Μύθος και πραγματικότητα της προχριστιανικής ψυχής

Transcript

1 Πολιτιστικη Ιστορια της Αρχαιας Ελλαδας Μύθος και πραγματικότητα της προχριστιανικής ψυχής

2 Iστ ο ρ ι α Διεύθυνση Άρης Μαραγκόπουλος Επίβλεψη: Άρτεμις Λόη Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. Τίτλος Πρωτοτύπου: Egon Friedell Kulturgeschichte Griechenlands. Leben und Legende der vorchristlichen Seele 2013 Εκδόσεις Τόπος ISBN: Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: Fax:

3 Έγκον Φριντέλ Πολιτιστικη Ιστορια της Αρχαιας Ελλαδας Μύθος και πραγματικότητα της προχριστιανικής ψυχής f Μετάφραση Δημοσθένης Κούρτοβικ

4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρω τ ο με ρ ο ς Ιων ι κ η Αν ο ι ξ η Ψυχή και περιβάλλον 13 Το ελληνικό τοπίο 15 Τα βουνά και τα νησιά 16 Η ναυσιπλοΐα 18 Η Βόρεια και η Κεντρική Ελλάδα, η Πελοπόννησος 19 Το ευσύνοπτο του χώρου 22 Οι θερμοκρασίες 23 Ήλιος, νερό και αέρας 25 Η αίσθηση της προοπτικής 26 Λουλούδια, Δέντρα, Καρποί 28 Λάδι 34 Η εξόρυξη μετάλλων 35 Η λιτότητα 37 Το κυνήγι 38 Άλογο, σκύλος και γάτα 39 Βόδι, γουρούνι, πρόβατο, πουλερικά 41 Ψάρια, η Πορφύρα 44 Φυσιολατρία 45 Το ελληνικό δαιμόνιο 47 Το ήθος 48 Η σωφροσύνη 49 Ο ατομικισμός 52 Το ελληνικό αλφάβητο, τα μέρη του λόγου 54 Η αρχαία ελληνική προφορά 58 Οι διάλεκτοι 60 Ο Όμηρος και ο κόσμος του 60 Ησίοδος 68 Ο Όλυμπος 69 Οι χθόνιοι θεοί 71 Οι ήρωες 72 Το υπερπέραν και τα μυστήρια 72 Οι χρησμοί 74 Η ελληνική θρησκεία 77 Περίοδοι της αρχαίας ελληνικής Ιστορίας 80 Μετακλασική Ιστορία της Ελλάδας 82 Τα ελληνικά φύλα και οι αποικίες 84 Κροίσος, Δράκων, Σόλων 87 Το χρήμα στην αρχαία Ελλάδα 90 Σπάρτη και λακωνισμός 92 Η ιωνική πόλη 96 Η τυραννίδα 97 Πολυκράτης, Πεισίστρατος 99 Η πόλις 101 Η καλοκαγαθία 102 Ο αθλητισμός 104 Η παιδεραστία 105 Η αντιβαναυσία 106 Αγγειογραφία 108 Γλυπτική 111 Αρχιτεκτονική, οι ρυθμοί 113 Μουσική 115 Λυρική ποίηση, Αρχίλοχος, Αλκμάν, Μίμνερμος 117 Αλκαίος και Σαπφώ 119 Ανακρέων, Θέογνις, Σιμωνίδης ο Κείος 120 Αίσωπος 122 Η δωρική κωμωδία 122 Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Πυθαγόρας 124 Οι Ελεάτες 130 Η διαλεκτική 132 Ηράκλειτος 133 Τα μαθηματικά 135 Η Ιστορία 137 Η χερσόνησος των Απεννίνων, οι Ετρούσκοι 138 Η Ρώμη 140 Ζωή και χαρακτήρας των Ρωμαίων 143 Η λατινική γλώσσα 146 Η ρωμαϊκή θρησκεία, η λατρεία 147 Μαζδαϊσμός 151 Η ζαρατουστρική ηθική 152 Το Ιράν, κοινωνική οργάνωση 154 Η πτώση της Μιλήτου 158 Οι Περσικοί πόλεμοι 158 Δε υ τ ε ρ ο με ρ ο ς Το με σ ο υ ρ α ν η μ α τ η ς Αθ η ν α σ Η εικόνα μας για τους αρχαίους Έλληνες 165 Η Αθηναϊκή Συμμαχία, Θεμιστοκλής, Κίμων 169 Η ελληνική Δύση 172 Το βιοτικό επίπεδο 174 Η ψυχολογία του αρχαίου Έλληνα 177 Περικλής, Πελοποννησιακός Πόλεμος 178 Ο Αλκιβιάδης 182 Η αθηναϊκή δημοκρατία 186 Οι μέτοικοι, οι γυναίκες 189 Η δουλεία 192 Η ημέρα ενός Αθηναίου 194 Η αυστηρή τεχνοτροπία

6 196 Το ελληνικό θέατρο 198 Το αρχαίο δράμα και ο Αισχύλος 200 Ο Πίνδαρος 206 Ο Πολύγνωτος 207 Ο Ηρόδοτος 209 Ο Σοφοκλής 210 Φειδίας, Μύρων, Πολύκλειτος 212 Εμπεδοκλής και Αναξαγόρας 216 Οι Σοφιστές: Πρωταγόρας, Γοργίας 220 Πρόδικος και Κριτίας 222 Η επίδραση των Σοφιστών 223 Η δίκη του Σωκράτη, η φιλοσοφία του 226 Ο φιλοσοφία του Δημόκριτου 229 Ο Ιπποκράτης 234 Το αρχαίο βιβλίο 235 Ο Θουκυδίδης 237 Ο Ευριπίδης 239 Η κωμωδία 242 Η ζωγραφική 245 Η μεταπολεμική περίοδος 247 Οι δύο Διονύσιοι 248 Κύρου Ανάβασις 250 Ο Επαμεινώνδας 252 Ο ρωμαϊκός μεσαίωνας 254 Οι Κέλτες 255 Οι Μακεδόνες, ο Φίλιππος 257 Ο Αλέξανδρος 261 Το χάσμα πλούσιων και φτωχών 267 Οι εταίρες 269 Η Πριήνη 270 Η ρητορική τέχνη 272 Ο Αρίστιππος 275 Οι Κυνικοί 275 Ο Πλάτων και οι ιδέες 277 Ο αριστοτελικός ορθολογισμός 280 Οι Χαρακτήρες του Θεόφραστου 285 Ο Εύδοξος 288 Ο Απελλής 288 Ο Πραξιτέλης 289 Σκόπας και Λύσιππος 291 Ο χαρακτήρας της τέχνης του 4ου αιώνα 293 6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ Β ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Τριάντα χρόνια μετά την πρώτη γνωριμία μου με αυτό το έργο, μπορώ να το πω ανενδοίαστα: είναι το γοητευτικότερο, το ζωντανότερο κι ερεθιστικότερο βιβλίο που έχω διαβάσει για την αρχαία Ελλάδα και τον πολιτισμό της. Καθόλου ακαδημαϊκό (θα έλεγα μάλιστα ότι είναι συνειδητά αντιακαδημαϊκό) και ωστόσο εμβριθέστατο ιδιοσυγκρασιακό και υποκειμενικό, και ωστόσο εκπληκτικά διορατικό απαράμιλλο σε υφολογική χάρη και ωστόσο βαθύτατα στοχαστικό, καρπός ενός από τα πιο σπινθηροβόλα πνεύματα του Μεσοπολέμου στη γερμανόφωνη (και όχι μόνον) Ευρώπη, ενός συγγραφέα τον οποίο ο Τόμας Μαν θεωρούσε έναν από τους μεγαλύτερους στιλίστες της γερμανικής γλώσσας. Ο Έγκον Φριντέλ (Egon Friedell) γεννήθηκε το 1878 στη Βιέννη από Εβραίους γονείς, τους οποίους έχασε μικρός. Γενικά είχε δύσκολη, ταραγμένη παιδική και νεανική ηλικία, εξαιτίας και του ανήσυχου, ατίθασου χαρακτήρα του. Κατόρθωσε, παρόλα αυτά, να τελειώσει σπουδές γερμανικής λογοτεχνίας και φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και μάλιστα να λάβει από εκεί διδακτορικό τίτλο. Στο μεταξύ είχε απαρνηθεί τον ιουδαϊσμό και ασπαστεί τον προτεσταντισμό. Αργότερα άλλαξε και τ όνομά του, από Friedmann σε Friedell. Η ακαδημαϊκή καριέρα δεν είχε κανένα θέλγητρο για έναν άνθρωπο όπως ο Φριντέλ. Έτσι, ο νεαρός διδάκτορας επέστρεψε το 1905 στη Βιέννη κι έγινε καλλιτεχνικός διευθυντής του καμπαρέ Fledermaus (Νυχτερίδα, από τη γνωστή οπερέτα του Γιόχαν Στράους). Εκεί ανέβαζε έργα που έγραφε σε συνεργασία με τον Alfred Polgar και στα οποία έπαιζε και ο ίδιος, μερικές φορές στον ρόλο του πρωταγωνιστή. Έγινε από τους σταρ του λογοτεχνικού κύκλου που συναντιόταν στο περίφημο Café Central, ενώ στους φίλους του συγκαταλέγονταν συγγραφείς όπως ο Χέρμαν Μπροχ, ο Ρόμπερτ Μούζιλ, ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε, ο Άρτουρ Σνίτσλερ, ο Φραντς Βέρφελ. Από το 1924 συνεργαζόταν με τον Μαξ Ράινχαρτ, ως θεατρικός συγγραφέας και ηθοποιός στις παραστάσεις που ανέβαζε εκείνος στο Burgtheater της Βιέννης και στο Deutsches Theater του Βερολίνου. Παράλληλα έγραφε θεατρικές, κινηματο- 7

8 γραφικές και λογοτεχνικές κριτικές για διάφορες εφημερίδες και περιοδικά, ενώ είχε και πλούσιο μεταφραστικό έργο. Ανάμεσα στο 1927 και το 1931 ο Φριντέλ δημοσίευσε σε τρεις τόμους το έργο Πολιτισμική Ιστορία των Νεότερων Χρόνων (Kulturgeschichte der Neuzeit), που έκανε μεγάλη αίσθηση τόσο για τη δεινότητα του ύφους όσο και για την πρωτοτυπία των παρατηρήσεών του. Θέλοντας να διευρύνει το σχέδιό του σε μια παγκόσμια Ιστορία του πολιτισμού, συνέχισε με την Πολιτισμική Ιστορία της Αιγύπτου και της Πρόσω Ασίας (Kulturgeschichte Ägyptens und Vorderasiens), που εκδόθηκε το 1936, και αμέσως έπειτα με την Πολιτισμική Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (Kulturgeschichte Griechenlands), την οποία επρόκειτο ν ακολουθήσει, κλείνοντας αυτό το τιτάνιο έργο, μια πολιτισμική Ιστορία της αρχαίας Ρώμης. Η τελευταία δεν γράφτηκε ποτέ, ενώ τον τόμο για την Ελλάδα μόλις που πρόλαβε ο Φριντέλ να τον ολοκληρώσει. Στις 13 Μαρτίου 1938 η ναζιστική Γερμανία κατέλαβε την Αυστρία και την προσάρτησε στο Ράιχ. Τρεις μέρες αργότερα ο Φριντέλ, ξέροντας ότι η σύλληψή του ήταν ζήτημα ημερών, αν όχι ωρών, άνοιξε το παράθυρό του και βούτηξε στο κενό. Ενδεικτικό της προσωπικότητάς του είναι ότι πριν πέσει φώναξε στους διερχόμενους από κάτω: «Προσέχετε, παρακαλώ!» Το χειρόγραφο για την Ελλάδα κατασχέθηκε από την Γκεστάπο, αλλά διασώθηκε χάρη στο θάρρος των κληρονόμων του Φριντέλ κι εκδόθηκε το 1940 στην Ελβετία. Το βιβλίο αυτό δίνει μια συναρπαστικά ζωηρή και λεπτοδουλεμένη εικόνα της αρχαίας Ελλάδας σε όλες τις πτυχές της, από την καθημερινή ζωή ώς τα μεγάλα γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία της, από τη γεωργία και τη μαγειρική ώς την τέχνη και τη φιλοσοφία, από το ντύσιμο των αρχαίων Ελλήνων ώς τη γλώσσα, τη θρησκεία και την ψυχοσύνθεσή τους. Δεν είναι μια εικόνα ψυχρά αντικειμενική, αλλά προσωπικά και υποκειμενικά χρωματισμένη, χωρίς ωστόσο με κανένα τρόπο να είναι αυθαίρετη. Δεν συμφωνεί με την εξαϋλωμένη Ελλάδα του Βίνκελμαν, του Χέλντερλιν και του Γκέτε, αλλά μας κάνει να χαμηλώσουμε το βλέμμα από τ αγάλματα, τους κίονες και τ αετώματα στη ζωή του δρόμου, ν αντικρίσουμε και τις ευτελείς πλευρές του «αρχαίου πνεύματος», που ίσα ίσα κάνουν περισσότερο αξιοθαύμαστες τις κατακτήσεις του. Ο Φριντέλ στέκει κριτικά απέναντι στο αντικείμενό του: εκθειάζει με λαμπρές αναλύσεις τους Έλληνες για την τέχνη τους (στην οποία συμπεριλαμβάνει την ελληνική γλώσσα) και για τις φιλοσοφικές διαισθήσεις τους, αλλά επισημαίνει, συχνά με λεπτή ειρωνεία, τις αρνητικές πλευρές του χαρακτήρα τους και τους ιστορικούς περιορισμούς που έθεταν η νοοτροπία, η πολιτική οργάνωση και το κοσμοείδωλό τους. Ο χριστιανικός πλατωνισμός του είναι έκδηλος σε αρκετά σημεία του βιβλίου, αλλά το οξύτατο καλλιτεχνικό αισθητήριό του τον προφυλάσσει από μια δογματική και ισοπεδωτική εφαρμογή της ουσιαστικά 8

9 δεν παίζει ρόλο στη σύνθεση, περιορίζεται σε σποραδικά σύντομα σχόλια στο περιθώριο της αφήγησης. Γιατί πρόκειται πραγματικά για αφήγηση, που συνεπαίρνει τον αναγνώστη με το στιλπνό, κομψό και μαζί ρωμαλέο ύφος της και την πάλλουσα, πολύχρωμη, καλειδοσκοπικά μεταβαλλόμενη ποικιλία του υλικού της. Η διάρθρωση αυτού του υλικού είναι και η ίδια εντελώς αντιακαδημαϊκή: δεν ακολουθεί αυστηρά τους κανόνες της διαίρεσης κατά θέματα και χρονικές περιόδους, αλλά είναι πιο πολύ συνειρμική, γεμάτη λοξοδρομήσεις και παρεκβάσεις, που δεν έχουν σχολαστικό χαρακτήρα, αλλά υπακούν σε μια λογική διαφωτιστικών συγκρίσεων, παραλληλισμών, συσχετίσεων, δίνοντας εκπληκτικό πλούτο στο κείμενο, παράγοντας ερεθιστικές εξακτινώσεις τού κάθε επιμέρους θέματος και αναδεικνύοντας την ευρυμάθεια του συγγραφέα, χωρίς όμως ποτέ να την κάνουν αυτοσκοπό. Έτσι, η αφήγηση μπορεί να πετάγεται, χωρίς να ενοχλεί καθόλου, από τη χήνα στην εξέλιξη της γραφής, από τη φάλαγγα των Μυρμιδόνων στη σπαρτιατική κοινωνία, από τον Αισχύλο στον Πολύγνωτο, από τον Ευριπίδη στον Ίψεν, από τον Αριστοφάνη στον Καρλ Κράους, από την Αθήνα στη Ρώμη, από τη Ρώμη στην Περσία και από εκεί πάλι πίσω στην Αθήνα. Στην πραγματικότητα, ο Φριντέλ γράφει με τη μέθοδο του Ηρόδοτου! Η μετάφραση αυτού του βιβλίου από τον υποσημειούμενο πρωτοεκδόθηκε το 1984 (από τις εκδόσεις Πορεία) κι έχει εξαντληθεί προ πολλού. Για την παρούσα έκδοση επιμελήθηκα ξανά το κείμενο, διόρθωσα μερικές αβλεψίες και προσπάθησα να δώσω συνεπέστερη μορφή στο τυπικό του. Δημοσθένης Κούρτοβικ Αθήνα, Μάρτιος