Το χρονικό κατάρρευσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μ.χ. Λευκή σελίδα

Transcript

1 Δημήτρης Σπυρόπουλος Το χρονικό κατάρρευσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μ.χ. Λευκή σελίδα

2 Αυτό το κείμενο που δημοσιεύεται από τις εκδόσεις «Λευκή σελίδα», προστατεύεται από τους διεθνείς νόμους και τις διεθνείς συνθήκες που αφορούν τα συγγραφικά δικαιώματα. Η εκτύπωση του σε χαρτί, προορίζεται αποκλειστικά για τον αγοραστή και περιορίζεται στην προσωπική του χρήση. Κάθε άλλη αναπαραγωγή ή αντιγραφή, από όποιον και να προέρχεται, θα αποτελεί απομίμηση και θα υπόκειται στις προβλεπόμενες κυρώσεις από το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο περί πνευματικής ιδιοκτησίας και από τις ισχύουσες διεθνείς συνθήκες για την προστασία των συγγραφικών δικαιωμάτων. Εκδόσεις Λευκή σελίδα Σταδίου 10, T.K , Αθήνα Τηλ.: IDDN.FR R.P Πρώτη έκδοση από τις εκδόσεις «Λευκή σελίδα», 2012

3 Ευχαριστώ θερμά την οικογένειά μου, που με βοήθησε υλικά, μα πάνω απ' όλα ηθικά, ώστε να μπορέσω να τελειώσω αυτό το βιβλίο κάτω από δύσκολες συνθήκες. Ευχαριστώ εξίσου τη Σέβη Χαραλαμποπούλου για την μετάφραση των αγγλικών κειμένων, δίχως την χρησιμοποίηση των οποίων το βιβλίο μου θα ήταν ελλιπές.

4

5 Περιεχόμενα Εισαγωγή Σχετικά με το έτος έναρξης της βυζαντινής ιστορίας Ο Ελληνισμός στο Βυζάντιο και η διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης Τα αίτια της παρακμής του Βυζαντίου ( ) Κωνσταντίνος Η ( ) Η βασιλεία του Κωνσταντίνου Η ( ) Μια κριτική για τον Κωνσταντίνο Η Ρωμανός Γ ο Αργυρός ( ) Η βασιλεία του Ρωμανού Γ Αργυρού ( ) Μια κριτική για τον Ρωμανό Γ Αργυρό Μιχαήλ Δ Παφλαγόνας ( ) Η βασιλεία του Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα ( ) Μια κριτική για τον Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα Η βασιλεία του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη ( ) Κωνσταντίνος Θ ο Μονομάχος ( ) Η βασιλεία του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου ( ) Μια κριτική για τον Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο Θεοδώρα ( ) Η βασιλεία της Θεοδώρας ( ) Μια κριτική για την Θεοδώρα Μιχαήλ ΣΤ ( ) Η βασιλεία του Μιχαήλ ΣΤ ( ) Μια κριτική για τον Μιχαήλ ΣΤ

6 11. Ισαάκιος Α Κομνηνός ( ) Η βασιλεία του Ισαακίου Α Κομνηνού ( ) Μια κριτική για τον Ισαάκιο Α Κομνηνό Κωνσταντίνος Ι Δούκας ( ) Η βασιλεία του Κωνσταντίνου Ι Δούκα ( ) Μια κριτική για τον Κωνσταντίνο Ι Δούκα Ρωμανός Δ Διογένης ( ) Η βασιλεία του Ρωμανού Δ Διογένη ( ) Μια κριτική για τον Ρωμανό Δ Διογένη Μιχαήλ Ζ Δούκας ( ) Η βασιλεία του Μιχαήλ Ζ Δούκα ( ) Μια κριτική για τον Μιχαήλ Ζ Δούκα Νικηφόρος Γ Βοτανειάτης ( ) Η βασιλεία του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη Μια κριτική για τον Νικηφόρο Γ Βοτανειάτη Γενικά στοιχεία για την δυναστεία των Κομνηνών Αλέξιος Α Κομνηνός ( ) Η βασιλεία του Αλεξίου Α Κομνηνού Μια κριτική για τον Αλεξίου Α Κομνηνό Ιωάννης Β Κομνηνός ( ) Η βασιλεία του Ιωάννη Β ( ) Μια κριτική τον Ιωάννη Β Κομνηνό Γενικά στοιχεία για τη δυναστεία των Αγγέλων Γενικές πληροφορίες για την διακυβέρνηση του κράτους από τους Αγγέλους Ο πόλεμος των δύο Ανδρόνικων Οι συνέπειες του εμφυλίου πολέμου Ενωτικοί και ανθενωτικοί στο Βυζάντιο Η εμφάνιση των Οθωμανών και η εξάπλωσή τους Πολιορκία και άλωση της Κωνσταντινούπολης

7 26. Οι τουρκικές κατακτήσεις μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης Βιογραφίες συμπληρωματικά κείμενα Ευδοκία Μακρεμβολίτσσα Άννα Δαλασσηνή Ισαάκιος Κομνηνός (αδελφός Αλεξίου Α ) Νικηφόρος Βρυέννιος (ο ιστοριογράφος) Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός Μουράτ Α Βαγιαζίτ Α Κωνσταντίνος ΙΒ Παλαιολόγος Συμπληρωματικά κείμενα Η αίρεση των Βογόμιλων Οι βυζαντινές πηγές του 11ου αιώνα Αποσπάσματα από τις πηγές Από το βιβλίο του Δ. Κ. Έσσελιγκ «Βυζάντιον και βυζαντινός πολιτισμός» για τον Ρωμανό Δ Διογένη Από το βιβλίο του Γεώργιου Α. Λεβενιώτη «Το στασιαστικό κίνημα του Νορμανδού Ουρσελίου» για την στάση του Ουρσελίου Από το βιβλίο του Μιχαήλ Ψελλού «Χρονογραφία» για τον αδελφό του Μιχαήλ Ζ Κωνσταντίνο Δούκα Από το βιβλίο του Michael Angold «Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204» για τον Νικηφορίτζη Από το βιβλίο του Αλεξίου Γ. Κ. Σαββίδη «Μελέτες βυζαντινής ιστορίας 11ου 13ου αιώνα» για την παρακμή του βυζαντινού στρατού Από το βιβλίο του H. A. Gibbons «Η θεμελίωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας» για το εμιράτο του Γκερμιάν Από τα «Απομνημονεύματα» του Ιωάννη Καντακουζηνού, σχετικά με τους Οθωμανούς Τούρκους και την σημασία του ναυτικού Από το «Χρονικό» του Γεώργιου Φραντζή, απόσπασμα της τελευταίας ομιλίας του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου Από το «Βυζαντίου άλωσις» του Μιχαήλ Κριτόβουλου για την λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους Βιβλιογραφία Πρωτογενείς πηγές Δευτερογενείς πηγές (σύγχρονα έργα)

8

9 Εισαγωγή Τις δεκαετίες μετά τον θάνατο του Βασίλειου Β (+1025) φυτεύτηκαν οι σπόροι της οριστικής παρακμής, οι οποίοι, ύστερα από ένα διάλειμμα κατά τον αιώνα των Κομνηνών, οδήγησαν στην καταστροφή του 1204, από την οποία το Βυζάντιο μέχρι και την τελική του πτώση δεν μπόρεσε ποτέ να ανακάμψει. Η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1261 δεν επέφερε ανάκαμψη στους κρίσιμους τομείς της αυτοκρατορίας, η οποία έμελλε να παλέψει σκληρά για την επιβίωσή της κατά τους δυο τελευταίους αιώνες της ύπαρξής της. Τα κοινωνικά προβλήματα, μαζί με τις δυναστικές έριδες και τις θρησκευτικές διαμάχες κατά την περίοδο καθιστούσαν σχεδόν αδύνατη την αντιμετώπιση των εξωτερικών κινδύνων. Στόχο του συγγραφέα του βιβλίου αυτού αποτελεί η παρουσίαση διαφόρων μελετών πάνω στην πολύ ενδιαφέρουσα και κρίσιμη αυτή περίοδο της βυζαντινής ιστορίας, από το δεύτερο τέταρτο του 11ου αιώνα μέχρι την κατάληψη της τελευταίας ελεύθερης ελληνικής περιοχής, της Τραπεζούντας. Αρχικά μελετώνται τα αίτια της παρακμής του βυζαντινού κράτους την εποχή από τον θάνατο του Βασίλειου Β (Δεκέμβριος 1025) μέχρι την άνοδο στο θρόνο του Αλεξίου Α Κομνηνού (Απρίλιος 1081). Στη συνέχεια εξετάζονται οι βασιλείες των αυτοκρατόρων της περιόδου αυτής. Κάθε κείμενο εξιστόρησης της βασιλείας ενός αυτοκράτορα ακολουθείται από ένα άλλο, στο οποίο αναλύονται οι πολιτικοστρατιωτικές του επιλογές και στο οποίο ασκείται μια γενικότερη κριτική για τον ίδιο και την περίοδο κατά. 13

10 Μετά την ανάλυση της πολύ σημαντικής αυτής περιόδου του 11ου αιώνα ακολουθεί μια μελέτη σχετικά με την δυναστεία των Κομνηνών, καθώς και ανάλυση των δύο πρώτων Κομνηνών αυτοκρατόρων Αλεξίου Α ( ) και Ιωάννη Β ( ). Η εξιστόρηση των υπόλοιπων Κομνηνών αυτοκρατόρων, καθώς και εκείνων της Τραπεζούντας θα ακολουθήσει στον δεύτερο τόμο. Τους Κομνηνούς διαδέχθηκαν οι Άγγελοι, η χειρότερη ίσως δυναστεία του Βυζαντίου. Στο παρών βιβλίο, ύστερα από μια παρουσίαση της δυναστείας ακολουθεί ένα άρθρο για την διακυβέρνηση των Αγγέλων και τα χαρακτηριστικά του Βυζαντίου της εποχής τους, έτσι ώστε να γίνει κατανοητό το πώς οδηγήθηκε τόσο εύκολα στην άλωση του Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του Βυζαντίου κατά την διακυβέρνησή του από τους Παλαιολόγους υπήρξαν οι εμφύλιοι πόλεμοι, τους κυριότερους από τους οποίους θεωρώ ότι οφείλω να αφηγηθώ δίνοντας την πρέπουσα σημασία. Γι αυτό εξιστορείται αναλυτικά ο εμφύλιος πόλεμος του ανάμεσα στον Ανδρόνικο Β» και τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ, καθώς αναφέρονται και οι συνέπειες εκείνου ανάμεσα στην αντιβασιλεία της Κωνσταντινούπολης και τον Ιωάννη Καντακουζηνό την περίοδο , αμέσως μετά τον θάνατο του Ανδρόνικου Γ.. Ο δεύτερος αυτός εμφύλιος υπήρξε τόσο καταστροφικός και οι συνέπειές του τόσο μεγάλες, ώστε δεν μπορούμε να μην τις απαριθμήσουμε και να τις αναφέρουμε. Από την άλλη, η διαμάχη Ενωτικών και Ανθενωτικών πήρε την μορφή εμφυλίου πολέμου, ο οποίος διήρκησε για δύο αιώνες, από την εποχή του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου μέχρι και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Στον τόμο αυτόν βλέπουμε το πώς διαμορφώθηκαν οι δυο αντίπαλες παρατάξεις, ενώ παρακολουθούμε τις αντιδράσεις τους στην εκάστοτε πολιτική των αυτοκρατόρων σχετικά με 14

11 την Ένωση των Εκκλησιών ή την παράκληση δυτικής βοήθειας εναντίον των Οθωμανών Τούρκων. Αφού έχει δοθεί το πλαίσιο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής του Βυζαντίου κατά τους δύο τελευταίους αιώνες της ύπαρξής του εξιστορείται η δημιουργία και η εδραίωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην πορεία των κατακτήσεών τους, ενώ δεν παραλείπονται τα αίτια της ταχείας εξάπλωσής τους καθώς και οι γενικότερες σχέσεις των Οθωμανών Τούρκων με την ακρωτηριασμένη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Η άλωση της Βασιλεύουσας αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο, στο οποίο εξιστορούνται τα γεγονότα από το 1451, όταν άρχισαν οι προετοιμασίες για την πολιορκία. Η εξιστόρηση της πολιορκίας γίνεται αναλυτικά, τηρώντας πιστά την χρονολογική σειρά και βασιζόμενη στην βαθιά μελέτη των πηγών της εποχής. Το δραματικό αυτό γεγονός συμπληρώνεται με ένα άλλο κεφάλαιο στο τέλος, στο οποίο αναφέρονται οι τουρκικές κατακτήσεις μετά την άλωση και μέχρι το 1461 με την κατάλυση της απομονωμένης αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου υπάρχουν οι απαραίτητες παραπομπές και σημειώσεις, ενώ στο τέλος του βιβλίου υπάρχη μεγάλη βιβλιογραφία. Ευελπιστώ το βιβλίο μου να παρέχει στον αναγνώστη τις πληροφορίες εκείνες που θα τον βοηθήσουν να κατανοήσει καλύτερα την υστεροβυζαντινή περίοδο ( ), παίρνοντας τον από το χέρι και ξεναγώντας στην πιο ενδιαφέρουσα περίοδο της βυζαντινής ιστορίας. 15

12

13 1. Σχετικά με το έτος έναρξης της βυζαντινής ιστορίας Η βυζαντινή αυτοκρατορία έζησε για περισσότερο από χίλια χρόνια, από την εποχή της ύστερης αρχαιότητας μέχρι την έναρξη της Αναγέννησης. Υπήρξε ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην αρχαιότητα και τις απαρχές της ιστορίας των νεότερων χρόνων. Εκτός αυτού, η οριστική πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453 (κατ άλλους η πτώση της Τραπεζούντας το 1461) σηματοδοτεί το τέλος της βυζαντινής ιστορίας και τις απαρχές της νεοελληνικής. Ένα από τα προβλήματα ωστόσο που απασχολεί τους βυζαντινολόγους είναι ότι δεν έχει καθταστεί σαφές το έτος έναρξης της βυζαντινής ιστορίας. Πάντως, υπάρχουν πέντε εκδοχές σχετικά με το έτος έναρξης της ιστορίας του Βυζαντίου, τις οποίες αναφέρω παρακάτω. α. το έτος 284, όταν ο Διοκλητιανός ανέβηκε στην εξουσία στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και με τις μεταρρυθμίσεις του έθεσε τις βάσεις για την δημιουργία αυτού που σήμερα αποκαλούμε «βυζαντινή αυτοκρατορία». Την άποψη αυτή έχουν υιοθετήσει ο βραβευμένος βυζαντινολόγος Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης, ο Warren Treadgold και ο Βασίλης Κυριακίδης β. το έτος 324, όταν μονοκράτορας Μέγας Κωνσταντίνος, ένας από τους ελάχιστους ανθρώπους που επηρέασαν σε τόσο μεγάλο βαθμό την ροή της ιστορίας, έλαβε την πολύ τολμηρή απόφαση να μεταφέρει την πρωτεύουσα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από την Ρώμη στην 17

14 αρχαία αποικία των Μεγαρέων Βυζάντιο, ανάμεσα στην Ασία και την Ευρώπη. Μεταξύ άλλων οι διαπρεπείς βυζαντινολόγοι Alexander Vasiliev, Georg Ostrogorsky, Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Διονύσιος Ζακυθηνός, Μιχαήλ Σ. Κορδώσης, Γιώργος Καράμπελιας και Βασιλική Νεράντζη Βαρμάζη έχουν υιοθετήσει την άποψη αυτή. Το 324 έχει άτυπα επικρατήσει να θεωρείται επίσημα το έτος ενάρξεως της ιστορίας του Βυζαντίου γ. το έτος 330, όταν έγιναν τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης. Εγκαινιάστηκε μια νέα πρωτεύουσα, σε τοποθεσία πολιτιστικά και γλωσσικά τελείως διαφορετική από την προηγούμενη. Επομένως, κατά την άποψη αυτή, το 330, όταν το βάρος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μεταφέρθηκε και τυπικά στην Ανατολή αρχίζει η βυζαντινή ιστορία. Η άποψη αυτή έχει υιοθετηθεί από τους Νικόλαο Νικολούδη, Cesile Morrisson, Charles Diehl, Robert Bayron, Μαρία Βασιλάκη, Ελένη Βουραζέλη Μαρινάκου καθώς και από τον συγγραφέα του παρόντος βιβλίου δ. το έτος 395, όταν ο Θεοδόσιος Α χώρισε την ρωμαϊκή αυτοκρατορία σε ανατολική και δυτική, δημιουργώντας δύο κράτη, τα οποία οι συγκηρίες οδήγησαν στην αποξένωση του ενός από το άλλο. Ίσως αυτή η δημουργία να σηματοδοτεί την τυπική έναρξη της βυζαντινής ιστορίας, ωστόσο, χωρίς την συμβολή του Μεγάλου Κωνσταντίνου πιθανώς να μην υπήρχε ποτέ Βυζάντιο, τουλάχιστον όχι με τη μορφή που εμείς το ξέρουμε σήμερα. Ο J.B. Bury, ο Κωνσταντίνος Άμαντος και ο Kulakovsky ξεκινούν την την 18