Το θέατρο στη Μακρόνησο. Σκηνή από την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή που ανέβασε ο Θίασος του Γ Τάγματος Κρατουμένων της Μακρονήσου

Transcript

1 ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αριθμός Τεύχους 42 - ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ Τιμή Τεύχους 0,50 c Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134, Καλλιθέα - Τηλ.: ΚΩΔ.: 6725 Το Θέατρο στη Μακρόνησο Σκηνή από την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή που ανέβασε ο Θίασος του Γ Τάγματος Κρατουμένων της Μακρονήσου Διαβάστε σε αυτό το Τεύχος Δέκα χρόνια ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ: Δηλώσεις των συνεργατών του Ελλείμματα Ελληνικής Ιστορίας κατά τη Μεταπολίτευση Όψεις της Ελληνικής λαϊκής αγιολατρείας Χοροί των λαϊκών δρωμένων του Σοχού Θεσσαλονίκης, Η πορεία του Καβάφη προς τη δόκιμη ποίηση, Το θέατρο στη Μακρόνησο Ιστορικά διηγήματα

2 2 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 Σημείωμα του εκδότη Φέτος συμπληρώθηκαν δέκα ολόκληρα χρόνια έκδοσης του περιοδικού ΧΟ- ΡΟΣΤΑΣΙ. Η κάθε επέτειος αποτελεί ένα ευχάριστο γεγονός που συνήθως εορτάζεται με πανηγυρικές εκδηλώσεις. Η επέτειος όμως της συμπλήρωσης δέκα χρόνων κυκλοφορίας ενός επιστημονικού πολιτιστικού-λαογραφικού περιοδικού, όπως είναι το ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ, έχει μιαν ιδιαίτερη σημασία και αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό εκδοτικό και πολιτιστικό, συνάμα, γεγονός, για πολλούς λόγους που μπορούν να συνοψισθούν στους παρακάτω: 1. Η συνεχής προσπάθεια των συντακτών του για τη διατήρηση ενός υψηλού ποιοτικού επιπέδου με άρθρα των πλέον διακεκριμένων επιστημόνων, λαογράφων, κοινωνιολόγων, φιλολόγων, ιστορικών, μουσικολόγων και άλλων συνεργατών, που συνέβαλαν στη θεωρητική επεξεργασία των ζητημάτων του γνωστικού τους αντικειμένου που καλύφθηκαν στο περιοδικό. 2. Η θεματολογία του υπήρξε ποικίλη και πολύπλευρη με κατεύθυνση τις διάφορες πλευρές της ερμηνείας και εκλαΐκευσης των εκφάνσεων του Λαϊκού Πολιτισμού. 3. Η διαρκής προσπάθεια για αναζήτηση των αναγκαίων και εξεύρεση πόρων για τη συνεχή και σταθερή έκδοσή του, κάθε τρίμηνο, αποτέλεσε ένα ακόμη επίτευγμα που έγινε, σε καιρούς οικονομικής δυσπραγίας, με τη συνδρομή όλων των μεγάλων ή μικρών φίλων χορηγών. 4. Η ελεύθερη, πολιτικά, παρουσίαση και ανάλυση των λαογραφικών, κοινωνιολογικών και ιστορικών εκφάνσεων του Πολιτισμού μας, χωρίς καμιά μικροκομματική ή άλλη διάκριση ή παρέμβαση. 5. Η συνεργασία όλων των μελών και φίλων του ΚΕΧΟΛΠ που έγινε στο πνεύμα του εθελοντισμού και της καλλιέργειας της ομαδικότητας και της δημιουργικής αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου. Όλοι αυτοί οι λόγοι συνέβαλαν ουσιαστικά στην πραγμάτωση της κυκλοφορίας του περιοδικού και στην εκπλήρωση των στόχων του. Γι αυτό θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε ιδιαίτερα όλους τους συγγραφείς των επιστημονικών και άλλων άρθρων που επί δέκα και πλέον χρόνια κατέθεσαν, αφιλοκερδώς, ένα μικρό αλλά πολύ σημαντικό μέρος της πνευματικής τους παρακαταθήκης. Επίσης πολλές ευχαριστίες ανήκουν σε όλους όσοι εργάστηκαν, εθελοντικά, για την έκδοση, την ψηφιοποίηση, την δημιουργικότητα, την φιλολογική επιμέλεια, την ταχυδρόμηση καθώς και για κάθε άλλη αναγκαία εργασία του περιοδικού. Ακόμη, πρέπει να ευχαριστήσουμε και όλους τους φίλους χορηγούς και συνδρομητές που πρόσφεραν το υστέρημά τους για την ενίσχυση του περιοδικού. Όμως ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο ΕΛΛΗΝΟΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΚΟΛΛΕΓΙΟ και στον Πρόεδρό του κ. ΚΩΣΤΑ ΚΑΡΚΑΝΙΑ που επί δυόμιση χρόνια ήταν οι κύριοι χορηγοί της έκδοσης. Τέλος ευχαριστούμε το τυπογραφείο των αδελφών Γκαντήραγα και τους συνεργάτες του, για την απρόσκοπτη συνεργασία τους καθώς και όλους τους αναγνώστες που συμπαραστάθηκαν σταθερά στο ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ. «Ο ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - Σημείωμα του εκδότη...σελ. 2 - Δέκα χρόνια ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ: Δηλώσεις των συνεργατών του Ελλείμματα Ελληνικής Ιστορίας κατά τη Μεταπολίτευση, του Αχιλλέα Γ. Λαζάρου Όψεις της Ελληνικής λαϊκής αγιολατρείας, του Μανόλη Γ. Βαρβούνη Χοροί των λαϊκών δρωμένων του Σοχού Θεσσαλονίκης, του Κώστα Γ. Σαχινίδη Η πορεία του Καβάφη προς τη δόκιμη ποίηση, του Γιάννη Μότσιου Το θέατρο στη Μακρόνησο, του Πέτρου Βραχιώτη Ιστορικά διηγήματα: «Δεκαέξη...», του Κώστα Κινή Βιβλιοπαρουσίαση «Τρία Κάππα» στο θέατρο της Ημέρας «Αραδοσίβια 2013»...32 Χοροστάσι Eκδότης - Διευθυντής: Δρ Κώστας Σαχινίδης Ιδιοκτησία-Έκδοση: Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού Έδρα: Ελ. Βενιζέλου Καλλιθέα Τηλ.: ksachinides@yahoo.gr Επιστημονικοί Σύμβουλοι: Καθηγ. Βασίλης Φίλιας Καθηγ. Μιχαήλ Μερακλής Καθηγ. Γιάννης Μότσιος Δρ Γεώργιος Αικατερινίδης Καθηγ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Καθηγ. Μανόλης Βαρβούνης Διεύθυνση Σύνταξης: Μαρία Άνθη Φιλολογική Επιμέλεια: Αλίκη Αθ. Μανδηλαρά, φιλόλογος, master Λαογραφίας του Παν. Αθηνών Επεξεργασία κειμένων: Ιωάννα Μιστιλοπούλου Αναστασία Μπαστούνη Επεξεργασία φωτογραφιών: Studio Στάθη Σαχινίδη Κυψέλης 35, Αθήνα, τηλ.: Λογαριασμός Εμπορικής Τραπέζης: 025/ Διαδικτυακός Τόπος: ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ/ΚΕΧΟΛΠ Σελιδοποίηση: Εύη Γκαντήραγα Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Ι. Γκαντήραγας & ΣΙΑ ΟΕ Γερανίου 7, Αθήνα, Τηλ.: Ετήσιες Συνδρομές: Εσωτερικού: Φυσικά Πρόσωπα: 20 Δημόσιοι Οργανισμοί: 25 Εξωτερικού: 25 Επιτρέπεται η ελεύθερη άντληση στοιχείων, αρκεί να αναφέρεται η πηγή και ο συγγραφέας. Οι συγγραφείς των άρθρων φέρουν την ευθύνη για τις απόψεις τους. Σημείωση της Σύνταξης: Οι πόροι του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού προέρχονται ΜΟΝΟ από αυτοχρηματοδότηση, με την οικονομική ενίσχυση και τις συνδρομές των μελών και των φίλων του, καθώς και με λίγες μικρές κρατικές επιχορηγήσεις (κατά καιρούς). ISSN

3 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 3 10 χρόνια «Χοροστάσι» Δηλώσεις συνεργατών Βασίλης Φίλιας, καθηγητής, πρώην Πρύτανης του Παντείου Πανεπιστημίου Θερμά συγχαρητήρια για τη συμπλήρωση δεκάχρονης αδιάλειπτης έκδοσης του τριμηνιαίου περιοδικού «Χοροστάσι» στον κύριο Κώστα Σαχινίδη, που είναι ο εμπνευστής του και η ψυχή του. Δεν θα αναφερθώ στις σημαντικότατες συμβολές του περιοδικού αυτού στον Πολιτισμό, στον κοινωνικό προβληματισμό και τα κρίσιμα οικονομικά και πολιτικά ζητήματα, ούτε στους αξιολογότατους συγγραφείς άρθρων, που παρήλασαν από τις στήλες του. Είμαι όμως υποχρεωμένος να επισημάνω ότι το «Χοροστάσι» μίλησε θίγοντας τα κακώς κείμενα εκεί που άλλα «μεγάλα» έντυπα σιωπούσαν. Αυτό και μόνο αρκεί για την καταξίωσή του, τα άλλα περιττεύουν. Γιάννης Μότσιος, καθηγητής Φιλολογίας Δέκα σειρές για τα δεκάχρονα τού περιοδικού ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Το ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ να χαρεί (κι εμείς μαζί του) τη μακροζωία. Με νέες δεκαετίες. Έχει ανάγκη ο τόπος μας από δημοσιεύματα, παρόμοιας πρωτοτυπίας, ομορφιάς και δύναμης, σαν ετούτα του περιοδικού. Δεν ευλογώ τα γένια μου, γιατί απλώς δεν έχω. Σήμερα. Στα 82 μου. Με τα γραπτά μας δίνουμε εξετάσεις και τα κριτήρια είναι αντικειμενικού χαρακτήρα, γιατί ο χρόνος δεν παίζει με τις λέξεις. Είναι αυστηρός και δικαιότατος. Λέω, λοιπόν, ότι το ένα τρίτο των μελετών σχεδόν τού κάθε τεύχους είναι από τις καλύτερες που έχουμε στον τόπο μας. Τουλάχιστο στον τομέα της δημοτικής τέχνης. Γενικά του λαϊκού πολιτισμού. Αλλά και του δοκιμίου για την τέχνη και τον πολιτισμό. Κι αυτό δεν είναι λίγο. Βάζω χέρι στη φωτιά: Μεγάλη και σημαντική η προσφορά του εν λόγω περιοδικού. Στα 50-χρονά του θα γράψω πενήντα αράδες. Θα είμαι τότε 40-ρης. Από σήμερα και πέρα. Μιχαήλ Γ. Μερακλής, Ομότ. Καθηγ. Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην Πρύτανης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρίας Δέκα Χρόνια Το τρίτο πνευματικό τέκνο του Κώστα Σαχινίδη, το «Χοροστάσι», συμπλήρωσε αίσια ένα δεκάχρονο κύκλο. Είναι και αυτό ένας άθλος, όπως άθλος υπήρξε και η δημιουργία και λειτουργία επί πολλά χρόνια του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού, με τις συνδυασμένες με τις δραστηριότητες του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. χορευτικές εκδηλώσεις ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΧΟΡΩΝ (3 χρόνια) και ΣΕΡΓΙΑΝΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (8 χρόνια), και, βέβαια, η πραγματωμένη ήδη σ ένα σημαντικό βαθμό σύλληψη της ιδέας του Αγροτικού-Εθνογραφικού Μουσείου Αραδοσιβίων Ελασσόνας με έδρα το χωριό Γαλανόβρυση, πατρίδα του Σαχινίδη. Είναι αυτή μια τριάδα που αποτελεί αδιάψευστη μαρτυρία του ζήλου του Σαχινίδη για τη θεραπεία και ανάδειξη του λαϊκού μας πολιτισμού. Δεν είναι λίγοι αυτοί που προσφέρθηκαν να του συμπαρασταθούν στο σημαντικό έργο του, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Αυτό συνέβη και στην περίπτωση του περιοδικού. Έχω και εγώ τη χαρά να συνεργάζομαι όσο μπορώ. Και αξίζει για το «Χοροστάσι» να σημειώσω, ότι πέρα από την αφοσίωση στο σκοπό που έθεσε,-και είναι σταθερά ο ίδιος: η μελέτη και προβολή του λαϊκού πολιτισμού,-παραμένει το ίδιο σταθερά πιστό και στην αρχή που έταξε, να έχει έναν υγιώς εννοούμενο προοδευτικό προσανατολισμό. Ίσως αυτό είναι και το κυριότερο στις αλλόκοτες ημέρες που ζούμε. Μανόλης Γ. Βαρβούνης Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης Δέκα Χρόνια γόνιμης Επιστημονικής Πορείας Η συμπλήρωση μιας δεκαετίας έκδοσης για ένα περιοδικό, αποτελεί σταθμό στη ζωή και στην προσφορά του, αλλά και στην επιστημονική, ερευνητική και συγγραφική πορεία των συντελε-

4 4 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 στών του. Προκειμένου όμως για το «Χοροστάσι», η επέτειος αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία, δεδομένου ότι σχετίζεται με την γενικότερη πρόοδο των λαογραφικών σπουδών στον τόπο μας. Κι αυτό επειδή το συγκεκριμένο περιοδικό πρωτοκυκλοφορήθηκε σε εποχές γόνιμες για τη λαογραφική έρευνα, εποχές θεωρητικών και μεθοδολογικών αναζητήσεων, αλλά και παραγωγής σημαντικού επιστημονικού έργου, σε όλους σχεδόν τους τομείς της ελληνικής λαογραφίας. Πέρα από τα επιμέρους αφιερώματά του, σε σημαντικές προσωπικότητες της λαογραφίας μας αλλά και σε σημαντικά λαογραφικά θέματα, ο κατάλογος των συγγραφέων και των ζητημάτων που ανέπτυξαν μαρτυρεί από μόνος του για την αξία του περιοδικού. Υπάρχουν άρθρα στα τεύχη αυτής της δεκαετίας, που θα μνημονεύονται για πολλά χρόνια στη λαογραφική βιβλιογραφία μας. Το ίδιο δε θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει για τις κριτικές αναφορές σε γεγονότα και εκδηλώσεις, αλλά και για τις παρουσιάσεις βιβλίων και εντύπων. Μπροστά στα μάτια του αναγνώστη ξετυλίγεται ένα πραγματικό πανόραμα μιας δεκαετίας λαογραφικών σπουδών, έρευνας και δημοσιεύσεων, όχι μόνο στον τομέα του χορού, αλλά ευρύτερα σε όλο σχεδόν το φάσμα των σπουδών του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Σε εποχές που η θεωρητικολογία συχνά περισσεύει και ο λόγος περί της μεθόδου κάποτε κινδυνεύει να πνίξει την ουσία, το «Χοροστάσι» κρατά πάντοτε το δάκτυλο «επί των τύπων των ύλων». Με φροντισμένα κείμενα, προϊόν συστηματικής κρίσης από τα μέλη της εκδοτικής επιτροπής, φωτογραφίες, ανταποκρίσεις και κριτικά σημειώματα, το περιοδικό έχει σίγουρα αφήσει μέχρι σήμερα ανάγλυφο το αποτύπωμά του στη λαογραφική βιβλιογραφία μας, την οποία έχει σημαντικά εμπλουτίσει και επαυξήσει. Από την άλλη πλευρά, το περιοδικό δεν μένει στον χώρο μιας αυστηρής και απρόσιτης επιστήμης, αλλά κινείται σε έναν ευρύτερο πνευματικό και καλλιτεχνικό δημιουργικό ορίζοντα, καταφέρνοντας να επιτελεί ταυτοχρόνως και το μεγάλο και σημαντικό έργο της εκλαΐκευσης των πορισμάτων της επιστημονικής έρευνας. Η προσφορά αυτή είναι μέγιστη, δεδομένου ότι προωθεί σε ένα ευρύτερο ενημερωμένο και ενδιαφερόμενο κοινό τις κατακτήσεις και τα συμπεράσματα της επιστημονικής λαογραφικής έρευνας που επιτελείται στον τόπο μας, διδάσκοντας και παραδειγματίζοντας και τους ερασιτέχνες λαογράφους μας, τους παραδοσιακούς «λαογραφούντες», τους οποίους έτσι καθοδηγεί σε δρόμους ασφαλούς επιτέλεσης του δικού τους λαογραφικού ρόλου, που βέβαια είναι απαραίτητος και χρησιμότατος για την ερευνητική διάσταση της λαογραφίας, αρκεί να μην την υποκαθιστά και να μην την οικειοποιείται. Τα κείμενα του περιοδικού συμβάλλουν σημαντικότατα στο ξεκαθάρισμα των ρόλων αυτών, ώστε να μην υπάρχουν επικαλύψεις και παρεξηγήσεις. Για όλους αυτούς τους λόγους, το «Χοροστάσι» αποτελεί μια σημαντική φωνή στα εκδοτικά λαογραφικά μας πράγματα, η οποία πρέπει να συνεχίσει να ακούγεται, ακόμη και προπάντων στους χαλεπούς καιρούς της ένδειας οικονομικής και πνευματικής που διάγουμε. Κοινή, αλλά όχι και κοινότοπη, ευχή όλων μας είναι να συνεχίσει το έργο του, καθώς έχει κερδίσει, τα δέκα αυτά χρόνια συνεχούς παρουσίας, μια εντελώς ιδιαίτερη πνευματική και εκδοτική φυσιογνωμία και παρουσία, αποτελώντας την έκφραση ενός ολόκληρου κόσμου που κινείται στα πλαίσια της ελληνικής παράδοσης, και την μελετά παντοιοτρόπως. Και η φωνή αυτή δεν πρέπει να σιγήσει, ιδίως τώρα, που η πνευματική ζωή του τόπου την χρειάζεται. «Η ηθική συμπαράσταση όλων μας είναι δεδομένη» Γνώρισα το περιοδικό «Χοροστάσι» στο γραφείο του καθηγητή Μηνά Αλεξιάδη, όταν είχε κυκλοφορήσει το αφιέρωμα στο σεβαστό όλων μας καθηγητή Μιχάλη Μερακλή. Εκεί γνώρισα και τον κ. Κώστα Σαχινίδη του οποίου η ευγένεια και η διάθεση προσφοράς με είχαν εντυπωσιάσει. Πρωτοσυνεργάστηκα με το «Χοροστάσι» στο αφιέρωμα για τον καθηγητή Μηνά Αλεξιάδη. Από τότε και μετά ακολούθησαν κι άλλα κειμενά μου, που με φιλόξενη διάθεση δημοσίευε ο κ. Σαχινίδης. Σταδιακά οι συνθήκες στον τόπο μας άλλαζαν, τα πράγματα δυσκόλευαν για όλους και για όλα, το περιοδικό άρχισε να πιέζεται. Το κράτησαν ως τώρα ζωντανό το ενδιαφέρον και το «κυνηγητό» του εκδότη του. Παρόλα αυτά το περιοδικό έφτασε τα 42 τεύχη, συμπληρώνοντας 10 χρόνια έκδοσης. Τώρα βρίσκεται πάλι σε μια αποφασιστική καμπή. Η αγάπη του εκδότη του αναζητά νέους τρόπους έκδοσης, κάποιες δυνατότητες ώστε το περιοδικό να συνεχίσει να ζει. Η ηθική συμπαράσταση όλων μας είναι δεδομένη. Και εύχομαι (με αισιόδοξη διάθεση) να γιορτάσουμε και άλλες επετείους του περιοδικού, αλλά και του ΚΕΧΟΛΠ που δραστηριοποιείται στον χώρο του λαϊκού μας πολιτισμού, εμψυχούμενο σταθερά από τον ιδρυτή του κ. Κώστα Σαχινίδη. Γεράσιμος Α. Ρηγάτος Γιατρός συγγραφέας Αμ. Επικ. Καθηγητής Ιατρικής και Επιτ. Διδάκτωρ Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών Συνέχεια στη σελίδα 28

5 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 5 Ελλείμματα Ελληνικής Ιστορίας κατά τη Μεταπολίτευση του Αχιλλέα Γ. Λαζάρου, Δρα Πανεπιστημίου Αθηνών, charge de cours a la Sorbonne (Paris IV), τ. Γενικού Επιθεωρητή Μ.Ε. Ομολογουμένως είχε αιφνιδιάσει όσους παρακολουθούσαν τα τεκταινόμενα στην εκπαίδευση κατά τη διάρκεια της μεταπολιτεύσεως, ιδίως δε της περιβόητης Αλλαγής, η αντικατάσταση του μοναδικού στους δυο κύκλους της δευτεροβάθμιας εκπαιδεύσεως, Γυμνασίου-Λυκείου, διδακτικού εγχειριδίου της αρχαίας ελληνικής ιστορίας (Α Λυκείου) με την καταγωγή των ειδών του Δαρβίνου, της οποίας η επιδοκιμαστική προβολή κατά την εκατονταετηρίδα της κυκλοφορίας της από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Σικάγου Julian Haxley αποκρούσθηκε ευχερέστατα και από μη ειδικούς, όπως ο Γιώργος Χρ. Λαιμός, ο οποίος αρκέσθηκε στην αντιπαράθεση των Διδαχών του Κοσμά του Αιτωλού, του αγίου εν ζωή! Εύλογα είχε προκαλέσει και έντονες αντιδράσεις των ειδικών όπως των 150 πανεπιστημιακών καθηγητών. Μολονότι δε το υπουργείο παιδείας αρχικά «ότι η βούληση συνίεται», μόλις έγινε αντιληπτό ότι είχε περισσεύσει η πλεονεξία και η αυθαιρεσία του, δοθέντος ότι από το 1981 είχε αρχίσει η διδασκαλία της θεωρίας της εξελίξεως με τα εγχειρίδια βιολογίας, οπότε διαφάνηκε περίτρανα ότι οι διαμαρτυρίες ήσαν πρόδηλα δικαιολογημένες, κατ ακολουθία αποκαταστάθηκε η διδασκαλία της ιστορίας των αρχαίων Ελλήνων. Κατά τα έτη περιοδικό επαρχίας διαπιστώνοντας σε σχολικό εγχειρίδιο Δημοτικού Σχολείου διαχωρισμό των βλαχοφώνων από τους αποκλειστικά ελληνόφωνους μαθητές αποτάθηκε ονομαστικά σε γνωστούς του πολιτικούς και ιστορικούς, για να διατυπώσουν τη γνώμη τους. Από τους πρώτους ενδεδειγμένα και έγκαιρα ανταποκρίθηκαν οι βουλευτές Γιώργος Χιονίδης και Στέλιος Παπαθεμελής καταθέτοντας στη βουλή ερωτήσεις για τον τότε υπουργό Παιδείας, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και ακαδημαϊκό Παναγιώτη Ζέπο, με αποτέλεσμα την απάλειψη της απαράδεκτης επιστημονικά παραγράφου από το σχολικό βιβλίο και κυρίως την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Το 1980 ο Ηρακλής Παπαδήμος καταγγέλλει ότι «μάλιστα σε διδακτικό σύγγραμμα, εγκεκριμένο επίσημα από το Υπουργείο Παιδείας και θρησκευμάτων, που διδάσκεται σε μαθητές των Λυκείων» οι αείποτε πεδινοί κάτοικοι της Θεσσαλίας, οι αποκαλούμενοι Καραγκούνηδες, παρουσιάζονται σαν απόγονοι Αλβανών, αν και στο διηνεκές είναι διαρκώς ελληνόφωνοι. Για το ίδιο βιβλίο ο σχολικός σύμβουλος Θεόδωρος Νημάς σε σεμινάριο για τη διδασκαλία της τοπικής ιστορίας του νομού Τρικάλων έδωσε τις επόμενες πληροφορίες: «Στις πρώτες εκδόσεις του βιβλίου Ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή (146 π.χ ) του Κ. Καλοκαιρινού, που διδασκόταν έως πριν λίγα χρόνια στη Β Λυκείου, διατυπωνόταν η ανακριβής άποψη ότι οι Καραγκούνηδες της Θεσσαλίας είναι αλβανικής καταγωγής και ότι ομιλούν αρβανίτικα. Ευτυχώς η ανακρίβεια αυτή απαλείφθηκε στις επόμενες εκδόσεις χάρη στην παρέμβαση του Θεσσαλού ιστορικού κ. Αχιλλέα Λαζάρου. Το 2002 ο Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων είχε τυπώσει και απέστειλε για διανομή στους τελειόφοιτους της Γ Ενιαίου Λυκαίου Γενικής Παιδείας σχολικό εγχειρίδιο επιγραφόμενο ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, αντίτυπα Ευτυχώς αποσύρθηκαν πριν διανεμηθούν και προλάβουν οι Έλληνες έφηβοι να «διδαχθούν«τα ανιστόρητα και αντεθνικά πράγματα για τους Ελληνοβλάχους και για τους αληθινούς ήρωες του Κυπριακού Απελευθερωτικού Αγώνα Όμως ήδη το 1996 στο ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών ιδρύθηκε Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων (ΚΕΜΟ), ανύπαρκτο σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, όπως μετά σχετική έρευνα πιστοποιήθηκε από διδάκτορα των Πανεπιστημίων Αθηνών και Γενεύης, τον Μελέτη Μελετόπουλο. Το 1998 το ΚΕΜΟ, επιχορηγούμενο ως μη κυβερνητικός οργανισμός (ΜΚΟ), από το Υπουργείο Εξωτερικών με δρχ. για ένα Σαββατόβραδο είχε οργανώσει στη γενέτειρα του πρώτου Νεοέλληνα ιστορικού Κωνσταντίνου Μ. Κούμα ( ), που κατέδειξε ότι οι Βλάχοι είναι «Έλληνες το γένος», χωρίς την παραμικρή αναφορά στο όνομά του, συνέδριο, κοινώς μάζωξη, για την έρευνα δήθεν της βλάχικης γλώσσας, μολονότι μόλις προ τετραετίας ο πασίγνωστος στην Ελλάδα καθηγητής του Πανεπιστημίου Mannheim Heins Richter ενημέρωνε όχι μόνο τους συμπατριώτες του Γερμανούς αλλά και τους απανταχού Έλληνες: «..Δεν είναι αποδεκτή η ύπαρξη αρωμουνικής, βλαχικής μειονότητας. Υπάρχουν Έλληνες αρωμουνικής ή καλύτερα βλαχικής καταγωγής. Σε καμία περίπτωση δε πρόκειται για μειονότητα. Το 19 ο αιώνα, αλλά ακόμη και σήμερα, αποτελούσαν και αποτελούν μεγάλο μέρος της ηγετικής elite της Ελλάδος. Πολλοί Έλληνες δε γνωρίζουν

6 6 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 καν ότι είναι βλαχικής καταγωγής. Πριν από τον Α παγκόσμιο πόλεμο, η Ρουμανία επιχείρησε μάταια να χρησιμοποιήσει τους Βλάχους ως όργανα της πολιτικής της. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής κατά τον Β παγκόσμιο πόλεμο, επιχειρήθηκε από ιταλικής πλευράς, το ίδιο μάταια ο προσηλυτισμός των Βλάχων σε μιαν αρωμουνική εθνότητα. Το βραχύβιο «κράτος» εξαφανίστηκε κατά τη διάρκεια ακόμη της κατοχής άδοξα, λόγω της αρνητικής στάσεως, της αντιστάσεως των βλαχών. Οι Βλάχοι είναι από κάθε άποψη Έλληνες». Το ΚΕΜΟ άκουσε τα σχολιανά του και από τον τότε εκδότη της εφημερίδας «Η Καθημερινή» Αντώνη Καρκαγιάννη με άρθρο επιγραφόμενο «Αγαπητοί σύντροφοι του ΚΕΜΟ», στο οποίο πρωτίστως πληροφορούσε τους «συντρόφους» ότι «οι Βλάχοι δεν είναι μειονότητα ούτε μειονοτική ομάδα». Έχει δε αποκαλύψει και τα εξής: «Ερήμην, λοιπόν, των Βλάχων, το ΚΕΜΟ οργάνωσε στη Λάρισα ένα παράδοξο συνέδριο μελέτης της βλαχικής γλώσσας. Το συνέδριο ήταν σχεδόν μυστικό και οπωσδήποτε συνωμοτικό. Δεν προαναγγέλθηκε, δεν εστάλησαν προσκλήσεις και δεν έγινε σε μεγάλη αίθουσα αλλά σε ξενοδοχείο και ουδείς επίσημος προσεκλήθη. Κάλεσαν όμως μερικούς ξένους, οι οποίοι, όταν ρωτήθηκαν, δήλωσαν ότι έτυχε να βρεθούν, τυχαία έμαθαν για το συνέδριο και ήρθαν στη Λάρισα να το παρακολουθήσουν». Αλλά έγκριτος δημοσιογράφος, ο Διαμαντής Σεϊτανίδης πληροφορεί ότι «στο περιβόητο συνέδριο πήραν μέρος και άτομα που στο παρελθόν εργάσθηκαν εις βάρος της Ελλάδος». Εν τούτοις από το ΚΕΜΟ σχεδιάστηκε εν κρυπτώ και παραβύστω «επισημοποίηση» μειονοτική των Βλάχων στο αμφιθέατρο του Υπουργείου Εξωτερικών, μάλιστα παρουσία και εκπροσώπων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Όμως για μια ακόμη φορά επαληθεύθηκε το βυζαντινό «και εκ γυναικός τα κρείττω». Πράγματι γυναικεία προσωπικότητα, η οποία μετείχε των προετοιμασιών, σύντροφος βίου αποβιώσαντος Βλάχου, διακριθέντος στον επαγγελματικό-επιστημονικό στίβο και δια βίου προσηλωμένου στην πατρίδα Ελλάδα παρά τις αδιάλειπτες διωκτικές για τα πολιτικά φρονήματα του περιπέτειες, εκμυστηρεύθηκε τη παραμονή της «τελετής» τα της επαύριον, των οποίων η ματαίωση επιτεύχθηκε με τρία τηλεφωνήματα σε Θεσσαλία, Ήπειρο, Μακεδονία και αντίστοιχα θεματικά τηλεγραφήματα προς όλες τις Αρχές της ελληνικής πρωτεύουσας. Παρ αυτά δε, 28 Ιουνίου 2000, είδε το φως της δημοσιότητας απόλυτα αποκαλυπτική ανακοίνωση του ΚΕΜΟ: «Το Συμβούλιο της Ευρώπης ανακοινώνει την αναβολή του Σεμιναρίου που συνδιοργάνωσε με το Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων στις 28 Ιουνίου 2000με αντικείμενο «Η Ελλάδα και ο Ευρωπαϊκός Χάρτης για τις Περιφερειακές ή Μειονοτικές Γλώσσες» εξαιτίας έκτακτου τεχνικού κωλύματος». Όμως ο παραλογισμός των ΚΕΜΟ και υπουργείου Εξωτερικών είχε και προϊστορία. Ο καθηγητής Εθνολογίας και διευθυντής του Εργαστηρίου Ανθρωπολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης Ν. Ξηροτύρης αναπτύσσοντας το θέμα «Η «νέα τάξη» και η «βιομηχανία» κατασκευής μειονοτικών ζητημάτων, στην Νοτιοανατολική Ευρώπη» παρενθέτει και τα εξής: «Ίσως εδώ θα έπρεπε να κάνουμε πάλι μια μικρή αναφορά, χαρακτηριστική της Ελληνικής οπτικής γωνιάς, στο Συμβούλιο της Ευρώπης, που έβγαλε μια απόφαση, την περίφημη 1333, η οποία έλεγε ότι οι Βλάχοι είναι Εθνότητα, πρέπει η γλώσσα τους να διδάσκεται, πρέπει να έχουν ίδιον Κράτος και διάφορα παρόμοια. Και ποιος την ψήφισε; Όλοι οι Έλληνες βουλευτές, μέλη της Κοινοβουλευτική Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, όλοι ανεξαιρέτως! Και όταν, μετά διαμαρτυρήθηκαν οι Έλληνες Βλάχοι, επισημαίνοντας τους, τί έκαναν, η απάντηση των βουλευτών ήταν: «δεν ξέραμε ότι οι Αρμάνοι, όπως αναφέρονταν στο κείμενο, είναι οι Βλάχοι, για αυτό τη ψηφίσαμε»! Ωστόσο το παντελώς ανενημέρωτο δεν δικαιολογείται διόλου. Διότι την έγκαιρη πληροφόρηση για τα τεκταινόμενα του είδους τούτου διενεργούσε αδιάλειπτα και υπεύθυνα η Επιτροπή Ενημερώσεως επί των Εθνικών Θεμάτων, ιδρυμένη από τον πρώτο μεταπολιτευτικά Πρόεδρο της Δημοκρατίας Μιχαήλ Στασινόπυλο. Εξίσου αδικαιολόγητη είναι και η άγνοια των λέξεων Αρμανία, Αρμάνος, -οι, διότι στην εθνική βιβλιογραφία παρουσιάστηκαν ήδη από τη δεκαετία του 1950 με μελέτες των βυζαντινολόγων Al. A. Vasiliev και Δ. Ζακυθηνού. Επιπρόσθετα οι αρμόδιοι προειδοποιήθηκαν και με δημοσιεύματα στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο. Στην ομολογουμένως απαράδεκτη και παντελώς ασύγγνωστη βεβήλωση του απελευθερωτικού κυπριακού αγώνα προστέθηκε νέο ιταμότατο δημοσίευμα, επιστημονικά παντελώς αβάσιμο και εθνικά αχαρακτήριστο. Αλλοίμονο «το υπουργείο Εξωτερικών χρηματοδότησε από τα μυστικά κονδύλια την έκδοση βιβλίου υπό τον τίτλο Ελληνικά Χρονικά, στο οποίο οι Κύπριοι εμφανίζονται ως εξελληνισθέντες και όχι ως Έλληνες», ενώ στη Κύπρο πανθομολογείται ο εκτουρκισμός Ελλήνων. Το ανεπιστημονικό και ανθελληνικό δημοσίευμα έχει αποκαλύψει βουλευτής και πρώην αναπληρωτής υπουργός εξ αφορμής ερωτήσεως του στη Βουλή «προς τον υπουργό Εξωτερικών για το ενδεχόμενο συμφωνίας με την Τουρκία προκειμένου να απαλειφθούν από τα σχολικά βιβλία και των δυο χωρών φράσεις που γεννούν μίσος μεταξύ των δυο λαών».

7 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 7 Αλλά η Τουρκία αδιάκοπα και συστηματικά εφαρμόζει παντοίες μεθόδους για εκτουρκισμό και των νησιών του αρχιπελάγους του Αιγαίου! Ενδεικτικά καταχωρίζεται εδώ ποίημα, που επιγράφεται: «Περίμενε με». Στο απέναντι βουνό χρυσό φως και ει, παράξενο. Στη μέση καθισμένη είναι μια κοπελιά, τα μάτια της υγρά. Εγώ δεν είμαι άσπλαχνος, μια απλωτή απλωτή ακόμα απ το Αϊβαλί. Περίμενε με Μυτιλήνη, που σε ξέρω από τα Εν τούτοις ο επερωτών βουλευτής δέχεται να συνεχισθούν οι προσπάθειες προσεγγίσεως: «Δεν λέει κανείς να μη επιδιώξουμε σχέσεις φιλίας και εμπιστοσύνης με τη Τουρκία.. φαίνεται όμως ότι στο υπουργείο Εξωτερικών έχει χαθεί η αίσθηση του μέτρου ή, στη καλύτερη περίπτωση συνυπάρχει και το στοιχείο - ας πούμε- της επιπολαιό-τητας με ορισμένες κινήσεις και αποφάσεις. Ή, ακόμα, ο υπερβάλλων ζήλος για το ξεπέρασμα της εχθρότητας με τους γείτονες ξεπερνάει τα όρια, εκείθεν των οποίων καθίσταται επικίνδυνος». Έως εδώ ο Ελληνισμός πλήττεται «Μειονοτικά». Για τον εξολοθρευμό του έχει μεριμνήσει το υπουργείο Πολιτισμού, που αγοράζει και αποστέλλει στις δημοτικές και κοινοτικές βιβλιοθήκες καλαίσθητο, επιβλητικό, ογκώδες σύγγραμμα, με το οποίο οι «υπήκοοι» αναγνώστες διδάσκονται ότι δεν είναι. Έλληνες! Ο Τίτλος άλλως τε του βιβλίου είναι δηλωτικός: Το ξεκλήρισμα του Ελληνισμού! Μολονότι δε το έγκλημα καθοσιώσεως καταγγέλλεται ολοσέλιδα σε αθηναϊκή εφημερίδα με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία και απόλυτα ταιριαστό τίτλο «Ένας Γραικύλος στη βιβλιοθήκη σας» και υπότιτλο «Χωρίς έλεγχο η ανθελληνική προπαγάνδα διοχετεύεται σε δημοτικές και κοινοτικές βιβλιοθήκες», οι υπεύθυνοι παραμένουν άγνωστοι! Απροσδόκητα κατέφτασε συνεδριακό μήνυμα για ενδεδειγμένη θεώρηση του διαχρονικού Ελληνισμού. Αλλά μυστηριωδώς δεν απέμεινε ίχνος του. Αντ αυτού εμφανίστηκε το όλος αντίθετο: Το Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη συμφιλίωση στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, από το οποίο, με τετράτομη συγγραφή, «οι μαθητές καλούνται να υπερβούν το έθνος». Διότι «τα έθνη δεν είναι παρά κατασκευάσματα του νου μας τα οποία επινοήθηκαν αρκετά πρόσφατα». Ο Ι.Α. Νικολαΐδης, τ. Γενικός Επιθεωρητής, Μ. Ε., αντιτίθεται: «Τίποτε πιο ανιστόρητο. Το ελληνικό έθνος είναι πανάρχαιο». Ο δε Σπυρίδων Σφέτας καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, επισημαίνει τα ακόλουθα: «Όπως προκύπτει από την εισαγωγή του δεύτερου τόμου «Έθνη και κράτη στη Νοτιοανατολική Ευρώπη», τα εθνικά κράτη θεωρούνται ως παρωχημένα μορφώματα και τα έθνη, που υποτίθεται ότι δημιουργούνται τεχνικά από τους διανοούμενους εντός του πλαισίου των εθνικών κρατών δεν είναι ιστορικές οντότητες. Έτσι απονευρώνεται πλήρως η εθνική ιδεολογία και ισοπεδώνονται τα ιστορικά έθνη (Έλληνες, Σέρβοι, Βούλγαροι) με τα νέα πολιτικά έθνη του 20 ου αιώνα. Η κατάρα του εθνικισμού θεωρείται η αιτία των συνεχών διενέξεων στα Βαλκάνια και η απομυθοποίηση του έθνους η εγγύηση της συμφιλίωσης και της ειρηνικής συνύπαρξης των βαλκανικών κρατών εντός της Ενωμένης Ευρώπης. Αν οι αφορισμοί αυτοί υποκρύπτουν τις πολιτικές επιδιώξεις ορισμένων κύκλων για το μέλλον των Βαλκανίων, ο ιστορικός οφείλει να αντιδράσει...». Πρώτο παράγωγο του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη υπήρξε το πολύκροτο Εγχειρίδιο Ιστορίας ΣΤ Δημοτικού, που έχει επικαλύψει το βιβλίο του Δασκάλου, κατά το οποίο ο Ελληνισμός κηρύσσεται σε πλήρη άγνοια βόρεια της Λαμίας. Κατά οδηγία του αβάσιμη και παραπλανητική, «Σύμφωνα με τις πηγές οι περιοχές, οι οποίες είναι κοντά στα ελληνοτουρκικά σύνορα του 1864 (Δομοκός), και 1881 (Καλαμπάκα-Μελούνα), κατοικούνται και από χριστιανούς - Βούλγαρους, Σέρβους, Ρουμάνους.». Όμως ίχνος Βουλγάρων δε διαπιστώθηκε. Σέρβων εγκαταστάσεις δεν έγιναν ούτε επί Στεφάνου Ντουσάν, του οποίου το κράτος είχε έδρα τα Σκόπια. Αναγορεύτηκε δε ηγεμόνας Σέρβων και Ελλήνων. Ως Ρουμάνοι υπονοούνται οι Βλάχοι, τους οποίους ο Victor Berard σκιαγραφεί ως Έλληνες προσθέτοντας ότι αν οι Βλάχοι το 1881 είχαν ενδώσει στις δελεαστικές προτάσεις των Ρουμάνων, το βόρειο σύνορο του ελληνικού κράτους θα παρέμενε παντοτινά στο Δομοκό! ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟ Για την έκδοση του τεύχους αυτού συνέδραμαν οικονομικά οι πιο κάτω φίλοι και συνεργάτες: καθηγητής Βασίλης Φίλιας καθηγητής Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Γιώτα Kινή - Στεργιάδου Γιάννης Σιγάλας Τάκης Βλαχοδήμος Γιάννης Γκαγκάτσιος Σταύρος Σαχινίδης Nίκη Σερσέμη Απόστολος Τσολαρίδης Κώστας Δημούλας Η Σύνταξη του περιοδικού τους ευχαριστεί όλους για την ουσιαστική συμβολή τους στη συνέχιση του περιοδικού μας.

8 8 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 Όψεις της Ελληνικής λαϊκής αγιολατρείας του Μανόλη Γ. Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης / Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας αγιολατρεία αποτελεί βασικό Η μέρος της θρησκευτικής λαογραφίας ενός τόπου, επειδή σε αυτήν περιλαμβάνονται όχι μόνο αρχέγονες και προσαρμοσμένες σε νέα πολιτισμικά, ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα μορφές λαϊκής θρησκευτικότητας, αλλά και η ουσιαστική στάση του λαϊκού ανθρώπου απέναντι το υπερφυσικό, του οποίου οι άγιοι αποτελούν κύριες και καθοριστικές μορφές 1. Όπως είναι γνωστό, στην παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά του λαού οι άγιοι συχνά έχουν πάρει τη θέση παλαιότερων θεοτήτων, και η λατρεία τους αποτελεί τον κύριο τρόπο έκφρασης της θρησκευτικότητας του λαού 2. Η μελέτη της αγιολατρείας, μας δείχνει ότι ο λαϊκός άνθρωπος έχει δομήσει ένα υπερφυσικό δίκτυο προστασίας για την καθημερινή του ζωή, το οποίο επεκτείνεται σε όλη τη διάρκεια του κύκλου του χρόνου. Οι εορτές των αγίων, με την ετήσια περιοδικότητά τους, ορίζουν τον εορταστικό και τον καθημερινό χρόνο της παραδοσιακής κοινότητας και αποτελούν ορόσημα για την παραδοσιακή καθημερινότητα των κατοίκων. Αποτελούν δε και έναν σημαντικό ενοποιητικό παράγοντα της καθημερινής ζωής, καθώς λειτουργούν με τρόπο που δομεί και αναδομεί κοινωνικές σχέσεις και διαμορφώνει συμπεριφορές οι οποίες συνέχουν κάθε αγροτοκτηνοτροφική κοινωνία 3. Πρόκειται λοιπόν για ένα ετήσιο δίκτυο, που λειτουργεί διπλά : Αφενός μεν δημιουργεί την αίσθηση της υπερφυσικής προστασίας στους κατοίκους, και μάλιστα σε συνθήκες της παραδοσιακής κοινότητας, σε συνθήκες δηλαδή μιας κατά βάσιν προβιομηχανικής κοινωνίας, με μικρές δυνατότητες παρέμβασης στη φύση μέσω της τεχνολογίας. Αφετέρου δε ορίζει τον ετήσιο χρονικό κύκλο, με τρόπο που οριοθετεί την καθημερινή ζωή, δημιουργεί όρια και περιορίζει δραστηριότητες, ώστε να δημιουργεί την αίσθηση μιας κοσμικής τάξης και ιεραρχίας, προς την οποία υπακούν και οι δραστηριότητες των ανθρωπίνων κοινωνιών 4. Η θεωρητική κατά την πίστη αλλά και πρακτική κατά τις τελετουργίες - σχέση των ανθρώπων με τους αγίους αναδεικνύεται έτσι σε βασικό παράγοντα της ζωής και της δράσης στην παραδοσιακή κοινωνία. Τα έθιμα που σχετίζονται με τους αγίους περιλαμβάνουν πράγματι, σύμφωνα με έναν γνωστό ορισμό της τελετουργίας, όλα όσα πρέπει να γίνουν και όλα όσα πρέπει να ειπωθούν 5, καθώς περιλαμβάνουν πράξη και λόγο, δίνοντας στον λαϊκό άνθρωπο την αίσθηση μιας καθημερινής επαφής με το επέκεινα, μιας πραγματικά ένθεης ζωής, τα όρια και οι βασικοί σταθμοί της οποίας συνδέονται άμεσα με την κυριαρχική παρουσία των αγίων στη συνείδηση των ανθρώπων και στις κοινωνικές σχέσεις, τις αισθητικές επιλογές και τις υπερφυσικές δοξασίες τους. Ουσιαστικά, η λατρεία των αγίων λειτουργεί ως τρόπος και δίοδος διοχέτευσης υπερφυσικής θαυματουργικής δύναμης στη φύση, και μάλιστα μέσα από δεδομένα της παλαιότερης αναλογικής και ομοιοπαθητικής στοιχειολατρείας. Σύμφωνα με αυτήν, η τελετουργική χρήση της φύσης μεταδίδει αναλογικά και συνειρμικά στον άνθρωπο τη βασική της ιδιότητα, την αντοχή, τη σταθερότητα και την αμετάβλητη εξωτερική μορφή, που στον άνθρωπο μπορεί να μεταφραστεί ως υγεία και δύναμη. Άρα, η λατρεία των αγίων αποβαίνει ο βασικός μηχανισμός της θρησκευτικής λαογραφίας, μέσω του οποίου παλαιότερα στοιχεία συνεχίζουν να ζουν και να λειτουργούν, μεταστοιχειονόμενα εν μέρει και ανασημασιοδοτούμενα, ώστε να συνεχίσουν να εξυπηρετούν πάγιες και διαχρονικές ανθρώπινες ανάγκες, σε ένα διαφορετικό όμως, εν προκειμένω χριστιανικό, θρησκευτικό περιβάλλον 6. Τα παραδείγματα που προσφέρει για μελέτη η σχετική πρωτογενής βιβλιογραφία είναι ενδεικτικά για τον τρόπο με τον οποίο η αγιολατρεία λειτουργεί ως υπόδειγμα δόμησης και αντίληψης ή πρόσληψης του χρόνου και του χώρου από την παραδοσιακή κοινότητα. Μέσα στα πλαίσια της αγιολατρείας μπορούμε να εντοπίσουμε όλα εκείνα τα δεδομένα που αποτελούν διαβατήριες οδούς από το εδώ στο επέκεινα, από το φυσικό στο υπερφυσικό, καθώς οι άγιοι λειτουργούν, για τον λαϊκό πολιτισμό, ως οι κατεξοχήν μεσολαβητές ανάμεσα στον άνθρωπο και το Θεό 7. Μεσολαβώντας ανάμεσα στο ανθρώπινο και το θείο ο άγιος γίνεται αγωγός καθαγιασμού της φύσης, και αυτό τονίζεται στα έθιμα που συνοδεύουν την λαϊκή λατρεία τους. Από την άλλη πλευρά, η αγιολατρεία λειτουργεί επίσης

9 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 9 ως συμβολικό σύστημα καθαγίασης του κύκλου δραστηριοτήτων και επαγγελματικών απασχολήσεων της παραδοσιακής κοινότητας. Η αγωνία της μετεωρολογικής πρόβλεψης, που συνείχε την αγροτική κοινωνία, αποκτά έτσι μια μεταφυσική λύση, που καθώς περιβάλλεται τελετουργικά το υπερφυσικό κύρος δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί ως αψευδής, γι αυτό και απόλυτα λυτρωτική στις καθημερινές αγωνίες. Αυτή η υποκατάσταση της επιστήμης από την τελετουργία αποτελεί μια όψη της αγιολατρείας, που ελάχιστα έχει τονιστεί μέχρι σήμερα. Υπό το πρίσμα αυτών των τελετουργικών πράξεων, η αγιολατρεία λειτουργεί ως ένα συμβολικό σύστημα εξισορρόπησης των αντιξοοτήτων της φύσης, αλλά και ως ένα τελετουργικό ισοδύναμο της θεμελιώδους αντίθεσης φύση vs πολιτισμός, η οποία διακρίνεται πίσω από πολλές εθιμικές μορφές της λαϊκής λατρείας μας 8. Επίσης, η αγιολατρεία αποτελεί ένα συμβολικό σύστημα περιχαράκωσης του λαϊκού ανθρώπου έναντι των δυσκολιών και των αντίξοων περιστάσεων της καθημερινότητας 9. Για παράδειγμα, ορισμένες σχετικές με αγίους πίστεις και τελετουργίες που σχετίζονται με τον κύκλο της ζωής είναι απολύτως ενδεικτικές αυτών των απόψεων. Ό,τι προηγουμένως παρατηρήθηκε για την τελετουργική υποκατάσταση της επιστημονικής γνώσης σε επίπεδο κοινότητας και παραγωγικών δραστηριοτήτων, ισχύει βεβαίως και για την οικογενειακή και ιδιωτική ζωή. Οι άνθρωποι του λαού αναθέτουν στους αγίους τους την προστασία της ζωής και της υγείας τους, καθώς δεν υπήρχε παλαιότερα δυνατότητα επιστημονικής ιατρικής αντιμετώπισης των σχετικών δυσκολιών και αναγκών 10. Η εξάρτηση αυτή οδήγησε βαθμιαία και στο φαινόμενο οι αντίστοιχες εθιμικές αγιολατρικές εκδηλώσεις να υποχωρούν και να εξαφανίζονται ή να εξασθενούν, με την σταδιακή εισαγωγή και επικράτηση ιατρικών μεθόδων για την φροντίδα των ανθρώπων, των εγκύων γυναικών και των βρεφών εν προκειμένω. Η παρατήρηση αυτή θέτει, με τη σειρά της, το ζήτημα των εξελίξεων των εθιμικών εκδηλώσεων της αγιολατρείας, που δεν μένουν στατικές και αμετάβλητες, αλλά υπόκεινται στις τυχόν αλλαγές της υλικής βάσης, πάνω στην οποία στεγάζεται το πνευματικό εποικοδόμημα, σε κάθε παραδοσιακό ή μη πολιτισμικό σύστημα 11. Πρόκειται για την αρχή της ιστορικότητας των λαογραφικών φαινομένων, όπως την έχει θεωρητικά προσδιορίσει ο Μ. Γ. Μερακλής 12. Η αγιολατρεία μας δείχνει, για μια ακόμη φορά, ότι το σύστημα της λαϊκής λατρείας δεν είναι αϊστορικό, ακριβώς το αντίθετο μάλιστα, βρίσκεται σε μια συνεχή αλληλεπίδραση προς την εκάστοτε ιστορική συγκυρία. Γι αυτό και οι αγιολατρικές τελετουργικές πρακτικές περιχαράκωσης της καθημερινότητας αλλά και οι ανάλογες διαβατήριες τελετουργίες εκφράζονται διαφορετικά από εποχή σε εποχή, σε πλήρη αντιστοιχία με τα γενικότερα χαρακτηριστικά και την αντίστοιχη κατάσταση της παραδοσιακής κοινωνίας που τις γεννά, τις αναπαράγει, τις ανανεώνει και τις κρατά ζωντανές 13. Τέλος, η αγιολατρεία του λαϊκού πολιτισμού λειτουργεί ως δίκτυο συμβολικής επαφής και διαλόγου του ανθρώπου με το επέκεινα, και το υπερφυσικό 14. Είναι τόση η ανάγκη της τελετουργικής αυτής αγιολατρείας για την ψυχολογική και πνευματική ισορροπία των ανθρώπων, ώστε φτάνουν στο σημείο να τιμούν και ανύπαρκτους αγίους, που έχουν μάλλον σχηματιστεί από παρεξηγήσεις ορισμένων λειτουργικών και λατρευτικών τύπων. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι σύμφωνα με μια απολύτως τεκμηριωμένη πραγματικότητα, ανάλογη δομή είχε και η καθημερινή θρησκευτική και λατρευτική πρακτική τόσο των αρχαίων Ελλήνων με τους ημιθέους, τους ήρωες και τους αφηρωϊσμένους νεκρούς προγόνους τους όσο και γενικότερα του ελληνορωμαϊκού παγανιστικού αλλά και του ορθόδοξου βυζαντινού κόσμου. Μια συγκριτική εξέταση με άλλες θρησκείες και διαφορετικούς λαούς, μας δείχνει ότι η πρακτική της συσχέτισης και της παραμικρής πτυχής της ανθρώπινης καθημερινότητας με το υπερφυσικό, αλλά και η ανάθεσή της στην κυριαρχική προστασία κάποιου μικρότερου ή μεγαλύτερου θεού, είναι φαινόμενο πανανθρώπινο και διαχρονικό, ώστε να μπορούμε βασίμως να ισχυριστούμε ότι πρόκειται για αρχετυπική μορφή οργάνωσης της σχέσης του ανθρώπου με το επέκεινα, που δεν πρέπει οπωσδήποτε να ερμηνευθεί ως απευθείας επιβίωση από το παρελθόν. Η αγιολατρεία, όπως επίσης και οι αντίστοιχες αγιολατρικές εκδηλώσεις των διάφορων ελληνικών περιοχών και όχι μόνον αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις εφαρμογής της θεωρίας των αρχετυπικών στοιχείων, όπως την εξηγεί και την αναπτύσσει ο Βάλτερ Πούχνερ 15. Πέρα όμως από την ιστορική και συγκριτική διάσταση του θέματος, παραμένει η διαπίστωση της λειτουργίας του συστήματος αγιολατρείας ως συμβολικού τρόπου περιχαράκωσης της καθημερινότητας των ανθρώπων, γεγονός που θέτει τις βάσεις αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις κοινωνικές συνθήκες και στα λατρευτικά θέσμια, στις παραδοσιακές κοινωνίες. Πρόκειται για μια βασική όψη των λατρευτικών δομών, που προσδιορίζει την λαϊκή θρησκευτικότητα των κατοίκων κάθε ελληνικού τόπου 16. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1.Μ. Γ. Βαρβούνης, «Η λατρεία των αγίων στον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό», Erytheia.Revista de Estudios Bizantinos y Neogriegos 22 (2001), σ [= Εξώπολις (2001), σ ]. Για την ιδέα του ιερού και του αγίου στους λαϊκούς πολιτισμούς και άλλων λαών βλ. ενδεικτικά R. Otto, The idea of the Holy : An Inquiry into the Nonrational Factor in the Idea ofdivine and Its Relation to the Rational, Oxford 1958, όπου και ο σχετικός φιλοσοφικός και θεολο- Συνέχεια στη σελίδα 15

10 10 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 Χοροί των λαϊκών δρωμένων του Σοχού Θεσσαλονίκης του Κώστα Σαχινίδη, δρα Κοινωνιολογίας του χορού H γενικότερη θεωρητική διερεύνηση των χορευτικών δρωμένων του Σοχού υστερεί σημαντικά, λόγω της ελάχιστης σχετικής βιβλιογραφίας που υπάρχει και συνεπώς η απλή προσέγγιση ενός άρθρου δεν μπορεί να εξαντλήσει το όλο θέμα. Αν και η κοινωνική σύνθεση του Σοχού συμπεριλαμβάνει ντόπιους κατοίκους και κατοίκους με Μικρασιάτικη καταγωγή, κατά την εξέταση των χορευτικών δρωμένων, θα περιοριστούμε σε εκείνα μόνο, όσα αφορούν τους ντόπιους, δεδομένου ότι τα μικρασιατικά δρώμενα αποτελούν μια ξεχωριστή κατηγορία, που χρειάζεται ειδική διερεύνηση. Γενικότερα, τα τραγούδια, οι χοροί, οι μελωδίες, οι ενδυμασίες, τα ήθη, τα έθιμα και οι συνήθειες των ντόπιων κατοίκων περικλείουν μια μακρόχρονη ιστορική ενότητα, η οποία έφτασε στις μέρες μας, μέσα από τη λαϊκή παράδοση. Οι βασικότεροι χοροί των λαϊκών δρωμένων του Σοχού είναι οι χοροί των τραγόμορφων μεταμφιεσμένων καρναβαλιών της Αποκριάς και ο χορός της Πάλης που πραγματοποιείται στο πανηγύρι των Δώδεκα Αποστόλων. Ακόμη στα λαϊκά πανηγύρια και τις διασκεδάσεις του Σοχού χορεύονται και άλλοι παραδοσιακοί χοροί, ορισμένοι από τους οποίους διατηρούν τον τοπικό τους χαρακτήρα. 1. Αποκριάτικες χορευτικές μορφές και χοροί του Σοχού Τα αποκριάτικα χορευτικά δρώμενα του Σοχού είναι τα πλέον σημαντικά για τους κατοίκους του λόγω των πολλών τελετουργικών εθιμικών διαδικασιών και λόγω της καθολικής κοινωνικής συμμετοχής. Το όλο πανηγυρικό κοινωνικό περιβάλλον διαμορφώνεται σε ολόκληρη την περίοδο του Τριωδίου, με χορούς, τραγούδια, μεταμφιέσεις τραγόμορφων καρναβαλιών κ.λπ., και κορυφώνεται κατά την Κυριακή της Αποκριάς και την Καθαρή Δευτέρα, στην πλατεία, όπου τελούνται τα δρώμενα: Του Χάρου και του Πεθαμένου, της Καμήλας, του Εικονικού Γύφτικου Γάμου και το έθιμο «Προσταβάνι», σύμφωνα με το οποίο οι αγρότες κάνουν ελεύθερη διανομή πορτοκαλιών στους πανηγυριστές για να «συγχωρεθούν» οι αμαρτίες τους 1. Οι πλέον χαρακτηριστικοί χοροί της περιόδου αυτής είναι οι αποκριάτικοι χοροί οι οποίοι αποτελούν ιδιότυπες ορχηστικές κινήσεις και εμπεριέχουν χορευτικά στοιχεία, τα οποία δεν προσομοιάζουν, δομικά και μορφικά, με συγκροτημένα στοιχεία χορών. Το χορευτικό τους βήμα παρουσιάζεται σε δύο διαφορετικές κινητικές μορφές από τις οποίες η μια είναι κυκλική και η άλλη αποτελεί επιτόπιες χορευτικές κινήσεις 2. Και οι δύο χορευτικές μορφές χορεύονται σε υπαίθριους, ανοιχτούς χώρους κατά την διάρκεια της πραγματοποίησης των αποκριάτικων δρωμένων. Οι χοροί αυτοί είναι δρομικοί και χορεύονται πολύ συχνά στους αγερμούς των καρναβαλιών, κατά την περιφορά τους από σπίτι σε σπίτι, όταν κατά διαστήματα σταματούν για να χορέψουν, να τραγουδήσουν και να φωνάξουν τις διάφορες βωμολοχίες τους. Σε όλη την διάρκεια των χορευτικών δρωμένων, τα καρναβάλια συνοδεύονται από λαϊκούς οργανοπαίχτες, οι οποίοι παίζουν ασταμάτητα με δύο πίπιζες και ένα νταούλι ενώ ταυτόχρονα τα καρναβάλια χτυπούν τα κουδούνια με τα οποία είναι ζωσμένα Ο κυκλικός χορός των καρναβαλιών Ο κυκλικός χορός χορεύεται από την κάθε ομάδα των καρναβαλιστών, οι οποίοι, πιασμένοι από τους ώμους, σχηματίζουν έναν κλειστό κύκλο. Αρχικά χορεύουν, με απλά και αργά ρυθμικά βήματα, κλίνοντας, προς το κέντρο, περιοδικά, τα ιδιότυπα τραγόμορφα καπέλα τους και τραγουδούν αποκριάτικα τραγούδια με ακατάληπτο σεξουαλικό περιεχόμενο. Ο χρόνος του χορού είναι σύντομος και μετά τα τραγούδια, τα καρναβάλια διαλύουν απότομα και βιαστικά τον κύκλο και απομακρύνονται χοροπηδώντας το καθένα ξεχωριστά, με διάφορες κραυγές και πολλά κουδουνίσματα 4. Παρόμοιος κυκλικός χορός από μεταμφιεσμένους σε τράγους αναφέρεται ότι γινόταν και το 540 π.χ. στην λατρευτική γιορτή του Διονύσου, στο Θέατρο Διονύσου του Ελευθερέως, κάτω από την Ακρόπολη, όπου γινόταν η τελετουργία του «κύκλιου λατρευτικού διθυραμβικού χορού» Επιτόπιες χορευτικές κινήσεις των καρναβαλιών Οι επιτόπιες χορευτικές κινήσεις των καρναβαλιών αποτελούν ένα είδος ατομικού χορού με ελεύθερη κινητική μορφή. Οι κινήσεις αυτές είναι πολύ γρήγορες και, με το έντονο ρυθμικό-κινητικό τους σχήμα, προκαλούν ένα συνεχές και δυνατό, μεταξύ τους, κτύπημα των ζωσμένων κουδουνιών, τα οποία από κοινού δημιουργούν έναν εκκωφαντικό θόρυβο, προκειμένου, σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, να ξυπνήσει η γη και να βλαστήσει 5. Ο χορός αυτός, καθώς και άλλοι παρόμοιοι χοροί που χορεύονται στα δρώμενα του Δωδεκαημέρου (Αράπηδες) στον Σοχό αλλά και σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας

11 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 11 (Νικήσιανη, Καβάλα, Μοναστηράκι Δράμας κ.α.), με ανάλογες ορχηστικές κινήσεις, αποτελεί μια πρωτόγονη μορφή, που κατά τον Γ. Αικατερινίδη οδηγεί στην πρωταρχική αφετηρία του χορού Ο στρατιωτικός χαρακτήρας των χορευτικών δρωμένων και οι στρατιωτικοί χοροί Ο στρατιωτικός χαρακτήρας των αποκριάτικων δρωμένων του Σοχού βρίσκεται σε ολόκληρο το εθιμικό πλαίσιο και συνδέεται με την πίστη ότι ο Άγιος Θεόδωρος, στον οποίο στηρίζεται ιδεολογικά το έθιμο των μεταμφιεσμένων, θεωρείται ως ένας από τους πολεμικούς αγίους της εκκλησίας, όπως είναι ο Άγιος Δημήτριος ο Πολιορκητής, ο Άγιος Γεώργιος ο δρακοντοκτόνος κ.ά. Μάλιστα, οι καρναβαλιστές πιστεύουν ότι μεταμφιέζονται προς τιμήν του Αγίου Θεοδώρου και θεωρούν ότι γίνονται οι στρατιώτες του 7. Για τον λόγο αυτόν, κάθε χρόνο, μία ομάδα μεταμφιεσμένων πηγαίνει να λειτουργηθεί στο εξωκλήσι των Αγίων Σαράντα κατά την ημέρα της γιορτής τους, επειδή και οι στρατιώτες του Αγίου Θεοδώρου ήταν σαράντα 8. Η συσχέτιση αυτή των καρναβαλιών, όπως και των φουστανελοφόρων παλαιότερα, με τους στρατιώτες του Αγίου Θεοδώρου απορρέει από τη λαϊκή πίστη, που επικρατούσε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ακόμη, ότι ο Άγιος Θεόδωρος μαζί με τους 40 μεταμφιεσμένους με δέρματα μαύρων τράγων στρατιώτες του, έλυσε την πολιορκία του Σοχού από τους Τούρκους και έσωσε τους κατοίκους του 9. Τον ίδιο στρατιωτικό χαρακτήρα αποδίδουν στους μεταμφιεσμένους και στο έθιμο και διάφορες άλλες παλαιές λαϊκές παραδόσεις του Σοχού καθώς και μια νεότερη από αυτές, η οποία θεωρεί ότι τα καρναβάλια συμβολίζουν τους απογόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τις Αμαζόνες Οι στρατιωτικοί χοροί Οι στρατιωτικοί χοροί είναι μια ειδική κατηγορία χορών που χορεύονταν παλαιότερα και στον Σοχό, κατά τη διάρκεια των δρωμένων της Αποκριάς αλλά σήμερα ξεχάσθηκαν ενώ χορεύονται ακόμη σε ορισμένες άλλες περιοχές της Ελλάδας. Όπως μας πληροφορεί ο G. F. Abbott, στον Σοχό, πριν το 1903, κατά την εβδομάδα που ακολουθούσε μετά την Καθαρή Δευτέρα, και κυρίως το Σάββατο της εορτής του Αγίου Θεοδώρου και την Κυριακή των Νηστειών, εκτός από τα τραγόμορφα καρναβάλια, υπήρχαν και νέοι φουστανελοφόροι (παρά το γεγονός ότι οι τοπικές ενδυμασίες είναι πολύ διαφορετικές), οι οποίοι χόρευαν στρατιωτικούς χορούς κρατώντας σπαθιά 11. Γενικότερα, ως στρατιωτικοί χοροί θεωρούνται εκείνοι οι χοροί που χορεύονται με κάποια στρατιωτική διάταξη και χρησιμοποιούν ρυθμούς διαφόρων εμβατηρίων και άλλων τραγουδιών που προ-σομοιάζουν με μουσική στρατιωτικού χαρακτήρα 12. Όμως εμβατήρια χρησιμοποιούσαν σε στρατιωτικές ασκήσεις και στην αρχαία Ελλάδα, όπου τραγουδούσαν τους λεγόμενους «αναπαιστικούς πόδες» (ενόπλια μέλη) 13. Παρόμοιοι στρατιωτικοί χοροί και εμβατήρια χορεύονται, μέχρι σήμερα, σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας όπως είναι : -Ο χορός Ρουσάλιο(ς), που χορεύεται από τα Λουκατσάρια, κάθε Πρωτοχρονιά, στην Μαγούλα Ελασσόνας Το Εμβατήριο των Αρματωμένων που χορεύεται στα ιστορικά πανηγύρια των Αρματωμένων του Μεσολογγίου, του Αιτωλικού κ.α. 15 Επίσης, παρόμοια μουσική με τα εμβατήρια αυτά, παίζεται με Ζουρνάδες, και στην περιοχή του Ν. Σερρών (Φλάμπουρο, Ηράκλεια κ.α.) ενώ, παλαιότερα, στην Ήπειρο παιζόταν ένα άλλο εμβατήριο, στρατιωτικού χαρακτήρα, που λεγόταν «Μαρς Ναπολέων» 16. Επιπλέον, Μαρς ήταν και ο τίτλος ενός γαμήλιου τραγουδιού που τραγουδούσαν στον Πόντο και στην Κωνσταντινούπολη κατά την ώρα του αποχωρισμού της νύφης από τους συγγενείς της 17. Ακόμη Μαρς λέγεται και μια από τις πολλές χορευτικές παραλλαγές του δρωμένου των Μωμόγερων του Πόντου, και αποτελεί εντολή στους χορευτές για να ακολουθήσουν στρατιωτική διάταξη. Την ίδια στρατιωτική διάταξη ακολουθούν και τα τραγόμορφα καρναβάλια του Σοχού, μέχρι σήμερα, καθώς και οι φουστανελοφόροι που συμμετέχουν στο δρώμενο «Μπούλες και Γενίτσαροι», οι οποίοι κατά την χορευτική τους Πατινάδα στους δρόμους της Νάουσας σείουν στον αέρα τα σπαθιά που κρατούν στο ένα χέρι και τα κτυπούν μεταξύ τους κατά διαστήματα Χορός της Πάλης Ο χορός της Πάλης αποτελεί μια ακόμη ιδιότυπη χορευτική μορφή των λαϊκών δρωμένων που πραγματοποιείται, μαζί με άλλα αθλητικά αγωνίσματα και στον Σοχό, στο πανηγύρι των Δώδεκα Αποστόλων, στις 29 Ιουνίου, στο παρεκκλήσι των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Πρόκειται για έναν κανονικό αγώνα πάλης, με δύο αντιπάλους, αλλά η πάλη τους αυτή αποκτά μια ρυθμική χορευτική μορφή χωρίς συγκροτημένα επαναλαμβανόμενα βήματα επειδή σε όλη την διάρκεια του αγώνα παίζεται μια συγκεκριμένη μελωδία από λαϊκούς οργανοπαίχτες. Μάλιστα η μελωδία αυτή, κατά διαστήματα, αλλάζει ρυθμό, ο οποίος αυξομειώνεται και γίνεται πιο γρήγορος ή πιο αργός, ανάλογα με την ένταση των κινήσεων των παλαιστών 19. Η διάρκεια της μελωδίας συνήθως είναι μεγάλη, ανάλογα με το πόσο καλά γυμνασμένοι και δυνατοί είναι οι παλαιστές και πόση δύναμη και τέχνη διαθέτει ο καθένας για να ρίξει τον άλλον στο έδαφος και να τελειώσει έτσι ο αγώνας 20. Λόγω της μακράς διάρκειας του αγώνα, σε πολλές περιοχές, οι οργανοπαίχτες εναλλάσσονται

12 12 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 μεταξύ τους έχοντας πάντα και μια δεύτερη ζυγιά για να συνεχίζει να παίζει μέχρι το τέλος του αγώνα 21. Ταυτόχρονα με την Πάλη στον Σοχό πραγματοποιούνται αγώνες και σε άλλα αθλήματα όπως στο τρέξιμο, το πήδημα, στο τριπλούν και στις ιπποδρομίες. Οι αγώνες αυτοί αρχίζουν από την πρώτη ημέρα του πανηγυριού, στις 28 Ιουνίου, κατά την οποία προκρίνονται οι καλύτεροι, για να συνεχισθούν την επόμενη ημέρα, που λέγεται και «μπας» πανηγύρι, οπότε αναδεικνύεται και ο τελικός νικητής, ο οποίος στην πάλη επονομάζεται και «μπας» παλαιστής 22. Οι παλαιστές, όταν αγωνίζονται, φορούν δερμάτινα κοντά παντελόνια και αλείφουν το υπόλοιπο γυμνό σώμα τους με λάδι για να γλιστρούν τα χέρια του αντιπάλου τους κατά τις λαβές του αγώνα. Τα έπαθλα των νικητών είναι διάφορα ζώα (κατσίκια ή μοσχάρια) τα οποία προσφέρουν οι κτηνοτρόφοι για το καλό της χρονιάς. Κατά την παραλαβή των ζώων οι πανηγυριστές τα στολίζουν με λουλούδια και στη συνέχεια τα μεταφέρουν στον χώρο του πανηγυριού με τελετουργικό τρόπο, με την συνοδεία μουσικών. Μετά το τέλος των αγώνων ακολουθεί ο καθολικός χορός όλων των πανηγυριστών με πρώτες τις γυναίκες, οι οποίες είναι ντυμένες Γερακίνες. Παλαιότερα η πάλη ήταν ένα από τα πλέον προσφιλή λαϊκά αγωνίσματα που γίνονταν πολύ συχνά και συνεχίζουν να γίνονται, σε πολλές περιοχές της χώρας μας, στο πλαίσιο των διαφόρων εθιμικών εκδηλώσεων, όπως είναι τα θρησκευτικά πανηγύρια, οι γάμοι, τα ευετηρικά δρώμενα κ.ά. επειδή σύμφωνα με τον Δ. Λουκάτο προσφέρουν την χαρά της γυμναστικής και της άμιλλας 23. Κυρίως όμως οι χοροί της πάλης συνέχισαν να πραγματοποιούνται, μέχρι σήμερα, σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας όπως είναι η περιοχή Θεσσαλονίκης (Σοχός κ.α.), Σερρών (Φλάμπουρο, Ηράκλεια, Άγιο Πνεύμα, Σκοτούσα κ.α.), της Θράκης (Διδυμότειχο κ.α.), της Δράμας (Καλή Βρύση) και της Ρούμελης (Αράχωβα κ.α.). Σε όλες αυτές τις περιοχές, ο χορός της παλαίστρας συνοδεύεται με μια ειδική μουσική μελωδία, η οποία, αν και δεν διαφοροποιείται ιδιαίτερα ωστόσο έχει διαφορετική ονομασία, κατά περιοχή, όπως: Πεχλιβάν Χαβασί ή Γκιουρές Χαβασί ή Αμούς Χαβασί 24. Η τουρκική ονομασία των μελωδιών αυτών οφείλεται στο γεγονός ότι, επί Τουρκοκρατίας στα πανηγύρια, η πάλη γινόταν από επαγγελματίες παλαιστές, οι οποίοι ήσαν πλανόδιοι έμποροι ζώων, που λέγονταν πεχλιβάνηδες και γύριζαν από πανηγύρι σε πανηγύρι 25. Εκτός από τα πανηγύρια, όμως στην Θράκη και στην περιοχή του Παγγαίου (Νικήσιανη), το έθιμο της πάλης γινόταν και στους γάμους με την συνοδεία γκάιντας και νταχαρέ. Στην Καρωτή Διδυμοτείχου ο χορός της πάλης γίνεται με έναν βαρύ και μελαγχολικό σκοπό που αποδίδει ένα ακριτικό τραγούδι μοιρολόγι, το οποίο αναφέρεται στην πάλη του Διγενή Ακρίτα με τον Χάρο 26. Στα χωριά της Παρνασίδας, και κυρίως στην Αράχωβα, το αγώνισμα της πάλης γίνεται, μαζί με άλλους αγώνες ιπποδρομιών, σφαιροβολίας, δρόμου κ.λπ., την Τρίτη ημέρα του πανηγυριού του Άη Γιώργη, στην μνήμη των αγώνων του αγίου, από τους οποίους, οι συναγωνιζόμενοι πανηγυριστές πιστεύουν ότι εμπνέονται και παρακινούνται για τη νίκη 27. Σε όλες τις πιο πάνω περιοχές οι αθλητές αλείφονται με λάδι στο πάνω γυμνό μέρος του σώματος, όπως ακριβώς γινόταν και στην αρχαιότητα. Άλλωστε το άθλημα της πάλης είναι ένα από τα αρχαιότερα λαϊκά και ολυμπιακά αθλήματα αλλά ταυτόχρονα είναι και μία από τις πλέον αρχέγονες πολεμικές τέχνες δεδομένου ότι, κατά τον καθηγητή κ. Β. Φίλια, η άθληση αφορούσε το σύνολο του λαού και όχι μόνο τους αθλητές, επειδή στην αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν έντονη η αντίληψη της άθλησης 28. Ειδικότερα η ελληνορωμαϊκή πάλη αποτελεί ένα από τα πρότερα ολυμπιακά αθλήματα, ενώ, κατά την αρχαιότητα, σύμφωνα με την L. Lawller, όλοι οι πολεμικοί χοροί κατέληγαν στο αγώνισμα της πάλης ή σε χορό με όπλα 29. Επίσης, όπως μας πληροφορεί ο Αθήναιος, στις Γυμνοπαιδειές, τα παιδιά των Σπαρτιατών γυμνάζονταν γυμνά και παρίσταναν τις λαβές της πάλης και κινούσαν τα πόδια τους με ρυθμό Οι παραδοσιακοί χοροί του Σοχού Τα χορευτικά δρώμενα του Σοχού, ασφαλώς, δεν περιορίζονται μόνο στις αποκριάτικες εκδηλώσεις, αλλά εκτείνονται και σε όλες τις άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις και διασκεδάσεις των κατοίκων του, όπως είναι οι γάμοι, τα θρησκευτικά πανηγύρια κ.ά. όπου χορεύονται διάφοροι Μακεδονικοί και άλλοι ελληνικοί χοροί. Οι κυριότεροι από αυτούς είναι οι χοροί: Σιγανός ή Ντόπιος, Καρσιλαμάς, διάφορα Συρτά, Γκάιντα, Σνίτσα, Τσάκας, Λητώ, Μουσταμπέικο ενώ παλαιότερα χορευόταν και ο χορός Καραγιου-σούφ, ο οποίος σήμερα έχει λησμονηθεί από όλους 31. Ακόμη χορεύονται οι Μικρασιάτικοι χοροί, Ζεϊμπέκικος, Χασαποσέρβικος κ.ά., δεδομένου ότι αρκετοί από τους κατοίκους του Σοχού είναι Μικρασιατικής καταγωγής. Από όλους τους πιο πάνω χορούς, οι πλέον ενδιαφέροντες είναι οι χοροί Σιγανός και Καραγιουσούφ, λόγω του τοπικού χαρακτήρα τους, ενώ οι υπόλοιποι χορεύονται σε όλη τη Μακεδονία, καθώς και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Και οι δύο χοροί είναι αντρικοί και θεωρούνται χοροί δεξιοτεχνίας κυρίως για τον πρωτοχορευτή, ο οποίος αυτοσχεδιάζει πάνω στο κινητικό μοτίβο και πάντα κρατά ένα μαντήλι, που το κινεί με ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό τρόπο 32. Τα παραδοσιακά όργανα, που συνοδεύουν όλες τις διασκεδάσεις του Σοχού παλαιότερα ήταν Ζουρνάδες, Κλαρίνα και Νταούλια αλλά σήμερα εξωθήθηκαν από

13 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 13 τα λεγόμενα Χάλκινα, τα οποία ήρθαν στη ευρύτερη Μακεδονία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας με τις στρατιωτικές μπάντες που χρησιμοποιούσαν χάλκινα όργανα Σιγανός ή Ντόπιος Ο πλέον αντιπροσωπευτικός χορός του Σοχού είναι ο Σιγανός και γι αυτό οι κάτοικοί του τον αποκαλούν και ντόπιο, επειδή τον θεωρούν δικό τους χορό. Παλαιότερα ήταν χορευόταν μόνο από άντρες αλλά σήμερα χορεύεται και από γυναίκες κάθε ηλικίας. Έχει κυκλικό χορευτικό σχήμα και χορεύεται με το τραγούδι «Αμάν ντόκτορ» 33. Η ονομασία του προέρχεται από τον αργό ρυθμό του χορού, ο οποίος είναι δίσημος (2/4). Γενικότερα όμως με την ίδια ονομασία, αλλά με διαφορετικό χορογραφικό και ρυθμικό σχήμα, υπάρχουν και άλλοι χοροί σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, όπως στην Κρήτη, στην Πάτμο, στην Κω, στην Κάρπαθο κ.α. Για τον λόγο αυτό οι Σιγανοί χοροί αποτελούν μια ειδική κατηγορία χορών με κοινό χαρακτηριστικό την βραδύτητα των κινήσεων και των μελωδιών τους. Ο ίδιος ή παρόμοιος χορός χορεύεται και σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας, αλλά με διαφορετική ονομασία, όπως είναι ο Νιγριτινός ή Νιγριτχαβασί ή Νιγρίτα βασί 34, από τη γειτονική Νιγρίτα Σερρών, οι γαμήλιοι χοροί Σεργιάν ή Σιργιάν και Γαλάτα, που χορεύονται στους γάμους της ευρύτερης περιοχής του Νομού Σερρών (Ληθή, Τερπνή, Ηράκλεια, Νιγρίτα, Φλάμπουρο κ.α.). Όμως με την ονομασία Γαλάτα υπάρχει και ένας άλλος αντίστοιχος γαμήλιος χορός της νύφης στην Σκόπελο, καθώς και μια άλλη μελωδία η οποία παίζεται στην αρχή των πανηγυριών των Αρματωμένων, που γίνονται στην ευρύτερη περιοχή του Μεσολογγίου Καραγιουσούφ ή Καραϊσού Είναι αντρικός χορός που χορευόταν παλαιότερα και στον Σοχό. Η μουσική του είναι παρόμοια με αυτή του χορού της Μάραινας (ή Μήτραινας ή Καρασούλης) που χορεύεται και στην περιοχή του Ν. Κιλκίς (Γουμένισσα), αλλά μάλλον προέρχεται από την ευρύτερη περιοχή του Νομού Ημαθίας (Επισκοπή Νάουσας) από όπου τον μετέδωσαν οι μετακινούμενοι μουσικοί (ζουρνατζήδες) 36. Για τον λόγο αυτό, ίσως, ο χορός δεν διασώθηκε στον Σοχό και σήμερα έχει σχεδόν λησμονηθεί. 4. Κοινωνική λειτουργικότητα των χορευτικών λαϊκών δρωμένων του Σοχού Η κοινωνική λειτουργία των αποκριάτικων και των άλλων χορευτικών δρωμένων του Σοχού καθορίζεται από το αγροτικό, κοινωνικό πλαίσιο των κατοίκων του. Για τον λόγο αυτό, και οι ευχές που κυριαρχούν στα δρώμενα αφορούν την καλή σοδειά και την καλή χρονιά. Τα έθιμα συνδυάζονται με την πλούσια παραγωγή των χωραφιών και των κοπαδιών των κατοίκων, οι οποίοι θεωρούν ότι αν είναι επιτυχημένα τα καρναβάλια θα είναι επιτυχημένη και η χρονιά. Ειδικότερα η συμμετοχή μελών της κάθε οικογένειας στα καρναβάλια και η επίσκεψή τους σε όλα τα σπίτια αποτελεί εγγύηση για την ευτυχία και την καλοχρονιά κάθε νοικοκυριού. Το έθιμο των τραγόμορφων μεταμφιεσμένων είναι υπόθεση συλλογική και γι αυτό συνηθίζουν να ντύνονται πολλοί κάτοικοι του Σοχού, άντρες και γυναίκες, που ταυτίζονται με τα καρναβάλια. Παλαιότερα μάλιστα, η μη συμμετοχή νέων στο καρναβάλι εθεωρείτο ως κοινωνικό μειονέκτημα για περαιτέρω γαμήλιες διαδικασίες αφού ήταν υποτιμητικό για τις νέες να παντρευτούν νέους που δεν ντυνόταν καρναβάλι 37. Ακόμη και αυτοί που δεν μεταμφιέζονται, όπως είναι τα μικρά ή και τα πιο μεγάλα παιδιά, φορούν στην μέση τους βαριά κουδούνια δεδομένου ότι στον Σοχό υπάρχει μια έντονη η κοινωνική αντίληψη «για το καλό» που υποχρεώνει όλους τους κατοίκους να έχουν κουδούνια στο κάθε σπίτι 38. Επίσης πολύ σημαντικές κοινωνικές λειτουργίες των χορευτικών και άλλων δρωμένων του Σοχού ήταν οι επικοινωνιακές τους λειτουργίες. Ειδικότερα, για τους νέους και των δύο φύλων παλαιότερα, στα αποκριάτικα έθιμα δίνονταν η ευκαιρία να έρχονται σ επικοινωνία μεταξύ τους και να προκαθορίζονται γαμήλιες προδικασίες. Ακόμη οι επικοινωνιακές δυνατότητες των δρωμένων διευρυνόταν πάντα και από την συμμετοχή στα πανηγύρια πολλών άλλων κατοίκων από πιο μακρυνές περιοχές όπως ήταν η Θεσσαλονίκη, ο Λαγκαδάς, η Νιγρίτα κ.ά. 39 Μέσα από τα δρώμενα και τους χορούς του Σοχού αναδεικνύονται οι διάφορες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις που δέχθηκαν οι χοροί και ο τοπικός πολιτισμός από άλλες περιοχές και οφείλονται στους πιο κάτω λόγους: 1.Στην γειτνίαση του χωριού με τις άλλες περιοχές, δεδομένου ότι ο Σοχός βρίσκεται βρίσκεται μεταξύ Νιγρίτας και Λαγκαδά με συχνές πολιτιστικές και οικονομικές επικοινωνίες. Παλαιότερα μάλιστα ο Σοχός ήταν σημαντικό διαμετακομιστικό κέντρο της Μακεδονίας στον άξονα Θεσσαλονίκης-Νιγρίτας Σερρών Στην μεγάλη ανάπτυξη των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων που αναπτύχθηκαν μακρόχρονα με τους κατοίκους άλλων περιοχών, καθώς και στις διάφορες μετακινήσεις των κοινωνικών ομάδων. 3.Στις συχνές μετακινήσεις των οργανοπαιχτών, οι οποίοι μετέφεραν και μετέδιδαν τραγούδια και χορούς άλλων περιοχών. Βέβαια, η σημερινή λειτουργία των χορευτικών δρωμένων του Σοχού διαφοροποιήθηκε ως προς το περιεχόμενο αλλά ο αγροτικός χαρακτήρας των κατοίκων εξακολουθεί

14 14 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 να υπάρχει. Ωστόσο, οι νέες ορθολογιστικές αντιλήψεις της ζωής έχουν οδηγήσει στην αποϊδεολογικοποίηση των δρωμένων και στην πραγματοποίησή τους μόνο ως μια εθιμική διαδικασία με παραστατική φολκλορική μορφή. Πέραν τούτου, όμως, διατηρείται μέχρι σήμερα ο ψυχαγωγικός τους χαρακτήρας ο οποίος διαμορφώνει μια καθολική κοινή ψυχολογική κατάσταση ευθυμίας. Οι χοροί των δρωμένων και γενικά ολόκληρο το εθιμικό πλαίσιο αποτελούν μια συλλογική ψυχαγωγική έκφραση και λειτουργούν ως ένα μέσο μαζικής επικοινωνίας, καθώς και ως ένα μέσο έκφρασης μιας ενιαίας συμπεριφοράς 41. Ειδικότερα, οι χοροί των δρωμένων συντελούν στην έξαρση της θεαματικότητας και δημιουργούν μια άμεση επικοινωνία των χορευόντων και των μη χορευόντων μεταξύ τους, με τις έντονες επικοινωνιακές διαθέσεις και σχέσεις που αναπτύσσονται σε όλους τους συμμετέχοντες. Ο ψυχικός τους κόσμος βρίσκεται σε άμεση και συνεχή επαφή μεταξύ τους ή με τους άλλους, που συμμετέχουν στο δρώμενο, δεδομένου ότι οι χοροί αυτοί υποβάλλουν μια ψυχική αλλά και διανοητική συμμετοχή 42. Μάλιστα, το έντονο πνεύμα της ομαδικής διασκέδασης Γ. Ν. Αικατερινίδης: Τα καρναβάλια του Σοχού Θεσσαλονίκης, ανάτυπο, Πρακτικά Γ Συμποσίου Λαογραφίας Β.Ε. Χώρου (Ι.Μ.Χ.Α. 1979), Αθήνα 1984, σ Β. Αβραάμ, Μ. Βελλή: Ήθη και έθιμα του Σοχού, αδημοσίευτη διπλ. εργασία (1992), σ Δ.Ν. Στράτου: Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα 1979, σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: ό. π., σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: «Ο χορός στα λαϊκά δρώμενα», συλ.τόμ. «Παραδοσιακός χορός και Λαϊκή Δημιουργία, επιμ.κ. Γ. Σαχινίδης, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1999, σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: Τα καρναβάλια του Σοχού Θεσσαλονίκης, ό.π., σ Δ.Ν. Στράτου: ό. π. 2. Γ. Ν. Αικατερινίδης: ό. π., σ Δ.Ν. Στράτου: ό. π. 2. Γ. Ν. Αικατερινίδης: ό. π., σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: «Ο χορός στα λαϊκά δρώμενα», ό.π. 2.Δ.Ν. Στράτου: ό. π Γ. Ν. Αικατερινίδης: Τα καρναβάλια του Σοχού Θεσσαλονίκης, ό.π., σ Δ.Ν. Στράτου: ό. π. Σ Γ. Κ. Σπυριδάκης: Ο αριθμός τεσσαράκοντα παρά τοις βυζαντινοίς και νεωτέροις Έλλησι, εν Αθήναις, 1939, σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: ό.π. 2. Δ.Ν. Στράτου: ό. π. 3. Αρίων: «Οι χοροί των τράγων», περ. Επίκαιρα, τ.240 (1973), σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: ό.π., σ Δ.Ν. Στράτου: ό. π. 3. Γ. Βιβυλάκης: «Τα καρναβάλια στη Βόρειο Ελλάδα», Μακεδονική Ζωή, τ. 129 (1977), σ G.F. Abbott: Macedonian Folklore, Chicago 1969, (α έκδ.1903), σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: ό.π., σ. 14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ κυριαρχεί πολύ συχνά και εκδηλώνεται με έξαρση των φιλικών ή συγγενικών διαθέσεων και συναισθημάτων. Βέβαια, το γεγονός αυτό οφείλεται και στη μεγάλη οινοποσία, που έχει προηγηθεί σε όλες τις διαδικασίες των δρωμένων. Για το λόγο αυτό οι εθιμικές διαδικασίες και οι χοροί δημιουργούν μια ιδιαίτερα εύθυμη ψυχολογία σε όλους τους συμμετέχοντες και περισσότερο στους πρωταγωνιστές σε όλα τα χορευτικά δρώμενα, όπου οι περισσότεροι από αυτούς συνήθως βρίσκονται σε μια διαρκή κατάσταση μέθης. Ειδικότερα, στην περίπτωση αυτή, οι χορευτικές κινήσεις και ο ρυθμός προκαλούν έντονες ψυχολογικές επιδράσεις στους χορεύοντες και διαμορφώνουν έναν ομαδικό ψυχισμό που εκδηλώνεται σε μια ενθουσιώδη χορευτική συμπεριφορά, όπως αναφέρεται και πιο πάνω, η οποία εντυπωσιάζει και τους υπόλοιπους συμμετέχοντες στα δρώμενα. Πέρα, όμως, από τις πιο πάνω επικοινωνιακές και ψυχολογικές λειτουργίες, που επιτελούν οι χοροί και τα δρώμενα, κατά τη σύγχρονη περίοδο, αποκτούν και φολκλορικές - αισθητικές διαστάσεις με την παρουσίασή τους σε άλλες περιοχές, για να προσφέρουν στους θεατές ένα ευχάριστο θέαμα Κ. Γ. Σαχινίδης :»Μεσολόγγι-Αιτωλικό, Μουσική και χορευτική ιστορία και παράδοση», έκδοση του μουσικοεκδοτικού οίκου «Πολυμέσα Εκπαιδευτική Μηχανική», Αθήνα 2002, σ Στ. Ι. Κοψαχείλης: Η μουσική ιστορία της Θράκης, έκδ. περιοδ. Ενδοχώρα,Αλεξανδρούπολη, 9 Απριλίου 1996, σ Χρ. Δαμάνης: Λαογραφία, παραδοσιακά έθιμα του παληού καιρού, Λάρισα 1998, σ Γ. Χ. Κομζιάς: Το πανηγύρι της Αγι Αγάθης, Αιτωλικό 1999, σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: Η λαϊκή πανήγυρις του Αγίου Συμεώνος εις Μεσολόγγιον κατά την Πεντηκοστήν, Επετηρίς Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών 18 19, Αθήνα ( ), σ , Y.Hunt, Χρ. Γωβέτας: Ένθετο στο CD «Πρωτομάστορες του ζουρνά-φλάμπουρο», Ν. Υ Α. Χρονόπουλος: Θύμισες και σημειώσεις Τάσου Χαλκιά, Αθήνα 1985, σ Γ. Ι. Χατζηελευθερίου : Τελετουργικοί χοροί και γαμήλια τραγούδια των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα 2002, σ Τ. Μπαίτσης: Γιανίτσαροι και Μπούλες της Νιάουστας, Σύλλογος «Γιανίτσαροι και Μπούλες», Νάουσα (Μάρτιος 1986) Y. Hunt, Χρ. Γωβέτας: ό.π. 2.Χρ. Παπακώστας, Μ. Δούμα: «Συμβολή στην μελέτη του μουσικοχορευτικού ρεπερτορίου των Νομών Δράμας και Σερρών», Χορός και Ιστορία, Πρακτικά 14 ου Συνεδρίου της Δ.Ο.Λ.Τ., Αριδαία (2000), σ Π. Καβακόπουλος: Καθιστικά της Σωζόπολης, Χορευτικά της Θράκης, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1993, σ Δ. Λουκάτος: Πασχαλινά της Άνοιξης, εκδ. Φιλιππότη, β έκδ., Αθήνα 1988, σ Β. Γανώσης, «Αγώνες», Λαογραφία Η (1921), σ Y. Hunt, Χρ. Γωβέτας: ό.π. 22. Β. Αβραάμ, Μ. Βελλή: ό.π., σ Δ. Λουκάτος: ο.π., σ Y. Hunt, Χρ. Γωβέτας: ό.π. 2.»Λαικά αγωνίσματα σε εθιμικές εκδηλώσεις», ειδική έκδοση του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (Αθήνα 2003)

15 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 15 3.Σκοποί και χοροί των Σερρών, συμπαγής δίσκος (c.d), Λύκειο Ελληνίδων Δράμας (2000) 4. Σ. Τόσκα-Κάμπα: Παραδοσιακοί χοροί-μακεδονίας-θράκης-μ. Ασίας- Πόντου, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1999, σ Στ. Ι. Κοψαχείλης: ό.π., σ Δ.Ν. Στράτου: ό. π., σ Γ. Α. Μέγας, Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας,οδυσσέας, Αθήνα 1992, σ Β. Φίλιας: «Το αρχαίο Ολυμπιακό Πνεύμα και η εποχή μας», περ. Χοροστάσι, τ. 7, (Απρίλιος, Μάιος, Ιούνιος 2004) 29. L. Lawller: Ο χορός στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί ΙΔ 2. Μ. Ζωγράφου: Ελληνικό λαϊκό Χοροστάσι, Αθήνα, σ Β. Αβραάμ, Μ. Βελλή: ό.π., σ Δ.Ν. Στράτου: ό. π., σ Δ.Ν. Στράτου: ό. π., σ. 95, Σ.Τόσκα-Κάμπα: ό. π., σ Β. Αβραάμ, Μ. Βελλή: ό.π., σ Y. Hunt, Χρ. Γωβέτας: ό.π Κ. Γ.Σαχινίδης :»Μεσολόγγι-Αιτωλικό, Μουσική και χορευτική ιστορία και παράδοση», ό.π. σ Κ. Γ.Σαχινίδης : «Κοινωνική λειτουργία του παραδοσιακού Χορού στη σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία: Το παράδειγμα του Νομού Μαγνησίας», έκδοση του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού (Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π.), Αθήνα 1995, σ Α. Σάμψων: Η λαϊκή φορεσιά της Σκοπέλου και της Αλοννήσου» «Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, τόμ. Ε, Βόλος 1979, σ Γ.Χ. Κομζιάς: Το πανηγύρι της Αγι Αγάθης, Αιτωλικό 1999, σ Β. Τερζής: Μουσική και Χοροί των Ντόπιων κατοίκων του Νομού Σερρών, Χορός και Ιστορία, Πρακτικά 14 ου Συνεδρίου της Δ.Ο.Λ.Τ., Αριδαία (2000), σ Χρ. Παπακώστας, Μ. Δούμα: ό.π., σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: Τα καρναβάλια του Σοχού Θεσσαλονίκης, ό.π., σ Β. Αβραάμ, Μ. Βελλή: ό.π. 2. Γ. Ν. Αικατερινίδης: ό.π., σ Γ. Ν. Αικατερινίδης: ό.π., σ Β. Αβραάμ, Μ. Βελλή: ό.π Κ.Γ Σαχινίδης: «Κοινωνιολογική προσέγγιση της σύγχρονης λειτουργίας του παραδοσιακού χορού», συλ. τόμ. Παραδοσιακός χορός και Λαική Δημιουργία, εκδ.παπαζήση, Αθήνα 1999, σ Π. Κάβουρας:»Αυτοσχέδιο διαλογικό τραγούδι και γλεντικός συμβολισμός στην Όλυμπο Καρπάθου», Πρακτικά Συνεδρίου, Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου», Αθήνα 1994, σ Π. Κάβουρας: ό.π. 43. Μ.Γ. Μερακλής:»Τι είναι o folklorismus», Λαογραφία 28 (1972), Αθήνα Όψεις της Ελληνικής λαϊκής αγιολατρείας Συνέχεια aπό τη σελίδα 9 γικός προβληματισμός σχετικά με τον ορισμό της έννοιας του αγίου. 2.Βλ. σχετικά Μ. Γ. Βαρβούνης, «Κοινά στοιχεία στον παραδοσιακό πολιτισμό των βαλκανικών λαών», Erytheia. Revista de Estudios Bizantinos y Neogriegos 24 (2003), σ Πρβλ. Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες στην Ανατολική και τη Βόρεια Θράκη, Αθήνα 2010, όπου και σχετικές περιπτώσεις, με βιβλιογραφία. Από τη διεθνή σχετική βιβλιογραφία πρβλ. A. Salmond, «Theoritical landscapes», στον τόμο D. Parkin (εκδ.), SemanticAnthropology, ASA Monograph 22, London 1982, σ Βλ. σχετικά David Parkin, «Ritual as spatial direction and bodility division», στον τόμο Daniel de Coppet (επιμ.), Understanding Rituals, London - New York 1992, σ , όπου και οισχετικές απόψεις. 5.Βλ. E. R. Leach, «Ritual», International Encyclopedia of the Social Sciences 13, New York 1972, σ Μ. Γ. Σέργης, Διαβατήριες τελετουργίες στον Μικρασιατικό Πόντο (μέσα 19 ου αιώνα-1922) : Γέννηση-Γάμος-Θάνατος, Αθήνα 2007, σ Βλ. σχετικά M. Cartry, «From one rite to another : the memory in ritual and the ethnologist s recollection», στον τόμο Daniel de Coppet (επιμ.), Understanding Rituals, London - New York 1992, σ Επίσης P. Smith, «Aspects de l organization des rites», στον τόμο M. Izard P. Smith (εκδ.), La function symbolique : Essai d anthropologie, Paris 1979, σ Από μια άλλη οπτική εξετάζει τον ρόλο της τελετουργίας σε κλειστές κοινωνίες ο E. Leach, «Ritualization in man in relation to conceptual and social development», Philosophical Transactions of the Royal Society of London B 772 (1966), σ Πρβλ. M. Kenna, «Why does incense smell religious? : Greek Orthodoxy and the Anthropology of smell», Journal of Mediterranean Studies 15:1 (2005), σ , μεενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Βλ. επίσης P. E. Josselin de Jong, «The concept of the fi eld of ethnological study», στον τόμο J. J. Fox (εκδ.), The Flow of Life : Essays on Eastern Indonesia, Cambridge 1980, σ Πρβλ. σχετικά Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, «Η λαογραφική κληρονομιά της Καρπάθου», Δωδεκανησιακά Χρονικά 4 (1978), σ , με σχετικές αναφορές. 10.Βλ. Μ. Μηλίγκου-Μαρκαντώνη, «Ο λαϊκός πολιτισμός της Καρπάθου ( ) από πρωτογενές λαογραφικό υλικό», στον τόμο Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης (επιμ.), Κάρπαθος και Λαογραφία. Πρακτικά Α Συμποσίου Καρπαθιακής Λαογραφίας, Αθήνα 1997, σ Πρβλ. Δ. Σ. Λουκάτος, «Αργίαι και άγιοι τιμωροί», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας ( ), σ Μ. Γ. Μερακλής, Λαογραφικά Ζητήματα, Αθήνα 1988, σ. 123 κ.εξ. 13.Βλ. χαρακτηριστικά Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, Καρπαθιακή Λαογραφία : Όψεις του λαϊκού πολιτισμού, Αθήνα 2001, όπου σχετικά ανάλογα παραδείγματα από το λαϊκό πολιτισμό του νησιού. 14.Πρβλ. σχετικά Βασ. Χρυσανθοπούλου, «Ο τόπος της πατρίδας στο λόγο και στις εθιμικές τελετουργίες των καρπαθίων της Καμπέρας Αυστραλίας», στο Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης (επιμ.), Πρακτικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου Καρπαθιακής Λαογραφίας «Κάρπαθος και Λαογραφία». Αθήνα 2008, σ Β. Πούχνερ, «Αρχετυπική δομή και χρονική συνέχεια. Εκδοχές της μακράς διάρκειας», στο βιβλίο του Δοκίμια λαογραφικής θεωρίας, Αθήνα 2011, σ Πρβλ. ο ίδιος, «Ιδεολογικές συνιστώσες της ελληνικής λαογραφίας στην ιστορική της πορεία. Από την απόδειξη της συνέχειας στο ξεπέρασμα της μη συνέχειας», στο βιβλίο του Θεωρητική Λαογραφία. Έννοιες μέθοδοι θεματικές, Αθήνα 2009, σ Για τις συνέχειες βλ. Ευάγγ. Γρ. Αυδίκος, Εισαγωγή στις σπουδές του λαϊκού πολιτισμού. Λαογραφίες, λαϊκοί πολιτισμοί, ταυτότητες, Αθήνα 2009, σ , με τη σχετική βιβλιογραφία. 16.Πρβλ. τη μονογραφία του R. Werbner, Ritual Passage, Sacred Journey : The Process and Organization of Religious Movement, Washington D.C. 1989, όπου και σχετική βιβλιογραφία, μεσημαντική θεωρητική συζήτηση.

16 16 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 Η πορεία του Καβάφη προς τη δόκιμη ποίηση Του Γιάννη Μότσιου, Καθηγ. Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ΑΛΦΑ. Ο Καβάφης είναι ο πιο συζητημένος ποιητής στη φιλολογική επιστήμη συνεχίζει να προκαλεί το έντονο ενδιαφέρον αναγνωστών και μελετητών της τέχνης του λόγου. Το θέμα της μελέτης μου είναι τα πρώτα βήματά του στην ελληνική ποίηση, και προπαντός η πορεία του προς τη δόκιμη ποιητική δημιουργία - αυτό που αποκαλούμε καβαφικό στίχο. Το θέμα είναι ανεξερεύνητο. Είναι αυτό που λείπει από τη φιλολογική επιστήμη για την ποιητική πορεία του Καβάφη μέσα στο χρόνο και το χώρο. Στην τέχνη η μίμηση συνδέθηκε από την αρχαιότητα με την αναπαράσταση, αλλά που πάντοτε παίρνει τη μορφή της προσωποποίησης. Πριν την εξέταση του τρόπου γραφής του Καβάφη, θέλω να κάνω δυο επισημάνσεις: στην ελληνική ποίηση της εποχής τείνει να τελειώσει τον κύκλο ζωής της η καθαρευουσιάνικη η δημοτική, σε γλώσσα και σε ύφος, κερδίζει συνεχώς έδαφος. Έτσι, ότι ο Καβάφης αρχίζει την ποιητική πορεία του σε μια περίοδο, όταν στην Ελλάδα συν-λειτουργούν οι δυο κύριες ποιητικές σχολές: των δημοτικιστών και των καθαρευουσιάνων. Η πρώτη αφαιρεί συνεχώς έδαφος από τη δεύτερη και στην ποίηση (όχι όμως ακόμα στην καλλιτεχνική πεζογραφία) τείνει να κυριαρχήσει σχεδόν πλήρως. Μια εικόνα από την εκδοτική δραστηριότητα της εποχής, από το 1880 ως το 1885, όταν ο Καβάφης δημοσιεύει το πρώτο του ποίημα: Το 1880 βλέπουν το φως της δημοσιότητας: οι Ιστοί Αράχνης του Δροσίνη οι Στίχοι του Καμπούρογλου οι Γέλωτες του Κόκκου οι Ροδοδάφναι του Στρατήγη. Το 1881: Η μήτηρ μου του Μαρτινέγκου τα Ποιήματα του Αχ. Παράσχου το Ξύπνα Ρωμιέ και κάτω το ρουσφέτι του Σπηλιωτάκη. Το 1882 Οι έμποροι των εθνών του Παπαδιαμάντη. Το 1883: οι Ατθίδες αύραι του Βιζυηνού τα Έργα αργίας του Πανά τα Ποιήματα του Πολέμη. Το 1884 τα Ειδύλλια του Δροσίνη, ενώ το 1885 ο Παπαδιαμάντης δημοσιεύει τον Χρήστο Μηλιόνη. Νωρίτερα, το 1859, ο Ζαλοκώστας είχε εκδώσει ποιήματα που προετοίμαζαν μια ποιητική γκάμα διαφορετική, σε σχέση με τη ζώσα, τότε, παράδοση της Α Αθηναϊκής Σχολής. Ενδεικτικά για την πενταετία : τα περισσότερα έργα στην ελληνική ποίηση είναι γραμμένα στη δημοτική τη δεύτερη θέση κατέχουν τα καθαρευουσιάνικα ο Στρατήγης (εν μέρει και ο Βιζυηνός) επιλέγει τη δημοτική, αλλά με αρκετά στοιχεία (λέξεις και φράσεις κτλ.) από την καθαρεύουσα. Υπογραμμίζω την περίπτωση Στρατήγη, γιατί, καθώς νομίζω, η γλώσσα και το ύφος των ποιημάτων γίνονται παράδειγμα προς μίμηση ή, πιο σωστά, παίρνουν τη μορφή ειδικής μελέτης από τη μεριά του Καβάφη. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της εθνικής και κοινωνικής ζωής στην συγκεκριμένη εποχή μπορεί άνετα να θεωρηθεί η εξάντληση της επαναστατικής ορμής του ελληνισμού, του καθολικού ενθουσιασμού που πήγαζαν από το 1821, παραχωρώντας τη θέση στο χιούμορ και τη σάτιρα που καθρεφτίζουν με τον δικό τους τρόπο την απογοήτευση, οπότε σταδιακά κι αμετάκλητα πάει να κυριαρχήσει στην ελληνική κοινωνία η απαισιοδοξία. Κάνουν όμως δειλά την εμφάνισή τους νέα κοινωνικά οράματα. Στα 22 του χρόνια, ο Καβάφης, είχε να επιλέξει ανάμεσα στην καθαρευουσιάνικη και τη δημοτική (δημώδης) ποίηση. Επόμενο ήταν να δοκιμάσει στο ξεκίνημά του και τις δυο γλώσσες - ύφη στην προσωπική του δημιουργία. Και το επιχειρεί σχεδόν ταυτόχρονα: γράφει και στις δυο τεχνοτροπίες που είναι ζωντανές και λειτουργούν στη συνείδηση του Έλληνα. Α. Το πρώτο ποίημα του Καβάφη έχει τον τίτλο ΤΟ ΝΙΧΩΡΙ (1885), γραμμένο στη δημοτική, δηλαδή στη γλώσσα και το ύφος του Πολέμη, του Δροσίνη, του Πάλλη, του Εφταλιώτη. Ας το ακούσουμε: Ξένε, σαν δεις ένα χωριό όπου γελάει η φύσις, κι εις κάθε πλάτανο κοντά που κρύπτεται μια κόρη ωραία σαν το τριαντάφυλλο εκεί να σταματήσεις έφτασες, ξένε, στο Νιχώρι. Παράθεσα μόνο την πρώτη από τις εφτά 4-στιχες στροφές του ποιήματος. Οι τρεις πρώτοι στίχοι της κάθε στροφής είναι ιαμβικοί 15-σύλλαβοι, ο τέταρτος 9-σύλλαβος ιαμβικός. Η ρίμα είναι σταυρωτή, δηλαδή: ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με τον τρίτο κι ο δεύτερος με τον τέταρτο. Βέβαια, λέξεις και φράσεις όπως η φύσις, εις κάθε, κρύπτεται κ.ο.κ. είναι παρμένες από το δεύτερο γλωσσικό ιδίωμα και εργαλείο. Το επόμενο ποίημα με τον τίτλο «ΜΑΤΑΙΟΣ, ΜΑΤΑΙΟΣ ΕΡΩΣ». Εκ του Αγγλικού της λαίδης Α. Βάρναδ» είναι ενδεικτικότερο των προτιμήσεών του, αν και αποτελεί μια πολύ ιδιόμορφη μετάφραση: Όταν γυρνούν τα πρόβατα με το βοσκό στη μάνδρα κι οι κουρασμένοι άνθρωποι ανάπαυση γυρεύουν τότε ποτάμια τρέχουνε οι λύπες μου απ τα μάτια

17 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 17 εις του ανδρός μου το πλευρό που αμέριμνος κοιμάται Το ποίημα των 55 ανομοιοκατάληκτων 15-σύλλαβων ιαμβικών στίχων που δημιουργεί ο Καβάφης στα 22 χρόνια του, το χωρίζει σε εννιά στροφές: των 4, 5, 6, 10, 5, 6, 6, 8 και 4 στίχων. Η λαίδη Λίντσεϊ Μπέρναρντ συνθέτει το ποίημά της το 1771, στα 21 χρόνια της, σε γλώσσα, ύφος και στίχο σκοτσέζικης μπαλάντας, που το χωρίζει σε εννιά, αλλά 4-στιχες στροφές, με ζευγαρωτές ρίμες. Οι στίχοι του πρωτοτύπου είναι 36, της μετάφρασης 55. Γι αυτό μίλησα παραπάνω για ιδιόμορφη μετάφραση. Μέτρα και ρυθμό, νοήματα, ακόμα και τα σκοτσέζικα ονόματα, ο Καβάφης τα εξελληνίζει. Η ρομαντική διάθεση της Μπέρναρντ, κατά την προρομαντική ή την πρώιμη ρομαντική εποχή στην Ευρωπαϊκή λογοτεχνία, μεταφράζεται έναν αιώνα αργότερα σε στίχους και ύφος που θυμίζουν έντονα ειδυλλιακή ποίηση Κώστα Κρυστάλλη, ποίηση που θα εμφανιστεί στην ελληνική λογοτεχνία μόνο 6 χρόνια μετά. Έχω υπόψη μου τη συλλογή «Ο τραγουδιστής του χωριού και της στάνης» (1892). Η καβαφική μετάφραση-αναδημιουργία βρίσκεται θεματικά και μορφικά πολύ κοντά στο ποίημα του Πολέμη με τον τίτλο «Εις το φεγγάρι», από την ποιητική ενότητα «Η ΚΟΡΗ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΘΟΣ»: Η θλίψη που μ εμάγεψε, φεγγάρι μου θλιμμένο, και μ έκανε να σ αγαπώ, γνωρίζεις την αιτία: ο πονεμένος αγαπά τον άλλο πονεμένο γιατί θα βρει στον πόνο του μικρή παρηγορία. Με δάκρυα απόψε σε κοιτώ, λυπητερό φεγγάρι, και σου ζητώ μια χάρη. Εκείνη που με πρόδωσε να μην ξαναφιλήσεις με τις χλωμές ακτίνες σου που πότισα με δάκρυ και τέτοια λάμψη ερωτική δε πρέπει να σκορπίσεις σ εκείνη την αχάριστη αχ! Κρύψου σε μιαν άκρη! Δεν θέλω τις ακτίνες σου τις δακρυολουσμένες να βλέπω μολυσμένες. Β. Το 1886 και την ίδια χρονιά με τη μετάφραση - διασκευή του ποιήματος ΜΑΤΑΙΟΣ, ΜΑΤΑΙΟΣ ΕΡΩΣ, ο Καβάφης δημοσιεύει δυο ποιήματα: το ΒΑΚΧΙΚΟΝ και Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Η ΜΟΥΣΑ στην καθαρεύουσα. Οι πρώτοι τρεις στίχοι της τετράστιχης στροφής στο ΒΑΚΧΙΚΟΝ είναι 15-σύλλαβοι κι ο τέταρτος 5-σύλλαβος. Η ρίμα είναι ζευγαρωτή. Η ίδια δομή επαναλαμβάνεται σε όλες τις στροφές. Ένα παράδειγμα: Από του κόσμου κεκμηκώς την πλάνον αστασίαν, Εντός του ποτηρίου μου εύρον την ησυχίαν Ζωήν κι ελπίδα εν αυτώ και πόθους εσωκλείω δότε να πίω. Από το 1891 έως το 1893 γράφει και δημοσιεύει πέντε ποιήματα στην ίδια γλώσσα, ενώ την ίδια χρονιά, το 1893, δημοσιεύει το ΚΑΛΟΣ ΚΑΙ ΚΑΚΟΣ ΚΑΙΡΟΣ σε δημοτική. Η μικτή μέθοδος σύνθεσης επαναλαμβάνεται ως το 1898, όταν τα περισσότερα ποιήματα είναι σε καθαρεύουσα και μόνο ένα σε δημοτική: ΦΩΝΗ ΑΠ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ, αλλά των 58 στίχων. Τα δυο μέρη του ποιήματος αρχίζουν με την ίδια στροφή: Βγάζει η θάλασσα κρυφή φωνή φωνή που μπαίνει Μες στην καρδιά μας και την συγκινεί και την ευφραίνει. Στη συνέχεια δίνει δυο διαμετρικά (σε επίπεδο νοήματος) αντίθετες στροφές. Πρώτη: Τραγούδι τρυφερό η θάλασσα μας ψάλλει, Τραγούδι που έκαμαν τρεις ποιηταί μεγάλοι, ο ήλιος, ο αέρας και ο ουρανός. Το ψάλλει με τη θεία της φωνή εκείνη, όταν στους ώμους της απλώνει τη γαλήνη σαν φόρεμά της ο καιρός ο θερινός. Και δεύτερη: Τραγούδι είναι ή παράπονο πνιγμένων; - Το τραγικό παράπονο των πεθαμένων, που σάβανό των έχουν τον ψυχρόν αφρό, και κλαιν για ταις γυναίκες των, και τα παιδιά των, και τους γονείς των, για την έρημη φωλιά των, ενώ τους παραδέρνει πέλαγο πικρό Γ. Η γλώσσα και το ύφος της διαμορφωμένης πια ποιητικής τέχνης του Καβάφη εκφράζονται στο ποιητικό σώμα που μας άφησε ο ίδιος, έξω από τα Αποκηρυγμένα ποιήματά του. Νομίζω ότι μόνο μια σύγκριση ίδιων ποιημάτων - σχεδιασμάτων από τις δυο περιόδους, από εκείνη που ψάχνεται ακόμα ο ποιητής και την επόμενη, όταν έχει κατασταλάξει στην επιλογή του καθαρά δικού του δόκιμου ύφους, θα μας οδηγήσει σε πιο σταθερά συμπεράσματα οπότε από τη νέα πια μορφική κατάκτηση διαπραγματεύεται στη χρονική συνέχεια μοτίβα και θέματα της ποίησής του. Το 1897 δημοσιεύεται το ποίημα «Ένας γέρος», και μάλιστα, επειδή είχε δει το φως της δημοσιότητας πρόσφατα ποίημα του Καβάφη με τον ίδιο τίτλο. Και τα δυο σχεδιάσματα χρησιμοποιούν τα ίδια περίπου μέτρα και τους ίδιους περίπου ηχητικούς διακανονισμούς. Παίρνω ίδιες στροφές από τα δυο ομότιτλα ποιήματά του με στόχο την παρακολούθηση της κατεύθυνσης προς την οποία διορθώνει και τελειοποιεί τους στίχους του ο Καβάφης: α) Εις του βουερού του καφενείου ένα μέρος σκυμμένος στο τραπέζι κάθετ ένας γέρος και, ωσάν γέρος που είναι, χωρίς συντροφιά, (κόμμα)

18 18 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 Η ίδια στροφή στο τελικό κείμενο: α 1) Στου καφενείου του βοερού το μέσα μέρος σκυμμένος στο τραπέζι κάθετ ένας γέρος με μιαν εφημερίδα εμπρός του, χωρίς συντροφιά. (τελεία) β) Το ξέρει που είναι γέρος γιατί στον καθρέφτη το βλέπει καθαρά το βλέμμα του σαν πέφτει. Κι όμως τον φαίνεται σαν χτες νά ταν παιδί μικρό. Στο τελικό κείμενο: β 2) Ξέρει που γέρασε πολύ το νιώθει, το κοιτάζει. Κι εντούτοις ο καιρός, που ήταν νέος μοιάζει σαν χτες. Τι διάστημα μικρό, τι διάστημα μικρό. Στην «Κηδεία του Σαρπηδόνος» οι διαφορές είναι μεγαλύτερες. Οι στροφές που θα διαβάσω από την πρώτη δημοσίευση είναι τέσσερις: δυο δίστιχες, μια τετράστιχη και μία τρίστιχη. Στην τελική διασκευή οι στροφές γίνονται δύο: μία τετράστιχη και μία εξάστιχη. Οι στίχοι είναι ανομοιοκατάληκτοι και στις δυο περιπτώσεις. Διαβάζω: α) Είν η καρδιά του Διός πλήρης οδύνης. Ο Πάτροκλος εφόνευσε τον Σαρπηδόνα. *** Βουλήν της Μοίρας εσεβάσθη ο Θεός. Αλλ ο πατήρ θρηνεί την δυστυχίαν του *** Του Μενοιτίου ο υιός ανίκητος, οι Αχαιοί ως λέοντες βρυχόμενοι ζητούσι τον νεκρόν ν αρπάξουν, και βοράν εις κόρακας κι εις κύνας να τον ρίψωσιν. α 1) Βαριάν οδύνην έχει ο Ζεύς. Τον Σαρπηδόνα εσκότωσεν ο Πάτροκλος και τώρα ορμούν ο Μενοιτιάδης κι οι Αχαιοί το σώμα ν αρπάξουνε και να το εξευτελίσουν. β) Αλλά ο Ζεύς δεν στέργει την ταπείνωσιν. Του προσφιλούς και τιμωμένου του υιού το σώμα δεν θ αφήσει να υβρίσωσιν. Στη δεύτερη διασκευή οι στίχοι: β 1) Αλλά ο Ζεύς διόλου δεν στέργει αυτά. Το αγαπημένο του παιδί πού το άφησε και χάθηκεν ο Νόμος ήταν έτσι τουλάχιστον θα το τιμήσει πεθαμένο. Και στέλνει, ιδού, τον Φοίβο κάτω στην πεδιάδα ερμηνευμένο πώς το σώμα να νοιασθεί. Οι 3 στίχοι του πρώτου διπλασιάζονται στο δεύτερο. Ο πειρασμός όμως με παρασέρνει να παραθέσω ακόμα δυο στίχους από τα ίδια σχεδιάσματα: α) Ιδού από το άρμα του κατέρχεται επί της γης ο Φοίβος, Δία εντολή. α 1) Του ήρωος τον νεκρό μ ευλάβεια και με λύπη σηκώνει ο Φοίβος και τον πάει στον ποταμό. Το δίστιχο του πρώτου κειμένου είναι 12-σύλλαβο, το δεύτερο 15-σύλλαβος και 14-σύλλαβος στίχοι: η επιμήκυνση του στίχου διαφοροποιεί και ανανεώνει το ρυθμό. ΒΗΤΑ. «ΑΥΤΗ Η ΟΡΘΟΤΗΣ, ΠΙΘΑΝΟΝ, ΕΙΝ Η ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΜΟΜΦΗΣ» (Η ΔΟΚΙΜΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΒΑΦΗ) Ο Καβάφης είχε πλήρη επίγνωση της διαφοράς (σε καλλιτεχνικό επίπεδο) των πρώτων ποιημάτων που τα αποκήρυξε, από τα δεύτερα που ο ίδιος δημοσίευσε στην τελική τους μορφή. Είχε πετύχει σχεδόν την απόλυτη ορθότητα σε τρία επίπεδα ταυτόχρονα: μέτρων, ρυθμών και ισοσύλλαβων στίχων. Σ αυτό που ονομάζω δόκιμη ποιητική δημιουργία ο Καβάφης φαίνεται να απορρίπτει και τα τρία στοιχεία. Εξ ου και η έμμεση αναγνώριση και επιλογή μιας άλλης τεχνικής στην ποίησή του που την ακολουθεί σχεδόν πιστά: ΑΥΤΗ Η ΟΡΘΟΤΗΣ, ΠΙΘΑΝΟΝ, ΕΙΝ Η ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΜΟΜΦΗΣ. Είμαι της άποψης ότι η κριτική της ορθότητας που είναι και η αιτία της μομφής, αναφέρεται στην ποιητική πρακτική της ελληνικής ποίησης της εποχής, με επίκεντρο τον παρνασσισμό και τον συμβολισμό, αλλά έμμεσα αποτελεί και μορφή αυτοκριτικής με τη έννοια της απόρριψης από δω και πέρα της απόλυτης ορθότητας με τη δήλωση ότι για τον ίδιο πια παρόμοια ορθότης (στη χρήση καθαρών μέτρων, των ρυθμών που απορρέουν από την αυστηρή τήρησή τους), αλλά και παραπέρα η τήρηση της καθαρότητας του καθαρά μαλλιαρού της δημοτικής γλώσσας και του ύφους της που είχε αποκτήσει πρόσφατα τόσο η μαλλιαρή της δημοτικής, στον ίδιο βαθμό και της καθαρευουσιάνικης, υπέρ της καθομιλούμενης της εποχής, η οποία δεν φοβάται να κρατήσει ή να προσθέσει στον καμβά της στοιχεία από την καθαρεύουσα, υποταγμένα όμως στην πανεθνική ζωντανή λαλιά, όπως αρχίζει να διαμορφώνεται στην προοπτική του χρόνου και προπαντός στη διαμορφωμένη πια και καθαρά προσωπική γραφή του. Με άλλα λόγια: ο Καβάφης θέλει να κρατήσει και να εντάξει οργανικά στη γλώσσα της ποίησής του, αλλά και στη γλώσσα του ζωντανού έθνους, τα στοιχεία από παλαιότερες περιόδους της γλώσσας μας (καθομιλούμενης και λόγιας) που παραμένουν ζωντανά, λειτουργούν γλωσσικά και πολιτισμικά, συμβάλλουν στη διαμόρφωση και τον συνεχή εμπλουτισμό της ελληνικής

19 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 19 γλώσσας στους νέους καιρούς, χωρίς τα λάθη και τις ακρότητες του παρελθόντος. Σε μια από τις ψηλότερες κορυφές των νέων ποιητικών του επιτυχιών βρίσκεται, όπως νομίζω, το ποίημα με τον τίτλο Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον: Σαν έξαφνα ώρα μεσάνυχτ ακουσθεί αόρατος θίασος να περνά με μουσικές εξαίσιες, με φωνές την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου που βγήκαν όλα πλάνες μη ανοφέλευτα θρηνήσεις. Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος, αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει. Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχτείς. Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος, σαν που ταιριάζει-σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλη, πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο, κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ όχι με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα, ως τελευταία απόλαυση τους ήχους, τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου, κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις. Η κριτική καταλόγισε στον Καβάφη προθέσεις που δε νομίζω ότι είχε κατά νου. Μίλησαν για γλωσσική αναρχία, για σπάσιμο του στίχου, για προδρομικές διαθέσεις - επιτεύξεις, και άλλα πολλά. Ο Καβάφης, όπως κι ο κάθε ποιητής, έψαξε πολύ, ώσπου να ανακαλύψει τελικά τον καθαρά δικό του δρόμο. Στη ζωή και την ποίηση. Στο χώρο και το χρόνο. Αφού, τελικά, κατόρθωσε (λίγοι το πετυχαίνουν) να δημιουργήσει την ξεχωριστά προσωπική του ποίηση (εννοώ θεματικά και μορφικά), να ταιριάσει τους δικούς του τόνους και τα ημίτονα στη δική του φωνή, - παραπέρα, η ανακάλυψη των δικών του τρόπων στιχοποιίας και K. Kαβάφης ποιητικής εκφραστικότητας ήρθε από μόνη της, σαν ώριμη από καιρό ανάγκη: με τη λογική αίτιου και αιτιατού. Θέλω, επομένως, να αναφερθώ στη μοναδικότητα της ποιητικής τέχνης του Καβάφη. Βέβαια, ο κάθε ποιητής έχει το χάρισμα της προσωπικής του φωνής, αλλά στη περίπτωση του Καβάφη λόγο κάνουμε για το ανεπανάληπτο τού ύφους: κανένας Έλληνας ποιητής δεν προσπάθησε ή δε μπόρεσε να επαναλάβει τεχνικές και πρακτικές, την τέχνη που ανακάλυψε και χρησιμοποίησε ο Καβάφης στην ελληνική ποίηση. Τη μοναδικότητα παρόμοιου είδους και ριζοσπαστικότητας, πριν από τον Αλεξανδρινό ποιητή, συναντούμε στον Κάλβο. Αλλά ενώ ο στίχος τού Κάλβου μοιάζει να είναι φτιαγμένος με μαθηματικούς υπολογισμούς, ο καβαφικός στίχος ρέει άνετα και φυσιολογικά. Στην αποκλειστική μοναδικότητα ίσως θα πρέπει να προσθέσουμε αυτό που είπε ο Μίκης Θεοδωράκης στην ερώτηση γιατί δεν μελοποίησε Καβάφη: Δεν μπορώ να ανακαλύψω τη μουσική μελωδία στους στίχους του, κατέληξε. Ενώ βρήκε μουσική μελωδία στους στίχους τού Κάλβου. Αν και θαρρώ πως ως σήμερα κανείς μουσικοσυνθέτης δεν κατόρθωσε να ανακαλύψει την εσωτερική μελωδία του καβαφικού όχι στίχου, αλλά στροφής και ποιήματος. Θα επιχειρήσω να δώσω μια ερμηνεία του ποιητικού φαινομένου. Στα χρόνια των ποιητικών δοκιμών του ο Καβάφης άντλησε έμπνευση και τρόπους γλωσσικής και υφολογικής πρακτικής από τις υπάρχουσες τεχνοτροπίες στην ποίηση των δυο σχολών: των δημοτικιστών στην αρχή, σε ένα χρόνο των καθαρευουσιάνων. Για μια δεκαετία επαναλάμβανε το ίδιο εγχείρημα: δημοτική και καθαρευουσιάνικη, καθαρευουσιάνικη και δημοτική ποιητική δημιουργία. Δοκίμασε όμως και τρόπους Στρατήγη και Βιζυηνού. Εδώ, νομίζω, τρέναρε, κάπως το βηματισμό του: όχι με τη έννοια της ετοιμότητας για επανάληψη ποιητικών συνταγών, αλλά μέσα από ελεγχόμενο, ενσυνείδητο εσωτερικό διαλογισμό να βρει τον εαυτό του στην ελληνική ποίηση, στη ποίηση γενικότερα. Τα θέματα των δικών του προτιμήσεων απαιτούσαν την ανακάλυψη νέας ποιητικής φωνής και πνοής. Η χρήση των απολύτως σωστών μέτρων και ρυθμών στον ποιητικό λόγο, από τη μεριά των παρνασσιστών και των συμβολιστών σε Ελλάδα και Ευρώπη, δεν φαίνεται να ικανοποιούσε πια τον Καβάφη. Η άρνηση στη χρήση τού απόλυτα σωστού μέτρου και ρυθμού φέρνει σε σταυροδρόμι όπου οι δρόμοι που ανοίγονται μπροστά είναι μόνο δύο: η απόρριψη ή η χαλάρωσή τους. Ο Καβάφης επιλέγει το δεύτερο, αλλά προωθώντας ταυτόχρονα και έναν άλλο στοιχείο της ποίησης: τη μεγαλύτερη δυνατή χρήση του διασκελισμού. Δυο λόγια για τον φιλολογικό όρο. Τον σωστό προσδιορισμό του θεωρώ άκρως χρήσιμο για την κατανόηση του καβαφικού ύφους της ποίησής του. Διασκελισμό στη στιχοποιία

20 20 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 έχουμε όταν απουσιάζει η σύμπτωση συντακτικής και ρυθμικής παύσης, όταν ο ποιητής επιλέγει συνειδητά την ολοκλήρωση της ποιητικής φράσης στο αμέσως επόμενο ημιστίχιο. Η μερική χρήση των διασκελισμών αποβλέπει στην επίτευξη ειδικού επιτονισμού των αντίστοιχων φράσεων και στίχων, ενώ η συχνότερη χρήση τους δημιουργούν αίσθημα πεζογραφικού ακούσματος και πρόσληψης του ποιητικού κειμένου. Παρόμοιος διασκελισμός καταστέλλει ή, τουλάχιστον, χαλαρώνει τον συνηθισμένο ποιητικό ρυθμό, ιδιαίτερα στη δραματική ποίηση. Το δημοτικό τραγούδι και η κλασική ποίηση απέφευγε, συνήθως, τον διασκελισμό, οπότε επιτυγχάνονταν η σύμπτωση συντακτικής και ρυθμικής παύσης. Δυο λόγια για την παύση: στην ανάγνωση και ιδιαίτερα στην απαγγελία στίχων παρατηρούμε μικρές παύσεις ανάμεσα στα ημιστίχια, μεγαλύτερες ανάμεσα στους στίχους (στις ρυθμικές και συντακτικές ενότητες) κι ακόμα μεγαλύτερης διάρκειας ανάμεσα στις στροφές ή τις ποιητικές περιόδους. Ένα παράδειγμα σχεδόν καθολικής χρήσης του διασκελισμού σε ποίημα του Καβάφη με τον τίτλο «Βυζαντινός άρχων, εξόριστος, στιχουργών»: Οι ελαφροί ας με λέγουν ελαφρόν. Στα σοβαρά πράγματα ήμουν πάντοτε επιμελέστατος. Και θα επιμείνω, ότι κανείς καλύτερά μου δεν γνωρίζει Πατέρας ή Γραφάς, ή τους Κανόνας των Συνόδων, Εις κάθε αμφιβολίαν του ο Βοτανειάτης, εις κάθε δυσκολίαν στα εκκλησιαστικά, εμένα συμβουλεύονταν, εμένα πρώτον. Αλλά εξόριστος εδώ (να όψεται η κακεντρεχής Ειρήνη Δούκαινα), και δεινώς ανιών, ουδόλως άτοπον είναι να διασκεδάζω εξάστιχα κι οκτάστιχα ποιών να διασκεδάζω με μυθολογήματα Ερμού, και Απόλλωνος, και Διονύσου, ή ηρώων της Θεσσαλίας και της Πελοποννήσου και να συνθέτω Ιάμβους ορθοτάτους, όπως-θα μ επιτρέψετε να πω- οι λόγιοι της Κωνσταντινουπόλεως δεν ξέρουν να συνθέσουν. Αυτή η ορθότης, πιθανόν, είν η αιτία της μομφής. Πολύ καινοτόμος ο διασκελισμός «ο Βοτανειάτης / εμένα συμβουλεύονταν», όταν παρεμβάλλεται ανάμεσά τους ολόκληρος στίχος. Μερικά χρήσιμα, καθώς νομίζω, στατιστικά στοιχεία από τη χρήση των διασκελισμών στην ποίηση του Καβάφη. Το κύριο σώμα των αναγνωρισμένων στίχων του αποτελείται από δυόμιση χιλιάδες στίχους. Οι 717 στίχοι είναι διασκελισμοί. Δηλαδή, ο ένας στους τρεισήμισι. Θαρρώ ότι και σε αυτό το σημείο ο Καβάφης είναι καινοτόμος και μοναδικός. Τα ποιήματά του που χαρακτηρίζονται σχεδόν μόνο με διασκελισμούς είναι 6. Σχεδόν χωρίς διασκελισμούς είναι επίσης 6. Με λίγους διασκελισμούς είναι 4. Με πολλούς διασκελισμούς 9. Ο πιο μικρός στίχος είναι των εννιά συλλαβών και είναι μόνον ένας: ο τελευταίος, δέκατος, στίχος του ποιήματος «Πολυέλαιος» των δύο πεντάστιχων στροφών. Ο στίχος του Καβάφης είναι σχετικά πολυσύλλαβος κι ο μεγαλύτερος (ένας κι αυτός μόνο ένας) των 21 συλλαβών, στο ποίημα «Αλέξανδρος Ιανναίος, και Αλεξάνδρα». Το ίδιο μεγάλης κλίμακας και ποικιλίας είναι και η στροφική οργάνωση των ποιητικών κειμένων του Αλεξανδρινού ποιητή: συναντούμε περιόδους του ενός στίχου που προσομοιάζεται με στροφή, ενώ στη συνέχεια χρησιμοποιεί τη δίστιχη, τρίστιχη, τετράστιχη, πεντάστιχη, εξάστιχη, αλλά και περισσότερων στίχων στροφές. Μόνο δίστιχες είναι οι στροφές του ποιήματος «Η μάχη της Μαγνησίας». Στο ίδιο ποίημα ο Καβάφης σα να παίζει με διασκελισμούς και ρίμες ή κι ακόμα σα να δείχνει αδυναμία σχηματισμού ομοιοκαταληξίας γι αυτό και, δήθεν, αναγκάζεται να φτιάχνει τεχνητούς διασκελισμούς: Σχεδόν, θάχει κυρίως την φροντίδα. Κι ο επίλοιπος βίος του θα διέλθει αμέριμνος. Αυτά ο Φίλιππος τουλάχιστον διατείνεται. Βάλτε πολλά τριαντάφυλλα. Τι αν στη Μαγνησία ο Αντίοχος καταστράφηκε. Λένε πανωλεθρία έπεσ επάνω στου λαμπρού στρατεύματος τα πλήθια. Ο ποιητής δημιουργεί την ψευδαίσθηση, ότι υπέταξε τον ρόλο του διασκελισμού στη υπηρεσία της ομοιοκαταληξίας. Αλλιώς δεν θα μπορούσε να ομοιοκαταληκτήσει ούτε το επίλοιπος με το Φίλιππος κι ούτε το Μαγνησία με τον πανωλεθρία. Αλλά η πλούσια ρίμα το θάρρος του με το του άρρωστου μαρτυρούν ποιητική ικανότητα τεράστιας ευρηματικότητας και δύναμης καταπληκτικής. Το ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» των 19 στίχων ο Καβάφης δεν το χωρίζει σε στροφές και περιόδους, ενώ στο «Περιμένοντας τους βαρβάρους» χρησιμοποιεί πληθώρα στροφικής διαφορετικότητας: Τους πρώτους δυο στίχους τον ερωτηματικό και τον απαντητικό καταφατικό - τους χωρίζει σε ξεχωριστές περιόδους, ενώ στη συνέχεια αναπτύσσει αριθμητικά τους στίχους των επόμενων ερωτήσεων και απαντήσεων. Έτσι, στους 36 στίχους του δοσμένου ποιήματος έχουμε δύο μονόστιχες στροφές, 5 δίστιχες, 3 τρίστιχες, 1 τετράστιχη, 1 πεντάστιχη και 1 εξάστιχη στροφή. Θα επιμείνω ακόμα λίγο στο ποίημα «Τεχνουργός κρατήρων», και να επιστήσω την προσοχή σχεδόν αποκλειστικά στον τρόπο στιχοποιίας και διασκελισμών. Αντιγράφω το ποίημα κατά τρόπο, ώστε να στοιχίζονται το τέλος και η αρχή στίχων και ημιστιχίων που γειτνιάζουν στη σειρά :

21 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 21 Εις τον κρατήρα αυτόν ** από αγνόν ασήμι που για του Ηρακλείδη ** έγινε την οικία, ένθα καλαισθησία ** πολλή επικρατεί ιδού άνθη κομψά, ** και ρύακες, και θύμοι, κι έθεσα εν τω μέσω ** έναν ωραίον νέον, γυμνόν, ερωτικόν ** μες στο νερό την κνήμη την μια του έχει ακόμη.- ** Ικέτευσα, ώ μνήμη, να σ εύρω βοηθόν ** αρίστην, για να κάμω του νέου που αγαπούσα ** το πρόσωπον ως ήταν. Μεγάλη η δυσκολία ** απέβη επειδή ως δέκα πέντε χρόνια ** πέρασαν απ τη μέρα που έπεσε στρατιώτης, ** στης Μαγνησίας την ήτταν. Η πρώτη εντύπωση που μας δίνει η οπτική εικόνα του ποιήματος είναι ότι έχουμε να κάνουμε με ανισοσύλλαβους στίχους. Εν τω μεταξύ η καταμέτρηση των συλλαβών στους στίχους δίνει μια εντελώς διαφορετική και άκρως ενδιαφέρουσα κατασκευή: ο Καβάφης μας δίνει ένα ποίημα που βρίσκεται πολύ κοντά στην ισοσυλλαβία. Από τους 12 στίχους οι 13-σύλλαβοι είναι πέντε (5), οι 14-σύλλαβοι είναι επίσης πέντε (5), οι 15-σύλλαβοι ένας (1) και ένας (1) ο 16-σύλλαβος. Το σχέδιο με τους αριθμούς δείχνει γραφικά την ποσότητα των συλλαβών κατά ημιστίχιο και στίχο, καθώς επίσης και την ποσότητα των τόνων επίσης κατά ημιστίχιο και στίχο. 7+7=14 (2+3=5) 7+7=14 (1+2=3) 7 + 6=13 (2+2=4) 6 + 7=13 (3+2=5) 7 + 7=14 (2+3-5) 6 + 7=13 (2+2=4) 7 + 7=14 (3+2=5) 6 + 7=13 (2+2=4) 8 +7=15 (2+2=4) 7+ 6=13 (2+2-4) 7+7=14 (3+2=5) (2+2=4) Αν υπολογίσουμε χωριστά τα ημιστίχια σε στίχους (ο χωρισμός του ίδιου του Καβάφης μας δίνει αυτό το δικαίωμα), τότε η εικόνα που θα έχουμε θα είναι: ο μικρότερος στίχος είναι 6-σύλλαβος, ο μεγαλύτερος 8-σύλλαβος. Οι 6-σύλλαβοι είναι 5, οι 7-σύλλαβοι 16, και οι 8-σύλλαβοι 3. Κυριαρχούν απόλυτα οι 7-σύλλαβοι. Ας παρακολουθήσουμε τώρα τη θέση των 7-σύλλαβων σε σχέση με τα πρώτα ημιστίχια (στίχους): Οι 7-σύλλαβοι στα πρώτα ημιστίχια (στίχους) είναι 7, ενώ στα δεύτερα 9. Η διαφορά δεν είναι μεγάλη, αλλά παραμένουν περισσότεροι οι 7-σύλλαβοι στο δεύτερο ημιστίχιο (στίχο). Το γεγονός μπορεί να ερμηνευτεί ως ισχυρότερη η επίδραση του δεύτερου ημιστιχίου στον παραδοσιακό 15-σύλλαβο στίχο που εξάλλου τον χρησιμοποίησε ο Καβάφης κυρίως στα αποκηρυγμένα του ποιήματα. Είναι γνωστό, ότι τις λέξεις στους στίχους του, με τον συγκεκριμένο τονισμό τους, ο κάθε ποιητής, τις τοποθετεί σε σειρά που επέλεξε ο ίδιος, ώστε να χορεύουν σε έναν επίσης συγκεκριμένο (για κάθε στίχο, στροφή και ποίημα) ρυθμό. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τους παραδοσιακούς στίχους, με την αυστηρότερη τήρηση μέτρων και ρυθμών, αλλά και για κείνους της νεώτερης ποίησης με χαλαρότερους ή και πλήρως απελευθερωμένους στίχους ως προς την ρυθμική οργάνωσή τους. Το πλήρως απελευθερωμένοι είναι σχετικό, γιατί αν τολμήσει ο αναγνώστης ή ο μελετητής της ποίησης να αλλάξει μόνο τη σειρά των λέξεων στους στίχους και τίποτε άλλο, αυτόματα καταστρέφεται η ποίηση, η γοητεία του ποιητικού λόγου. Παίρνω, για παράδειγμα, τον «Βασιλιά της Ασίνης» του Σεφέρη που θα έλεγε κανείς ότι δεν διαθέτει συγκεκριμένο ρυθμό. Κι αλλάζω σύμφωνα με τις καθαρά δικές μου προτιμήσεις, τη σειρά των λέξεων και το διαβάζω. Ανακαλύπτω αμέσως ότι το νέο κείμενο δεν είναι ποίημα του Σεφέρη, αλλά κι ούτε καν ποίημα. Τι συμβαίνει; Το ποιητικό νόημα απορρέει άμεσα από τη σειρά των λέξεων, από το ρυθμό ή τους ρυθμούς των στίχων που ανακάλυψε γι αυτούς ο ποιητής. Ή κι αντίστροφα: το ποιητικό νόημα υπαγορεύει τη σειρά των λέξεων και τον ρυθμό στους στίχους του κάθε ποιήματος. Η παραβίασή τους καταστρέφει όχι μόνο την οικοδομή του ποιητικού κειμένου, αλλά και το ίδιο το ποιητικό νόημα. Στην ποίηση υπάρχει μόνο ποιητική μορφή και ποιητικό νόημα. Κι αυτά τα καθορίζει και τα δημιουργεί μόνο ο ποιητής. Θέλω όμως να υπογραμμίσω, ότι ο Καβάφης ποτέ δεν θυσιάζει το νόημα (το περιεχόμενο) στην όποια αξία της μορφής: ακόμα και των πιο ευρηματικών στοιχείων της. Έτσι, στα τρία στοιχεία που ανέφερα παραπάνω (διασκελισμός, μετρική χαλάρωση του στίχου και ανισοσυλλαβία) προσθέτω τη συνειδητή προσπάθεια του Καβάφη για την πληρέστερη, την ποιητικότερη ολοκλήρωση της κεντρικής ιδέας, των επιμέρους θεμάτων και μοτίβων, παρακάμπτοντας, πιθανόν, ένα όποιο ειδικό στρογγύλεμα, κάποιο εκλεπτυσμένο λάξευμα του στίχου που θα μπορούσε να αφαιρέσει κάτι από την πληρότητα στην ποιητική έκφραση. ΓΑΜΜΑ. Η ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Η ΠΡΑΞΗ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΙΚΟΥ ΕΡΩΤΙΣΜΟΥ Στην αποκλειστική μοναδικότητα του Αλεξανδρινού ποιητή ίσως θα πρέπει να προσθέσουμε αυτό που είπε ο Μίκης Θεοδωράκης στην ερώτηση γιατί δεν μελοποίησε Καβάφη: Δεν μπορώ να ανακαλύψω, είπε, τη μουσική μελωδία των στίχων του. Ενώ βρήκε μουσική μελωδία στους στίχους τού Κάλβου. Αλλά

22 22 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 Καβάφη μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις. Πιθανόν η σεξουαλική ιδιαιτερότητα να αποτέλεσε εμπόδιο για τον Θεοδωράκη, ενώ το ίδιο στοιχείο να βοήθησε τον Χατζιδάκη να ανακαλύψει τους εσωτερικούς μελωδικούς σκοπούς στίχων του Καβάφη. Με την μερική ανάπτυξη του τελευταίου θέματος θα ολοκληρώσω την τωρινή μου μελέτη για τον Καβάφη. Το 1902 και σε ηλικία 39 χρονών ο Καβάφης γράφει στο Σημειωματάριό του: «Μ επέρασεν από τον νου απόψε να γράψω για τον έρωτά μου. Κι όμως δεν θα το κάμω. Τί δύναμη έχει η πρόληψις. Εγώ ελευθερώθηκα από αυτήν αλλά σκέπτομαι τους σκλαβωμένους υπό τα μάτια των οποίων μπορεί να πέσει αυτό το χαρτί. Και σταματώ. Τί μικροψυχία. Ας σημειώσω όμως ένα γράμμα Τ ως σύμβολο αυτής της στιγμής». Τέσσερις μέρες αργότερα συνεχίζει: «Δεν ξεύρω αν η διαστροφή δίδει δύναμιν. Κάποτε το νομίζω. Αλλά είναι βέβαιον ότι είναι πηγή μεγαλείου». Να έχουν κάποια, έστω και έμμεση, μακρινή σχέση αυτές οι δυο σειρές με γνωστό απόφθεγμα που αποδίδεται στον Μάνο Χατζιδάκη; «Για να γίνει σήμερα κανείς διάσημος πρέπει να είναι ή ομοφυλόφιλος ή κομμουνιστής. Κομμουνιστής εγώ δεν γίνομαι». Τί ακριβώς εννοούσε ο Καβάφης με τις λέξεις διαστροφή και μεγαλείο ; Στο επόμενο απόσπασμα ο Καβάφης συνδέει πιο άμεσα την έννοια της λαγνείας με την δημιουργική ή καλλιτεχνική έμπνευση: «Ποιος ξέρει τί ιδέαι λαγνείας προΐστανται εις την σύνθεσιν των περισσοτέρων φιλολογικών έργων! Ιδέαι λαγνείας solitaires, που διαστρέφουν (ή μεταμορφώνουν) την αντίληψιν. Και πόσον συχνά εις διάφορα μυθιστορήματα (προ πάντων εις τα Αγγλικά) εκείνα που κατακρίνουν οι κριτικοί, - μερικά μέρη μάλιστα όπου απορούν διότι μοιάζει σα να ηθελοκακεί ο συγγραφεύς προέρχονται από την αναγκαστικήν υπηρεσίαν που έδωκεν ο συγγραφεύς, ενώ συνέθετε, εις εντύπωσιν ή κατάστασιν λαγνείας. Η αίσθησις αυτή είναι τόσο δυνατή - και κάποτε τί ποιητική, τί περικαλλής! όπου δένεται μαζί με τον λόγον του οποίου εσυνόδευσε την γέννησιν. Και ο συγγραφεύς και μετά μηνών ανάγνωσιν δεν δύναται να διορθώσει ή να αλλάξει τι, διότι μαζί με την ανάγνωσιν του λόγου ξαναέρχεται το είδωλον της παλιάς εντυπώσεως και γίνεται ούτω ως «colour blind» δι ένα μέρος του έργου του». Τα ερωτήματα που προκύπτουν από το παράθεμα είναι και πολλά, αλλά και πολύ ενδιαφέροντα. Ήδη αναφέραμε τη σύνδεση ανάμεσα στην ιδέα της λαγνείας (την ιδέα της έντονης τάσης, της σφοδρής επιθυμίας για σεξουαλικές απολαύσεις) και την καλλιτεχνική δημιουργία. Πρωτότυπη και πολύ ενδιαφέρουσα είναι η άποψη τού δεσίματος της αίσθησης, της εντύπωσης με το λόγο. Κι ακόμα η διαπίστωση του αδύνατου για μετέπειτα διορθώσεις, γιατί, όπως λέει ο Καβάφης, μαζί με την κάθε νέα ανάγνωση του γραπτού κειμένου επανέρχεται η εικόνα της παλιάς εντύπωσης κατά τέτοιον τρόπο ώστε να μη ξεχωρίσουμε την εντύπωση από το είδωλο, όπως ακριβώς ο άνθρωπος που δεν ξεχωρίζει χρώματα και αποχρώσεις τους. Ο Καβάφης είναι ο πρώτος στη νέα και νεώτερη λογοτεχνία μας που όχι μόνο δεν προσπάθησε να κρύψει τη σεξουαλική του διαφορετικότητα, αλλά τη συνέδεσε με την καλλιτεχνική δημιουργία. Στο βαθμό όμως που τον εμπόδιζαν οι προλήψεις, δυσκόλευε την ελεύθερη έκφραση στον ποιητικό του λόγο. «Τέλος, τι να κάμω; Πάω άδικα, αισθητικώς. Και θα μείνω αντικείμενο εικασίας και θα με καταλαμβάνουν το πληρέστερον, από τα όσα αρνήθηκα». Η απόφασή του να εκδηλωθεί πιο ανοιχτά στον γραπτό του λόγο τον βοήθησαν οι αρχαίοι Έλληνες, αλλά πιο άμεσα η γαλλική ποίηση. Γνώστης καλός της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς δε μπορούσε παρά να ψάξει και να βρει στηρίγματα σ αυτήν, όπως και στη μετέπειτα ιστορία του πολιτισμού μας. Παραθέτω ολόκληρο το ΚΔ από τα «Σημειώματα ηθικής και ποιητικής»: «Η ζωή μου περνά μέσα σε διακυμάνσεις ηδονικές, μέσα σε συλλήψεις πραγματοποιημένες ενίοτε ερωτικές. Το έργον μου πάει προς στην σκέψη. Σωστά έτσι ίσως. Έπειτα, το έργον μου είναι σαν τον αμφορέα εκείνον που είπα. Σηκώνει εξηγήσεις διάφορες. Και ο ερωτικός μου βίος έχει την εκδήλωσή του σκοτεινή διά τους ανίδεους μόνον. Εκδηλωνόμενος πλατύτερα, ίσως δεν θα ήτον αρκετό καλλιτεχνικό πεδίον να μείνω, να με αρκέσει. Εργάζομαι σαν τους αρχαίους. Έγραφαν ιστορία, έκαμναν φιλοσοφία, δράματα μυθολογικής τραγικότητος ερωτοπαθείς τόσοι τους όμοια σαν εμένα.» Το απόσπασμα με το οποίο και τελειώνω σήμερα είναι αποκαλυπτικό για τη φιλοσοφία της συμπεριφοράς του Καβάφη στην κοινωνία και στο έργο του: «Το ξέρω που για να επιτύχει κανείς στη ζωή, και για να εμπνέει σεβασμό χρειάζεται σοβαρότης. Και όμως με είναι δύσκολο να είμαι σοβαρός, και δεν εκτιμώ τη σοβαρότητα. Ας εξηγηθώ καλλίτερα. Με αρέσει στα σοβαρά μόνον η σοβαρότης δηλ. ½ ώρα, ή μια ώρα, ή δυο ή 3 ώρες σοβαρότητα την ημέρα. Συχνά βέβαια και σχεδόν ολόκληρη μέρα σοβαρότητα. Άλλως με αρέσουν τα χωρατά, η αστειότης, η ειρωνεία η με ευφυή λόγια, το χαμπαγκάρισμα (humbugging) (η προσποίηση, τα καμώματα.-γ.μ.). Αλλά δεν κάνει. Δυσκολεύει τες δουλειές. Διότι ως επί το πλείστον έχεις να κάμνεις με ζευζέκηδες και αμαθείς. Αυτοί δε είναι πάντοτε σοβαροί. Συνέχεια στη σελίδα 31

23 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 23 Άκουσε τώρα για το νησί, παιδί μου. Θέλοντας δε ζυγώνει εδώ κανένας γιατί δεν έχει αραξοβόλι κι ούτε μέρος που θα βρει κέρδος ή φιλοξενία. Οι φρόνιμοι εδωπέρα δεν αράζουν. Μπορεί να ρθει κανένας άθελά του Τέτοια πολλά συμβαίνουν στη ζωή μας Σοφοκλέους Φιλοκτήτης στ (Μετ. Τάσος Ρούσσος) Ο Σοφοκλής περιγράφει τη Λήμνο ως τον απόλυτο τόπο εξορίας. Ο τραγικός ήρωας βρίσκεται εκεί εγκαταλειμμένος από τους συντρόφους και επιβιώνει χάρη στο τόξο του Ηρακλή. Στη διάρκεια και μετά το τέλος του Εμφυλίου η Μακρόνησος «φιλοξένησε» σαν άλλους Φιλοκτήτες χιλιάδες Έλληνες προσβεβλημένους, κατά Το θέατρο στη Μακρόνησο του Πέτρου Βραχιώτη, Θεατρολόγου Ms την επίσημη κρατική διάγνωση, από το μόλυσμα του κομμουνισμού. Πάνω σ αυτή τη σύγχρονη σοφόκλεια Λήμνο, το θέατρο έγινε το όπλο των εξόριστων στον αγώνα για την επιβίωση. Η Μακρόνησος άνοιξε το καλοκαίρι του 1947 για να αποτελέσει την εθνική κολυμπήθρα που θα αναβάπτιζε παραστρατημένους Έλληνες στρατιώτες χωρισμένους σε τρία τάγματα Σκαπανέων. Η κατήχηση περιελάμβανε σκληρά καταναγκαστικά έργα και ψυχοσωματικά βασανιστήρια για όσους δεν αποκήρυτταν τον κομμουνισμό και την Αντίσταση στα χρόνια της Κατοχής. Το Μάρτιο του 1949 το στρατόπεδο της Μακρονήσου προήχθη σε επίσημο ιδεολογικό και σωφρονιστικό μηχανισμό του κράτους και επέκτεινε το αναμορφωτικό της έργο σε χιλιάδες εξόριστους πολίτες. Οι σκληρές συνθήκες διαβίωσης, που συχνά γίνονταν αγώνας για την επιβίωση, έκαναν την ανάγκη για ψυχαγωγία επιτακτική. Πρωταρχικό γέννημα της ανάγκης αυτής ήταν το θέατρο, που πρόσφερε λίγες ώρες ξεγνοιασιάς και φυγής από τη σκληρή πραγματικότητα στους εξαθλιωμένους, ψυχικά και σωματικά, μακρονησιώτες φαντάρους. Το θέατρο στη Μακρόνησο ξεκίνησε από μια χούφτα ανθρώπων της τέχνης και των γραμμάτων που υπηρετούσαν κι αυτοί ως στρατιώτες με ασθενική εθνική συνείδηση. Ανάμεσά τους ο ποιητής Βαγγέλης Καμπέρος στο 1 ο τάγμα και οι ηθοποιοί Λάκης Σκέλας στο 2 ο και Αντώνης Ξενάκης στο 3 ο τάγμα Σκαπανέων. Πολύ γρήγορα συγκροτήθηκαν μικροί θίασοι από φαντάρους που ξεκίνησαν να παίζουν θέατρο με την κρυφή επιδίωξη να περάσουν στους συναδέλφους τους μικρά μηνύματα, κάτι σαν υπαινιγμό, σαν υπόμνηση για τη ζωή τους στην εξορία. [1] Η δ ιοίκηση του στρατοπέδου δεν άργησε να συνειδητοποιήσει τη δύναμη Το μικρό Θέατρο στο 1ο Τάγμα Σκαπανέων Το θέατρο στο Γ Τάγμα Σκαπανέων της Μακρονήσου «Στις 2 Ιουνίου 1948 μας συγκέντρωσαν το μεσημέρι που καιγόταν το πελεκούδι από τη ζέστη για να τραβηχθεί αυτή η φωτογραφία και μας υποχρέωσαν να την αγοράσουμε, να τη στείλουμε στα σπίτια μας για να ιδούν οι δικοί μας ότι περνούμε καλά, έχουμε και θέατρο» (Δ.Κ.) Από το βιβλίο του Νίκου Μάργαρη «Η ιστορία της Μακρονήσου» (τομ. Β, σ. 353) του θεάτρου. Στα πλαίσια της αναμόρφωσης υποχρέωσε τους φαντάρους να χτίσουν τρία θέατρα από τις πέτρες που έσπαγαν και διέταξε τους θιάσους τους να ανεβάσουν προπαγανδιστικά θεατρικά έργα που έγραφαν, κατά παραγγελία, οι ανανήψαντες στρατιώτες. Η όλη καλλιτεχνική κίνηση προβλήθηκε ως ένδειξη πολιτισμικής και ηθικής ανάτασης προκειμένου να αποστομώσει όσους έκαναν λόγο για «Νταχάου των 1. Ραφτόπουλος, Λεφτέρης. Το μήκος της νύχτας: Μακρόνησος 48-50: Χρονικό-Μαρτυρία. 2 η εκδ. Αθήνα: Καστανιώτης, 1997, σ. 44.

24 24 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 κομμουνιστών». [2] Το ρε περτόριο των θιάσων περιελάμβανε και έργα σημαντικών συγγραφέων, Ελλήνων και ξένων. Στη Μακρόνησο παίχτηκαν ο «Παπαφλέσσας» και τα κοινωνικά δράματα «Το χαλασμένο σπίτι» και «Το κόκκινο πουκάμισο» του Σπύρου Μελά, η «Δράκαινα» και τα «Αρραβωνιάσματα» του Δημήτρη Μπόγρη, το «Φιντανάκι» του Παντελή Χορν και η «Στέλλα Βιολάντη» του Ξενόπουλου. Δεν έλειψαν παραστάσεις Ο θίασος του 1 ου τάγματος μετά την παράσταση του έργου «Μέρες δίχως τέλος» του Eugene O Neil. Πρώτος από αριστερά ο Στέλιος Μήτρου, τρίτος ο Τάσος Ζωγράφος, πέμπτος με τα γυναικεία ρούχα ο Δημήτρης Ισικής, έκτος στο κέντρο ο Νίκος Ευθυμίου (από το βιβλίο του Χρήστου Σιάφκου Τάσος Ζωγράφος: Σκηνικό Ζωής. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2009) αρχαίων και κλασικών δραμάτων, όπως της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή (3 ο τάγμα) και της «Θυσίας του Αβραάμ» (2 ο τάγμα). Όμως την πρώτη θέση έχουν οι κωμωδίες. Τα «Μαλλιά Κουβάρια» του Λάσκαρη και το «Στραβόξυλο» του Ψαθά γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία. Κοντά σ αυτά κι ο «Έμπορος της Βενετίας» του Σαίξπηρ, οι «Βρικόλακες» του Ίψεν, η «Πρόταση Γάμου» του Τσέχωφ και πολλά άλλα ελάσσονα έργα από το ελληνικό και το ξένο ρεπερτόριο. Οι παραστάσεις αυτές είναι ην πρώτη θεατρική εμπειρία για πολλούς στρατιώτες και αξιωματικούς. Ο γνωστός συγγραφέας Βαγγέλης Γκούφας, Όσβαλντ στους «Βρικόλακες» που ανέβασε το 1 ο τάγμα Σκαπανέων, θυμάται το θαυμασμό και την αμηχανία του στρατιωτικού διοικητή του Λαυρίου μετά το τέλος της παράστασης απορούσε: «Ωραίο έργο ρε Γκούφα, βρυκόλακες δεν είδα!». Το καλλιτεχνικό πρόγραμμα στα θεατράκια της Μακρονήσου συμπληρώνουν παραστάσεις Καραγκιόζη από το νεαρό Δημήτρη Παπούλια (γιό του μεγάλου καραγκιοζοπαίχτη Αντώνη Μόλλα) επιθεωρησιακά νούμερα, σατιρικές απαγγελίες και ανέκδοτα. Το 1949 το θέατρο στο 1 ο τάγμα οργανώνουν ο ηθοποιός Γιάννης Κοντούλης, ο χορευτής Τάσος Φιλιακός, ο γιατρός Θανάσης Ζάχος και ο Βαγγέλης Γκούφας. Οι γυναικείοι ρόλοι ερμηνεύονται από άνδρες με τα κατάλληλα κοστούμια, το απαραίτητο μακιγιάζ και περούκες που προμηθεύονταν από την Αθήνα. Το κοινό της Μακρονήσου αποδέχτηκε την αρχαία θεατρική σύμβαση με σεβασμό προς τους άνδρες ερμηνευτές των γυναικείων ρόλων. Το θέατρο στο 2 ο τάγμα οργανώνουν ο ηθοποιός Νίκος Ευθυμίου και ο ποιητής Δημήτρης Δούκαρης. Κοντά τους ο ηθοποιός Γιώργος Βρασιβανόπουλος και ο νεαρός σκηνογράφος Τάσος Ζωγράφος. Ο δικηγόρος Βαγγέλης Βογαζιανός ξεχωρίζει στους αυτοσχεδιασμούς ενώ στους κωμικούς και γυναικείους ρόλους διαπρέπει ο ευτραφής στρατιώτης Μηλιαρέσης. Οι δύο τελευταίοι πρωταγωνίστησαν σε μια παρωδία της «Κάρμεν» του Μπιζέ. Στη διάρκεια της ερωτικής εξομολόγησης του ταυρομάχου προς την Κάρμεν, το χάρτινο φεγγάρι που ανέβαινε με ένα συρματόσχοινο πάνω από τη σκηνή για να φωτίσει τους Ο Θανάσης Βέγγος στη σκηνή του Β Τάγματος της Μακρονήσου το Εδώ, στον «Πρωτευουσιάνο» του Γιώργου Ρούσσου. ηθοποιούς εκτοξεύτηκε, κατά λάθος, προς στο κοινό. Στο ίδιο έργο, τον ταύρο έπαιζαν δύο στρατιώτες κρυμμένοι κάτω από μια κουβέρτα κρατώντας ένα ψεύτικο κεφάλι ταύρου κι ένα παγούρι νερό. Το ζώο έπεφτε νεκρό από τα χτυπήματα του ταυρομάχου και λίγο πριν ξεψυχήσει σήκωνε το ένα πόδι για να «τα κάνει πάνω του». Ο ίδιος θίασος ανεβάζει τον «Έμπορο της Βενετίας» και ο στρατιώτης Στέλιος Μήτρου αποδίδει ένα Σάυλοκ επιβλητικό χάρη στο παίξιμό του και τη γαμψή του μύτη. Από τα εντυπωσιακά σκηνικά του Ζωγράφου ξεχωρίζουν οι γόνδολες, οι οποίες κι- 2. Σκαπανεύς Μακρονήσου: Μηνιαίο περιοδικό γραφείου Ηθικής Αγωγής Γ τάγματος Σκαπανέων. Έτος Β, 1948, αρ. 7, σ. 4.

25 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 25 νούνται πάνω σε οβάλ ρόδες και δίνουν την εντύπωση πως πλέουν στην πραγματικότητα. Το 1950 το θίασο αναλαμβάνει ο Νίκος Κούνδουρος και ανεβάζει στη σκηνή ένα στρατιώτη που ο προηγούμενος σκηνοθέτης απέρριπτε συστηματικά επειδή τον έκρινε ακατάλληλο για ηθοποιό: το Θανάση Βέγγο, που παίζει στον «Πρωτευουσιάνο» του Γιώργου Ρούσσου και στον «Τρωικό Πόλεμο» των Γιαννακόπουλου-Σακελλάριου. Στο 3 ο τάγμα της Μακρονήσου μόνο δεκατέσσερις από τους περίπου πέντε χιλιάδες στρατιώτες του δεν είχαν υπογράψει δήλωση μετανοίας [3] το Δεκέμβριο του Στην εντατικοποίηση της «αναμόρφωσης» κλήθηκε να συμβάλει και ο θίασος του τάγματος, την οργάνωση του οποίου είχαν επωμιστεί ο ηθοποιός Ο θίασος του Γ Τάγματος Μακρονήσου το Διακρίνονται: όρθιος, τρίτος από αριστερά με τη ριγέ φανέλα ο στρατιώτης Αντώνης Ξενάκης ( ), επαγγελματίας ηθοποιός. Καθιστός, πρώτος από αριστερά, ο Τάσος Κατράπας, μετέπειτα κινηματογραφικός παραγωγός, σεναριογράφος και ηθοποιός. Στο κέντρο, με τις γυναικείες φορεσιές οι στρατιώτες Καλούδης (όρθιος) και Τσέλιος (καθιστός). Μπροστά, ξαπλωτός ο Κώστας Διαμαντόπουλος. Αντώνης Ξενάκης, ο μουσικός Αλέκος Λαϊνάς και άλλοι στρατιώτες. Ένα χρόνο αργότερα, από το τάγμα εκπέμπει ο Ραδιοφωνικός Σταθμός Μακρονήσου και οι ακροατές του, εντός και εκτός στρατοπέδου, έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθούν ραδιοφωνικά σκετς. Στο 3 ο τάγμα οι στρατιώτες έπαιξαν την «Αντιγόνη»του Σοφοκλή με το περιοδικό «Σκαπανεύς Μακρονήσου» να ξεχωρίζει το Γιάννη Νουχάκη που ως Κρέων έκανε τους θεατές «να νιώσουν το δράμα του πατέρα, που μέσα στην ψυχή του συγκρούονται η πατρική αγάπη και το καθήκον». [4] Καμία αναφορά στην απείθαρχη Αντιγόνη! Το χτίσιμο των θε άτρων της Μακρονήσου ήταν ένα από τα πιο βαριά καταναγκαστικά έργα της Μακρονήσου. Για την κατασκευή τους, οι στρατιώτες της χρειάστηκε να σπάσουν και να μεταφέρουν τόνους πέτρας κάτω από αντίξοες συνθήκες και τα βασανιστήρια των αλφαμιτών του στρατοπέδου. Το θέατρο του 1 ου τάγματος, που διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση, έχει ένα τεράστιο κοίλον πέντε χιλιάδων θέσεων, σκηνή με ύψος 8 μέτρα, πλάτος 23 και βάθος 9 μέτρα. Το επιβλητικό αυτό θέατρο παρείχε όλες τις ανέσεις στους ηθοποιούς και τους τεχνικούς του θιάσου ενώ διέθετε και ηλεκτρική εγκατάσταση. Σύμφωνα με το Νίκο Κούνδουρο, επάνω στις πέτρινες σκηνές του στρατοπέδου παίχτηκε το διπλό θέατρο της Μακρονήσου: «Βλάχοι αυτοί, βλάχοι κι εμείς. Πονηροί αυτοί, πονηροί και μείς. Η γραμμή δούλευε υπόγεια, σιωπηλά, πιο πολύ με ένστικτο παρά με καθοδήγηση [...] Πολλοί από μας πασχίζαμε να περάσουμε μέσα απ αυτό το παράξενο θέατρο το μίσος για τον εξουσιαστή μας. Μας ταπείνωσαν και τους εκδικιόμαστε. Και κάναμε το θέατρο εργαλείο της εκδίκησής μας.» [5] Η προσφορά της μακρονησιώτικης σκηνής, άγνωστη στο ευρύ κοι νό και αγνοημένη από την επίσημη ιστοριογραφία, ήταν σημαντική για όσους εστάλησαν ως στρατιώτες ή πολιτικοί κρατούμενοι στο διαβολονήσι. Το εβδομαδιαίο δίωρο του θεάτρου με τις κωμωδίες, τα δράματα και τα αυτοσχέδια σκετς έδωσε πολύτιμες ανάσες ζωής στους κρατούμενους της Μακρονήσου και δίδαξε τους συναδέλφους τους ηθοποιούς «να ανακαλύπτουν την ομορφιά εκεί που οι άλλοι δεν τη βρίσκουν», όπως έλεγε ο μεγάλος σοβιετικός σκηνοθέτης Μέγερχολντ. 3. Φλούντζης Αντώνης. Στο κολαστήριο της Μακρονήσου. Αθήνα: Φιλιππότης, 1984, σσ Σκαπανεύς (1948), αρ. 12, σ Κούνδουρος, Νίκος. «Το διπλό θέατρο στο Μακρονήσι». Στο περ. Δεκαπενθήμερος Πολίτης, τ. 45, 28 Ιουν. 1985, σ.σ Εκδήλωση για τα 10 χρόνια του περιοδικού ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Με μεγάλη επιτυχία πραγματοποιήθηκε η βραδιά ταβέρνας, στο πλαίσιο του εορτασμού για τα 10 χρόνια του περιοδικού ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ, το Σάββατο 28 Ιανουαρίου 2012, στην Παλαιά Ταβέρνα «Μαρκίζα», στo Παγκράτι της Αθήνας. Το πρόγραμμα πλαισιώθηκε από οκταμελή λαϊκή ορχήστρα, η οποία, με το πλούσιο λαϊκό και δημοτικό ρεπερτόριό της, διασκέδασε όλους τους συνδαιτυμόνες. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους δεκάδες φίλοι του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. και ιδιαίτερα η σύζυγος του Πρέσβυ της Κίνας στην Ελλάδα κ. Du Qiwen, οι πανεπιστημιακοί καθηγητές: Βασίλης Φίλιας, Κώστας Γκιζιάκης, Αλέξανδρος Γουλιέλμος, Αλέξανδρος Σαχινίδης, Αριστέα Τόλια, οι διδάκτορες: Χρήστος Ακρίβος, Έρνα Γκιζιάκη, Κ. Γουλιέλμου, καθώς και ο Πρόεδρος του Συλλόγου Αρβανίτικου Πολιτισμού «Η ΓΡΙΖΑ» κ.ά.

26 26 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 Ιστορικά Διηγήματα Δεκαέξη, όλα κι`όλα, «έσπειραν» παιδιά, η Αγγελική καί ο Αντώνης Κινής- η Μητερούλα κι`ο Πατέρας μου-... παιδιά, απ`τά οποία εγώ, γνώρισα μόνο τά οχτώ... Είμαι ο «δεκατρία» μά, απ`τά ζωντανά οχτώ, ήμουν ο «Βενιαμίν», τό «Στερνοπούλι»!... Κι`η «Τραγωδία» ή, η «Ευτυχία»... κατοικούσαμε στά Σεπόλια, στού Τράμ τή στάση, πού τή λέγανε «τά Σίδερα»...καί, πού τό Τράμ... είχε τόν αριθμό οχτώ (8)!... Εκεί διασταυρώνονταν οι γραμμές τών Τραίνων μέ τού Τράμ- γι`αυτό καί η στάση «Σίδερα»- τών Τραίνων Σ.Π.Α.Π, πού οδηγού- σανε στήν Πελοπόννησο, καί Σ.Ε.Κ, πρός τήν Θεσσαλονίκη καί, βορειότερα, πρός όλη τήν Ευρώπη!... Εκεί, θυμάμαι!... εκεί, μεγάλωσα!... Αρχίζω νά θυμάμαι αμυδρά, απ`τό σαράντα(40), τότε, πού`χαμ`έναν Πόλεμο φριχτό: τών γερμανών τή μπότα, μέ τά Τάνκς καί μέ τίς μελανόχρωμες στολές, τίς οπλισμένες μέ θανατηφόρα όπλα, πού μέσα τους, φωλιάζανε φάτσες φριχτές, απαίσιες, παγωμένες κι`αποτρόπαιες-μού προκαλούσαν τρόμο!, σά νά`ναι τώρα τίς θυμάμαι!-κι`είχαν οι βάρβαροι θεμελιώσει «Νόμο Βαρύ» απάνω μας- όταν ο Θάνατος κι`η Πείνα σεργιανούσαν στά σοκάκια πάνω απ`τά κεφάλια μας καί προκαλούσαν σ`όλους μας αφάνταστο Πόνο, πού είχαν φυτέψει στά παιδικά κι`αθώα μάτια μου καί στήν ψυχή- αυτό θυμάμαι μόνο!... Μά, ολόκληρ`η Οικογένεια, πιστή στ`αντάρτικου τό Νόμο καί, μέ τήν αγωνία νά μπορέσουν νά ταΐσουν τά παιδιά τους μ`ότι `βρούν στό δρόμο μέ τό`να χέρι, πολεμούσανε νά «κρατηθούμε στή ζωή»- όλο τό «τσούρμο» τών παιδιών αντάμα... μέ τ`άλλο σφιχταγκάλιαζαν τό όπλο τους, μέ τήν ελπίδα νά τούς διώξουμ`απ`τή χώρα, ώστε νά πετύχουμε τό Θάμα!... Τόσα πολλά σφυροκοπήθηκαν κι`εντυπωθήκανε στό παιδικό μου τό μυαλό καί τήν ψυχή...καί, βάλθηκαστή δύση τής ζωής μου!- νά ξεδιπλώσω τό βαρύ τών αναμνήσεων κουβάρι, μ`όσα μπορώ καί δύναμαι νά εξιστορήσω `τούτη τή βραδυά... Απ`τά πολλά, θά εξιστορήσω δυό, αρχίζοντας από τό πιό παληό... Ήμουνα κούτσικο μωράκι, μιά σταλιά... κι`απέναντι απ`τήν πόρτα τού σπιτιού μας, Ξανθίππης 24, «Δεκαέξη...» Του Κώστα Κινή* κάτω από τίς γραμμές τών τραίνων, στά Σεπόλια, στό πεζοδρόμιο Ξανθίππης καί γωνία Αλκήστιδος, θυμάμαι, μιά σκοτεινή, απαίσια φιγούρα, θωρακισμένη πίσω από στολή σέ χρώμα σκούρο μελανί, μέ κράνος σιδερένιο, σά μισό καρπούζι- κι`αυτό ήταν μελανί! φορούσε η φιγούρα μαύρες μπότες, σφαίρες πολλές στή μέση, χειροβομβίδες κι`άλλα μαραφέτια καί, μία κουραμάνα, πού κρατούσε μέ τό χέρι τό δεξί στ`αριστερό, τό φονικό του όπλο! Εγώ, μικράκι, ασήμαντο, σά μιά μεγάλη γάτα, ή, σάν σκυλάκι... θυμάμαι πείναγα... πείναγα πολύ!- ήταν η πρώτη λέξη πού είπα, όταν άρχισα νά μιλάω:- «πεινάω»!... έτσι μού`λεγε η Μάνα μου κι`έκλαιγε!... πείναγα πολύ! δέν άκουγα, δέν έβλεπα... μόνο πείναγα πολύ... τήν κοίταξα στά μάτια αυτήν τή «μηχανή»... : γκρί σκοτεινιά, μέ πολύ μίσος... κι`αναμετρηθήκαμε... αυτός κι`όλο, τό πού`χε πίσω του, τό τρίτο Ράϊχ!... αντίκρυ μου... εγώ πού πείναγα... δέ θυμάμαι τίποτ`άλλο... πείναγα πολύ!... Κάτι μού ένευσε... δέν κατάλαβα... κάτι βαρβαρικό μού ξαναγρίλλη-σε, μά πάλι δέν κατάλαβα... στό τέλος, η «μηχανή πήρε μπροστά»... μπήκε τό «όπλο παρά πόδας», πιάνει τήν κουραμάνα... κόβει ένα μικρό κομμάτι... καί τό κρατάει μετέωρο... τίποτα... ξαναγρίλλησε περισσότερο `τούτη τή φορά, κι`έμοιαζε αυτό τό γρίλλισμα, όπως τ`αγριεμένο τής θάλασσας τό κύμμα, πού χτυπάει στήν παραλία τά μικρά βραχάκια, καί στήν επιστροφή του πρός τή θάλασσα συμπαρασύρει καί ρουφάει στήν αγκαλιά της τά μεγάλα κροκάλια... πάγωσα... σιγή... κάτι ξαναμουρμούρισε καί πέταξε στά πόδια μου τό ξεροκόμματο τήν κουραμάνα!!! θάμπωσα...ξεροκατάπια... δέν κουνήθηκα... θύμωσε!... ξανάπε μόνο μιά λεξούλα... μικρή... τήν είπε όμως τόσο άγρια... έσκυψε τό μικρό κορμάκι μου, κι`από μικρό, έγιν`ακόμα πιό μικρό, σά «μπαμπουράκι»... κοιτάζει, μόνο μιά μικρή στιγμή, τό νόθο ξεροκόμματο μά, στρέφει γρήγορα λοξά τά μάτια πρός τά `πάνω καί τόν κοιτάζει σιωπηλό : αναμετριούνται... ο Γερμανός... τό «μπαμπουράκι»... τό έρμο ξεροκόμματο αναμετάξυ τους... σιγή...ρίχνει οργισμένος τό τελευταίο του παράγγελμα... νομίζω πώς σημαίνει «πάρ`το» καί τ`αρπάζω... καί... πρίν νά φύγη τ`αριστερό χεράκι * Ο Κώστας Κινής είναι σκηνοθέτης του θεάτρου, της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου

27 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 27 μου απ`τήν Ελληνική τή Μάνα Γής, μέ φουχτωμένη τή «ζωή» στ`αριστερό χεράκι... σηκών`η «μηχανή» τήν πελώρια δεξιά Γερμανική της μπότα... καί μού συντρίβει τό αριστερό λιανό χεράκι μου... Δέν ενθυμούμαι τίποτ`άλλο... μόνο ένα στρίγγλισμα...απ`τή σειρήνα τής γειτονιάς, πού σήμαινε «απαγόρευση κυκλοφορίας» στούς δρόμους!!!... μάλλον θά έκλαψα απ`τόν φριχτό τόν πόνο, μάλλον θά κραύγασα, μάλλον θά τσίριξ`από τή φρίκη τής οργής, πού μού προκάλεσε η μπότα μέ τά πέταλα τά φονικά στή σόλα, πού τ`ακούω ακόμα νά ηχούνε, ένα δύο, ένα δυό, ό λαρία, ό λά λά, στ`αυτιά μου! Τώρα, μού μένει μόνο η ανάμνηση, κοιτάζοντας, τ`αριστερό, τό λαβωμένο, κι`απ`τά πολλά τά χρόνια, γιατρεμένο χεράκι... κι`αναλο-γίζομαι δυό : τή μιά, κάθε φορά πού, ταξιδεύω καί περνάει τ`αεροπλάνο πάν`απ`τή `γερμανία, βλέπω, ψηλά στόν ορίζοντα, δυό παγωμένα, βδελυρά μάτια, τήν αιμοβόρα φάτσα... καί τό χεράκι νά συντρίβεται... χωρίς κραυγή!... απ`τήν άλλη, μέ τό δεξί τό χέρι... κάθε φορά, πού τό απλώνω μέ μιά χούφτα ευρώ, μπρός στό γκισέ τής Εφορίας νά πληρώσω φόρους, πού ξεπληρώνουν τά «χρωστούμενα» στή γερμανία,... σκέφτομαι καί κρίνω... -: «Είμαι μεγάλος πιά!... Προχτές ήμουν στήν παραλία... μέ βότσαλα... κροκάλια... κι`είχε, γλυκό ένα κυμματάκι... τό κάθε κύμμα ρούφαγε, στήν επιστροφή του, τά κροκάλια... κι`ήταν μιά οικογένεια... γερμανών... δυό μεσήλικες... κι`ένα δίχρονο θά`λεγα παιδάκι... έπαιζε μ`ένα μπαλάκι τού πίνγκ-πόνγκ, πράσινο αυτό... μέ άσπρες χαρακιές... μεγάλος εγώ!... γίγαντας δίπλα στό πιτσιρίκι... τό... Γερμανάκι πιτσιρίκι!... περπάταγα δίπλ`απ`τήν παραλία, κανα δυό μέτρα απ`τό κύμμα... κι`έφτασε τό μπαλάκι του στά πόδια μου... κι`ήρθε καί «κάθισε» δίπλ`απ`τό δεξί παπούτσι μου... σταμάτησα... κοιταχτήκα-με... άπλωσε τό χεράκι του ν`αρπάξη τό μπαλάκι του... μέ ξανακοίταξε, σηκώνοντας τά γαλανά ματάκια του πρός τά μάτια μου... δέν τό`πιασε... σταματήσαμε κι`οι δυό... αντάριασα... σήκωσα τό παπούτσι μου μέ ορμή καί... τρυφερά, τό`σπρωξα πρός τά δυό του χεράκια... τό πήρε καί μού χαμογέλασε μ`ευγνωμοσύνη... οι Γερμανοί γονείς του μού`παν:- «Danke schoen»!!!... Θυμήθηκα... τότε... Μητέρα καί Πατέρας, είχαν ακούσει, φαίνεται, απ`απέναντι τό στρίγγλισμά μου, βγήκανε στήν εξώπορτα... είδαν τόν γερμανό νά φεύγη... μέ πήρε στήν αγκάλη του ο Πατέρας καί, τρέχοντας- χωρίς νά περιμένη Τράμ, πού αργούσαν πολύ, εκείνη τήν εποχή!, μέ πήγαν ασθμαίνοντας, μέ τήν ψυχή στό στόμα, στή Βάθη, πού`ταν, κι`ακό-μα είναι τό «Πρώτων Βοηθειών»... ποιός ξαίρει τί μού`κάναν;... μ`εγχείρησαν;... μέ «δέσανε», κι`έμειν`ένας άσπρος επίδεσμος στό λυωμένο χέρι μου γιά πάρα πολύν καιρό αυτό θυμάμαι μόνο... Λίγα βράδυα μετά τό λειώσιμο τού χεριού μου από τόν γερμαναρά καί, καθώς η ζωή κύλαγε μέ χίλια-δυό βάσανα, απ`τήν κατοχή τών γερμανώνπού πάτησαν εμένα καί τή χώρα ολόκληρη!-συνέβη καί τό εξής: Όταν ο Μέγας ο Πατέρας μας, γνωστός ως «μπαρμπα-αντώνης ο ψαράς», έκλεψε- σάν «σαλταδόρος» πού`τανε, γιά τήνπατρίδα καί γιά τά παιδιά του- Μερικά, από τα πολλά παιδιά (της οικογένειας Κινή), απ`τούς γερμαναράδες με τα κατσαρολάκια για το συσσίτιο (το πιο μικρό, ο συγγραφέας) ένα βαρέλι «διακοσάρι» μέ βενζίνη, καί τό «κοτσάρισε» στόν ώμο του, τό`φερε μέσ`στό σπίτι απ`τό παράθυρο πού`βλεπε στό πίσω μέρος, στήν οδό Χαρώνδου, κι`ακούστηκ`έξαφν`απ`τό δρόμο, τό φριχτό τό ποδοβολητό τών γερμανών καί τού «προδότη-έλληνα-κουκουλοφόρου», ο οποίος είχε`δεί καί αναγνώρισε τόν... «ΚλέφτηΓίγανταΚοντόσωμοΠατέρα ΜπαρμπΑντώνη», καί τού φώναξε:- «στάσου Αλήτη νά σέ πιάσουμε»!!!... ο «ΚλέφτηςΓίγανταςΚοντόσωμοςΠατέραςΜπαρμπΑντώνης»... «ξανακοτσάρισε»- χωρίς βοήθεια κανενός μέσ`απ`τό σπίτι!!!- τό «διακοσάκιλο» βενζινοβάρελο στόν ώμο καί, μέ μεγάλες δρασκελιές Αυτός- σάν Ηρακλής μού φάνταζε! Πιτσιρικάς εγώ καί, μέ δεμένο μ`άσπρο επίδεσμο -τό πατημένο από τή μπότα τής απαίσιας φάτσας χέρι- πέταξε, μέσ`απ`τά τρία δωμάτια τού σπιτιού σάν αστραπή πρός τήν Αυλή... καί έξω!!! απ`τήν εξώπορτα τής οδού Ξανθίππης 24, μέσ`στό σκοτάδι!!!... εγώ ένοιωθα μέσ`στήν Ψυχή απέραντο τόν Τρόμο μά, μέσ`στά μάτια τού Πατέρα μου έλαμπε τής Λευτεριάς η Ελπίδα, πού τήν μεταλαμπάδευσε σέ... Όπλο... νά λευτερώσουμε μιά μέρα τήν... Πατρίδα!!! Πέταξε σάν πουλάκι ο Γίγαντας Πατέρας στής γειτονιάς τά στενοσόκακα `κεί κάτω στά Σεπόλια, τροφοδοτώντας τούς Αντάρτες μας μέ καύσιμα καί μέ μπαρούτι από κλεμμένες απ`τούς γερμανούς οβίδες, γιά

28 28 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 νά φτιάξουν «βόλια»- τόσο πολύτιμα γιά τόν Αγώνα, πού δυνάμωνε, μέρα τή μέρα, μέ τών Μανάδων μας καί... τών γενναίων Ελληνίδων Κοριτσιών μας τήν φροντίδα, μ`ένα σκοπό:- «νά διώξουν τούς εχθρούς γερμαναράδες, γιά νά σωθή η Πατρίδα!!!... Κι`όταν, Πατέρα μου, μάς «έπιανες», στή γειτονιά, σάν γύριζες από τήν δύσκολη δουλειά σου νά... «ψιλοτσακωνόμαστε», ή, όταν λέγαμε καμμιά «βρισιά», ή, κάναμε μιά «ζαβολιά» η, καμμιά «τζόλα»- ήσουνα πάντα γελαστός, καί μού`λεγες:-» έλα`δώ, γαμώ τό μπελά σου»!... Μέ ιερή συγκίνηση θυμάμαι: Τή Μάνα-Αγγελική, πάντα, μέ τό χαμόγελο στά χείλη,:- «Αγγελικούλα μου»!, τήν προσφωνούσες, κι`όταν τά «οχτώ» -πού απομείναμε απ`τήν οργή τών γερμανοτσο-λιάδων καί τών γερμανών κατακτητών- παιδιά σου, μπερδευόμαστε στά πόδια σου, θυμάμαι τά χιλιάδες στά κεφάλια μας χαϊδολογήματα, τά γέλια- μέσα στήν Πείνα καί τή Φτώχεια τού Λαού μας!!!-, τίς «καλικούτσες», τά φιλιά στά μάγουλα, τίς προσφωνήσεις σου σέ`μένα:- «ο Βενιαμίν!... τό Στερνοπούλι μου»!-, τά φοβερά, ψηλά πά`στό ταβάνι τά πετάγματα- θαρρούσα, στά ουράνια μέ πετούσες!- τή στιβαρή, μέ τήν υπέροχη καί μοσχοβολιστή τής αγκαλιάς σου μυρωδιά, πού μ`έπιανες... καί μέ γεροκρατούσες!... Αγαπημένε μου, Άχ!!!... καί Τρυφερέ καί Γελαστέ Πατέρα ΜπαρμπΑντώνη!!!... Γιά τής Πατρίδας μας τή Λευτεριά, μάς σφυριλάτησες στού Αγώνα τού Ατσάλινου τ`αμόνι!... Σεπτό Μνημούρι στήν Καρδιά καί στό Μυαλό μου πάντα θά`σαι καί, δέν ξεχνώ- κάθε πού έβγαινες απ`τήν εξώπορτα!- πού μού`λεγες απλά:- «... Νά Μέ Θυμάσαι»!!!... Συνέχεια aπό τη σελίδα 3 Δρ Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης τέως Διευθυντής του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Iδιαίτερα σημαντική η πολιτιστική προσφορά του περιοδικού «Χοροστάσι» Η συμπλήρωση δέκα ετών ανελλιπούς κυκλοφορίας ενός επιστημονικού περιοδικού «Για τον Πολιτισμό και την Παράδοση», όπως το «Χοροστάσι» πρέπει να χαιρετισθεί ως σημαντικό εκδοτικό γεγονός και να αξιολογηθεί με την όλη θεματολογία του ως ιδιαίτερα σημαντική πολιτιστική προσφορά στους χαλεπούς καιρούς που βιώνουμε, με την οικονομική ένδεια, το ομιχλώδες κοινωνικό τοπίο και την υποβάθμιση των πολιτιστικών αξιών από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Ιδιαίτερα επαινετικά πρέπει να τονισθεί ότι το «Χοροστάσι», πέραν της άλλης προσφοράς του, είναι και χώρος εργασιών φιλοξενίας νέων επιστημών, ισότιμα με άρθρα πανεπιστημιακών και άλλων καταξιωμένων προσώπων της πνευματικής ζωής της 10 χρόνια «Χοροστάσι» Δηλώσεις συνεργατών χώρας, με τη λαογραφία μας να έχει πρωτεύουσα θέση. Έχοντας αξιωθεί να είμαι από τους παλαιότερους συνεργάτες του «Κ.Ε.ΧΟ.ΛΠ.», θα ήθελα να συγχαρώ τον πρωτεργάτη της όλης προσπάθειας, τον αγαπητό φίλο δρα Κώστα Σαχινίδη, με διηνεκή πολιτιστικό αγώνα, έκφραση του οποίου, εκτός από το «Χοροστάσι» αποτελούν και το Διεθνές Μουσικοχορευτικό Πανηγύρι «Αραδοσίβια» καθώς και το «Αγροτικό- Εθνογραφικό Μουσείο Αραδοσιβίων» στη γενέτειρα Γαλανόβρυση Ελασσόνας. Κώστας Κινής, σκηνοθέτης Στο «Χοροστάσι» όλα χορεύουνε! Στήσαν δεκάχρονο χορό κι ευφραίνουν τους Ανθρώπους! Οι Συνεργάτες, μας μόρφωσαν! Η θεματολογία, μας πλούτισε τις γνώσεις μας! Να κρατήσουμε Ζωντανό κι όρθιο το θεσπέσιο αυτό Περιοδικό! Κώστα Σαχινίδη! Ψηλά το Ηθικό! Πάμε για τα εικοσάχρονα!

29 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 29 Βιβλιοπαρουσίαση Του Δρα Κώστα Σαχινίδη Μ. Γ. Βαρβούνης, Ελληνικός λαϊκός πολιτισμός και τουρισμός. Αθήνα 2013, σελ. 92 (εκδ. Πεδίο, σειρά: Λαϊκοί Πολιτισμοί). Στο μικρό αυτό βιβλίο εξετάζονται οι επιπτώσεις που ο τουρισμός έχει πάνω στον σύγχρονό μας ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Η εξέταση γίνεται σε δύο επίπεδα και αφορά τόσο τις αλλαγές μορφών, αντιλήψεων, νοοτροπιών και συμπεριφορών που φέρνουν το τουριστικό ρεύμα και οι αντίστοιχες οικονομικές εκμεταλλεύσεις, όσο και τις χρήσεις του λαϊκού πολιτισμού στο πλαίσιο των σχέσεων αυτών, τις σκηνοθεσίες και την φολκλοριστική αντιμετώπιση των λαογραφικών δεδομένων. Επίσης εξετάζεται η πολιτική χρήση του λαϊκού πολιτισμού, οι αντίστοιχες κατευθύνσεις και πολιτικές των ελληνικών κυβερνήσεων από τη δεκαετία του 80 και μετά, αλλά και οι επιπτώσεις που αυτές οι πρακτικές είχαν και έχουν στην διαχείριση των παλαιών λαϊκών πολιτισμικών στοιχείων και στην χάραξη των σχετικών κυβερνητικών πολιτικών, μέσα από τις οποίες προσδιορίζεται εν πολλοίς το μέλλον, ο τρόπος και η μορφή επιβίωσης του λαϊκού πολιτισμού στη σύγχρονή μας πραγματικότητα. Στο τέλος παρατίθεται σχετική βιβλιογραφία, κυρίως διεθνής, σχετικά με το ζήτημα της τουριστικής χρήσης, αλλά και της αυθεντικότητας των αναπαραστάσεων του λαϊκού πολιτισμού, στις οποίες υπεισέρχεται η έννοια της «σκηνοθετημένης παράδοσης», η οποία ως θεωρητική βάση αλλά και ως πρακτική απασχολεί μεγάλο μέρος του κυρίου σώματος της μελέτης αυτής. Η μελέτη σαφέστατα εμπλουτίζει όχι μόνο τη σχετική ελληνική λαογραφική βιβλιογραφία, αλλά και τον θεωρητικό προβληματισμό της νεωτερικής λαογραφίας μας σχετικά με σύγχρονα λαογραφικά ζητήματα και προβλήματα. Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαο γραφικές παρατηρήσεις στο έργο «Τα κατά Στεφανίτην και Ιχνηλάτην». Ξάνθη 2012, σσ.94 (εκδ. Σπανίδη). Μετά από εισαγωγή σχετικά με τα πρότυπα και τις πηγές, τη μεταφραστική και εκδοτική τύχη αλλά και τον τρόπο και τη μέθοδο λαογραφικού σχολιασμού, δημοσιεύονται εδώ εκτενή και λεπτομερή λαογραφικά και παραμυθολογικά σχόλια στο κείμενο, σύμφωνα με την μετάφραση του Δημητρίου Προκοπίου, του Πρόκειται για τη νεοελληνική απόδοση του γνωστού σανσκριτικού έργου Pancatantra.Στα σχόλια εντοπίζονται οι τύποι λαϊκών παραμυθιών που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά τη σύνθεση του κειμένου, και σχολιάζονται όσον αφορά τα μοτίβα που περιέχουν και τις αφηγηματικές μεταμορφώσεις που αυτά υφίστανται. Στο τέλος παρατίθεται εκτενής σχετική βιβλιογραφία. Πρόκειται για λαογραφική συμβολή στο σχολιασμό και την κατανόηση ενός σπουδαίου κειμένου της πρώιμης νεοελληνικής φιλολογίας, που μπορεί και σήμερα να έχει σχολική και εκπαιδευτική χρήση. Παραλλήλως δε, πρόκειται για μια μελέτη τυπολογική, στην οποία εξετάζονται οι παραλλαγές των ινδικών παραμυθιών και των αρχαιότατων μύθων ζώων, όπως αυτές περνούν από λαό σε λαό, για να καταλήξουν τελικά να αποτυπωθούν σε παρόμοια πρώιμα δημώδη έργα, με τον χαρακτήρα λαογραφικών μαρτυριών, τόσο για την ελληνική, όσο και για τη διεθνή λαογραφία. Μ. Γ. Βαρβούνης Νάντια Μαχά-Μπιζούμη, Η αγγειοπλαστική τέχνη και παράδοση στη Σάμο. Η μαρτυρία της συλλογής του Μιχάλη Σταυρινού. Αθήνα 2012, σσ. 80 (εκδ. Υπερόριος). Στον τ όμο αυτό παρουσιάζονται τα κεραμικά της συλλογής του Σαμίου συλλέκτη Μιχάλη Στ. Σταυρινού, που προέρχονται από εργαστήρια του νησιού και αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες για την εξέλιξη της παραδοσιακής αγγειοπλαστικής της Σάμου. Με βάση τις υπάρχουσες βιβλιογραφικές αναφορές αλλά και συστηματική επιτόπια έρευνα στη Σάμο, τα κεραμικά αυτά, τα σχήματα και οι διακοσμήσεις που φέρουν εντάσσονται στην κεραμική παράδοση της Σάμου, και γίνονται εκτενείς αναφορές τόσο στον τρόπο κατασκευής και τις τεχνικές διακόσμησης, όσο και στο εμπόριο και τα ξενόφερτα κεραμικά στο νησί, με τις επιδράσεις που αυτά άσκησαν στην εγχώρια παραγωγή. Επίσης εξετάζονται και συστηματοποιούνται οι πληροφορίες για τους παραδοσιακούς αγγειοπλάστες της Σάμου, τα εργαστήρια και τα έργα τους. Στο τέλος, σε έγχρωμο παράρτημα, παρατίθενται όλα τα κεραμικά της συλλογής του Μιχάλη Σταυρινού, ώστε ο αναγνώστης να σχηματίσει πλήρη εικόνα για τη μορφή και την λαογραφική και καλλιτεχνική σημασία τους. Πρόκειται για συμβολή στη μελέτη της λαϊκής τέχνης της Σάμου, αλλά και του αιγαιοπελαγίτικου χώρου γενικότερα, στον οποίο η αγγειοπλαστική τέχνη άκμασε και προόδευσε, στα πλαίσια του ελληνικού λαϊκού παραδοσιακού πολιτισμού.

30 30 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 Δημ. Σ οφιανός Μ. Γ. Βαρβούνης, Λαογραφικά του κώδικα 666 της Μονής Μεταμορφώσεως Μεγάλου Μετεώρου. Αθήνα 2011 Γραφείον Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, σσ. 223 (εκδ. Ακαδημία Αθηνών Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών, αρ.64). Στο πρώτο μέρος του βιβλίου ο αείμνηστος καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου Δημ. Σοφιανός εκδίδει μαντικά κείμενα λαογραφικού ενδιαφέροντος από κώδικα της βιβλιοθήκης της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Μετεώρων. Ακολούθως, σχολιάζονται από μένα τα κείμενα αυτά, με βάση τη σχετική ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, και παρατίθεται η σχετική βιβλιογραφία. Ο Δημ. Σοφιανός έχει γράψει την εισαγωγή, πλην του τμήματος του σχετικού με την ελληνική μαγική και μαντική παράδοση και την ένταξη των συγκεκριμένων κειμένων σε αυτήν, που έχει γραφτεί από τον υπογράφοντα, και έχει συντάξει επίσης το γλωσσάριο του τέλους. Πρόκειται για συμβολή στη μελέτη της λαϊκής μαντικής παράδοσης, που δεν έχει ακόμη με πληρότητα μελετηθεί από την λαογραφία μας. Με δεδομένο μάλιστα το γεγονός ότι η ελληνική λαϊκή μαντική παράδοση έχει ελάχιστα αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής επιστημονικής λαογραφικής μελέτης, ο τόμος αυτός, με τα κείμενα και κυρίως με τα σχόλια που περιλαμβάνει, αποτελεί μια συστηματική πραγματεία προς αυτή την κατεύθυνση. Μέσα δε από την παρούσα έκδοση αναδεικνύονται και οι μεγάλες μοναστηριακές βιβλιοθήκες, ως πηγή όχι μόνον θεολογικών ή φιλολογικών, αλλά και λαογραφικών ειδήσεων και πληροφοριών, και μάλιστα σε τομείς που εκ πρώτης όψεως είναι αντίθετοι προς την επίσημη Εκκλησία, όπως η μαγεία και, εν προκειμένω, η μαντεία. Μ. Γ. Βαρβούνης Παν. Τζουμέρκας, Η «Διήγησις» Προκοπίου του Ναζιανζηνού για την πυρκαγιά και την ανοικοδόμηση του Ναού της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα ( ). Η μαρτυρία του χφ. 107 της Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου. Θεσσαλονίκη 2011, σσ. 317 (εκδ. Αθανασίου Αλτιντζή). Στο βιβλίο αυτό, μετά από εκτενή εισαγωγή σχετική με το χφ. 107 της Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου, την ιστορία και τη διαχρονική πορεία του Ναού της Αναστάσεως, τις διαμάχες του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων με τους Αρμενίους, την πυρκαγιά του 1808 και την επακολουθήσασα ανοικοδόμηση και αποκατάσταση του Ναού, εκδίδεται το σχετικό έμμετρο κείμενο του Αγιοταφίτη Αρχιμανδρίτη Προκοπίου του Ναζιανζηνού, στο οποίο περιγράφονται όλα τα γεγονότα με λεπτομέρειες. Εκδίδονται τόσο η παραλλαγή που δημοσίευσε το1897 ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, όσο και το ανέκδοτο μέχρι σήμερα κείμενο που παραδίδει το χφ. 107, το οποίο είναι εκτενέστερο, και πιθανότατα πρόκειται για αυτόγραφο του συγγραφέα. Ακολούθως σχολιάζονται λεπτομερώς οι οθωμανικές, τουρκικές και αραβικές λέξεις, τα πρόσωπα και τα γεγονότα που αναφέρονται στο ποίημα, ώστε αυτό να γίνει κατανοητό αλλά και προσιτό στην έρευνα και παρατίθεται η εκτενής σχετική βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη. Παρέχεται έτσι στο επιστημονικό κοινό η πλήρης και σχολιασμένη έκδοση μιας μοναδικής ιστορικής πηγής της πρόσφατης αγιοταφιτικής ιστορίας, που σχετίζεται τόσο με τις διαμάχες Ελλήνων και Αρμενίων, όσο και με την ανοικοδόμηση του Ναού της Αναστάσεως και του Παναγίου Τάφου στη μορφή που σήμερα βλέπει ο προσκυνητής, μια οικοδομική φάση που έχει αρκετά απασχολήσει τη σύγχρονη σχετική βιβλιογραφία. Παραλλήλως, με τον πλήρη σχολιασμό των γραφομένων, είναι ευκολότερη η επιστημονική τους χρήση και αξιοποίηση, κάτι που μέχρι σήμερα παρουσίαζε προβλήματα, αποτρέποντας τους ερευνητές. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Μ. Γ. Βαρβούνης, Άσεμνη Ελληνική Λαογραφία: Αναλυτική Βιβλιογραφία. Αθήνα 2013, σσ. 101 (Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαμίτσα). Στο βιβλίο αυτό, μετά από σχετική εισαγωγή, παρουσιάζονται οι ελληνικές λαογραφικές εκδόσεις που αναφέρονται στην άσεμνη, ελευθερόστομη και βωμολοχική ελληνική λαογραφία. Οι εκδόσεις αυτές βιβλιογραφούνται με σύντομη περίληψη των περιεχομένων τους, και παρουσιάζονται στη σχετική λαογραφική έρευνα, δεδομένου ότι η ελληνική λαογραφία δεν έχει μέχρι σήμερα, πλην ευαρίθμων εξαιρέσεων, ασχοληθεί με τα άσεμνα λαογραφικά. Συμπλήρωμα της σχετικής βιβλιογραφίας αποτελεί και η γενική βιβλιογραφία του τέλους του βιβλίου, ενώ ανάλογες παρατηρήσεις διατυπώνονται και στα επιλογικά του βιβλίου. Πρόκειται για προϊόν έρευνας πολλών χρόνων, που αποσκοπεί στη θεμελίωση της μελέτης της άσεμνης λαογραφίας, η οποία δεν έχει ακόμη αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής λαογραφικής μελέτης στον τόπο μας, με αποτέλεσμα οι έλληνες λαογράφοι να έχουν δεχθεί και σχετική κριτική από ξένους συναδέλφους τους. Το μικρό αυτό βιβλίο καλύπτει, λοιπόν, ένα από τα ερευνητικά ζητούμενα της σύγχρονης ελληνικής λαογραφίας, καθώς παρουσιάζοντας το μέχρι σήμερα αποδελτιωμένο έντυπο υλικό, φιλοδοξεί να αποτελέσει το έναυσμα για ανάλογες επιστημονικές λαογραφικές μελέτες του μέλλοντος.

31 Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 XΟΡΟΣΤΑΣΙ 31 «Τρία Κάππα» στο Θέατρο της Ημέρας Το θεατρικό έργο «Τρία Κάππα» του Σταυριανού Κιναλόπουλου παρουσίασε, κατά την εαρινή περίοδο, το Θέατρο της Ημέρας, σε σκηνοθεσία του ίδιου του συγγραφέα. Το έργο εντάσσεται στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο και μάλιστα αποτελεί δημιουργία ενός νέου συγγραφέα, σκηνοθέτη και ηθοποιού, μόλις 28 ετών. Πρόκειται για ένα έργο καταγραφής που περιγράφει την αληθινή ιστορία μιας γυναίκας, σχεδόν παράλυτης, θύμα ένοπλης ληστείας. Με την μεγάλη επιμονή και την δύναμη της ψυχής η γυναίκα αυτή καταφέρνει να νικήσει το θάνατο και τις συνέπειες της παράλυσής της και κατορθώνει να μεταβεί σε άλλες αξιακές σφαίρες του κόσμου, όπου προσπαθεί να συμπαρασύρει και το κοινό. Είναι μια ιστορία συγγνώμης δεδομένου ότι όλη η πλοκή του έργου περιπλέκεται ανάμεσα στην εκδίκηση Γεωργία Ζώη, Στ. Κιναλόπουλος, Αλ. Παπαθανασίου και Λ. Μπίτσας και τη συγχώρεση. Μια συγχώρεση που χρειάζεται την ψυχική και πνευματική υπέρβαση της λογικής και των αντιμαχόμενων συναισθημάτων για να καταστεί, τελικά, μια μορφή λύτρωσης. Την κεντρική ηρωίδα του έργου υποδύεται, με εκπληκτική ηθοποιία, η καταξιωμένη ηθοποιός Γεωργία Ζώη, με το αστείρευτο και πολύπλευρο ταλέντο της, το οποίο συγκλονίζει, στην κυριολεξία, τους θεατές της και στο έργο αυτό. Η ερμηνεία της είναι σχεδόν βιωματική και ιδιαίτερα με το τραγούδι της και την όλη παρουσία της στη σκηνή, προκαλεί μια διαρκή συγκίνηση στο κοινό της από την αρχή μέχρι το τέλος της παράστασης. Μαζί της εμφανίζονται και οι ηθοποιοί: Λουκάς Μπίτσας, Αλεξία Παπαθανασίου και Σταυριανός Κιναλόπουλος, ενώ τα σκηνικά και τα κουστούμια σχεδιάστηκαν από την Ειρήνη Παγώνη. Η πορεία του Καβάφη προς τη δόκιμη ποίηση Συνέχεια aπό τη σελίδα 26 Μούτρα, σέρια ζωωδώς πού να αστειευθούν αφού δεν καταλαμβάνουν. Τα σέρια τους μούτρα είναι αντικατοπτρισμός. Όλα τα πράγματα είναι προβλήματα και δυσκολίες για την αγραμματοσύνη τους και για την κουταμάρα τους, γι αυτό σαν βόδια και σαν πρόβατα (τα ζώα έχουν σοβαρότατες φυσιογνωμίες) είναι περιχυμένη επάνω στα χαρακτηριστικά τους η σοβαρότης. Ο αστείος άνθρωπος γενικώς περιφρονείται, τουλάχιστον δεν λαμβάνεται υπ όψιν σημαντικά, δεν εμπνέει πολλήν πεποίθησιν. Γι αυτό κι εγώ καταγίνομαι στους πολλούς να παρουσιάζω σοβαρήν όψιν. Ηύρα πως μεγάλως με διευκολύνει τες υποθέσεις μου. Εσωτερικώς γελώ και αστειεύομαι πολύ.» Δεν το κρύβω: είμαι της άποψης, ότι σε ένα κείμενο για οποιονδήποτε συγγραφέα πρέπει να δίνεται αρκετός χώρος στον ίδιο, γιατί τίποτα δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη φωνή και το ύφος της φωνής του. Καβάφης είναι πρώτ απ όλα η ποίησή του, αλλά και οι συνθήκες (αντικειμενικές και υποκειμενικές) που συνετέλεσαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να συνθέσει το έργο του. Έτσι φωτίζεται καλύτερα το καλλιτεχνικό εργαστήρι και βλέπουμε τον Καβάφη την ώρα της δημιουργίας του, αλλά παρακολουθούμε και την πορεία του στον έξω και τον μέσα του κόσμο για να φτάνει σταδιακά σε τούτο ή το άλλο αισθητικό αποτέλεσμα.

32 32 XΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2013 ΑΓΡΟΤΙΚΟ-ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΡΑΔΟΣΙΒΙΩΝ ΔΗΜΟΥ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ ΑΡΑΔΟΣΙΒΙΑ o ΔΙΕΘΝΕΣ ΜΟΥΣΙΚΟ-ΧΟΡΕΥΤΙΚΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ Υπό την αιγίδα της ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Με τη συνδιοργάνωση: της ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΛΑΡΙΣΑΣ και του ΔΗΜΟΥ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ Χοροί και Τραγούδια από: ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ, ΠΕΡΟΥ και ΕΛΛΑΔΑ Συμμετέχουν τα μουσικοχορευτικά συγκροτήματα των Φορέων: Μουσικό συγκρότημα LOS DEL SUR (εκείνοι του Νότου) από το ΠΕΡΟΥ Πολιτιστικός Σύλλογος Αραδοσιβίων Ελασσόνας Παρουσίαση προγράμματος: ΚΩΣΤΑΣ ΚΙΝΗΣ, σκηνοθέτης Επιμέλεια Εκδηλώσεων: ΚΩΣΤΑΣ ΣΑΧΙΝΙΔΗΣ, Δρ Κοινωνιολογίας, Πολιτικός Επιστήμων Σάββατο 31 Aυγούστου 2013, ώρα 8.30 μ.μ. 8 η ΕΚΘΕΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ, ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ XOΡΗΓΟΙ: ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΓΑΛΑΞΙΑΣ TYΡΟΚΟΜΙΚΑ «ΙΓΓΛΕΖΟΣ», ΒΕΡΔΙΚΟΥΣΙΑ ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ: ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ και οι τοπικοί Ραδιοφωνικοί σταθμοί Ελασσόνας-Λάρισας Με τη συμπαράσταση του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού