Ε Λ Λ Η Σ 8 Β Ε Ρ Ο Ι Α Τ : w w w. fu tu r e l ib r a r y.gr in fu tu r e l ibr a r y.gr

Transcript

1 «Από την έρευνα στη διδασκαλία» Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών Παρασκευή 28 Απριλίου 2017 Αγγελική Καστρινάκη Καθηγήτρια στο τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και πεζογράφος «Η «Ελένη» του Σεφέρη: μια νέα ανάγνωση ενός όχι εντελώς αντιπολεμικού ποιήματος» Βιογραφικό σημείωμα Η Αγγέλα Καστρινάκη γεννήθηκε στην Αθήνα το Είναι καθηγήτρια της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και πεζογράφος. Έχει τιμηθεί με το Βραβείο ειρήνης και φιλίας Αμπντί Ιπεκτσί, για εργασίες σχετικές με την εικόνα του Τούρκου σε ελληνικά μυθιστορήματα, και με το Κρατικό βραβείο δοκιμίου για τη μονογραφία Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία Επιστημονικά έργα: Οι περιπέτειες της νεότητας. Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (Διδακτορική διατριβή, «Καστανιώτης», 1995) Η φωνή του γενέθλιου τόπου («Πόλις», 1997) Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία («Πόλις», 2005) «Αναζητώντας το χρυσόμαλλο δέρας», Επίμετρο στο Κοσμάς Πολίτης, Λεμονοδάσος, («Ελληνικά γράμματα», 2010) «Σαν τις μυγδαλιές : σύμβολα και θέματα στην Κερένια κούκλα», μελέτη για την Κερένια κούκλα του Κ. Χρηστομάνου (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2013: στη σειρά «Παλαιά κείμενα, νέες αναγνώσεις, την οποία και διευθύνει). Υπό έκδοση: Η Πηνελόπη και οι μεταμορφώσεις της (τέλος 19 ου αρχές 21 ου αι.). Έρως νάρκισσος έρως θείος: όψεις του έρωτα στον Παπαδιαμάντη. 1

2 «Από την έρευνα στη διδασκαλία» Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών Παρασκευή 28 Απριλίου 2017 Αγγελική Καστρινάκη Καθηγήτρια στο τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και πεζογράφος «Η «Ελένη» του Σεφέρη: μια νέα ανάγνωση ενός όχι εντελώς αντιπολεμικού ποιήματος» Περίληψη εκπαιδευτικού σεμιναρίου Η «Ελένη» του Σεφέρη (γραμμένη στα χρόνια ) συνήθως ερμηνεύεται με βάση μια ρήση του ποιητή στα 1966, ότι η Ελένη του Ευριπίδη του έδωσε τον «μαθηματικό τύπο της ματαιότητας και του εμπαιγμού των πολέμων». Στο μάθημά μου θα αναπτύξω την άποψη ότι η 11 χρόνια μετά τη σύνθεση του ποιήματος ρήση του Σεφέρη τείνει μάλλον να παραπλανά τον αναγνώστη. Το ποίημα γράφεται σε μια εποχή κατά την οποία ο Σεφέρης ένιωθε μεγάλη αγανάκτηση εναντίον των Άγγλων για την πολιτεία τους στο Κυπριακό και επιθυμούσε να τους υποδείξει ότι εάν δεν τιμήσουν τις αξίες για τις οποίες έλεγαν ότι πολέμησαν στο παρελθόν, θα είναι αδύνατον να ξαναπειστεί ο κόσμος να δώσει το αίμα του σε έναν μελλοντικό (και επικείμενο) πόλεμο. Αυτή η σκέψη, γέννημα του ψυχρού πολέμου, εκφράζεται ρητά σε επιστολή της εποχής (προς τον Γ. Θεοτοκά) και υπόρρητα στα ποιήματα της συλλογής Κύπρον, ου μ εθέσπισεν, όπου ανήκει και η «Ελένη». Αν διαβάσουμε προσεκτικά το ποίημα, δίνοντας βάρος στα τρία «αν» της τελευταίας του ενότητας, το συμπέρασμα είναι ότι το ποιητικό υποκείμενο ελπίζει ότι η Ελένη δεν ήταν στην Αίγυπτο, παρά στην Τροία, και πως ο πόλεμος λοιπόν δεν έγινε μάταια. Ό,τι φαίνεται να απασχολεί εναγώνια τον Σεφέρη είναι όχι εάν ο ελεύθερος κόσμος έπρεπε να στρατευθεί και να πολεμήσει στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο (αυτό το θεωρεί δεδομένο), αλλά το αίμα που χύθηκε στον πρόσφατο εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα. Από αυτόν τον προβληματισμό έχει μείνει στο ποίημα, ύστερα από αλλεπάλληλες επεξεργασίες, ένα ελάχιστο ίχνος: το ερώτημα «κι ο αδερφός μου;». Η έρευνα στο αρχείο του ποιητή έδειξε ότι στα αρχικά του στάδια το ποίημα περιείχε πολύ πιο ρητές αναφορές στο πρόβλημα του εμφύλιου σπαραγμού. Ο λόγος για τον οποίο ο ποιητής έδωσε με άσχετη αφορμή το εναντίον κάθε πολέμου μήνυμα στο ποίημά του έχει προφανώς να κάνει με τη συγκυρία του 1966: εμπλοκή των Αμερικανών στο Βιετνάμ, παγκόσμιο φιλειρηνικό κίνημα, βελτίωση της εικόνας της ΕΣΣΔ μετά την «αποσταλινοποίηση», συμφιλίωση των παρατάξεων στην Ελλάδα. Συμπέρασμα: αντί για τον αφελή πασιφισμό είναι ορθότερο να δούμε στο ποίημα ότι αυτό που προέχει είναι να μην υπάρξει διάψευση των αξιών για τις οποίες έγινε ο αγώνας στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάθε πόλεμος δεν αποτελεί πάντα μέγιστο κακό. 2

3 «Από την έρευνα στη διδασκαλία» Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών Παρασκευή 28 Απριλίου 2017 Αγγελική Καστρινάκη Καθηγήτρια στο τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και πεζογράφος «Η «Ελένη» του Σεφέρη: μια νέα ανάγνωση ενός όχι εντελώς αντιπολεμικού ποιήματος» Σχεδιάγραμμα 1. Διαβάζουμε το ποίημα (στο συγκεκριμένο μάθημα δεν θα διαβαστεί για λόγους χρόνου). Διευκρινίζω ότι η ανάγνωσή μου στηρίζεται στη μελέτη των προηγούμενων γραφών του ποιήματος, που προέκυψε από αυτοψία στα χειρόγραφα του ποιητή, τα οποία φυλάσσονται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. 2. Περίληψη του ποιήματος. (Πολύ χρήσιμη διαδικασία όταν δουλεύουμε με μαθητές, και όχι μόνο.) Μια περίληψη βέβαια είναι πάντα και ερμηνεία: Σε ένα ακρογιάλι της Κύπρου, ο εξόριστος από την πατρίδα του Τεύκρος, τοξότης του τρωικού πολέμου, αγρυπνά βλέποντας το φεγγάρι να ανατέλλει και συλλογίζεται τη μοίρα του και την Ελένη. Έχοντας βαθιά την αίσθηση της αποτυχίας, κουβαλώντας το βάρος του νεκρού αδελφού του Αίαντα, αναθυμάται ένα επεισόδιο από την περιπλάνησή του, ώσπου να φτάσει στη νέα του πατρίδα, την Κύπρο, μια παράξενη συνάντηση. Εκεί, στην Αίγυπτο αντίκρισε με τα μάτια του και άγγιξε την ίδια την Ελένη. Την άκουσε με τα αφτιά του να τον διαβεβαιώνει ότι ουδέποτε πάτησε στην Τροία. Κι ο Τεύκρος κάθεται τώρα και συλλογιέται, άυπνος και ερωτευμένος, ποια είναι η αλήθεια. Ό,τι ως τώρα ήταν γνωστό για την παρουσία της Ελένης στην Τροία ή μήπως η εμπειρία του στην Αίγυπτο; Αν ισχύει το δεύτερο, τότε ο πόλεμος της Τροίας έγινε, αλίμονο, χωρίς λόγο. 3. Σύντομη αναφορά στον χειρισμό της μυθικής Ελένης στη λογοτεχνία: ο Σεφέρης, σε αντίθεση με τους περισσότερους ομοτέχνους του, δεν αποδίδει υπερβατική σημασία στην Ελένη (η Ελένη ως Ιδέα ή Ομορφιά), αλλά, αξιοποιώντας τον αμφίσημο χαρακτήρα της Ελένης-Σελήνης (παλιά η παρετυμολογία), γειώνει το ποίημά του στο ιστορικό παρόν και στην πολιτική. 4. Η μυθική μέθοδος. Ο όρος που καθιέρωσε ο Τ.Σ. Έλιοτ το 1923, περιγράφοντας τον Οδυσσέα του Τζόυς, και η εξειδίκευσή του στην περίπτωση του Σεφέρη: «Αυτή την Ελένη [του Ευριπίδη] τη συλλογίστηκα πολύ οδυνηρά, ένα βράδυ, το περασμένο καλοκαίρι, στ ακρογιάλι της Σαλαμίνας (Cyprus), κοιτάζοντας την πανσέληνο να βγαίνει μέσ από τη θάλασσα και να κάνει ταχυδακτυλουργίες με φρεναπάτες. Γιατί πολεμήσαμε;» (Ο Σεφέρης στον Γ. Π. Σαββίδη, Μάιος 1955.) Η χρήση του παρελθόντος επιτρέπει στον Σεφέρη να προβεί σε μια αφαίρεση των στοιχείων του παρόντος, χωρίς να πάψει να μιλά για το παρόν, καθώς και την προβολή της αίσθησης μιας μοιραίας ανακύκλωσης στα ανθρώπινα πράγματα. 5. Η πολιτική συγκυρία της συγγραφής: ο Σεφέρης το 1953 επισκέπτεται την Κύπρο. Ο θυμός του για τον τρόπο με τον οποίο οι Άγγλοι χειρίζονται το κυπριακό ζήτημα. Ανταλλάσσει επιστολές με τον Γ. Θεοτοκά, όπου διαφωνούν όσον αφορά την αποτίμηση των αγγλικών κινήσεων και συμπεριφορών. Ο Σεφέρης, υπερασπιζόμενος εμφατικά τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, τον μόνο που επιτρέπει στον άνθρωπο να διασώζει τη συνείδησή του και την ελευθερία, όπως λέει, θεωρεί ότι πρέπει να καταδικαστούν κατηγορηματικά όσοι Ευρωπαίοι («οι χειρότεροι Άγγλοι») καταπατούν τις συγκεκριμένες αξίες. [υλικά του μαθήματος, αποσπ. 1] 6. Ποιες παραλληλίες ανακαλύπτει ο Σεφέρης διαβάζοντας την Ελένη του Ευριπίδη; Σύντομη αναφορά στην ευριπίδεια Ελένη: δράμα του 412, γραμμένο μετά την ήττα της Αθηναϊκής δημοκρατίας στη Σικελία, 3

4 σαφώς αντιπολεμικό η Ελένη παρουσιάζεται στον Τεύκρο στην Αίγυπτο, από όπου συνάγεται ότι ο αγώνας στην Τροία έγινε άδικα. Τι προκύπτει από το παράθεμα που τοποθετεί ο Σεφέρης στην αρχή του ποιήματος; Α. Η κατάσταση του Τεύκρου, η υποχρεωτική εξορία του. Β. Η δήλωση της Ελένης πως δεν πήγε στην Τροία. Γ. Η έκπληξη και η ερώτηση του αγγελιοφόρου: μάταια πολεμήσαμε; Ο Σεφέρης που γράφει κι αυτός σε έναν μεταπολεμικό κόσμο, μακριά από την πατρίδα του (κατά κάποιον τρόπο εξόριστος), ταυτίζεται με τον Τεύκρο και αναρωτιέται επίσης αν ο πόλεμος έγινε μάταια. Μπορούμε εδώ να επισημάνουμε ποιους στίχους του Ευριπίδη ΔΕΝ χρησιμοποιεί ο Σεφέρης: π.χ. τους στίχους του χορού: «Άμυαλοι αυτοί που ζητούν / να κερδίσουν δόξα κι αξία / μες στους πολέμους». Άραγε ο Σεφέρης ταυτίζεται με τον Τεύκρο και ως προς τον λόγο για τον οποίο εξορίστηκε ο αρχαίος ήρωας; Ο λόγος αυτός υπήρξε ότι ο Τεύκρος άφησε να αφανιστεί ο αδελφός του. [απόσπ. 2] 7. Στο σεφερικό ποίημα υπάρχει όντως αναφορά στον «αδελφό». Πολλές υποθέσεις έχουν γίνει γύρω από αυτή την πολύ υπαινικτική μνεία. Η επίσκεψη στο αρχείο του ποιητή πιστεύω ότι το ξεκαθαρίζει. Βλέπουμε λοιπόν τα αποσπάσματα από τις απόπειρες του Σεφέρη κατά τη συγγραφή του έργου. Θα δείξουμε πόσο παλεύει ο ποιητής με τις σκέψεις του, με το υλικό του, με τη γλωσσική έκφραση. Οι ποικίλοι μετασχηματισμοί. Πώς ολοένα αφαιρεί το επικαιρικό στοιχείο που είχε αποτελέσει το έναυσμα για τη συγγραφή. Ο αρχικός προβληματισμός αποδεικνύεται πάντως ότι αφορούσε τον έλληνα αδελφό κατά την αλληλοσφαγή και άρα τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο. (Πώς μιλούμε, αλήθεια, στους μαθητές για τον Εμφύλιο; Τώρα κάτι τέτοιο έχει γίνει ακόμα δυσκολότερο μετά τη γεύση εμφυλίου που πήραμε το καλοκαίρι του 2015.) [απόσπ. 3α] 8. Ο αδελφός του Τεύκρου, ο Αίας, ταιριάζει σε ορισμένα χαρακτηριστικά του εντυπωσιακά με τον εμφύλιο αντίπαλο, όπως (υποθέτω ότι) τον συλλαμβάνει ο Σεφέρης. Μια μυθολογία (π.χ. του Ι. Θ. Κακριδή) βοηθά να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά του Αίαντα. Αλλά και σε έναν από τους αστερισμούς του ποιήματος, στον Σκορπιό, κρύβεται ενδεχομένως ο εμφύλιος αντίπαλος. Και εδώ οι προηγούμενες γραφές βοηθούν. [απόσπ. 3β] 9. Η σκοπιμότητα του Β Παγκόσμιου Πολέμου γενικά δεν αμφισβητείται. Ούτε βέβαια από τον Σεφέρη, κάτι που γίνεται σαφές σε επιστολή του στον Γ. Θεοτοκά το 1954, όπου μιλά για τα αισθήματα του Αυτό που «βασανίζει τη συνείδησή του» είναι ο εμφύλιος πόλεμος: σκοτώσαμε τον αδελφό μας, υπερασπιζόμενοι τάχα, τον ελεύθερο κόσμο, και τώρα φαίνεται από τη συμπεριφορά των Άγγλων στην Κύπρο ότι ο ελεύθερος κόσμος ήταν μια ψευδαίσθηση. 10. Αλλά ήταν αλήθεια μια ψευδαίσθηση; Διαβάζουμε ξανά με προσοχή τους τελευταίους 17 στίχους: «Δακρυσμένο πουλί για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη». Το ζήτημα είναι να μην ακούσει ποτέ κανείς νεότερος, όπως άκουσε ο Τεύκρος, κάποιον αγγελιοφόρο να λέει ότι ο πόλεμος έγινε μάταια. Συμπέρασμα: οι πόλεμοι, δυστυχώς, γίνονται για κάποιο λόγο σαφώς αξίζει να πολεμάμε για την ελευθερία της συνείδησης. Το μεγάλο δράμα είναι η διάψευση: ότι πολεμήσαμε για την ελευθερία, αλλά η ελευθερία αυτή δεν υπάρχει. Η ευχή του Σεφέρη είναι να μην βγει διαψευσμένος: όσοι υπερασπίστηκαν τότε την ελευθερία να την υπερασπιστούν και τώρα. 11. Πρόσληψη. Τα ποιήματα της συλλογής Κύπρον, ου μ εθέσπισεν απευθύνονται σε μεγάλο βαθμό στο αγγλικό κοινό: «Όπως βλέπεις είναι μια φωνή που απευθύνεται στους φίλους μου στους φίλους μου της Αγγλίας, μια φωνή αγάπης θα έσκαζα αν την κρατούσα μέσα μου. ( ) Και θα ήμουν ενθουσιασμένος αν η Σαλαμίνα μεταφράζουνταν και δημοσιεύουνταν στο Λονδίνο», γράφει ο Σεφέρης στον Κατσίμπαλη τον Αύγουστο του Η «Σαλαμίνα» είναι μια πιο βατή εκδοχή της «Ελένης». 12. Γιατί λοιπόν το 1966 ο Σεφέρης γράφει ότι η Ελένη του Ευριπίδη του έδωσε τον «μαθηματικό τύπο της ματαιότητας και του εμπαιγμού των πολέμων»; Θεωρώ ότι σκόπιμα επιθυμεί να ανασημασιοδοτήσει το ποίημά του και βρίσκει μια ευκαιρία όχι πολύ σχετική, την έρευνα του Ταχυδρόμου για τους «κοινούς τόπους». [απόσπ. 4] Ο λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι επιχειρεί την ανασημασιοδότηση βρίσκεται στη 4

5 χαλάρωση του ψυχροπολεμικού κλίματος που ίσχυε στις αρχές τις δεκαετίας του Τώρα, στα μέσα της δεκαετίας του 1960, υπάρχει αντίθετα η εμπλοκή των Αμερικανών στο Βιετνάμ, το παγκόσμιο φιλειρηνικό κίνημα, η βελτίωση της εικόνας της ΕΣΣΔ μετά την «αποσταλινοποίηση» και η συμφιλίωση των δύο παρατάξεων στην Ελλάδα. Βιβλιογραφία (επιλογή) Το μάθημα βασίζεται στο άρθρο: Αγγέλα Καστρινάκη, «Ελένη, κόρη του σκεπτικισμού (Ο Σεφέρης και το πρόβλημα του νεκρού αδελφού)», Κονδυλοφόρος, τχ. 8 (Μνήμη Ελένης Τσαντσάνογλου, 2010), σ Πρωτογενείς πηγές Γ. Σεφέρης, «Η ωραία Ελένη», Ταχυδρόμος, τχ. 619 ( ), τώρα Δοκιμές, Γ, Αθήνα 1992, σ Γ. Θεοτοκάς & Γ. Σεφέρης, Αλληλογραφία ( ), επιμ. Γ. Π. Σαββίδης, Αθήνα 1975, σ. 156 (επιστολή από τη Βηρυτό, ). Γ. Σεφέρης, Μέρες του , Αθήνα 1973, σ. 120 (εγγραφή ). Γ. Σεφέρης και Γ. Σαββίδης, «Κυπριακές επιστολές του Σεφέρη ( ). Από την αλληλογραφία του με τον Γ. Π. Σαββίδη, επιμ. Κ. Κωστίου, Λευκωσία Γ. Κ. Κατσίμπαλης & Γιώργος Σεφέρης, «Αγαπητέ μου Γιώργο». Αλληλογραφία ( ), επιμ. Δ. Δασκαλόπουλος, Αθήνα Γενικά για την Ωραία Ελένη Jean Louis Backès, Ο μύθος της Ελένης [1984], μτφρ. Μαίρη Γιόση, Αθήνα Λάμπρος Βαρελάς, «Ο μύθος της ωραίας Ελένης στη νεοελληνική ποίηση: από τον Παλαμά έως τον Ρίτσο», Θέματα νεοελληνικής φιλολογίας. Μνήμη Γ. Π. Σαββίδη, Αθήνα 2001, σ Μελέτες που χρησιμοποιήθηκαν για το Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης. Περιμένοντας τον άγγελο, μτφρ. Μίκα Προβατά, Αθήνα Α. Καραντώνης, Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, Αθήνα Αλ. Αργυρίου, «Διάγραμμα εισαγωγής στην ποίηση του Γ. Σεφέρη» [1957], Δεκαεπτά κείμενα για τον Γ. Σεφέρη, Αθήνα Γ. Κιουρτσάκης, Ελληνισμός και Δύση στο στοχασμό του Σεφέρη, Αθήνα 1979.Αθήνα Denis Kohler, L Aviron d Ulysse, Παρίσι Γ. Π. Σαββίδης, Μια περιδιάβαση. Σχόλια στο Κύπρον ου μ εθέσπισεν του Γιώργου Σεφέρη, Matthew Gumpert, Grafting Helen. The abduction of classical past, The University of Wisconsin Press Κατερίνα Κρίκου-Davis, Κολόκες. Μελέτη για τη συλλογή του Γιώργου Σεφέρη Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ, Αθήνα Μ. Πιερής, «Αυτόγραφες μεταμορφώσεις της σεφερικής Ελένης», στο Γιώργος Σεφέρης. Το ζύγιασμα της καλοσύνης, επιμ. Μ. Πιερής, Αθήνα 2004, σ Για τον πρώτο στίχο «Τ αηδόνια δε σ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες», βλ. Πολίνα Ταμπακάκη, Η «μουσική ποιητική» του Γιώργου Σεφέρη, Αθήνα 2011, σ Για τους προβληματισμούς γύρω από τη μυθική μέθοδο, βλ. D. Tziovas, Between tradition and appropriation: mythical method and politics in the poetry of G. Seferis and Y. Ritsos, Classical Receptions Journal (2016). 5

6

7

8

9