοί και χρονογράφοι που διακρίνονται για την ακρίβεια ή πλησιάζουν περισσότερο την αλήθεια (8-6). Η αφήγηση ξεκινά με τη βιβλική διήγηση-ιστορία της δημιουργίας του κόσμου και του ανθρώπου (7-85), εξιστορώντας τα γεγονότα μέχρι και τον Αβραάμ (86-534). Στη συνέχεια αφηγείται την ιστορία διαφόρων λαών της Ανατολής (Ασσυρίων, Αιγυπτίων, Χαλδαίων, Μήδων και Περσών) έως την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου και των Πτολεμαίων ( ) και φτάνοντας μέχρι τη βαβυλώνια αιχμαλωσία των Εβραίων από τον Ναβουχοδονόσορα (967-07). Ακολουθεί ο Τρωικός πόλεμος (08-470), συνεχίζοντας με την ιστορία από την ίδρυση της Ρώμης από τον Αινεία, μέχρι την εποχή του Διοκλητιανού (47-90) και τέλος με τη ρωμαϊκή-βυζαντινή ιστορία από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως τη βασιλεία του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη (9-6608). Η αφήγηση τελειώνει, αναφέροντας στους επόμενους τελευταίους στίχους ( ) ότι, λόγω του πλήθους των αμέτρητων ηρωικών πράξεων και κατορθωμάτων (τροπαιουχημάτων) των Κομνηνών, είναι αδύνατο να τα περιγράψει εκτενώς. Βλ.Od. Lampsidis, Constantini Manassis,ό.π., XVII. Για την κριτική έκδοση του επιγράμματος βλ. του ίδιου, Zur Sebastokratorissa Eirene, JÖB 34 (984), Περισσότερα για το περιεχόμενο, τη δομή, τη γλώσσα και το ύφος του προοιμίου της Χρονικής Σύνοψης, βλ. Konstantinos Zafeiris, Narrating the past: Elements, ό.π.,

83 ΙΙ. Η αφήγηση της κοσμοποιίας και της δημιουργίας του ανθρώπου (7-85) Η αφήγηση της δημιουργίας αποτελεί ουσιώδες τμήμα κάθε Χρονικού του βυζαντινού κόσμου, αλλά η εκδοχή του Κ. Μανασσή συγκριτικά με άλλα βυζαντινά Χρονικά είναι ιδιαίτερα λογοτεχνική και ποιητική. Η ποιητική αυτή εντύπωση δεν είναι αποτέλεσμα μόνο της απόδοσης του ιστορικού υλικού σε στίχους, αλλά και της δημιουργικής χρήσης της γλώσσας καθώς και των περίτεχνων τεχνικών αφήγησης. Παραμένοντας πιστός στη σειρά κατασκευής των δημιουργημάτων, 3 όπως αυτά αναφέρονται στο κείμενο της Γένεσης, περιγράφει σε 59 στίχους, τη δημιουργία του ουρανού και της γης, της χλωρίδας και της πανίδας, με αποκορύφωμα τη δημιουργία του Αδάμ και της Εύας. Ο ίδιος βέβαια διακοσμεί τη διήγηση ως λογοτέχνης, αποτυπώνοντας την προσωπική του σφραγίδα και το ιδιαίτερο λογοτεχνικό του ταλέντο. Όπως παρατηρεί η I. Nilsson 4 «στην ιστορία της δημιουργίας, πάνω απ όλα, είναι η κεντρική θέση της έκφρασης, μαζί με τη διευρυμένη χρησιμοποίηση του λογοτεχνικού δυναμικού, που μας παρέχουν τον ποιητικό χαρακτήρα του επεισοδίου». Από τις εικοσιτέσσερις χρονογραφίες που είναι γνωστές, μόνο στις επτά η εξιστόρηση αρχίζει από κτίσεως κόσμου και στις εννέα από τη δημιουργία του Αδάμ. Βλ. Σ. Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, Η Εξαήμερος του Μιχαήλ Γλυκά: Μια εκλαϊκευτική επιστημονική πραγματεία του ου αιώνα, Βυζαντινά 7 (994) 4-7. Οι άλλες χρονογραφίες που αρχίζουν τη διήγησή τους από κτίσεως κόσμου είναι: η Ἐκλογὴ Χρονογραφίας του Γεωργίου Συγκέλλου, η Χρονογραφία του Συμεών Λογοθέτη, η Χρονογραφία του Ψευδοσυμεών, η Σύνοψις Ἱστοριῶν του Γεωργίου Κεδρηνού, η Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν του Ιωάννη Ζωναρά και η Βίβλος Χρονικὴ του Μιχαήλ Γλυκά. 3 Ο Κ. Μανασσής παραβιάζει τη σειρά κατασκευής των όντων, σε σχέση με τη διήγηση της Γένεσης, μόνο κατά την έκτη ημέρα. Ενώ στην Π.Δ. τα θηλαστικά κατασκευάζονται την έκτη ημέρα μαζί με τον άνθρωπο, ο Μανασσής τα βάζει να δημιουργούνται την πέμπτη ημέρα, μαζί με τα πτηνά και τους θαλάσσιους οργανισμούς και την έκτη να κατασκευάζεται μόνο ο άνθρωπος. Κάνει αυτή τη διάκριση, προφανώς, για να εξάρει το μεγαλείο και την αξία του ανθρώπου ως κορωνίδα της δημιουργίας. 4 Βλ. I. Nilsson, Narrating, ό.π., 3. 83

84 Σε ό,τι αφορά την αφηγηματική ροή που επιτυγχάνει, είναι μάλλον μοναδικός κατά τη Nilsson, χρησιμοποιώντας εναλλασσόμενα αφηγηματικά τεχνάσματα, όπως προσεγμένα ανοίγματα και κλεισίματα των επεισοδίων, παρεμβάσεις του συγγραφέα ή ανακεφαλαιώσεις. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται στην ιστορία της κοσμοποιίας, παίρνοντας τη μορφή μιας εκτεταμένης σειράς από εκφράσεις (αριθμούνται πέντε, όλες προσεγμένα διαχωρισμένες και συνυφασμένες με την αφήγηση): Τρίτη ημέρα, «Έκφραση του στολισμού της γης» (69-99), Τέταρτη ημέρα, «Έκφραση του ήλιου, της σελήνης και των άστρων» (04-34), Πέμπτη ημέρα, «Έκφραση της δημιουργίας των πτηνών και των ζώων» (44-73), Έκτη ημέρα, «Έκφραση του κήπου της Εδέμ» (87-5) και «Έκφραση της ονοματοδοσίας των ζώων» (48-7). Χωρίς να αποτελούν στατικές περιγραφές που απλά διακοσμούν το κείμενο, είναι από μόνες τους αφηγηματικές, περιγράφοντας εικόνες ή αντικείμενα και ταυτόχρονα προάγοντας χωρίς διακοπές την ιστορία και παίζοντας ένα συγκεκριμένο ρόλο στην αφήγηση. Έτσι ο Κ. Μανασσής ξεκινά τη συγγραφή του μάλλον παραδοσιακά (από βιβλική και χρονολογική άποψη) και στη συνέχεια την επεκτείνει βήμα - βήμα, χωρικά, μέσω των εκφράσεων, επιβραδύνοντας την αφηγηματική ροή, μέχρι την ολοκλήρωση της κάθε σκηνής. Η I. Nilsson σημειώνει ότι «η δημιουργία του κόσμου, όπως αναφέρεται στην Π.Δ., προσφέρει έναν δομικό μηχανισμό που δεν μπορεί να αγνοηθεί, η διαίρεση σε ημέρες με τα έργα του Θεού που αντιστοιχούν σ αυτές και η δομή αυτή, αποτελεί τον πυρήνα και στην εκδοχή του Βλ. I. Nilsson, Discovering, ό.π., 8-9. Η Μ. Αυγερινού, κάνει λόγο για προσθετικόσυσσωρευτικό ύφος, χαρακτηριστικό της Μανάσσειας περιγραφής, βλ. Τα εικονικά στοιχεία στη Χρονική Σύνοψη, ό.π., Γενικότερα για τις εκφράσεις βλ. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ. Α, Αθήνα 987, Για τη ρητορική τέχνη στις εκφράσεις βλ.β. Κατσαρός, Η ρητορική ως «Θεωρία Λογοτεχνίας» των Βυζαντινών, Pour une nouvelle histoire de la literature byzantine, Actes du colloque international philologique, Nicosie, 5-8 Mai 000, [Dossiers Byzantins ], Paris 00,

85 Μανασσή». Ο Κ. Μανασσής ακολουθεί το βασικό δομικό τέχνασμα που προσφέρει η Γένεση, την κατανομή δηλαδή των δημιουργημάτων σε ημέρες. Στο έργο του η διάρθρωση αυτή αναπτύσσεται σε δομικό, χρονικό και θεματικό επίπεδο, συνεισφέροντας όλα μαζί στην ποιητική εντύπωση που αφήνει το έργο. Ο εντυπωσιασμός αυτός επιζητείται με κάθε ευκαιρία από τον συγγραφέα, είτε πρόκειται για περιγραφές της φύσης, των ζώων και των πλανητών (άστρων). Το περιεχόμενο της αφήγησης της δημιουργίας (7-85) έχει την εξής διάταξη: Πρώτη ημέρα (7-37). Δημιουργία του ουρανού και της γης. Δημιουργία του φωτός και διαχωρισμός από το σκοτάδι. Δεύτερη μέρα (38-47). Δημιουργία του στερεώματος και διαχωρισμός των υδάτων. Τρίτη μέρα (48-99). Διαχωρισμός ξηράς και θάλασσας (48-63). Δημιουργία του φυτικού βασιλείου (βλάστησης) (64-99). [Στολισμός της Γης (69-99) (Έκφραση)]. Τέταρτη μέρα (00-4). Δημιουργία των ουρανίων σωμάτων (ήλιοςσελήνη) και των άστρων [Στολισμός του ουρανού (04-34) (Έκφραση)]. Πέμπτη μέρα (4-80). Δημιουργία της πανίδας (θαλάσσιων οργανισμών και ζώων). [Δημιουργία του ζωικού βασιλείου (44-73) (Έκφραση)]. Βλ. I. Nilsson, Discovering, ό.π., 9. Η Βίβλος ακολουθεί τον κανόνα που ισχύει στην περιγραφή ενός έργου τέχνης, να θεωρείται πρώτα στο σύνολό του και έπειτα στις επί μέρους λεπτομέρειες που το συνθέτουν, αρχίζοντας με γενική αναφορά στο σύμπαν και συνεχίζοντας με τη λεπτομερή παρουσίαση των μερών του διακόσμου του. Βλ. Στ. Καλαντζάκης, «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς», Ερμηνευτική ανάλυση των περί δημιουργίας διηγήσεων της Γενέσεως, εκδ. Πουρνάρας, Θεσ/νίκη 00, 95 Σάββας Αγουρίδης, Βιβλικές θεολογικές μελέτες, Μύθος Ιστορία Μυθολογία, (Ανάλυση περικοπών από τα κεφάλαια - της Γενέσεως), Αθήνα 993, εκδ. «Άρτος Ζωής»,

86 Έκτη μέρα (8-85). [Περιγραφή της Εδέμ (87-5) (Έκφραση)]. Οι τέσσερις ποταμοί του παραδείσου (6-30). Η δημιουργία του Αδάμ (3-47). [Η ονοματοδοσία των ζώων από τον Αδάμ (48-7) (Έκφραση)]. Ύπνωση του Αδάμ και δημιουργία της Εύας (77-8). Η προπτωτική κατάσταση των πρωτοπλάστων (83-85). 86

87 Πρώτη ημέρα (7-37) Ο συγγραφέας αρχίζει την αφήγησή του με τη δημιουργία του ουρανού και της γης, τη δημιουργία του φωτός και το διαχωρισμό του από το σκοτάδι. Όσα δημιουργούνται οφείλουν την ύπαρξή τους στο λόγο του Θεού (ὁ τοῦ θεοῦ παντέλειος καὶ κοσμοκτίστωρ λόγος, 7). Πιο κάτω θα τονίσει επίσης τη δύναμη του λόγου του, στη δημιουργία του κήπου της Εδέμ (ἀλλὰ τῷ λόγῳ μόνῳ, 84). Το «ἐν ἀρχῇ» της Π.Δ. αποδίδεται εδώ με το ἀρχῆθεν (8), που δηλώνει την έναρξη του χρόνου και κατ επέκταση της ιστορίας. Μαζί με τον ουρανό και τη γη, ο Θεός δημιουργεί το φως, που καθώς εναλλάσσεται με το σκοτάδι, καθορίζει το χρόνο. Ο δημιουργικός λόγος του Θεού μάχεται με το σκότος (3-36), που συμβολίζει την άρνηση της ζωής και γενικά το χάος, την αταξία. Ο Θεός αντιπαλεύει με τις σκοτεινές δυνάμεις και βάζει τάξη στο σύμπαν. Η ιδέα είναι πως ο Θεός τακτοποιεί-διατάσσει τα πράγματα και τα στοιχεία του χάους μπαίνουν στη θέση τους σε σχέση με τον δημιουργούμενο κόσμο. Η διατύπωση της Γένεσης (Γεν., 5) «καὶ ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωΐ, ἡμέρα μία», έχει τροποποιηθεί και επεκταθεί από τον Μανασσή. Ο ίδιος κλείνει την πρώτη ημέρα με την έκφραση «ἐν τούτοις οὖν παρέδραμε τῶν ἡμερῶν ἡ πρώτη» (37), ενώ η μετάβαση στη δεύτερη ημέρα γίνεται με την έκφραση «Τοῦ δὲ βλεφάρου λάμψαντος ἡμέρας τῆς δευτέρας» (38). Η μεταφορική χρήση των βλεφάρων (38), των κορών των οφθαλμών (48) και προσώπων (0), που θυμίζουν την Ομηρική αναπαράσταση του Βλ. I. Nilsson, Narrating, ό.π., 7. 87

88 ανατέλλοντος και δύοντος ηλίου, δημιουργούν ένα ξεχωριστό μοτίβο, της επανάληψης με παραλλαγή. Το μοτίβο αυτό χρησιμοποιείται στην εναλλαγή των ημερών της δημιουργίας μέχρι και την τέταρτη ημέρα, με παρόμοιες εκφράσεις, κόρη μὲν οὖν ἐπέμυεν ἡμέρας τῆς δευτέρας, (48) καὶ τρίτην πάλιν ηὔγαζε, (49) ἐν τούτοις ἔδυ καὶ τὸ φῶς ἡμέρας τῆς τριτάτης, (00) καὶ μύσας συνετέλεσεν ἡμέραν τὴν τετάρτην, (38). Η διάρθρωση αυτή με βάση την ημέρα και τη νύχτα είναι σημαντική, αναφέρει η Nilsson, γιατί λειτουργεί, όχι μόνο ως διάκριση και μετάβαση μεταξύ μικρότερων αποσπασμάτων, αλλά και μεταξύ εκφράσεων. Δεύτερη ημέρα (38-47) Στους στίχους αυτούς έχουμε τη δημιουργία του ουρανού και τον διαχωρισμό των υδάτων σε ουράνια (τὸ μὲν ἄνω, 44) και σε επίγεια (τὸ δ ἐπὶ γῆς, 46). Ο συγγραφέας, αποκαλεί το Θεό καλλιτέχνη (4), στη δημιουργία του στερεώματος. Η άβυσσος (καὶ τὰς ἀβύσσους διελὼν, 44), ενώ στη διήγηση της Γένεσης (Γεν., ) αναφέρεται την πρώτη ημέρα, εδώ αναφέρεται τη δεύτερη. Ο Κ. Μανασσής ακολουθεί κι αυτός το κοσμοείδωλο της Π.Δ., διανθίζοντας όμως διάφορα σημεία του κειμένου με τις γνώσεις της εποχής. Ο τρόπος που περιγράφει τη δημιουργία του ουρανού και της γης, δηλώνει ότι ακολουθεί την αντίληψη του συγγραφέα της Γένεσης και κατ επέκταση των ανθρώπων της εποχής που γράφεται το κείμενο, καθώς και της πατερικής γραμματείας, για τριώροφο σύμπαν (ουρανός γη καταχθόνια). Βλ. I. Nilsson, Discovering, ό.π., 9 της ίδιας, Narrating, ό.π., 3. Για τη χρήση αυτού του τεχνάσματος στο ερωτικό μυθιστόρημα της εποχής των Κομνηνών, βλ. I. Nilsson, Erotic Pathos, Rhetorical Pleasure, Narrative Technique and Mimesis in Eumathios Makrembolites Hysmine Hysminias [Studia Byzantina Upsaliensia 7], Uppsala 00, 64-74, Βλ. I. Nilsson, Discovering, ό.π., 0. 88

89 Τρίτη ημέρα (48-99) Κατά την τρίτη ημέρα ο συγγραφέας αφηγείται τον διαχωρισμό της ξηράς από τη θάλασσα και τη δημιουργία του φυτικού βασιλείου. Ο Θεός αναφέρεται με τα επίθετα τεχνίτης (49), παντοτέκτων, σοφός (50), βάζοντας τάξη στα επίγεια ύδατα και συγκεντρώνοντάς τα σε έναν τόπο, σαν σε μία δεξαμενή (5-54). Η παρομοίωση που ακολουθεί (55-56), προέρχεται από τον Όμηρο και αποτελεί εικόνα από την καθημερινή ζωή, σχετική με την κτηνοτροφία: ὡς εἴ τις γάλακτος λευκοῦ νοτίδα γλυκυχύμου ὀπῷ συμπήξει καὶ τυροῦ κύκλον ἀποτορνεύσει. Η σύγκριση της πλάσης με την παραγωγή τυριού είναι εύθυμη από μόνη της, παρατηρεί ο R. Reinsch, προσφέρει όμως στον ομηρικά μορφωμένο, την ευχαρίστηση να του έρθουν στη μνήμη οι σκηνές από το τέλος της Ε Ραψωδίας της Ιλιάδας, όπου ο Παιήων γιατρεύει τόσο γοργά τον τραυματισμένο από τον Διομήδη Άρη, θέτοντας μ αυτόν τον τρόπο το έργο του Μανασσή απαιτήσεις από τον αναγνώστη. Βλ. Μ.Γ. Βαρβούνης,Λαογραφικά στη «Σύνοψη Χρονική» του Κωνσταντίνου Μανασσή ( ος αι.), Αθήνα 00, 3. Βλ. D.R. Reinsch, Historia ancilla litterarum?..., ό.π.,