-Gerry And The Pacemakers-

Transcript

1 Αρισ τοτέλειο Πανεπισ τήμιο Θεσ σ αλονίκης Τμήμα Φιλοσ οφίας και Παιδαγωγικής Π.Μ.Σ. Φιλοσ οφίας Το ζήτημα της φιλίας σ την επικούρεια ηθική φιλοσ οφία Η ενάρετα εγωισ τική φιλία Θεόδωρος Μ. Μωυσ όγλου Επόπτης καθηγητής: Γιώργος Ζωγραφίδης Ιούνιος 2015

2 When you walk through a storm Hold your head up high And don't be afraid of the dark At the end of the storm There's a golden sky And the sweet silver song of a lark Walk on through the wind Walk on through the rain Though your dreams be tossed and blown Walk on with hope in your heart And you'll never walk alone You'll never walk alone -Gerry And The Pacemakers- 2

3 Περιεχόμενα 1 Εισ αγωγή 5 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας Ισ τορικά γεγονότα και βιογραφικά σ τοιχεία του Επίκουρου Πολιτικές και κοινωνικές σ υνθήκες την εποχή του Επίκουρου Φιλοσ οφικές τάσ εις κατά την ελληνισ τική περίοδο Ο ορισ μός της φιλίας σ την αρχαία Ελλάδα Η τέχνη του ζην εντός του Κήπου Ανακεφαλαίωσ η Ο ηθικός ηδονισ μός του Επίκουρου Ηθικός ή ψυχολογικός ηδονισ τής; Η απάντησ η του Larry Waggle Ανακεφαλαίωσ η Το νέο ιδανικό της φιλίας Ασ φάλεια Το ιδανικό της σ υντροφικότητας ως υψηλότερο από τη διαπροσ ωπική φιλία Λατρείες ηρώων Η σ υντροφικότητα ως αταραξία Ανακεφαλαίωσ η Το επιχείρημα του Τορκουάτου ως ένδειξη αλτρουισ τικού σ τοιχείου σ την επικούρεια φιλία Το αλτρουισ τικό σ τοιχείο της επικούρειας φιλίας ως ασ υνέπεια σ την επικούρεια ηθική Το επιχείρημα του Τορκουάτου ως μη γνήσ ια επικούρεια άποψη Το επιχείρημα του Τορκουάτου ως απόδειξη ότι η φιλία είναι άξια επιλογής καθεαυτή

4 Περιεχόμενα 5.4 Συμπεριφορική ερμηνεία του επιχειρήματος Εμμεσ ες θεωρίες Εναλλακτική σ υμπεριφορική ερμηνεία Ανακεφαλαίωσ η Η φιλοσ οφική διαμάχη γύρω από το Επικ. Προσ φ. 23: Η φιλία είναι άξια επιλογής αυτοτελώς Το Προσ φ. 23 ως απόδειξη του αλτρουισ τικού σ τοιχείου της επικούρειας φιλίας Η κριτική του D. O'Connor σ τον P. Mitsis Η θέσ η της J. Annas Ο σ υμβιβασ μός του Προσ φ. 23 με τον ηθικό εγωισ μό Η θέσ η FIP Η θέσ η FCA Η απόδοσ η του Προσ φ. 23 σ ε άλλον σ υγγραφέα Ανακεφαλαίωσ η Η φιλοσ οφική διαμάχη γύρω από το Επικ. Προσ φ. 23: Η φιλία είναι από μόνη της αρετή Η φιλία ως αρετή μέσ α από την εξάσ κησ ή της Οι αρετές ως άμεσ α σ υνδεδεμένες με την φιλία Η ωφελιμισ τική ένσ τασ η Η απάντησ η σ τον P. Mitsis Η επαναφορά της αρχικής γραφής από τον E. Brown Η φιλία ως μία ενάρετη κατάσ τασ η της ψυχής Η απόδοσ η του Προσ φ. 23 σ ε άλλους επικούρειους Ανακεφαλαίωσ η Συμπεράσ ματα Σύνοψη Η ενάρετα εγωισ τική επικούρεια φιλία Παράρτημα Βιβλιογραφία 93 4

5 1 Εισ αγωγή Η φιλία είναι ένα από τα κεντρικότερα ζητήματα σ την επικούρεια ηθική. Ο Επίκουρος μπορεί, απ όσ ο γνωρίζουμε, να μην αφιέρωσ ε κάποιο από τα έργα του αποκλεισ τικά σ ε αυτό το θέμα, όμως σ ίγουρα θεωρούσ ε πως είναι μία σ ημαντικότατη πτυχή της ανθρώπινης ζωής. Κάτι τέτοιο μαρτυρούν τόσ ο τα σ ωζόμενα αποσ πάσ ματα, όσ ο και ένα μεγάλο μέρος από το έργο του Κικέρωνα De nibus, όπου ο Ρωμαίος φιλόσ οφος ασ κεί κριτική σ τη θεωρία των Επικουρείων για αυτό το ζήτημα. Ενα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν όλοι όσ οι ασ χολούνται με την φιλοσ οφία του Επίκουρου, είναι φυσ ικά το πρόβλημα των πηγών. Ο ίδιος ο Επίκουρος ήταν πολυγραφότατος, με πάνω από 40 τίτλους σ το ενεργητικό του, τουλάχισ τον σ ύμφωνα με την μαρτυρία του Διογένη Λαέρτιου. 1 Το πιο μεγαλειώδες έργο του είναι το Περί φύσ εως, το οποίο αποτελείτο από 37 τόμους, από τους οποίους δεν μας έχουν διασ ωθεί παρά ελάχισ τα αποσ πάσ ματα. Το ίδιο αποσ πασ ματικά είναι και τα υπόλοιπα κείμενα που έχουμε σ τα χέρια μας, εκτός από τις τρείς επισ τολές που διέσ ωσ ε ο Διογένης Λαέρτιος, την Επισ τολή προς Μενοικέα, που αποτελεί μία σ υνοπτική έκθεσ η όλης της επικούρειας ηθικής, την Επισ τολή προς Ηρόδοτο, όπου αναφέρονται ζητήματα που αφορούν τη γνωσ ιοθεωρία και τη φυσ ική και την Επισ τολή προς Πυθοκλή, όπου γίνεται αναφορά σ τα μετεωρολογικά φαινόμενα. Επίσ ης, έχει διασ ωθεί και η διαθήκη του Ελληνα φιλοσ όφου, καθώς και δύο ανθολόγια με γνωμικά του. 2 Στο ζήτημα της φιλίας, παραδόξως δεν υπάρχει καμία αναφορά σ την Επισ τολή προς Μενοικέα. Αποσ πάσ ματα που αναφέρονται σ τη φιλία βρίσ κουμε σ τις Κύριες Δόξες και σ την Επικούρου Προσ φώνησ ιν, μία σ υλλογή αποσ πασ μάτων του Βατικανού, γραμμένων είτε από τον ίδιο τον Επίκουρο είτε από άλλους Επικούρειους. Από αυτό το γεγονός, είναι εύκολο να καταλάβει κανείς πως δεν έχουμε, ούτε είμασ τε σ ε θέσ η να ανασ υγκροτήσ ουμε, μία ολοκληρωμένη θεωρία για τη φιλία. Ετσ ι, αυτό που επιχειρείται τόσ ο εδώ, όσ ο και σ ε όλες τις άλλες μελέτες σ χετικά με αυτό το ζήτημα, είναι μία ανασ ύνθεσ η της θεωρίας του Επίκουρου με ό,τι μας έχει απομείνει, παρά μία αναλυτική παρουσ ίασ ή της. Επίσ ης, οποιαδήποτε προσ πάθεια γίνεται για αποκατάσ τασ η της φήμης του Επίκουρου σ χετικά με τη θεωρία της φιλίας, σ υ- 1 Ζωγραφίδης, Γιώργος, Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής, Ζήτρος, Θεσ σ αλονίκη 2009, σ σ Ο.π., σ

6 1 Εισ αγωγή ναντά τις ίδιες δυσ κολίες. Ετσ ι, σ υμπεράσ ματα όπως αυτό που εξάγεται εδώ, δεν αποτελούν κάποια ερμηνεία του επικούρειου λόγου, αλλά, όπως λέει και ο D. O'Connor, περισ σ ότερο είναι μία εκτίμησ η του επικούρειου πνεύματος. Επίσ ης, αυτό που πρέπει να αναφερθεί είναι πως έννοιες όπως ψυχολογικός ηδονισ μός, εγωισ μός ή αλτρουισ μός, δεν υπήρχαν εκείνη την εποχή. Αυτές οι έννοιες είναι σ ημερινές και δεν μπορούν να χαρακτηρίζουν μία αρχαία θεωρία με την ίδια βαρύτητα που χαρακτηρίζουν σ ύγχρονες φιλοσ οφικές ή ψυχολογικές θεωρίες. Η χρήσ η τους περιορίζεται αποκλεισ τικά σ την προσ πάθεια εκσ υγχρονισ μού των αρχαίων φιλοσ οφιών. Σε αυτή την εργασ ία θα ασ χοληθούμε με την προβληματική της φιλίας, και σ υγκεκριμένα με το αν η φιλία του Επίκουρου ήταν εγωισ τική ή αλτρουισ τική. Πιο αναλυτικά, σ το δεύτερο κεφάλαιο, θα παρουσ ιάσ ουμε, αρχικά, τα ισ τορικά γεγονότα και τις πολιτικές και κοινωνικές σ υνθήκες που διαμορφώθηκαν σ την αυγή της ελληνισ τικής εποχής, σ ε σ υνδυασ μό με τα βιογραφικά σ τοιχεία του Επίκουρου, καθώς και τις φιλοσ οφικές τάσ εις που επικρατούσ αν τότε. Στη σ υνέχεια, θα δούμε πώς οριζόταν η φιλία σ την αρχαία Ελλάδα, ενώ αμέσ ως μετά θα παρουσ ιασ τεί ο τρόπος ζωής που υπήρχε εντός του Κήπου, της φιλοσ οφικής σ χολής του Επίκουρου. Στο τρίτο κεφάλαιο, θα εξετάσ ουμε το ζήτημα του ηδονισ μού του αρχαίου φιλοσ όφου, και σ υγκεκριμένα το αν εκείνος ήταν ψυχολογικός ή ηθικός ηδονισ τής, ενώ αμέσ ως μετά, θα αναπτύξουμε τις κεντρικές έννοιες που χαρακτηρίζουν την επικούρεια φιλία: την ασ φάλεια και την σ υντροφικότητα. Περνώντας σ τον πυρήνα της εργασ ίας, θα ασ χοληθούμε με την κριτική που ασ κήθηκε σ την θεωρία του Επίκουρου για τη φιλία. Πιο αναλυτικά, σ το πέμπτο κεφάλαιο, θα εξετάσ ουμε το κατά πόσ ο μπορεί να αποδωθεί αλτρουισ τικό σ τοιχείο σ την επικούρεια φιλία, μέσ α από το επιχείρημα του Επικούρειου εκπρόσ ωπου Τορκουάτου, όπως αυτό παρουσ ιάζεται σ το De nibus του Κικέρωνα. Συνεχίζοντας, σ τα κεφάλαια 6 και 7, θα καταπιασ τούμε με την διαμάχη που υπάρχει ανάμεσ α σ ε μελετητές της επικούρειας φιλοσ οφίας για το αν η φιλία είναι μία αρετή ή αν είναι άξια επιλογής αυτοτελώς. Οπως θα δούμε, αν η φιλία είναι άξια επιλογής από μόνη της, αυτόματα αποδίδεται ένα αλτρουισ τικό σ τοιχείο σ την επικούρεια φιλία, το οποίο προκαλεί μία ασ υνέπεια με την υπόλοιπη ηθική του Επίκουρου. Στο κεφάλαιο 8, αφού ανασ υνθέσ ουμε σ υνοπτικά ό,τι προηγήθηκε, θα εκθέσ ουμε τη θέσ η πως η φιλία του Επίκουρου είναι μία ενάρετα εγωισ τική φιλία, ακολουθώντας έτσ ι τον ενδιάμεσ ο δρόμο μεταξύ εγωισ μού και αλτρουισ μού. Τέλος, να αναφερθεί πως σ το κείμενο παρουσ ιάζονται όσ ες πηγές είναι χρήσ ιμες για την εξήγησ η της θεωρίας. Σε ορισ μένα κεφάλαια, οι πηγές αυτές επαναλαμβάνονται, ώσ τε να υπηρετήσ ουν κάθε φορά μία διαφορετική ερμηνεία. Στο παράρτημα της εργασ ίας (σ. 86) παρατίθενται σ το πρωτότυπο και σ ε νεοελληνική μετάφρασ η, όπως αυτή υπάρχει σ την έκδοσ η του Γ. Ζωγραφίδη Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής. 6

7 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας Ο Επίκουρος ανήκει σ την ελληνισ τική εποχή, η οποία εκκινεί από τη δολοφονία του Φιλίππου Β και την ανάληψη της εξουσ ίας από τον Αλέξανδρο (336 π.χ.) 1 και τελειώνει με την ολοκληρωτική εγκαθίδρυσ η της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με την κατασ τροφή του τελευταίου ελληνισ τικού βασ ιλείου των Πτολεμαίων (κατάληψη της Αλεξάνδρειας, 30 π.χ.). 2 Το τέλος του τέταρτου αιώνα είναι μια εποχή πολύ ταραγμένη, όπου σ υμβαίνουν πολλές αλλαγές σ ε πολιτικό και διοικητικό επίπεδο. Το ίδιο ταραγμένη είναι και η ζωή του Ελληνα φιλοσ όφου, καθώς από πολύ μικρός αναγκάσ τηκε να επιβιώνει κάτω από πολύ δύσ κολες σ υνθήκες. Αυτές οι δυσ κολίες, όμως, τον οδήγησ αν σ το να διαμορφώσ ει μία φιλοσ οφική σ τάσ η, η οποία είναι περισ σ ότερο ένας φιλοσ οφικός τρόπος ζωής παρά σ κέψης. Για να κατανοήσ ουμε σ τον μέγισ το βαθμό τη φιλοσ οφία του, είναι σ ημαντικό να γνωρίζουμε μερικά από τα ισ τορικά γεγονότα της εποχής εκείνης, καθώς και τις σ υνθήκες που επικρατούσ αν τόσ ο σ ε πολιτικό όσ ο και σ ε κοινωνικό επίπεδο και το πώς αυτές επηρέασ αν τη ζωή του και κατ επέκτασ η τη σ κέψη του Ισ τορικά γεγονότα και βιογραφικά σ τοιχεία του Επίκουρου Ο Επίκουρος γεννήθηκε σ την Σάμο το 341 π.χ. Η Σάμος ανακαταλήφθηκε από τον Αθηναίο σ τρατηγό Τιμόθεο το 363 π.χ., μετά τη σ αραντάχρονη ( π.χ.) κατοχή της από τον Λύσ ανδρο, Σπαρτιάτη σ τρατηγό των Λακεδαιμονίων κατά τον Πελοποννησ ιακό πόλεμο ( π.χ.). Μόλις ο Τιμόθεος κατέκτησ ε την Σάμο, η αθηναϊκή διοίκησ η του νησ ιού έδιωξε 1 Κατά την άποψη του Hans-Joachim Gehrke, διότι πολλοί άλλοι μελετητές της εποχής τοποθετούν την έναρξή της μετά τον θάνατο του Μακεδόνα σ τρατηλάτη, το 323 π.χ.. Την ίδια άποψη εκφράζει και ο Pierre Lévêque σ το βιβλίο του Ο Ελληνισ τικός κόσ μος, Μεταίχμιο, Αθήνα 1999, σ Gehrke, Hans-Joachim, Ισ τορία του Ελληνισ τικού κόσ μου, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2009, σ Η κύρια πηγή για τα ισ τορικά γεγονότα της ελληνισ τικής περιόδου που χρησ ιμοποιήθηκε εδώ είναι το βιβλίο του Hans-Joachim Gehrke Ισ τορία του Ελληνισ τικού κόσ μου. Επίσ ης έγκυρη και σ υνοπτικότερη μελέτη της σ υγκεκριμένης περιόδου της ελληνικής ισ τορίας αποτελεί το βιβλίο του Pierre Lévêque Ο Ελληνισ τικός κόσ μος, Μεταίχμιο, Αθήνα Για μία εκτενέσ τερη και πιο αναλυτική ισ τορία του ελληνισ τικού κόσ μου, βλ. The Cambridge Ancient History, Vol VII, Pt. 1, The Hellenistic World, Cambridge University Press, Cambridge 1984 και Bugh, Glenn R. (επιμ.), The Cambridge Companion to the Hellenistic World, Cambridge University Press, Cambridge

8 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας τους ντόπιους γαιοκτήμονες, ενώ παράλληλα σ τάλθηκαν από την Αθήνα πολλοί έμπισ τοι και φτωχοί Αθηναίοι πολίτες ως κληρούχοι (εκείνοι θα έπαιρναν τις περιουσ ίες που εγκατέλειψαν αναγκασ τικά οι Σαμιώτες, ώσ τε να μπορούν να ζήσ ουν) για να ενισ χύσ ουν την αθηναϊκη εξουσ ία σ το νησ ί. 4 Το 352/1 π.χ. μετοικεί ως κληρούχος σ την Σάμο ο Νεοκλής, πατέρας του Επίκουρου, που καταγόταν από τον Αττικό δήμο του Γαργηττού, 5 διατηρώντας, όπως όλοι οι κληρούχοι, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσ εις του Αθηναίου πολίτη. Τρία χρόνια μετά τη γέννησ η του Επίκουρου, το 338 π.χ., διεξάγεται η μάχη της Χαιρώνειας όπου επικρατεί ο μακεδονικός σ τρατός του Φιλίππου Β (με διοικητή ενός μέρους του ιππικού τον δεκαεξάχρονο Αλέξανδρο) έναντι των σ υνασ πισ μένων σ τρατευμάτων της Αθήνας, της Κορίνθου, των Μεγάρων και άλλων πόλεων της Ελλάδας. Μετά από αυτή τη μάχη που βρήκε νικητή τον Φίλιππο, η μακεδονική αυτοκρατορία επεκτάθηκε σ ε όλη την Ελλάδα και οι πάλαι ποτέ κραταιές πόλεις έχασ αν εν μέρει την ανεξαρτησ ία και την αυτονομία τους. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως τρία χρόνια μετά τη μάχη της Χαιρώνιας (335 π.χ.) οι πόλεις της Αθήνας και της Θήβας επανασ τάτησ αν εναντίον της μακεδονικής αυτοκρατορίας, με αποτέλεσ μα ο σ τρατός του νεαρού τότε Αλεξάνδρου, που είχε ανέλθει σ την εξουσ ία διαδεχόμενος τον Φίλιππο, να ισ οπεδώσ ει ολόκληρη την πόλη της Θήβας (εκτός από το σ πίτι του ποιητή Πίνδαρου) και να σ κοτώσ ει ή να πουλήσ ει για δούλους όλους τους κατοίκους της. 6 Οι Αθηναίοι τρομοκρατήθηκαν από αυτή την παραδειγματική τιμωρία της Θήβας, και προκειμένου να μην έχουν την ίδια τύχη, αναγκάσ τηκαν να σ υμβιβασ τούν και να αποδεχθούν τους Μακεδόνες ως απόλυτους κυρίαρχους. Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου (323 π.χ.) το πολιτικό κλίμα σ την Αθήνα μετατράπηκε σ ε έντονα αντιμακεδονικό, με αποκορύφωμα τον Λαμιακό πόλεμο του 322, όπου η Αθήνα επιχείρησ ε να επανασ τατήσ ει και πάλι εναντίον των Μακεδόνων. Η έκβασ η του πολέμου αυτού ήταν και πάλι αρνητική για τους Αθηναίους. Συνέπεια αυτού ήταν να χάσ ει τελείως την ανεξαρτησ ία της η πόλη. Ο Κάσ σ ανδρος τοποθέτησ ε μακεδονική φρουρά σ τον Πειραιά και διόρισ ε ως τοποτηρητή της πόλης για δικό του λογαριασ μό τον Δημήτριο τον Φαληρέα. Παράλληλα, ο Αρισ τοτέλης κατέφυγε σ τη Χαλκίδα για να μην διαπράξει η Αθήνα και δεύτερο έγκλημα κατά της φιλοσ οφίας, όπου λίγο αργότερα πέθανε. Κορύφωσ η της τεράσ τιας αλλαγής σ τα διοικητικά δρώμενα των πόλεων είναι η μάχη της Ιψού (301 π.χ.), όπου οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου ήρθαν σ ε ρήξη για τα όρια των βασ ιλείων τους. Μετά το τέλος αυτού του πολέμου, η ελληνική επικράτεια είναι χωρισ μένη σ ε τρείς μεγάλες αυτοκρατορίες: των Λαγιδών (ή Πτολεμαίων) που περιελάμβανε κυρίως την Αίγυπτο, ένα μέρος της Συρίας, την Παλαισ τίνη και την Κύπρο μεταξύ άλλων, των Σελευκιδών σ την Ασ ία, τη 4 Ζωγραφίδης, Γιώργος, Επίκουρος, Ηθική, σ Festugière, Andre-Jean, Ο Επίκουρος και οι θεοί του, Θύραθεν, Θεσ σ αλονίκη χ.χ. (πρ. έκδ. Παρίσ ι 1945), σ Gehrke, Hans-Joachim, Ισ τορία του Ελληνισ τικού κόσ μου, σ σ. 28, 29. 8

9 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας βόρεια Συρία, τη Μικρά Ασ ία και το Ιράν και των Αντιγονιδών σ την Μακεδονία, την Θράκη και την Θεσ σ αλία. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς ότι μετά από αυτές τις ανακατατάξεις και τους σ υνεχείς πολέμους, οι ελληνικές πόλεις και ιδιαίτερα εκείνη της Αθήνας έχουν χάσ ει την ανεξαρτησ ία και την ελευθερία τους σ ε μεγάλο βαθμό, καθώς η διοίκησ ή τους πλέον ήταν σ τα χέρια άλλων. Το πάλαι ποτέ κραταιό πολιτισ τικό κέντρο της ελληνικής επικράτειας έχει μετατραπεί σ ε μία παρακμάζουσ α πόλη, όπου κυριαρχούν ο εμφύλιος πόλεμος, οι λεηλασ ίες και οι δολοφονίες. Οπως αναφέρει ο Gehrke, οι Μακεδόνες σ εβάσ τηκαν την πολιτική δομή των ελληνικών πόλεων, δηλαδή διατηρήθηκαν οι περισ σ ότεροι πολιτικοί θεσ μοί όπως η βουλή και η σ υνέλευσ η των πολιτών, όπως και τα λαϊκά δικασ τήρια, λόγω της διαφορετικότητας των Μακεδόνων από τους Ελληνες σ ε θέματα πολιτικής οργάνωσ ης και νοοτροπίας. Αυτό που άλλαξε ήταν ότι οι διοικήσ εις δεν ήταν ανεξάρτητες, αλλά υποτελείς σ τον Μακεδόνα μονάρχη. 7 Μέσ α σ ε αυτές τις σ υνθήκες πολέμου και σ υνεχών ανακατατάξεων σ το πολιτικό σ κηνικό, ο Επίκουρος έκανε τα πρώτα του βήματα σ τη ζωή. Η οικογένειά του ήταν φτωχή πριν ακόμη μετοικίσ ουν σ την Σάμο και η τύχη τους δεν άλλαξε με τη μετάβασ ή τους σ το νησ ί. Συνέχιζαν να ζουν φτωχικά και μετρημένα. Ο πατέρας του ήταν γραμματοδιδάσ καλος και η μητέρα του, Χαιρεσ τράτη, είχε σ αν επάγγελμα να γυρίζει από σ πίτι σ ε σ πίτι σ την Σάμο και να διαβάζει προσ ευχές και ξόρκια, 8 πράγμα σ το οποίο την βοηθούσ ε και ο μικρός Επίκουρος μόλις μεγάλωσ ε λίγο και έμαθε τα πρώτα του γράμματα. Αυτό ήταν κάτι που μοιραία ανέλαβε ο πατέρας του λόγω επαγγέλματος. Αργότερα, σ ε ηλικία δεκατεσ σ άρων ετών, ο Επίκουρος άρχισ ε να φιλοσ οφεί. Δεν τον κάλυπταν αυτά που μάθαινε σ το σ χολείο και ήθελε πάντα να μαθαίνει πράγματα που ο δάσ καλός του δεν μπορούσ ε να του διδάξει. Χαρακτηρισ τικό είναι το απόσ πασ μα του Σέξτου Εμπειρικού, Πρὸς φυσ ικούς II.18-19, το οποίο περιγράφει ότι ο Επίκουρος ρώτησ ε τον δάσ καλό του, όταν εκείνος διάβαζε το απόσ πασ μα του Ησ ιόδου ἤτοι μὲν πρώτισ τα χάος γένετ, από τί δημιουργήθηκε το χάος, για να λάβει ως απάντησ η ότι αυτά μπορούν και ξέρουν να του τα διδάξουν οι φιλόσ οφοι. Ετσ ι, αναζήτησ ε αλλού τη μόρφωσ η που επιζητούσ ε. Ο πατέρας του τον έσ τειλε σ την Τέω της Ιωνίας (την πατρίδα του Πρωταγόρα) για να μαθητεύσ ει κοντά σ τον Ναυσ ιφάνη, έναν οπαδό του Δημόκριτου, ο οποίος, μάλλον ζηλεύοντας την πανεπισ τημονικότητα του δασ κάλου του, δίδασ κε φιλοσ οφία, ρητορική και μαθηματικά ταυτόχρονα. 9 Ετσ ι, η ιωνική φυσ ιοκρατική παράδοσ η και η δημοκρίτεια ατομική θεωρία ήταν οι πρώτες φιλοσ οφικές διδασ καλίες του Επίκουρου, οι οποίες έμελλε να τον επηρεάσ ουν σ ε μεγάλο βαθμό, κάτι που δεν έγινε με τη φιλοσ οφία του Πλάτωνα. Το ενδιαφέρον του Επίκουρου είχαν κεντρίσ ει ιδιαίτερα οι αφηγήσ εις του 7 Ο.π., σ σ. 78, 80, 83, Ζωγραφίδης, Γιώργος, Επίκουρος, Ηθική, σ σ Festugière, Andre-Jean, Ο Επίκουρος και οι θεοί του, σ σ

10 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας Ναυσ ιφάνη για τον σ κεπτικό φιλόσ οφο Πύρρωνα. Ζητούσ ε σ υνεχώς να μάθει περισ σ ότερα για τον φιλοσ οφικό τρόπο ζωής του (ηρεμία και γαλήνη του θυμικού μέσ ω της αμφιβολίας, αποφυγή κάθε κρίσ ης λόγω του αδύνατου της σ ιγουριάς) και απ ό,τι φαίνεται επηρεάσ τηκε βαθιά από τη φιλοσ οφία του, όχι μόνο ως θεωρητική διδασ καλία αλλά και ως τρόπο ζωής. Στην ιωνική πόλη ο Επίκουρος δεν έμεινε για πολύ. Στα δεκαοχτώ του πήγε υποχρεωτικά σ την Αθήνα για τη διετή σ τρατιωτική του θητεία. Οταν τελείωσ ε με τις σ τρατιωτικές του υποχρεώσ εις, δεν μπορούσ ε να επισ τρέψει σ την Σάμο για να σ υναντήσ ει την οικογένειά του. Κατά τη διάρκεια της διετούς του παραμονής σ την Αθήνα σ υνέβησ αν αρκετές αλλαγές, ανάμεσ ά τους ο θάνατος του Αλεξάνδρου και η επίθεσ η του Περδίκκα σ την Σάμο. Μετά από αυτή την εξέλιξη, οι Αθηναίοι κληρούχοι εκδιώχθηκαν από το νησ ί για να επισ τρέψουν οι ντόπιοι που είχαν εκδιωχθεί από την εποχή του Τιμόθεου. Ετσ ι, ο Επίκουρος πήγε σ την Κολοφώνα για να βρεί την οικογένειά του όπου μοιραία είχε εξορισ τεί. Από εκείνο το σ ημείο αρχίζουν οι δυσ κολίες για τον Αθηναίο φιλόσ οφο. Οι μαρτυρίες είναι από ελάχισ τες εως μηδαμινές για εκείνη την περίοδο της ζωής του. Εκείνα τα χρόνια εκτός από το να διαβάζει, βοηθούσ ε τον πατέρα του και δίδασ κε μαζί του για πολύ μικρό αντάλλαγμα τα βασ ικά γράμματα που μάθαιναν τα μικρά παιδιά της εποχής. 10 Το 310 π.χ. μετέβη αρχικά σ την Μυτιλήνη και έπειτα σ την Λάμψακο όπου άνοιξε τη δική του φιλοσ οφική σ χολή. Οι διδασ καλίες του εκεί παραμένουν άγνωσ τες σ ε εμάς, όμως το σ ημαντικό είναι ότι σ ε αυτά τα μέρη έκανε πολλούς και καλούς φίλους και πισ τούς μαθητές. Ο Μητρόδωρος, ο Ιδομενέας, ο Κωλώτης, ο Πολύαινος και η Θεμίσ τα είναι μερικοί από αυτούς με τους οποίους ο Επίκουρος σ υνδέθηκε πολύ σ τενά με τους δεσ μούς της φιλίας. Το επιπλέον σ τοιχείο που τους ένωνε ήταν η διδασ καλία του Επίκουρου και οι κοινές φιλοσ οφικές τους αντιλήψεις. Στην Λάμψακο ήταν που ο Επίκουρος πρέπει να άρχισ ε να οραματίζεται και να πισ τεύει πως η ευτυχία του ανθρώπου βρίσ κεται σ ε μία ζωή εντός μίας μικρής κοινότητας φίλων και ομοϊδεατών, μακριά από τα κοινά της πόλης (λάθε βιώσ ας). 11 Οπως θα φανεί παρακάτω, το να ζει κανείς μακριά από τα κοινά της πόλης, δηλαδή χωρίς να εμπλέκεται σ την πολιτική σ κηνή του τόπου του, δεν σ ημαίνει ότι πρέπει να είναι α-πολιτικός. Το αντίθετο θα πρέπει να διατηρεί τις πολιτικές του απόψεις, αλλά για να επιτύχει τον απόλυτο σ κοπό της ζωής, την ἀταραξία, δεν πρέπει να εμπλακεί ενεργά σ τα πολιτικά δρώμενα, διότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί, όπως λανθασ μένα πίσ τευαν οι ανταγωνισ τές του, να τον εξασ φαλίσ ει δια παντός από τους εχθρούς του. Το 307 π.χ. ο Επίκουρος, εκμεταλλευόμενος την αλλαγή (μία ακόμα) του πολιτικού σ κηνικού σ την Αθήνα (ανατροπή του ολιγαρχικού καθεσ τώτος από τον Δημήτριο, τον γιό του 10 Ζωγραφίδης, Γιώργος, Επίκουρος, Ηθική, σ Ο.π., σ

11 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας Αντίγονου, υπό τη σ τήριξη του Κάσ σ ανδρου 12 ), μεταβαίνει εκεί και λίγο αργότερα αγοράζει μία μικρή έκτασ η λίγο έξω από τα όρια της πόλης, όπου ιδρύει τη φιλοσ οφική του σ χολή με την ονομασ ία Κήπος. Η σ χολή του δεν ήταν σ τα πρότυπα της Ακαδημίας ή του αρισ τοτελικού Περιπάτου. Ούτε μεγάλα κτήρια έχτισ ε, ούτε αποπνικτικές αίθουσ ες διδασ καλίας. Αντ αυτού, διαμόρφωσ ε έτσ ι τον χώρο του, ώσ τε να καλλιεργεί μαζί με τους φίλους του και τους μαθητές του όσ α τους ήταν απαραίτητα για την καθημερινή διαβίωσ ή τους. Και δεν ήταν πολλά αυτά, αναλογιζόμενοι το δόγμα του για όσ ο το δυνατόν λιγότερες και αναγκαίες επιθυμίες. Είχε, επίσ ης, προβλέψει να υπάρχουν χώροι διαμονής τόσ ο για τον ίδιο όσ ο για τους υπόλοιπους ενοίκους του Κήπου, καθώς και κάποιοι κανόνες διαβίωσ ης, έτσ ι ώσ τε να εξασ φαλίζεται η δικαιοσ ύνη και η ισ ότητα μεταξύ των μελών. Επιπλέον, η σ χολή του Επίκουρου ήταν ανοιχτή για όλους, όχι μόνο για τους εκλεκτούς, έτσ ι όπως προαγόταν από τις φιλοσ οφικές απόψεις της Ακαδημίας και του Περιπάτου. Και όταν λέμε για όλους, εννοούμε για όλους: σ τον Κήπο ήταν δεκτοί όχι μόνο οι σ τενοί φίλοι και μαθητές του Επίκουρου, αλλά και όλοι όσ οι ήθελαν να δουν από κοντά τον τρόπο ζωής μιας τέτοιας εναλλακτικής κοινότητας και να ακούσ ουν από πρώτο χέρι την επικουρική διδασ καλία. Ετσ ι, λοιπόν, σ τον Κήπο διέμεναν ακόμη και δούλοι, γυναίκες και εταίρες, κάτι που εκείνη την εποχή ήταν ακόμη αδιανόητο για τον κοινό νου και για άλλες σ χολές τύπου Ακαδημίας. Για τριανταπέντε χρόνια ο Επίκουρος έκανε πράξη εκείνο που οραματίσ τηκε σ την Λάμψακο, σ την πρώτη του φιλοσ οφική σ χολή. Το να ζει ανάμεσ α σ ε φίλους μια ήσ υχη, δίκαιη και ευχάρισ τη ζωή. Σε αυτή την, αν μη τι άλλο, ευτυχισ μένη κατάσ τασ η άφησ ε τα εγκόσ μια το 270 π.χ., μετά από ολιγοήμερη αλλά αρκετά επίπονη ασ θένεια των νεφρών. Και η αλήθεια είναι ότι ούτε τότε ταράχτηκε. Οπως αναφέρει το σ χετικό κείμενο (Διογένης Λαέρτιος, Επικούρου Βίος )...οι πόνοι της κύσ της και του σ τομαχιού σ υνεχίζονται με την μεγαλύτερη δυνατή έντασ η. Μα όλους τους καταπολεμά η χαρά της ψυχής μου από την ανάμνησ η των περασ μένων σ υζητήσ εών μας... Πισ τός μέχρι το τέλος σ ε αυτά που δίδασ κε, πέθανε ευτυχισ μένος ανάμεσ α σ ε αγαπητούς φίλους, έχοντας ενσ αρκώσ ει μέχρι κεραίας τον φιλοσ οφικό τρόπο ζωής. 2.2 Πολιτικές και κοινωνικές σ υνθήκες την εποχή του Επίκουρου Η εποχή κατά την οποία έζησ ε και φιλοσ όφησ ε ο Επίκουρος ήταν μία εποχή που χαρακτηριζόταν από πολλούς πολέμους. Οπως αναφέρει χαρακτηρησ τικά ο Hans-Joachim Gehkre, τα ισ τορικά γεγονότα ήταν πάρα πολλά: ο Αλέξανδρος είχε φέρει τον κόσ μο άνω κάτω, ενώ και μετά τον θάνατό του οι σ υγκρούσ εις ανάμεσ α σ τους διαδόχους ήταν σ υνεχείς και 12 Gehrke, Hans-Joachim, Ισ τορία του Ελληνισ τικού κόσ μου, σ

12 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας είχαν μεγάλη έντασ η. Ανάλογες κατασ τάσ εις επαναλαμβάνονταν αρκετά σ υχνά και ποτέ δεν επικρατούσ ε πραγματική ηρεμία. Ηταν επόμενο ο άνθρωπος εκείνης της εποχής να διακατέχεται από ανασ φάλεια, καθώς ακόμη και σ ε περιόδους σ χετικής ειρήνης η λησ τεία και η πειρατεία άκμαζαν. Και η παλαιότερη ελληνική ισ τορία είχε γνωρίσ ει παρόμοιες κατασ τάσ εις, ωσ τόσ ο τώρα οι σ υνθήκες ήταν διαφορετικές. Παλαιότερα, σ ε πόλεις όπως η Αθήνα υπήρχε η αίσ θησ η ότι ο πολίτης μπορούσ ε, τουλάχισ τον εν μέρει, να επηρεάσ ει ενεργά τις πολιτικές εξελίξεις σ τον τόπο του, ενώ σ την ελληνισ τική εποχή αυτή η αίσ θησ η απουσ ίαζε και τα πολιτικά γεγονότα ήταν υπόθεσ η άλλων. Ο πολίτης δεν είχε την ελευθερία να επηρεάσ ει με τη σ υμμετοχή του τα γεγονότα. Οπως αναφέρει ο Gehrke, οι Ελληνες είχαν πλησ ιάσ ει τη θέσ η του δούλου, την οποία περιφρονούσ αν πολύ και ήταν γι αυτούς σ ύμφυτη έννοια με εκείνη του βαρβάρου. 13 Επίσ ης, την εποχή εκείνη επικρατούσ ε ένα αίσ θημα εγκατάλειψης και απόρριψης. Οι άνθρωποι ένιωθαν να είναι τα θύματα των γεγονότων και η σ τάσ η τους ήταν παθητική. 14 Τότε ήταν που σ τράφηκαν σ την λατρεία της θεάς Τύχης, πισ τεύοντας σ το βάθος πως αυτά που σ υνέβαιναν και αυτά που έμμελε να σ υμβούν ήταν αποκλεισ τικά ζήτημα σ υγκυριών, απλές σ υμπτώσ εις. Η αίσ θησ η που είχαν όλοι οι κατοικούντες τον ελλαδικό χώρο ήταν μία αίσ θησ η ότι δεν μπορούν να επηρεάσ ουν και να σ υμμετέχουν σ τις διαρκείς αλλαγές που σ υνέβαιναν σ την πολιτική. Η Εκκλησ ία του Δήμου σ υνέχιζε βέβαια να λειτουργεί, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, λόγω του σ εβασ μού που επέδειξαν οι Μακεδόνες προς την διαφορετικότητα των πολιτικών θεσ μών των Ελλήνων αλλά και προς το αίσ θημα ελευθερίας που δεν θέλησ αν να σ τερήσ ουν από αυτούς, αλλά οι αποφάσ εις που παίρνονταν δεν ήταν ορισ τικές και δεν καθόριζαν άμεσ α τις εξελίξεις. Επρεπε να υπάρχει και η σ ύμφωνη γνώμη του εγκατεσ τημένου διοικητή των Μακεδόνων. Τούτο το σ τοιχείο αποτελεί υποβάθμισ η του πολιτισ τικού επιπέδου των Ελλήνων, ενός λαού που είχε μάθει να ζει ελεύθερος και να αποφασ ίζει ο ίδιος για την τύχη του και όχι κάποιος μονάρχης ή -ακόμη χειρότερα- η ίδια η θεά Τύχη. Σε ατομικό επίπεδο, με τη διεύρυνσ η των σ υνόρων της ελληνικής επικράτειας από τις κατακτήσ εις του Αλέξανδρου, επήλθε και η ανάλογη διεύρυνσ η των οριζόντων του Ελληνα πολίτη. Πλέον, υπήρχε μία κατά κάποιον τρόπο πολυπολιτισ μικότητα σ τον ελλαδικό χώρο, αφού η μετανάσ τευσ η ανθρώπων που έμεναν σ ε απομακρυσ μένα από τις πόλεις χωριά άρχισ ε να σ ημειώνει ανοδική πορεία, ενώ πολλοί κάτοικοι των νεοκατακτημένων περιοχών μετακινήθηκαν σ την Αθήνα ή σ ε άλλες ελληνικές πόλεις είτε για πολιτικούς είτε για οικονομικούς λόγους. Τώρα, με τις επιπλέον επιλογές και την παράλληλη πνευματική ανάπτυξη που σ ημειωνόταν σ τις μεγάλες πόλεις, ο άνθρωπος είχε την δυνατότητα να μάθει για και- 13 Gehrke, Hans-Joachim, Ισ τορία του Ελληνισ τικού κόσ μου, σ σ Ο.π., σ

13 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας νούριες θρησ κείες και να εγκαταλείψει τις παλιές, να μπορεί να εντρυφήσ ει σ ε νέα γνωσ τικά δεδομένα, αφού οι πόλεις που εντάχθηκαν σ την ελληνική επικράτεια και οι πόλεις που ιδρύθηκαν κατόπιν, είχαν τη δυνατότητα, μαζί με τον απαραίτητο ζήλο των τοπικών αρχόντων, να δημιουργήσ ουν βιβλιοθήκες και να τις εξοπλίσ ουν με χιλιάδες τόμους βιβλίων όλων των κατηγοριών. Επίσ ης, σ την Αθήνα κυρίως, όπου ήδη υπήρχε η Ακαδημία και το Λύκειο, άρχισ αν να έρχονται και άλλοι φιλόσ οφοι όπως ο Ζήνων και ο Επίκουρος και να ιδρύονται φιλοσ οφικές σ χολές ή να δίνονται δημόσ ιες διαλέξεις, οι οποίες προσ έλκυαν το ενδιαφέρον όχι μόνο των Αθηναίων αλλά και όσ ων είχαν έρθει σ την Αθήνα αναζητώντας μία καλύτερη τύχη. 2.3 Φιλοσ οφικές τάσ εις κατά την ελληνισ τική περίοδο Η παθητικότητα σ την αντιμετώπισ η των πολιτικών κυρίως ζητημάτων που επισ ημάνθηκε παραπάνω, έσ τρεψε τον άνθρωπο σ τον ατομικισ μό, με την έννοια ότι εκείνος καταλάβαινε πως δεν μπορούσ ε να κάνει και πολλά πράγματα για να καθορίσ ει την πολιτική του ζωή και γι αυτόν το λόγο σ τράφηκε σ το να αναπτύξει την δική του πνευματικότητα, ώσ τε να μπορέσ ει να βελτιώσ ει τη ζωή του. Τα σ τοιχεία του ατομικού και του α-πολιτικού ήταν εκείνα τα οποία κυριάρχησ αν σ την ελληνισ τική σ κέψη. Ετσ ι, το κυνήγι της ευτυχίας και της προσ ωπικής ευημερίας έγινε ο πρωταρχικός σ τόχος του ανθρώπου της ελληνισ τικής περιόδου. Μια τάσ η που φάνηκε και σ τους κόλπους της φιλοσ οφίας. Η ηθική ή πρακτική φιλοσ οφία πήρε την πρωτοκαθεδρία έναντι της ενασ χόλησ ης με τις φυσ ικές επισ τήμες, τα μαθηματικά και τη ρητορική. Αυτή η τάσ η εκφράσ τηκε κυρίως μέσ ω των Στωικών και του Επίκουρου, ο οποίος θεωρούσ ε ότι η ενασ χόλησ η με τα παραπάνω ζητήματα δεν μπορεί να προσ φέρει την πραγματική ευτυχία που αναζητά ο άνθρωπος και άρα είναι άσ κοπο να καταπιάνεται κανείς με αυτά. Η τέχνη του ζην απαιτεί κάποια πράγματα διαφορετικά από αυτά που διδάσ κονταν εως τότε σ τις φιλοσ οφικές σ χολές. Επιπλέον, μπορούμε να πούμε πως η ηθική εγκατέλειψε τον σ τόχο της αρετής και της ευδαιμονίας μέσ ω της πολιτικής ζωής και σ τράφηκε σ την επιδίωξη της ατομικής ευτυχίας με μοναδικό όπλο τη λογική. Οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν νωρίς πως κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσ ω της σ υλλογικότητας. Ετσ ι, έχουμε μία σ τροφή προς το ατομικό σ τοιχείο και παράλληλα μία τάσ η προς το παγκόσ μιο, ή όπως παραθέτει ο Hans-Joachim Gehrke τα λόγια του U. Hölscher, μία ανάγκη για παγκόσ μια σ υσ τήματα, με τα οποία το άτομο αγωνίζεται για την ατομική του ύπαρξη σ έναν πολιτικό κόσ μο αποξενωμένο. 15 Για αυτόν τον λόγο οργανώθηκαν κάποιες μικρές κοινότητες, σ υνήθως εντός φιλοσ οφικών σ χολών, όπου άνθρωποι με κοινά ενδιαφέροντα και κοινό τρόπο σ κέψης αντάλλασ σ αν ιδέες 15 Gehrke, Hans-Joachim, Ισ τορία του Ελληνισ τικού κόσ μου, σ

14 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας και μάθαιναν να ζουν και να εργάζονται σ ύμφωνα με τις καινούριες διδασ καλίες. Αυτές οι μικρές εναλλακτικές κοινότητες είχαν φιλοδοξία να αποτελέσ ουν πρότυπο για την ευρύτερη κοινωνία. Χαρακτηρισ τικότερα παραδείγματα τέτοιων κοινοτήτων ήταν φυσ ικά ο Κήπος του Επίκουρου και η Στοά λίγο αργότερα, ενώ και οι Κυνικοί του Διογένη λέγεται ότι περιφέρονταν σ την Αθήνα και έδιναν δημόσ ιες διαλέξεις, έχοντας υιοθετήσ ει παράλληλα έναν εντελώς ασ κητικό τρόπο ζωής εφάμιλλο με τη διδασ καλία τους. Στην Ακαδημία επικρατούσ ε πλέον ο Σκεπτικισ μός. Είχε εγκαταλειφθεί το φιλοσ οφικό μοντέλο που βασ ιζόταν σ τα μαθηματικά, ενώ η σ κέψη του Πλάτωνα ότι ή ο σ οφός πρέπει να κυβερνήσ ει ή να φιλοσ οφίσ ει ο κυβερνήτης είχε αντικατασ ταθεί με την άποψη ότι για να επέλθει η προσ ωπική ευτυχία και αταραξία, πρέπει κανείς να κρατά μία σ τάσ η ουδετερότητας απέναντι σ τα αισ θητηριακά δεδομένα. Εφόσ ον αυτά δεν μπορούν να παράγουν αξιόπισ τη γνώσ η, το γεγονός ότι δεν μπορούμε να μάθουμε την αλήθεια οδηγεί σ ε ψυχική ταραχή. Ετσ ι, βλέπουμε ότι ακόμη και σ την Ακαδημία, σ χολή που κατεξοχήν υποσ τήριζε πως η εμπλοκή του ανθρώπου σ τα πολιτικά δρώμενα είναι επιτακτική, είχε πραγματοποιηθεί σ τροφή σ τον ατομικισ μό και σ την επιδίωξη της προσ ωπικής ευδαιμονίας. Οπως αναφέρει ο Phillip Mitsis, η άποψη του Eduard Zeller είναι ότι η ηθική έχασ ε πολλή από τη θεωρητική και πρακτική της φιλοδοξία να αναφέρεται σ ε πολλά ζητήματα, ανάμεσ ά τους και η πολιτική, και περιορίσ τηκε σ το να αποτελεί έναν κατά κάποιον τρόπο οδηγό για μία ευτυχισ μένη ζωή, λόγω των δυσ μενών πολιτικών εξελίξεων που έλαβαν χώρα. 16 Από την άλλη, μπορεί κανείς να πεί ότι, εφόσ ον σ υνέβησ αν τέτοιες ισ τορικές αλλαγές και ο ψυχισ μός των Ελλήνων άλλαξε άρδην, κάτι που φυσ ικά δεν έγινε μέσ α σ ε μία μέρα, ήταν επιτακτικό η ηθική να μετατραπεί σ ε κάτι πιο χρήσ ιμο για τον άνθρωπο παρά να μείνει ως μία θεωρία που ασ χολείται με ζητήματα που δεν μπορούσ αν εκ των πραγμάτων να απασ χολούν πλέον τον άνθρωπο της ελληνισ τικής περιόδου. Άρα, δεν μπορούμε να μιλάμε για περιορισ μό και υποβάθμισ η της ηθικής, αλλά θα ήταν προτιμότερο να ιδωθεί αυτή η αλλαγή σ αν μία σ τροφή προς κάτι χρήσ ιμο, πρακτικό και πάνω απ όλα ανθρώπινο. Ούτως ή άλλως, η ηθική δεν είναι αυτό που εννοείται σ την σ ημερινή εποχή και δεν σ υνδέεται με κανενός είδους θρησ κευτικότητα ή οποιαδήποτε αντίθεσ η μεταξύ καλού και κακού. Ηθική, εν μέρει, σ ημαίνει σ χέδιο και, σ την προκειμένη περίπτωσ η, ένα σ χέδιο αντιμετώπισ ης των ολοένα αυξανόμενων δυσ κολιών σ τη ζωή του ανθρώπου της ελληνισ τικής εποχής. Οπότε, αυτό το σ χέδιο άλλαξε σ τόχο και από μία θεωρητική ενασ χόλησ η με κάθε τομέα της ζωής του ανθρώπου έγινε ένα σ χέδιο απόκτησ ης της πολυπόθητης ευδαιμονίας. Κινούμενες σ ε ένα τέτοιο πλαίσ ιο, οι τρείς κύριες σ χολές της Αθήνας σ την μετά τον Αρισ τοτέλη περίοδο της φιλοσ οφίας ήταν οι Στωικοί, οι Επικούρειοι και οι Σκεπτικοί. Και 16 Mitsis, Phillip, Epicurus' Ethical Theory, the pleasures of invulnerability, Cornell University Press, Ithaca & London 1988, σ

15 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας οι τρείς αυτές σ χολές είχαν κοινό παρανομασ τή την επίτευξη της ευδαιμονίας, η κάθε μία με τον δικό της τρόπο. Οι Στωικοί και οι Επικούρειοι, παρά τις προφανείς διαφορές μεταξύ τους, είχαν δύο βασ ικά κοινά σ τοιχεία: το ότι προέκριναν την πράξη από την θεωρία και το ότι έδιναν προτεραιότητα σ την αίσ θησ η και σ την εμπειρία ως γνωσ τικές πηγές. 17 Από την άλλη πλευρά, οι Σκεπτικοί, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ήταν εκείνοι που διακήρυτταν πως καμία γνώσ η δεν μπορεί να είναι ασ φαλής και όσ η γνώσ η κατέχουμε ή αποκτούμε βασ ίζεται σ ε πιθανότητες. Ετσ ι, για να αποφύγει κανείς τη σ ύγχυσ η και την ταραχή που προκύπτει από το γεγονός ότι δεν μπορεί ποτέ να μάθει την αλήθεια, το καλύτερο που έχει να κάνει είναι να απέχει από κάθε είδους γνώσ η και να κρατάει μία σ τάσ η ουδετερότητας. 2.4 Ο ορισ μός της φιλίας σ την αρχαία Ελλάδα Προτού εισ έλθουμε σ την ανάλυσ η της επικούρειας φιλίας, θα ήταν πολύ χρήσ ιμο να δούμε πώς οριζόταν η φιλία σ την αρχαία Ελλάδα, καθώς και σ τους προβληματισ μούς που προκύπτουν από την σ ύγκρισ η της αρχαίας έννοιας με την σ ημερινή. Ετσ ι, θα κατανοήσ ουμε επακριβώς το τι σ ήμαινε φίλος την εποχή που ο Επίκουρος ίδρυσ ε την φιλοσ οφική του σ χολή και σ υνέσ τησ ε τον φιλικό του κύκλο. Ο David Konstan σ το άρθρο του Greek Friendship 18 εξετάζει την ονοματολογία και την ιδέα της φιλίας ανάμεσ α σ τους αρχαίους Ελληνες. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι είναι κοινή παραδοχή των μελετητών της αρχαίας γραμματείας πως η κλασ ική ελληνική έννοια της φιλίας ήταν ευρύτερη ή πιο περιεκτική από την σ ημερινή. Δηλαδή, ότι με την έννοια φίλος οι αρχαίοι Ελληνες εννοούσ αν, βεβαίως, τον φίλο έτσ ι όπως εμείς τον γνωρίζουμε σ ήμερα, αλλά παράλληλα εννοούσ αν ως φίλο και τον σ υμπολεμισ τή σ τη μάχη, τον σ ύντροφο σ ε κάποια φιλοσ οφική σ χολή, τον άμεσ ο ή έμμεσ ο σ υγγενή και βεβαία τον πολιτικό φίλο. Ο Konstan αμφισ βητεί αυτή την κοινή παραδοχή και επιχειρηματολογεί υπέρ του ότι η αρχαία έννοια φίλος (ως ουσ ιασ τικό) σ ημαίνει αποκλεισ τικά κάτι παρόμοιο με την σ ημερινή έννοια, ενώ από την άλλη πλευρά η έννοια φιλία αναφέρεται σ ε σ τοργικά αισ θήματα (και όχι αντικειμενικές υποχρεώσ εις) που είναι χαρακτηρισ τικά ενός ευρύτερου φάσ ματος σ χέσ εων, σ υμπεριλαμβανομένης, όμως, και της γνήσ ιας φιλίας. Αυτό το ευρύτερο φάσ μα σ χέσ εων μπορεί να περιλαμβάνει και σ χέσ εις μεταξύ ερωμένων, μεταξύ γονέων και τέκνων και μεταξύ υπαλλήλου και εργοδότη. Ο Konstan αναφέρει ότι οι αρχαίοι Ελληνες ξεχώριζαν πρακτικά τους φίλους από τους σ υγγενείς, τους γείτονες, τους σ υντρόφους και τους σ υμπολίτες, όπως ακριβώς κάνουμε κι εμείς σ ήμερα. Για να σ τηρίξει αυτόν τον ισ χυρισ μό, παραθέτει μερικά παραδείγματα από 17 Hicks, R. D., Stoic and Epicurean, Charles Scribner's Sons, New York 1910, σ. v. 18 Konstan, David, Greek Friendship, The American Journal of Philology 117 (1996), σ σ

16 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας την αρχαία γραμματεία. Ενα από αυτά είναι του ρήτορα Ισ αίου σ την απολογία του Περὶ τοῦ Κλεωνύμου κλήρου. Οι αναφορές που γίνονται σ ε αυτό το κείμενο σ ε άμεσ ους σ υγγενείς από τη μία πλευρά και σ ε φίλους από την άλλη δείχνουν, κατά τον Konstan, ότι αν ο φίλος είναι το ίδιο με τον σ υγγενή, το νόημα του κειμένου θα χανόταν. Η εξήγησ η που δίνει παρακάτω είναι αρκετά διαφωτισ τική: είναι γεγονός ότι σ ε κάποιες περιπτώσ εις μία έννοια μπορεί να περιλαμβάνει ένα σ ύνολο αξιών και να αναφέρεται σ ε αυτό και ταυτόχρονα να αναφέρεται και σ ε ένα σ υγκεκριμένο κομμάτι αυτού του σ υνόλου. Για παράδειγμα, η περίπτωσ η της αγγλικής λέξης heat η οποία σ ημαίνει θερμοκρασ ία και ταυτόχρονα υψηλή θερμοκρασ ία/ζέσ τη. Κατά την άποψη του Konstan, το ίδιο σ υμβαίνει και με την ελληνική λέξη φίλος, η οποία περιγράφει τόσ ο κάποιες γενικές σ χέσ εις όπως τη σ χέσ η δύο γειτόνων ή δύο σ υμπολεμισ τών, όσ ο και σ υγκεκριμένα τη σ τενή σ χέσ η φιλίας ανάμεσ α σ ε δύο ανθρώπους. Βέβαια, κάποιες φορές είναι πιθανό με την έννοια φίλος να περιγράφεται όποιος δεν είναι εχθρός, αλλά και πάλι ο φίλος είναι ξεχωρισ τή κατηγορία από τον σ υγγενή, τον σ υμπολίτη κ.λπ.. Ο Konstan επιχειρεί να δώσ ει έναν ορισ μό της φιλίας, ο οποίος έχει κάποιους κανόνες όσ ον αφορά το ποιος θεωρείται φίλος, παραθέτοντας τον Αρισ τοτέλη. Ο Αρισ τοτέλης σ τα Ηθικά Νικομάχεια ορίζει την φιλία ως μία σ χέσ η η οποία εν πρώτοις βασ ίζεται σ την ισ ότητα: φιλότης ἰσ ότης (Η.Ν. 8.5, 1157 b 36). Ο φίλος πρέπει να βλέπει και να αντιμετωπίζει τον φίλο ως ίσ ο. Επειτα, το να είναι μόνο το ένα μέλος θετικά διακείμενο προς το άλλο σ ε μία τέτοια σ χέσ η δεν είναι αρκετό. Η φιλία απαιτεί να διάκεινται θετικά και τα δύο μέλη της σ χέσ ης το ένα απέναντι σ το άλλο: εὔνοιαν γάρ ἐν ἁντιπεπονθόσ ι φιλίαν εἶναι (Η.Ν. 8.2, 1155 b 33-34). Δεν γίνεται να είναι κανείς φίλος με κάποιον εάν εκείνος δεν το ξέρει ή δεν αισ θάνεται το ίδιο. Τέλος, ο φίλος πρέπει να νοιάζεται για το καλό του φίλου του καθεαυτό και όχι για ίδιον σ υμφέρον, και αυτό είναι, βεβαίως, κάτι που πρέπει να ισ χύει και για τα δύο μέλη αυτής της σ χέσ ης. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν, κατά τον Αρισ τοτέλη, δεσ μοί φιλίας οι οποίοι δεν έχουν τον αμοιβαίο χαρακτήρα που περιγράφηκε αμέσ ως παραπάνω. Για παράδειγμα, η σ χέσ η μητέρας - παιδιού, την οποία ο Σταγειρίτης χαρακτηρίζει ως την πιο φυσ ική μορφή φιλίας. Υποσ τηρίζει ότι η φιλία βασ ίζεται περισ σ ότερο σ το να αγαπάει κανείς παρά σ το να αγαπιέται. Γι αυτό και μας παρουσ ιάζει αυτή την ασ ύμμετρη σ χέσ η όπου η μητέρα αγαπάει το παιδί της γνωρίζοντας ότι είναι απίθανη η αμοιβαιότητα. Αυτή η σ χέσ η όμως που περιγράφει ο Αρισ τοτέλης παραβιάζει τους κανόνες που προαναφέραμε. Η άποψη του Konstan πάνω σ ε αυτό είναι ότι το πρόβλημα δεν είναι η ασ υνέπεια σ τα λεγόμενα του Αρισ τοτέλη αλλά έγκειται σ την παρανόησ η της ελληνικής ορολογίας για την φιλία. Το φιλεῖν αναφέρεται σ ε οποιαδήποτε σ χέσ η αγάπης ή σ τοργής. Ετσ ι, και ο όρος φιλία έχει το ίδιο περιεχόμενο. Το ουσ ιασ τικό φίλος, ωσ τόσ ο, αναφέρεται σ ε μία πιο σ τενή σ χέσ η φιλίας, ειδικά εάν σ υνοδεύεται από άρθρο, σ ε αντίθεσ η με την προσ φώνησ η η οποία μπορεί να έχει την ευρύτερη σ ημασ ία που επισ ημάνθηκε. 16

17 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας Δίνοντας μερικά ακόμη παραδείγματα από αρχαία κείμενα του Αρισ τοτέλη, από την Αντιγόνη του Σοφοκλέους και από ορισ μένα κείμενα με σ ωκρατικούς διαλόγους, ο Konstan καταλήγει ότι ο όρος φίλος περιγράφει μεν τη σ τενή σ χέσ η ανάμεσ α σ ε δύο ανθρώπους, όμως ο όρος φιλία δεν αντικατοπτρίζει αυτή αποκλεισ τικά τη σ χέσ η αλλά έχει ευρύτερο νόημα. Λέει ότι οι αρχαίοι Ελληνες δεν είχαν έναν όρο που να περιγράφει κατ αποκλεισ τικότητα τον ιδιαίτερο δεσ μό μεταξύ φίλων με την σ ημερινή έννοια. Επίσ ης, ο όρος φίλος δεν είναι δεσ μευτικός όσ ον αφορά τις υπόλοιπες σ χέσ εις. Κάποιος που είναι σ υγγενής (άμεσ ος ή έμμεσ ος) μπορεί να είναι ταυτόχρονα και φίλος. Το ίδιο ισ χύει και με τις σ χέσ εις σ υμπολεμισ τών, σ υμπολιτών, ακόμη και ερωμένων. Ο όρος φιλία αναφέρεται σ τη σ τενή σ χέσ η μεταξύ δύο φίλων μόνο εάν διευκρινισ τεί ότι αναφέρεται σ αυτόν σ υγκεκριμένα τον δεσ μό. Τα υπόλοιπα παραδείγματα που δίνει από άλλους αρχαίους σ υγγραφείς είναι σ το ίδιο μήκος κύματος. Ο Konstan προσ παθεί να δείξει ότι η φιλία διαφέρει ανάμεσ α σ ε φίλους και σ ε άλλες σ χέσ εις, αλλά περιγράφεται (ατυχώς) με τον ίδιο όρο. Μόνο αν διευκρινισ τεί ότι περιγράφει μία σ τενή σ χέσ η ίδια με τη σ ημερινή είναι έγκυρος ο όρος. Ετσ ι, λοιπόν, περνώντας σ την περίπτωσ η των Επικουρείων, μιλάμε για μία φιλία η οποία κινείται σ τα σ τενότερα όρια της έννοιας, αν και λαμβάνοντας υπόψη ότι οι Επικούρειοι έμεναν όλοι μαζί κάτω από την ίδια σ τέγη, καλλιεργούσ αν μαζί τη γη για να εξασ φαλίσ ουν τα προς το ζην και κυρίως φιλοσ οφούσ αν μαζί, η φιλία τους περιελάμβανε και τη σ χέσ η που έχουν οι γείτονες, οι σ υμφιλοσ οφούντες και οι σ υμμαθητές μεταξύ τους. Πάνω απ όλα, όμως, οι Επικούρειοι ήταν φίλοι που τους ένωναν όχι οι υποχρεώσ εις αλλά η αμοιβαία αγάπη μεταξύ τους και η αγάπη για την σ οφία. Νοιάζονταν ο ένας για την ευημερία του άλλου, κάτι που αποδεικνύεται από τις επισ τολές του Επίκουρου προς τους φίλους του. Η φιλία τους δεν βασ ιζόταν σ την κολακεία ή σ την σ κοπιμότητα που ενέχει μία πολιτική φιλία, ούτε ήταν η τυπική σ χέσ η μεταξύ γειτόνων. Ηταν κάτι παραπάνω από την υπόσ χεσ η που έχουν οι σ υμπολεμισ τές μεταξύ τους να πεθάνουν ο ένας για τον άλλο, κάτι που, άλλωσ τε, όπως θα δούμε παρακάτω, ίσ χυε και για τους Επικούρειους. 2.5 Η τέχνη του ζην εντός του Κήπου Με τις σ υνθήκες που περιγράφηκαν παραπάνω να έχουν διαμορφωθεί, ο Επίκουρος αναζητούσ ε να κάνει κάτι διαφορετικό από εκείνο που είχαν κάνει ήδη οι μεγάλοι φιλόσ οφοι. Η αναζήτησ ή του αυτή, όμως, δεν είχε ως κίνητρο να αναμορφώσ ει την ηθική και τη φιλοσ οφία σ υνολικά μόνο και μόνο για να αφήσ ει τη δική του σ φραγίδα σ τον χώρο. Άλλωσ τε, μία τέτοια φιλοδοξία δεν θα ταίριαζε σ την ιδιοσ υγκρασ ία του Αθηναίου φιλοσ όφου. Οπως είπαμε παραπάνω, η ζωή του Επίκουρου παρουσ ίασ ε δυσ κολίες από την αρχή της και τα βιώματά του ήταν λίγο έως πολύ άσ χημα. Αυτό ήταν που τον έκανε να αναζητήσ ει κάτι διαφορετικό 17

18 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας σ τον χώρο της φιλοσ οφίας. Θεωρούσ ε ότι ο άνθρωπος πρέπει να επιτύχει την προσ ωπική του ευτυχία κοιτάζοντας μόνο τη δική του ζωή και όχι εμπλεκόμενος σ τα δημόσ ια και σ την πολιτική, άποψη που σ ίγουρα ήταν επηρεασ μένη από το πολιτικό χάος που επικρατούσ ε ε- κείνη την εποχή. Επιπλέον, και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο, σ τα χρόνια του Επίκουρου γίνεται η μετάβασ η από την κλασ ική ηθική, η οποία περιλαμβάνει και την πολιτική, σ την ατομική ηθική, η οποία υπόσ χεται να σ ώσ ει τον άνθρωπο από τις δυσ κολίες της κοινωνικής επιβίωσ ης μέσ α σ ε απρόσ ωπα βασ ίλεια ή αυτοκρατορίες. 19 Ωσ τόσ ο, ο Επίκουρος δεν ήταν ο πρώτος που σ κέφτηκε με αυτόν τον τρόπο. Οπως είπαμε, η ψυχολογία του ανθρώπου της ελληνισ τικής εποχής ήταν τέτοια που τον οδήγησ ε να σ τραφεί σ την ατομικότητα, ώσ τε να μπορέσ ει να βρεί την ηρεμία του και να μην τον επηρεάζουν οι σ υνεχόμενες και σ υνήθως δυσ μενείς πολιτικές αλλαγές. Ετσ ι, το λάθε βιώσ ας (να ζεις απαρατήρητος) έγινε ο τρόπος ζωής του Ελληνα φιλοσ όφου, και σ ε σ υνδυασ μό με το κοινωνικό σ υμβόλαιο και την πρακτική εξάσ κησ η της αληθινής φιλίας, ο Επίκουρος κατάφερε να ζήσ ει μία ευχάρισ τη, δίκαιη και ευτυχισ μένη ζωή. Το σ ημαντικότερο σ τοιχείο που καταδεικνύει κάτι τέτοιο είναι ότι ο Επίκουρος σ τον Κήπο του δεν επέλεξε να μείνει μόνος του. Από την εποχή που βρισ κόταν σ την Λάμψακο, είχε σ χηματίσ ει κάποιες ισ χυρές φιλίες με μαθητές του και με ανθρώπους που πίσ τεψαν σ ε αυτόν και σ τη διδασ καλία του και τον χρηματοδοτούσ αν, ώσ τε να καταφέρει να ανοίξει τη σ χολή του. Μερικοί από αυτούς τον ακολούθησ αν και σ την Αθήνα όταν εκείνος αποφάσ ισ ε πως ήρθε ο καιρός να μεταβεί σ το κέντρο της φιλοσ οφίας. Η σ χολή που ίδρυσ ε ήταν διαφορετική σ ε όλα σ χεδόν τα χαρακτηρισ τικά της από την Ακαδημία και το Λύκειο. Διέθετε βέβαια το διδακτήριο όπου πραγματοποιούνταν τα μαθήματα, αλλά και τις κατοικίες του ίδιου και των μαθητών του, κάτι που δεν σ υνέβαινε σ τις άλλες σ χολές, ενώ υπήρχε ένα καλλιεργήσ ιμο κτήμα, ώσ τε οι Επικούρειοι να παράγουν εκείνα που χρειάζονταν για την καθημερινή τους διαβίωσ η και να μπορούν να περιδιαβαίνουν μέσ α σ τη φύσ η, μακριά από τον θόρυβο και τον σ υνωσ τισ μό της πόλης. Άλλωσ τε, ένα από τα σ ημαντικότερα διδάγματα του Επίκουρου ήταν ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να απομακρύνεται από τη Φύσ η, είτε αυτό σ ημαίνει το να ακολουθεί τους νόμους της, είτε το να είναι πρακτικά σ ε επαφή μαζί της. Τα μέλη της σ χολής δεν έχουν κάποιους θρησ κευτικούς, πολιτικούς ή κοινωνικούς δεσ μούς να τους ενώνουν, παρά μόνο εκείνο που αναγνωρίζουν ο ένας σ τον άλλο: το ότι είναι όλοι άνθρωποι άρα και ίσ οι μεταξύ τους. Η φιλία μεταξύ των μελών της είναι η κατεξοχήν αρετή που διέπει τη σ χολή. Επιπλέον, δεν ισ χύει το καθεσ τώς κοινοκτημοσ ύνης των υπαρχόντων καθενός μέλους, όπως ίσ χυε για παράδειγμα σ ε πυθαγόρειους κύκλους, διότι κατά τον Επίκουρο κάτι τέτοιο δείχνει έλλειψη εμπισ τοσ ύνης προς τον σ υνάνθρωπο. Εδώ εφαρμόζεται η ρήσ η πως η ελάχισ τη εξουσ ία είναι η καλύτερη εξουσ ία. Αρχηγός της σ χολής ήταν φυσ ικά ο Επίκουρος, 19 Ζωγραφίδης, Γιώργος, Επίκουρος, Ηθική, σ

19 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας με την εφαρμογή της έννοιας αυτής να απέχει πολύ από αυτό που φαντάζεται ο κοινός νους. Είπαμε πως μεταξύ φίλων υπήρχε ισ ότητα, άρα ο τίτλος του αρχηγού ήταν καθαρά τυπικός, τόσ ο που ανά τακτά χρονικά διασ τήματα την αρχηγία της σ χολής την αναλάμβανε για μία εβδομάδα κάποιος από τους μαθητές του. Ο Κήπος λοιπόν αποτελούσ ε μία διαφορετική κοινότητα φίλων η οποία, μέσ α σ την αναταραχή των ελληνισ τικών χρόνων, φιλοδοξούσ ε να γίνει πρότυπο για την ευρύτερη κοινωνία και να λύσ ει το πρόβλημα της κοινωνικής σ υμβίωσ ης. Η φιλία για τον Επίκουρο είναι κάτι το οποίο αποτελεί αναπόσ πασ το κομμάτι της σ οφίας. Ετσ ι, η πρακτική της ήταν ίσ ως το πιο σ ημαντικό πράγμα το οποίο εφάρμοσ ε ο Ελληνας φιλόσ οφος. Υπάρχουν κάποιες μαρτυρίες που επιβεβαιώνουν τα παραπάνω. Οπως αναφέρει ο Festugière, υπάρχει μία επισ τολή προς τους φιλοσ όφους της Μυτιλήνης η οποία σ τάλθηκε από την Λάμψακο πιθανόν σ την επικούρεια κοινότητα την οποία είχε ιδρύσ ει ο ίδιος ο Επίκουρος κατά το αρχικό του πέρασ μα από το νησ ί, και μία προς τους φίλους της Λαμψάκου, ενώ υπάρχουν πολλά προσ ωπικά γράμματα του Επίκουρου προς τους φίλους του. Αυτά αποδεικνύουν ότι ο Επίκουρος διατήρησ ε τις φιλίες που είχε αναπτύξει σ την Μικρά Ασ ία, ενώ σ ύμφωνα με τον Festugière, είχε επισ κεφθεί τρείς ή τέσ σ ερις φορές τις επικούρειες κοινότητες σ την Ιωνία. 20 Ενας από τους καλύτερους φίλους του Επίκουρου ήταν ο Κωλώτης, τον οποίο είχε γνωρίσ ει σ την Λάμψακο. Ο Festugière γράφει ότι άνετα τον αποκαλούσ ε Κωλωτάρα ή Κωλωτάριον, ένα, ασ ήμαντο μεν, γραφικό δε, σ τοιχείο που μαρτυρά την μακρόχρονη και ισ χυρή φιλία τους. 21 Ενα περισ τατικό που περιγράφει ο Πλούταρχος είναι ότι κάποτε ο Κωλώτης, εκσ τασ ιασ μένος από τη διδασ καλία του Επίκουρου για την φύσ η, έπεσ ε σ τα γόνατα και αγκάλιασ ε τον δάσ καλό του, αφήνοντάς τον άναυδο. Ο ίδιος ανταπέδωσ ε τη χειρονομία λέγοντας ότι δεν θα μπορούσ ε να κάνει διαφορετικά, μιάς και μία τέτοια αντιμετώπισ η ταιριάζει σ ε κάποιον θεό, ενώ δεν παρέλειψε να του κάνει μία παρατήρησ η πως έκανες σ αν να μην έχεις καταλάβει την διδασ καλία μου για την φύσ η, ενώ γενικά σ έβεσ αι τα λόγια μου. Δεν ήταν λογική η επιθυμία που σ ου ήρθε. 22 Περισ τατικά όπως αυτό μαρτυρούν την μεγάλη αγάπη που είχαν οι μαθητές σ τον Επίκουρο, ενώ ο ίδιος ανταπέδιδε αλλά και φρόντιζε πάντα να τους νουθετεί και να τους σ υμβουλεύει. Άλλωσ τε, το μεγαλύτερο διασ ωθέν απόσ πασ μα που έχουμε από τον ίδιο τον Επίκουρο είναι η Επισ τολή προς Μενοικέα, η οποία αποτελεί μία σ ύνοψη όλης της ηθικής του θεωρίας και είναι γεμάτη από προτροπές και σ υμβουλές σ τον Μενοικέα να 20 Festugière, Andre-Jean, Ο Επίκουρος και οι θεοί του, σ. 63. Ολες οι διασ ωθείσ ες επισ τολές και τα αποσ πάσ ματα επισ τολών είναι σ υγκεντρωμένα σ την έκδοσ η του Γιώργου Ζωγραφίδη Επίκουρος, Ηθική. Τα αποσ πάσ ματα είναι πάρα πολλά για να γίνει εκτενής αναφορά σ ε αυτά, αλλά μπορούμε να ξεχωρίσ ουμε, εκτός από τις αναφερθείσ ες επισ τολές, εκείνες προς την μητέρα του, προς τον Μητρόδωρο, προς την Θεμίσ τα και προς το Λεόντιον μερικούς από τους σ τενότερους φίλους του Επίκουρου. 21 Festugière, Andre-Jean, Ο Επίκουρος και οι θεοί του, σ Πλούταρχος, Προς Κωλώτην 1117B-C (141 Us., 65 Arr.), σ το Ζωγραφίδης, Γιώργος, Επίκουρος, Ηθική, σ

20 2 Η φιλία σ το επίκεντρο της φιλοσ οφίας πράττει και να σ τοχάζεται αυτά τα οποία τον δίδαξε. Σύμφωνα με τον Festugière, ο επικούρειος κύκλος φίλων δεν αποτελεί πρωτοτυπία για την ελληνική φιλοσ οφία. Υπάρχουν αναφορές για τους πυθαγόρειους κύκλους φίλων σ την Μεγάλη Ελλάδα, ενώ τις ίδιες ιδέες περί φιλίας είχε και ο Πλάτωνας, ο οποίος ενθάρρυνε τους μαθητές του να έχουν μία ειλικρινή επικοινωνία μεταξύ τους, ενώ αν προέκυπταν διαφορές, να απευθύνονται σ τον ίδιο τον Πλάτωνα για την επίλυσ ή τους. 23 Ομως, ανάμεσ α σ τη φιλία του Πλάτωνα και σ ε αυτήν του Επίκουρου υπάρχουν σ ημαντικές διαφορές. Πρώτα απ όλα, σ την Ακαδημία υπήρχαν μόνο άντρες και η πιθανότητα να βρεθεί γυναίκα ανάμεσ ά τους ήταν μηδαμινή και σ υνήθως αυτό επιτυγχανόταν με κάποιο τέχνασ μα. Αντίθετα, σ τον Κήπο υπήρχαν γυναίκες οι οποίες γίνονταν δεκτές χωρίς να δημιουργείται το παραμικρό πρόβλημα. Ο λόγος που σ υνέβαινε αυτό ήταν ότι οι σ πουδές σ την Ακαδημία δεν αποτελούσ αν προετοιμασ ία για τη μοναχική ζωή του ανθρώπου της γνώσ ης αλλά είχαν ως σ κοπό να διαμορφώσ ουν χαρακτήρες ικανούς για πολιτική δράσ η. Οπότε η παρουσ ία γυναικών ή ακόμη και δούλων ήταν απαγορευμένη. Με λίγα λόγια, η φιλοσ οφία του Πλάτωνα είχε ως σ κοπό να μπορέσ ει να θεραπεύσ ει τις ασ θένειες του πολιτικού σ ώματος με το να διαμορφώσ ει τους μελλοντικούς άρχοντες και να τους εξοικειώσ ει με την έννοια της πραγματικής δικαιοσ ύνης, ώσ τε να την ενσ ωματώσ ουν, μέσ ω των σ ωσ τών νόμων, σ τους θεσ μούς τους. 24 Άξια αναφοράς είναι η σ υμπεριφορά που είχαν οι Επικούρειοι απέναντι σ τις γυναίκες και ειδικά απέναντι σ τις εταίρες, η οποία διέφερε πολύ από τη σ υμπεριφορά που αντιμετώπιζαν εκείνες έξω από τον Κήπο. Κατά την ελληνισ τική εποχή, η θέσ η της γυναίκας βελτιώθηκε αισ θητά σ ε σ χέσ η με προηγούμενες εποχές, αλλά όπως λέει και ο Hans-Joachim Gehrke, δεν μπορεί κανείς να μιλήσ ει για χειραφέτησ η των γυναικών, ειδικά μιλώντας με σ ημερινά κριτήρια. 25 Η θέσ η της εταίρας ήταν ακόμη πιο δύσ κολη. Συγκεκριμένα, την εποχή του Επίκουρου, οι εταίρες ήταν αντικείμενα ηδονής για τους άνδρες. Χαρακτηρισ τικά αναφέρει ο Festugière πως ορισ μένες τις νοίκιαζαν προς ικανοποίησ η, ενώ αρκετοί άνδρες τις αποκαθισ τούσ αν με το να τις εντάσ σ ουν σ τον σ τενό οικογενειακό τους κύκλο. Ηταν, δηλαδή, κάτι σ αν υπηρέτριες για τη σ ύζυγο του Αθηναίου, ενώ δεν έλειπαν και οι εξευτελισ τικές σ υμπεριφορές απέναντί τους. 26 Αυτά τα περισ τατικά και οι ανάλογες σ υμπεριφορές αποτελούσ αν την καθημερινότητα μίας εταίρας, δείχνοντας σ αφώς ότι ο ρόλος τους σ την κοινωνία ήταν υποβαθμισ μένος σ ε σ χέσ η με αυτόν της παντρεμένης γυναίκας. Μέσ α σ τον Κήπο όλα αυτά εξαφανίζονταν και οι εταίρες γνώριζαν μία σ υμπεριφορά εντελώς διαφορετική από αυτή που είχαν σ υνηθίσ ει. Θυμίζουμε ότι μέσ α σ τον Κήπο όλοι ήταν ίσ οι, χωρίς να υπάρχει ο λεγόμενος πρώτος μεταξύ ίσ ων. Ετσ ι, μεταξύ των επικούρειων φίλων βρίσ κονταν και 23 Festugière, Andre-Jean, Ο Επίκουρος και οι θεοί του, σ σ Ο.π., σ Gehrke, Hans-Joachim, Ισ τορία του Ελληνισ τικού κόσ μου, σ σ Festugière, Andre-Jean, Ο Επίκουρος και οι θεοί του, σ