Η KΑΚΟΜΕΤΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΗ ΠΕΡΙ ΥΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΡΑ. Μιχαήλ Μανωλόπουλος

Μέγεθος: px

Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Η KΑΚΟΜΕΤΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΗ ΠΕΡΙ ΥΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΡΑ. Μιχαήλ Μανωλόπουλος"

Γαλήνη Παπαϊωάννου
6 χρόνια πριν
Προβολές:

1 Η KΑΚΟΜΕΤΑΧΕΙΡΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΗ ΠΕΡΙ ΥΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΡΑ Μιχαήλ Μανωλόπουλος Στο πλαίσιο του Δυτικοευρωπαϊκού διαφωτισμού παρατηρούμε την ανάπτυξη μιας σχετικά ολιγάριθμης υλιστικής κίνησης, καθώς και οντολογική ανατίμηση της ύλης. Όμως ο αντίκτυπος των ανωτέρω στον ελλαδικό χώρο ήταν σημαντικά περιορισμένος. Οι κατηγορίες εναντίον των υλιστών στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα αλλά και στη Δύση για αθεΐα, ανηθικισμό και διάλυση του υπάρχοντος κοινωνικού ιστού καθώς και η σημαντική επιρροή της Ορθόδοξης Εκκλησίας, δεν επέτρεψαν τη σημαντική διάδοση των ιδεών τους στον τουρκοκρατούμενο Ελλαδικό χώρο 1. Διαφορετική άποψη έχει ο Γιάννης Καράς στο βιβλίο του «Οι πνευματικές μας παραδόσεις. Μια νέα προσέγγιση στη νεοελληνική επιστημονική σκέψη», για την επιρροή του υλισμού στην προεπαναστατική Ελλάδα. Βλέπει παντού να κυριαρχούν οι νέες ιδέες περί ύλης, με αποτέλεσμα να σημειώνει: «Ας ξαναδιαβάσουμε το παραπάνω χωρίο που αποτελεί, θα μπορούσαμε να πούμε, τη συνισταμένη της σκέψης της εποχής. Η φύση, σύμφωνα με το κείμενο αυτό, αλλά και με τα προηγούμενα που παραθέσαμε, δεν έχει αρχή και τέλος. Είναι θεϊκή, έχει δύναμη θεϊκή χωρίς να έχει τίποτα το θεϊκό. Είναι αδημιούργητη αλλά αυτή η ίδια είναι δημιουργική. Από αυτήν προέρχονται τα πάντα. Αποτελεί την αιτία που προέρχονται όλα τα φαινόμενα. Είναι η μόνη πραγματικότητα» 2. Στην προσπάθειά του να τεκμηριώσει την προηγούμενη άποψη ο Γ. Καράς παραθέτει απόψεις πολλών Ελλήνων λογίων της εποχής. Ας δούμε στη συνέχεια πως ο Γ. Καράς «μεταχειρίζεται» τον Ευγένιο Βούλγαρη και τις ιδέες του σχετικά με την ύλη. Γράφει συγκεκριμένα: «... ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις χαρακτηρίζει τήν ὕλη ὡς τήν ψυχή τοῦ κόσμου, θεωρώντας ὅτι ὑλαρχικόν τι πνεῦμα διῆκον δι ὅλης τῆς ὕλης καί κινοῦν καί σχηματίζον πάντα τά ἐν τῷ κόσμῳ διά συμμείξεως καί διαζεύξεως». Παραπέμπει δε για το παραπάνω χωρίο του Βούλγαρη στο έργο του τελευταίου: Τα Αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις και συγκεκριμένα στη σελίδα Όμως ούτε στη σελ. 40 ούτε κάπου αλλού στο συγκεκριμένο έργο, υπάρχει το εν λόγω κείμενο 4! Στις σελίδες 41 και 42 και συγκεκριμένα στην παράγραφο ς συναντάμε ένα κείμενο που μοιάζει με το 1 Παναγιώτης Κονδύλης, Ο νεοελληνικός διαφωτισμός, οι φιλοσοφικές ιδέες, εκδ. Θεμέλιο, γ έκδοση, κεφ. ΙΙΙ, Το πρόβλημα του υλισμού, σελ Γιάννης Καράς, Οι πνευματικές μας παραδόσεις. Μια νέα προσέγγιση στη νεοελληνική επιστημονική σκέψη, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, ΕΙΕ, Ένωση Ελλήνων Φυσικών, Αθήνα 2005, σελ Γιάννης Καράς, ε.α. σελ Το έργο του Βούλγαρη «Τα αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις» βρίσκεται στην ηλεκτρονική διεύθυνση: 1

2 προαναφερθέν (οι σελίδες 41 και 42 παρατίθενται στο τέλος του άρθρου). Το παραθέτω και σε μετάφραση: «Ἡ ποικιλόμορφη σύμμιξη τῶν ἁπλῶν αὐτῶν ἐδῶ φύσεων, ἀλλὰ καὶ ὁ διαχωρισμὸς μεταξύ τους, ἐπειδὴ δὲν μποροῦν νὰ συντελεσθοῦν χωρὶς κίνηση, κάποιο πνεῦμα ποὺ ἄρχει πάνω στὴν ὕλη [ὑλαρχικὸν] καὶ ποὺ διέπει ὅλη τὴν ὕλη, καὶ ποὺ τὰ κινεῖ αὐτὰ σύμφωνα μὲ νόμους ποὺ τέθηκαν ἀπὸ τὸν Δημιουργό, θεώρησε ὅτι πρέπει νὰ ὑποθέσουμε ὁ φιλόσοφος αὐτός 5. Γιατὶ λέγει: θὰ μποροῦσε κάποιος νὰ κάμει λόγο γιὰ ἕνα πνεῦμα ἐξαιρετικὰ λεπτό, ποὺ διαπερνάει τὰ παχύτερα καὶ πυκνότερα σώματα, καὶ εἶναι κρυμμένο μέσα σὲ αὐτά, μὲ τὴ δύναμη καὶ τὶς ἐνέργειες τοῦ ὁποίου τὰ μόρια τῶν σωμάτων σὲ ἐλάχιστα διατήματα ἕλκονται καὶ σύρονται τὸ ἕνα πρὸς τὸ ἄλλο ἀμοιβαῖα, καὶ τὰ ἠλεκτρικὰ σώματα ἐνεργοῦν σὲ μεγαλύτερες διαστάσεις... καὶ τὸ φῶς ἐκπέμπεται, ἀντανακλᾶται, διαθλᾶται [ἀναθραύεται], ἐπιστρέφει [ἀνακάμπτεται] κ.τ.λ. Ὑπάρχουν λοιπὸν αὐτοὶ ποὺ τοὺς ἀρέσει νὰ παράγουν τὶς κινήσεις στὰ σώματα ἄμεσα ἀπὸ τὴ θέληση τοῦ δημιουργοῦ, καὶ μάλιστα τὴ σχετικὴ μὲ τὴ βαρύτητα ποὺ δρᾶ μεταξὺ τῶν πλανητῶν ἀλλὰ καὶ ἂν ἀποδώσουμε τὴν ἀρχὴ τῶν κινήσεων σ ἕνα πνεῦμα ποὺ ἄρχει πάνω στὴν ὕλη, καὶ πάλι βέβαια ἡ κίνηση θὰ ἀναχθεῖ στὸ δημιουργό, ὅπως εἶναι φανερό. 6» Από το παραπάνω απόσπασμα είναι φανερό ότι ο Βούλγαρης τα της κινήσεως της ύλης τα ανάγει στο Δημιουργό, η ύλη δεν έχει ούτε τη δυνατότητα αυτοκίνησης και δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, εκτός από εκείνη του Γ. Καρά ότι κατά τον Ευγένιο Βούλγαρη η ψυχή του κόσμου δεν είναι η ύλη. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι στο κείμενο που παραθέτει ο Καράς δεν υπάρχει πουθενά η λέξη Δημιουργός! Στο ίδιο έργο, δηλαδή στα Αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις ο Βούλγαρης γράφει 7 : «Ἀλλ ἴωμεν ἤδη ἐπί τόν διορισμόν τοῦ καθ ἡμᾶς περί τῶν ἀρχῶν δόγματος, ὅ Νεύτωνι, καί τοῖς περί αὐτόν, καί τοῖς ἐπισημοτέροις τῶν φιλοσόφων πρεσβεύεται. Α. ἀνάγκη θέσθαι νοῦν ἀπειροδύναμόν τε καί ἀπειρόσοφον τό Θεῖον, ἀσώματον, ἄμορφον, νῷ ἀπερίληπτον, ἀπειροτέλειον, ὑφ οὗ πᾶσα τελειότης τοῖς οὖσι, καί τά ὄντα αὐτά, καί τήν ὕπαρξιν ἔχει λαβόντα, καί τήν κίνησιν, καί πᾶν εἴτε ἐστί, καί εἴτε ἔχει περί ὅ, ἤν γε μόνον τούς περί Ἐπίκουρον καί Δημόκριτον ἐξέλης, κοινῇ πάντες οἵτε πάλαι καί νῦν φιλοσοφήσαντες συμπεπνεύκασι 8». Αυτά πρεσβεύει ο Νεύτωνας και οι επισημότεροι από τους φιλοσόφους αναφέρει ο Βούλγαρης. 5 Εννοεί τον Νεύτωνα. 6 Η μετάφραση είναι του φιλολόγου Άγγελου Μαντά. 7 Ευγενίου Βουλγάρεως, Τα Αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις, Εν Βιέννη της Αούστριας εν τη Ελληνική Τυπογραφία Γεωργίου Βενδώτη, 1805, σελ Παραθέτω τη μετάφραση (από το φιλόλογο Άγγελο Μαντά): «Αλλὰ ας πάμε τώρα στον προσδιορισμὸ του δικού μας δόγματος περὶ των αρχών, το οποίο πρεσβεύει ο Νεύτων και οι γύρω απὸ αυτὸν και οι επισημότεροι απὸ τους φιλοσόφους. Α Είναι ανάγκη να θεωρήσουμε το Θείον ως νούν άπειρο στη δύναμη και στη σοφία, χωρὶς σώμα, χωρὶς μορφή, ασύλληπτο με το νου, απείρως τέλειο, απὸ τον οποίο πηγάζει κάθε τελειότητα στα όντα, αλλὰ και τα ίδια τα όντα παίρνουν και έχουν την ύπαρξη και την κίνηση και οτιδήποτε υπάρχει και οτιδήποτε έχει [το κάθε ον] σχετικὰ με αυτό, αν εξαιρέσεις μόνο τους γύρω απὸ τον Επίκουρο και τον Δημόκριτο, απὸ κοινού όλοι και οι παλαιοὶ και οι τωρινοὶ φιλόσοφοι συμφωνούν». 2

3 Λίγο παρακάτω διαβάζουμε: «... ἐκεῖνο μοι δοκεῖ ὁμοιαληθέστατον, ὅτι Θεός ὁ μέγας τε καί πανάγαθος, τήν ὕλην ἐν ἀρχῆ τῶν πραγμάτων οὔτως εμόρφωσεν, ὥστε τά πρεσβυγενῆ ταύτης μόρια,...» 9. Σημειωτέον απόψεις περί ύλης όπως οι παραπάνω δεν είναι μοναδικές στο συγκεκριμένο έργο του Βούλγαρη. Ο Βούλγαρης ανοίγεται στη νεότερη φιλοσοφία και επιστήμη, αφού πρώτα αποδεχτεί όλες τις αρχές της Ορθόδοξης Πίστης. Δεν συμφωνεί με τη γνώμη των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων για το αδημιούργητο της ύλης, καθώς και την αιωνιότητά της: «Οὐμήν ἀλλ οὐκ ἐγκρίνεται πάντα τά παραχθέντα Α. ἡ ὕλη τέθειται ἀπ αἰῶνος, ὅπερ ἄτοπον κατεφώρασεν ἡ ὀρθῶς φρονοῦσα φιλοσοφία» 10, θέσεις που υποστηρίζονταν από μεγάλη μερίδα των Ευρωπαίων αλλά και μερικών Ελλήνων διαφωτιστών. Στρέφεται εναντίον του υλισμού και της απόψεως για την παντοδυναμία των αισθήσεων ως μέσου γνώσεως. Αρνείται στην ύλη κάθε οντολογική αυτοτέλεια. Τη σχέση του με το μεταφυσικό και το θαύμα (ακύρωση των φυσικών νόμων από το Θεό) τις βλέπουμε σε επιστολή του προς τον Πέτρο Κλαίρκιο 11, όπου περιγράφει και μια προσωπική θαυματουργική ίαση από την Παναγία. Κατανοούμε τη δυσκολία αρκετών όπως και του Γ. Καρά να εντάξουν στους «διαφωτιστές» τον Ευγένιο Βούλγαρη, δυσκολευόμαστε όμως να δεχθούμε «παρανοήσεις» των απόψεών του. 9 Ευγενίου Βουλγάρεως, ε.α. σελ Ευγενίου Βουλγάρεως, ε.α. σελ Ἐπιστολή Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως πρός Πέτρον τόν Κλαίρκιον περί τῶν μετά τό σχίσμα Ἁγίων τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας καί τῶν γινομένων ἐν αὐτῇ. Βλ. ἀπόδοση στή Νέα Ἑλληνική ἀπό τίς ἐκδόσεις Τῆνος, Ἐκκλησία Ἁγίων, θαυμάτων, διωγμῶν, Ἀθῆναι

4 Από του βιβλίο του Ευγένιου Βούλγαρη: «Τα αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις» σελ.41. 4

5 Από του βιβλίο του Ευγένιου Βούλγαρη: «Τα αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις» σελ.42. 5

Σχετικά έγγραφα

Στὴν ἀρχὴ ἦταν ὁ Λόγος. Ὁ Λόγος ἦταν μαζὶ μὲ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ἤ 01ο (01-52) 01-05 Ὁ Λόγος εἶναι Θεὸς καὶ ημιουργὸς τῶν πάντων Στὴν ἀρχὴ ἦταν ὁ Λόγος. Ὁ Λόγος ἦταν μαζὶ μὲ τὸ Θεὸ Πατέρα καὶ ἦταν Θεὸς ὁ Λόγος. Αὐτὸς ἦταν στὴν ἀρχὴ μαζὶ μὲ τὸ Θεὸ Πατέρα.