Είναι γνωστό σε όλους ότι η Βίβλος έχει συνδεθεί με έναν ξεχωριστό και ανεπανάληπτο τρόπο με το θέμα της μετάφρασης.

Transcript

1 1 ΒΙΒΛΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Ευχαριστώ για την τιμή της πρόσκλησης. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Είναι γνωστό σε όλους ότι η Βίβλος έχει συνδεθεί με έναν ξεχωριστό και ανεπανάληπτο τρόπο με το θέμα της μετάφρασης. Το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, η Γένεσις, παραδίδει μια από τις συναρπαστικότερες πνευματικές ιστορίες, την αφήγηση για τη σύγχυση των γλωσσών και σηματοδοτεί την ιστορία της γλωσσικής επικοινωνίας σε εποχή πριν και μετά τη Βαβέλ, τη Βαβέλ που μας υποχρέωσε, μας «καταδίκασε», να μεταφράζουμε (Hermans 1992: 123). Αργότερα, το γεγονός της Πεντηκοστής, όπως παραδίδεται στο βιβλίο των Πράξεων της Καινής Διαθήκης, με την εμφάνιση των πύρινων γλωσσών έρχεται να ακυρώσει τρόπον τινά τη γλωσσική διαφορετικότητα και σύγχυση. Η Πεντηκοστή νομιμοποίησε τη μετάφραση των ιερών κειμένων και δεν αναγνώρισε σε καμιά γλώσσα την αποκλειστικότητα, όσον αφορά την αποκάλυψη της αληθείας. Από την άλλη, το ίδιο το κείμενο της Βίβλου διεκδικεί μια μοναδική θέση στη μεταφραστική θεωρία και πράξη και αποτέλεσε ένα από τα καλύτερα πεδία δοκιμασίας των ορίων της μεταφρασιμότητας, αν υπολογίσουμε ότι ιδιαίτερα ένα μέρος του βιβλικού λόγου, όπως τα Ευαγγέλια ή οι Ψαλμοί, έχουν μεταφραστεί σε γλώσσες ή διαλέκτους που αντιπροσωπεύουν όλες τις γλωσσικές οικογένειες της γης και αφορούν τεράστιες πολιτισμικές ανομοιότητες. Στη σημερινή μας παρουσίαση θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε την ταυτότητα της «βιβλικής» μετάφρασης, συγκεκριμένα να επισημάνουμε μεταφραστικές αρχές και μεταφραστικά ζητούμενα που αφορούν στη μετάφραση των κειμένων της βίβλου, όπως αυτά προκύπτουν μέσα από τη μεταφραστική πράξη, την κριτική και την αυτοκριτική των μεταφραστών ή και από την συχνά απολογητική τους κατάθεση για τα προβλήματα και τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν.

2 2 Θα διακρίνουμε δύο ενότητες. Η πρώτη αφορά τη διαγλωσσική αποκλειστικά μετάφραση και η δεύτερη την ενδογλωσσική μετάφραση. Ι. Από τις αρχές μέχρι την άλωση-διαγλωσσική μετάφραση Η πρώτη βιβλική μετάφραση είναι η γνωστή μετάφραση των Εβδομήκοντα, η μετάφραση του πρωτότυπου κειμένου της Παλαιάς Διαθήκης από την εβραϊκή γλώσσα στην Ελληνιστική Κοινή για τις ανάγκες των ελληνόφωνων εβραίων της διασποράς, τον 3 ο αι π.χ., πριν από την εμφάνιση του χριστιανισμού. και είναι η ίδια μετάφραση που διαβάζεται μέχρι σήμερα στο πλαίσιο της λατρείας. Η σπουδαιότητα της μετάφρασης αυτής είναι μοναδική γιατί αποτελεί τον πρώτο μεταφραστικό διαγλωσσικό σταθμό και γιατί συμπίπτει με τη διαμόρφωση και τη διάδοση της Ελληνιστικής Κοινής. Με την εμφάνιση του χριστιανισμού τον πρώτο αιώνα η γλώσσα που βασικά επωμίστηκε την ευθύνη της καταγραφής αλλά και της διάδοσης αρχικά του μηνύματος της νέας θρησκείας ήταν η Ελληνική (η ελληνιστική κοινή), ενώ η Εβραϊκή, ως γλώσσα της Παλαιάς Διαθήκης και η Λατινική, ως γλώσσα της εξουσίας και της διοίκησης, συνδέθηκαν εξαρχής με τη νέα θρησκεία. Έτσι οι τρεις γλώσσες, στις οποίες ο Πιλάτος διέταξε να γραφεί η επιγραφή επάνω στο σταυρό του Χριστού, είναι οι γλώσσες που επωμίστηκαν στη γεωγραφική-ιστορική τους κατανομή να μεταφέρουν το μήνυμα, ενώ στη γλωσσολογική τους σύνθεση και ιδιαιτερότητα να συλλάβουν και να διατυπώσουν με ακρίβεια και ορθότητα τα νέα δεδομένα. Στην Ανατολή βασικός πυρήνας υπήρξε η Ελληνική. Παρά την υπεροχή ωστόσο της ελληνικής γλώσσας, γρήγορα οι τοπικές γλώσσες, όπως η Συριακή, η Κοπτική, η Αρμενική, η Γοτθική και αργότερα η Σλαβική, έντυσαν με το δικό τους γλωσσικό ένδυμα το μήνυμα της νέας θρησκείας. Στο πλαίσιο αυτό εμφανίστηκε, όπως ήταν φυσικό, και η ιδέα της μετάφρασης, γεγονός που διευκόλυνε τη μεταφορά του μηνύματος από την ελληνική στις τοπικές γλώσσες., απέτρεψε τάσεις γλωσσικής ενοποίησης και συγκεντρωτισμού των χριστιανικών κοινοτήτων της Ανατολής, οδηγώντας σ ένα γλωσσικό κοσμοπολιτισμό.

3 3 Διαφορετική είναι η γλωσσική εικόνα που διαμορφώνεται στη Δύση,η οποία, σε αντίθεση με την Ανατολή, δεν διέθετε κανένα βιβλικό κείμενο στη γλώσσα της. Έτσι έπρεπε εξαρχής για τις ανάγκες της εκκλησίας να στραφεί στη μετάφραση των βιβλικών κειμένων. Για το λόγο αυτό η «βιβλική» μεταφραστική προβληματική, γεννήθηκε και διαμορφώθηκε στο χώρο της Δύσης. Όμως στη Δύση η μετάφραση είχε ήδη μια προϊστορία στο χώρο της κοσμικής γραμματείας. Από τα μέσα του τρίτου αιώνα π.χ. καλλιεργείται στη Δύση ένα λογοτεχνικό μεταφραστικό πρότυπο που αποσκοπεί στην πρόσληψη και οικειοποίηση των ελληνικών προτύπων μέσω της ελεύθερης μεταφοράς και διασκευής τους, ενώ η κατά λέξη πιστή και δουλική μετάφραση θεωρείται απορριπτέα και ο πιστός μεταφραστής fidus interpres αντιμετωπίζεται με περιφρόνηση. Ωστόσο στο χώρο των βιβλικών κειμένων δοκιμάζονται εκ νέου οι μεταφραστικές αρχές και τα μεταφραστικά ζητούμενα: η ακριβής απόδοση και ο βαθμός ισοδυναμίας και αντιστοιχίας μεταφραζόμενου και μεταφρασθέντος κειμένου δεν είναι τώρα απλά θέμα φιλολογικής αρτιότητας, αλλά ιδεολογικής και δογματικής συνέπειας και πιστότητας. Η διαμόρφωση των μεταφραστικών αρχών επηρεάζεται από ερμηνευτικές τάσεις και η ευθύνη του μεταφραστή μεγαλώνει. Κυρίως όμως είναι η ιερότητα και το υψηλό κύρος του προς μετάφραση κειμένου που καθορίζει τη μεταφραστική τακτική. Οι πρώτες ανώνυμες λατινικές μεταφράσεις των βιβλικών κειμένων δεν διέπονται από την εφαρμογή συγκεκριμένων αρχών και κυμαίνονται από ακραίες κατά λέξη μεταφράσεις που δημιουργούν δυσκολίες κατανόησης μέχρι ακραίες ελεύθερες επεξεργασίες. Αποτέλεσμα αυτών των μεταφραστικών διεργασιών υπήρξε η δημιουργία ενός αναξιόπιστου βιβλικού λατινικού κειμένου με ποικίλα αντιγραφικά και μεταφραστικά λάθη. Το γεγονός αυτό οδήγησε τον πάπα Δάμασο Α να αναθέσει το έργο της αναθεώρησης της εν χρήσει λατινικής Βίβλου στον Ιερώνυμο. Η πλούσια ερμηνευτική και μεταφραστική παραγωγή του Ιερωνύμου και η μεταφραστική προβληματική του έμελλε να σφραγίσει τη μεταφραστική ιστορία, μια αναγνώριση που αποτυπώθηκε στον χαρακτηρισμό του ως «πατέρα» των μεταφραστών.

4 4 Στην επιστολή του υπ αρ. 57 (Ad Pammachium de optimo genere interpretandi), έναν μεταφραστικό οδηγό για την επίτευξη της άριστης μετάφρασης, θέτει τις βασικές μεταφραστικές αρχές και την προβληματική. Οπαδός ο ίδιος αρχικά των μεταφραστικών αρχών του Κικέρωνα περί ελεύθερης μετάφρασης οδηγείται σε σύγκρουση, όταν πρέπει να μεταφράσει κείμενα με υψηλή αυθεντία και κύρος, όπως είναι τα βιβλικά κείμενα. Το δίλημμα που αντιμετωπίζει προκύπτει από το γεγονός ότι, ενώ οι φιλολογικές του αρχές τον οδηγούν στα κικερώνεια πρότυπα, η χριστιανική του συνείδηση και η ανάγκη που αισθάνεται να υπηρετήσει το δόγμα και τη θεία φύση των ιερών γραφών διχάζει τελικά τη μεταφραστική του στάση. Έτσι, ο ίδιος στον πρόλογο της μετάφρασης του βιβλίου του Ιώβ δεν διστάζει να ομολογήσει πως άλλοτε ακολουθεί τη μετάφραση κατά λέξη, άλλοτε σύμφωνα με το νόημα και άλλοτε ένα συνδυασμό («nunc verbum, nunc sensum, nunc simul utramque»). Σημειώνει ο ίδιος: Όταν μεταφράζω λέξη προς λέξη, το αποτέλεσμα ηχεί παράλογο όταν, εξ ανάγκης, τροποποιώ έστω και στο ελάχιστο τη σύνταξη ή το ύφος, παραβαίνω το καθήκον μου ως μεταφραστή Ωστόσο ο προσωπικός μεταφραστικός του κανόνας όσον αφορά το βιβλικό κείμενο διαστέλλεται με απόλυτη ακρίβεια: όχι μόνον ομολογώ, αλλά δηλώνω ελεύθερα ότι στη μετάφρασή μου από τα Ελληνικά, μεταφράζω όχι λέξη προς λέξη αλλά έννοια προς έννοια, εκτός από τις άγιες Γραφές, όπου ακόμη και η σειρά των λέξεων είναι μυστήριο. Ego enim non solum fateor, in interpretatione Graecorum scripturis sanctis, ubi et verborum ordo mysterium est, non verbum e verbo sed sensum exprimere de sensu. Την ίδια εποχή ο Αυγουστίνος με βάση την πεποίθησή του για τη θεοπνευστία της μετάφρασης των Εβδομήκοντα, θέτει επί διαφορετικής βάσεως την αντίληψή του για τη μεταφραστική δραστηριότητα. Η μετάφραση γι αυτόν φαίνεται να μην είναι αυτοσκοπός. Τίθεται υπέρ της κατά λέξη μετάφρασης, που μένει προσκολλημένη στη γλώσσα του πρωτοτύπου, όχι γιατί εκτιμά πως μια τέτοια μετάφραση είναι ικανοποιητική, αλλά γιατί καθιστά εύκολη την πρόσβαση στο πρωτότυπο και με τον τρόπο αυτό ελέγχεται η ελευθεριότητα ή η πλάνη όσων

5 5 προτίμησαν μεταφράζοντας να ακολουθήσουν όχι τις λέξεις αλλά τα νοήματα. Η αντίθεση ανάμεσα σε μια «φιλολογική» και μια «προφητικήθεόπνευστη» μετάφραση που εκπροσωπούν αντίστοιχα ο Ιερώνυμος και ο Αυγουστίνος θα επανέλθει αργότερα στο προσκήνιο με τον Έρασμο και τον Λούθηρο αντίστοιχα. ΙΙ. Πιστή/ αξιόπιστη μετάφραση Η αποδοχή και η εγκυρότητα μιας μετάφρασης στο χώρο της βιβλικής γραμματείας προϋποθέτει εκτός από την νοηματική και υφολογική πιστότητα αυτής καθαυτής της μετάφρασης, και ένα δεύτερο εξίσου σημαντικό ζητούμενο, το οποίο συναρτάται βέβαια με το πρώτο αλλά σχετίζεται όχι με την εφαρμοζόμενη μεταφραστική τεχνική αλλά πρωτίστως με το πρόσωπο αυτού που μεταφράζει: την αξιοπιστία του ίδιου του μεταφραστή και κατά συνέπεια της μετάφρασης. Η έννοια της πιστής μετάφρασης, που αρχικά φαίνεται ότι ταυτίζεται με την κατά λέξη μετάφραση, λόγω της εμφάνισης ιδεολογικών αποκλίσεων και δογματικών προβλημάτων μετατοπίστηκε από το πεδίο της θεωρίας της μετάφρασης στο ηθικό πεδίο. «Πιστός» μεταφραστής θεωρήθηκε όχι εκείνος που απέδιδε απλά κατά λέξη το πρωτότυπο κείμενο αλλά εκείνος που διασφάλιζε την αλήθεια του πρωτοτύπου και εγγυόταν τη δογματική ακρίβεια και ορθότητα, την fides veritatis, δηλαδή ο verus interpres. Για χάρη της διασφάλισης αυτής της αληθείας του πρωτοτύπου και παρά τις αρνητικές επιπτώσεις στο επίπεδο του ύφους, η κατά λέξη μετάφραση εξακολούθησε να αποτελεί σταθερά ζητούμενο στο χώρο της χριστιανικής γραμματείας, ακόμη και μετά τον 14 ο αιώνα, όταν επικράτησε στη Δύση η ελεύθερη μετάφραση με την επιστροφή στο κλασικό κικερώνειο μεταφραστικό ιδεώδες και όταν ζητούμενο έγινε πλέον η υφολογική αντιστοιχία. Αμφισβήτηση και αποδοχή της βιβλικής μετάφρασης Η εκκλησία, παρά το γεγονός ότι αποδέχτηκε εξαρχής την ανάγκη της μετάφρασης για τη διάδοση του ευαγγελίου ταυτόχρονα τήρησε κριτική στάση έναντι των μεταφράσεων. Το αποτέλεσμα ήταν να αμφισβητηθεί πολύ γρήγορα το κύρος και η αξιοπιστία τους. Στο κέντρο της κριτικής

6 6 βρέθηκε η μετάφραση των Ο, παρά το γεγονός ότι αρχικά έγινε δεκτή ως θεόπνευστη και εξίσου αξιόπιστη με το πρωτότυπο. Έτσι εκπονήθηκαν άλλες τρεις μεταφράσεις του ίδιου κειμένου και ο Ωριγένης τις αντιπαραβάλλει σε παράλληλες στήλες απέναντι από το πρωτότυπο κείμενο σε μια προσπάθεια κριτικής σύγκρισης και αξιολόγησης Η κριτική αυτή στάση διατρέχει όλη τη μεταφραστική ιστορία των βιβλικών κειμένων γεγονός που οδηγεί σε επανειλημμένες μεταφραστικές αποδόσεις. Άλλες πτυχές της μεταφραστικής προβληματικής των βιβλικών κειμένων. Το πρόβλημα των ορίων της μετάφρασης, αν δηλαδή και σε ποιο βαθμό είναι δυνατή η ακριβής μεταφορά του σημαινομένου από μία γλώσσα σε μία άλλη, που εμφανίστηκε μαζί με τη μετάφραση και φαίνεται να έχει τις ρίζες του στις αμφιβολίες κυρίως θρησκευτικές και ψυχολογικές για το αν πρέπει να υπάρχει η μετάβαση από τη μια γλώσσα στην άλλη, επανέρχεται σταθερά στη βιβλική μετάφραση. Οι όποιες επιφυλάξεις για την ισοδυναμία της μετάφρασης αυξάνονται, γιατί, πέρα από τις γλωσσικές, υφολογικές και πολιτισμικές πτυχές προστίθεται και η ιερότητα του κειμένου. Μια από τις αρχαιότερες μαρτυρίες σχετικά με την αδυναμία μιας μετάφρασης να είναι ισοδύναμη με το πρωτότυπο, καταθέτει ο συντάκτης του προλόγου της Σοφίας Σειράχ: ου γαρ ισοδυναμει αυτά εν εαυτοις Εβραϊστί λεγόμενα και όταν μεταχθη εις ετέραν γλώτταν. 2.Ένα άλλο χαρακτηριστικό της βιβλικής μετάφρασης είναι η προσκόλληση στην παράδοση, και η αποφυγή και καινοτόμων μεταφραστικών επιλογών. Και τούτο γιατί μια ρηξικέλευθη μετάφραση είναι σχεδόν δεδομένο ότι δεν μπορεί να έχει ευρεία αποδοχή. Ο βασικός λόγος είναι αυτό που ονομάζουμε «συνήθεια», η consuetudο, δηλ. αυτό που έχει συνηθίσει να ακούει ή να διαβάζει ο πιστός.

7 7 Ορισμένα αγιογραφικά αναγνώσματα καθιερώνονται και αποτυπώνονται τόσο πολύ στη μνήμη των ανθρώπων, ώστε κάθε αλλαγή μπορεί να δημιουργήσει αντιδράσεις. Έτσι οι μεταφραστές δυσκολεύονται να διαφοροποιήσουν αισθητά τις υπάρχουσες μεταφραστικές προτάσεις. Ο ίδιος ο Ιερώνυμος ομολογεί άλλωστε αυτή τη συντηρητική στάση: όπου ήταν το ίδιο νόημα δεν θελήσαμε να μεταβάλουμε τη συνήθεια των αρχαίων μεταφραστών για να μην διαταράξουμε τη μελέτη του αναγνώστη. Χαρακτηριστικό είναι και ένα επεισόδιο από τον Αυγουστίνο.. Όταν στην Εκκλησία της Oea, στη Βόρεια Αφρική, αναγνώστηκε η περικοπή του Ιωνά στη νέα μετάφραση του Ιερωνύμου, στην οποία η «κολοκυθιά» είχε αντικατασταθεί από «κισσό», προκλήθηκε τέτοια αναταραχή, ώστε ο επίσκοπος αναγκάστηκε να διορθώσει εσπευσμένα το κείμενο για να μην μείνει η εκκλησία δίχως κόσμο. Από τον Ιερώνυμο στο σήμερα. Η μετάφραση της βίβλου βασικά διαμορφώθηκε και ενηλικιώθηκε στους πρώτους ήδη αιώνες του χριστιανισμού. Στους αιώνες που ακολούθησαν βέβαια, στο πλαίσιο της ιεραποστολής και της διάδοσης του μηνύματος, η διαγλωσσική βιβλική έμελλε να δοκιμαστεί σε όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου. Υπολογίζεται ότι τουλάχιστον ένα μέρος της Βίβλου έχει μεταφραστεί σε 2092 γλώσσες. Σήμερα ο μεγαλύτερος οργανισμός μετάφρασης, έκδοσης και διακίνησης της Αγίας Γραφής σε όλο τον πλανήτη είναι οι Ηνωμένες Βιβλικές Εταιρίες, μια οικογένεια από 146 Βιβλικές Εταιρίες σε περίπου 200 χώρες, όπου ανήκει και η Ελληνική βιβλική Εταιρία. Εξαιρετικά εκπαιδευμένοι σύμβουλοι μετάφρασης των Εταιριών διερευνούν τα προβλήματα των γλωσσικών και πολιτισμικών διαφορών και ιδιαιτεροτήτων και εφευρίσκουν τρόπους υπέρβασης, έστω και με την προσθήκη πληροφοριών υπό μορφή υποσημειώσεων.

8 8 Στο πλαίσιο της ιεραποστολής οξυδερκείς αυτόχθονες μεταφραστές της Βίβλου ακόμη και σε γλώσσες χωρίς προηγούμενη γραπτή παράδοση αναγνωρίζουν αμέσως και βρίσκουν αντιστοιχίες στις δικές τους μητρικές γλώσσες. Το μεταφραστικό ενδιαφέρον για τα βιβλικά κείμενα παραμένει υψηλό. Αναφέρουμε ενδεικτικά το Ινστιτούτο Nida που δραστηριοποιείται στη θεωρία και στην πράξη της βιβλικής μετάφρασης με πλούσιο ερευνητικό έργο. ΙΙ. Δεύτερη ενότητα: Μετά την άλωση/η ενδογλωσσική μετάφραση των βιβλικών κειμένων Η ενδογλωσσική μετάφραση των πρωτότυπων βιβλικών κειμένων στη Νέα Ελληνική έχει τη δική της ιστορία η οποία είναι πιο γνωστή και για το λόγο αυτό θα αναφερθώ επιγραμματικά. Η μεταφραστική προβληματική παραμένει ίδια. Κύριο γνώρισμα είναι η αύξηση της αμφισβήτησης και αποδοχής της μετάφρασης, με ερείσματα όμως όχι πρωτίστως θεολογικά αλλά μάλλον περισσότερο γλωσσικά. Παρά την αναγνώριση της δυσκολίας κατανόησης και ερμηνείας των κειμένων, και παρά τον θρησκευτικό ουμανισμό ή εκκλησιαστικό δημοτικισμό που εμφανίζεται τον 17 ο αι και στρέφεται σε μεταφράσεις κειμένων της Γραφής στην ομιλούμενη γλώσσα, η αποδοχή της μετάφρασης των κειμένων αυτών στην Νέα Ελληνική δεν ήταν ποτέ δεδομένη, όπως αποδεικνύεται από τα Ευαγγελι(α)κά, δηλ. την αντίδραση που συνάντησε η έκδοση της μετάφρασης της Καινής Διαθήκης (1901) από τον Αλέξανδρο Πάλλη. Μια παρόμοια αντίδραση όμως επαναλήφθηκε δύο χρόνια αργότερα, με αφορμή τώρα θεατρική παράσταση σε μετάφραση ενός κλασικού κειμένου της Ορέστειας του Αισχύλου, γνωστή ως Ορεστειακά, γεγονός που αποδεικνύει ότι το θέμα, όπως ήδη αναφέρθηκε, δεν είναι μόνο εκκλησιαστικό. Αλλά και από τη θεωρητική σκοπιά, όσον αφορά αυτή καθαυτήν τη μεταφραστική προσέγγιση, στην ενδογλωσσική μετάφραση που γίνεται από τα Αρχαία στα Νέα Ελληνικά, διακρίνεται μια ένταση και «αντίσταση» μεγαλύτερη από εκείνη που παρατηρείται σε μια

9 9 διαγλωσσική μετάφραση, λόγω της ανταγωνιστικής σχέσης της μεταφραστικής προς τη μεταφραζόμενη γλώσσα. Έτσι, η συχνή αμφισβήτηση της επάρκειας της νέας ελληνικής έναντι της αρχαίας ελληνικής γλώσσας συνεπάγεται το πρόβλημα της ισοδυναμίας, για το οποίο κάναμε λόγο, και το οποίο φέρνει στην επιφάνεια από μια άλλη σκοπιά το πρόβλημα της μεταφρασιμότητας. Μια άλλης μορφής μεταφραστική δυσκολία ή, μάλλον, αμηχανία συναρτάται με το γεγονός ότι, καθώς έχουμε μια ενδογλωσσική μετάφραση- μεταγλώτισση, οι μεταφραστές έρχονται αντιμέτωποι με την προβληματική που αφορά λέξεις, φράσεις, όρους και δομές που συχνά κρίνεται σκόπιμο να παραμείνουν αμετάφραστα, συνήθως γιατί θεωρούν ότι δεν βρίσκουν ικανοποιητικές και ισοδύναμες αποδόσεις στα Νέα Ελληνικά. Ακόμη και επώνυμοι τεχνίτες του νεοελληνικού λόγου στέκουν με δέος μπροστά στον βιβλικό λόγο. Ο Γιώργος Σεφέρης, στην εισαγωγή του στη μετάφραση της Αποκάλυψης του Ιωάννη, δείχνει έναν απόλυτο σεβασμό έναντι του πρωτοτύπου, στάση που δεν φαίνεται να είναι μακριά από τις θέσεις του Ιερωνύμου: «Προσπάθησα να μείνω όσο μπορούσα πιο κοντά στο παλαιό κείμενο κρατώντας, αν μου το συγχωρούσε η γλώσσα μας, τη δομή και τις λέξεις του πρωτοτύπου». Έτσι, με έκδηλη επιφυλακτικότητα, θίγει το θέμα της αναγκαιότητας της μετάφρασης και ταυτόχρονα της προσκόλλησης στο πνεύμα του κειμένου, στηλιτεύοντας τις όποιες παραφράσεις και ανεύθυνες αποδόσεις των κειμένων αυτών: Ακόμη και το θέμα των δογματικών αποκλίσεων δεν αφήνει να περάσει απαρατήρητο στα πλαίσια της μεταφραστικής του προβληματικής ο Σεφέρης: «Έχω ακούσει την άποψη ότι η μετάφραση των Γραφών μπορεί να προκαλέσει δυσχέρειες δογματικές. Αλλά ποτέ δεν υποστήριξα, ούτε το διανοήθηκα ποτέ, ότι είναι δυνατό η μετάφραση ν αντικαταστήσει το πρωτότυπο, είτε όταν πρόκειται για το δόγμα, είτε όταν πρόκειται για τη λατρεία.». Αλλά και ο Οδυσσέας Ελύτης, στη μετάφραση της Αποκάλυψης, για την οποία προτιμά τον χαρακτηρισμό «μορφή στα Νέα Ελληνικά», προχωρώντας παραπέρα, σημειώνει: «Μερικές λέξεις η όρους, κάποτε και φράσεις ολόκληρες, προτίμησα να τις αφήσω με τη μορφή που έχουν στο πρωτότυπο, έτσι ώστε να μην αλλοιωθεί ο μυστικός και υπερβατικός χαρακτήρας του κειμένου».

10 10 Εν κατακλείδι: Το ζητούμενο για τον μεταφραστή στο χώρο της βιβλικής και γενικότερα της χριστιανικής γραμματείας είναι να θηρεύει την αλήθεια και όχι τις λέξεις, να κυνηγά τα πράγματα και όχι τις σκιές. Αυτή η άγρα του νοήματος αντί για το κυνήγι των λέξεων αποτελεί μια διήκουσα γραμμή που διατρέχει τη χριστιανική μεταφραστική τακτική, ενώ είναι προφανές ότι τα μεταφραστικά διλήμματα του Ιερωνύμου, τόσους αιώνες μετά, παραμένουν ισχύοντα. Η αλήθεια (veritas) του πρωτοτύπου παραμένει η προτεραιότητα του μεταφραστή των κειμένων αυτών και η απαίτηση του αναγνώστη. Ενδεικτική βιβλιογραφία Σ. Χ. Αγουρίδης, «Η ορθόδοξη ερμηνευτική και η μετάφραση των Αγίων Γραφών», στο: Η μετάφραση της Αγίας Γραφής στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Εισηγήσεις Δ Σύναξης Ορθοδόξων Βιβλικών Θεολόγων, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 1986 G. J. M Baterlink, Hieronymus: Liber de optimo genere interpretandi (Epistula 57). Ein Kommentar, Leiden 1980 G. Drettas, «Ἡ μετάφραση (Targum) τῶν Ἑβδομήκοντα» (μετάφρ. Ε. Τσελέντης Α. Καραναστάσης), στο: Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Ιστορία της ελληνικής Γλώσσας. Από τις αρχές ως την Ύστερη Αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 2001 Άννα Κόλτσιου-Νικήτα, Μεταφραστικά ζητήματα της ελληνόφωνης και λατινόφωνης χριστιανικής γραμματείας. Από τους Εβδομήκοντα ως τον Νικόλαο Σεκουνδινό, Θεσσαλονίκη της ιδίας, «Ὁ ρόλος τῆς μετάφρασης καί τῶν ἑρμηνέων στό θεολογικό διάλογο ἑλληνόφωνης Ἀνατολῆς καί λατινόφωνης Δύσης», στο: Φιλία και Κοινωνία, Τιμητικός τόμος στόν καθηγητή Γρηγόριο Ζιάκα, Θεσσαλονίκη 2008 της ιδίας, «Η «ταυτότητα» της χριστιανικής μετάφρασης», Δελτίο Βιβλικών Μελετών 28 ( 2010) 9-24 της ιδίας, «Δεδομένα και προβληματισμοί από την ιστορία της χριστιανικής μετάφρασης», Εκκλησία, τεύχ. 5 (2012)

11 11 της ιδίας, «Περί μεταφράσεως απολογητικός: Μια βασική διάσταση της χριστιανικής μεταφραστικής γραμματείας», στο: Όψεις της Ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας, Μελέτες για τη μετάφραση αφιερωμένες στην Τώνια Νενοπούλου-Δρόσου, Θεσσαλονίκη 2015, Β. Kytzler, Fidus Interpres. The Theory and Practice of Translation in Classical Antiquity, Antichthon 23 (1989) H. Marti, Übersetzer der Augustin-Zeit. Interpretation von Selbstzeugnissen, Μόναχο W. Schwartz, Principles and Problems of Biblical Translation, Some Reformation Controversies and their Background, Cambridge 1955 Δ. Ν. Μαρωνίτης, Intralingual Tranlation. Genuine and False Dilemmas στο Translation and the Classic, Oxford Un. Press 2008,