ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μ.Π.

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μ.Π.Σ ΜΕ ΘΕΜΑ: Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΜΙΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΜΑΡΙΑ ΓΙΟΥΝΗ Κομοτηνή, Ιούνιος

2 Περιεχόμενα 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΑΧΡΕΙΟ ΓΕΝΟΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ 8 3. Η ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ Το αρχαϊκό ιδεώδες της συζύγου Η ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ Ο κοινωνικός αποκλεισμός των Αθηναίων γυναικών κατά την κλασσική περίοδο Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Λέσβος Βοιωτία Σπάρτη Γόρτυνα Η ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ Η έννοια του οἶκου Δικαιοπρακτική (αν)ικανότητα των γυναικών Η επίκληρος κόρη Ο ορισμός του Αθηναίου "πολίτη" Ο ορισμός της Αθηναίας "πολίτιδος" Η έκθεση των νεογέννητων θηλέων και η λειτουργία της Ο γάμος ως μία αναγκαιότητα α. Η τριχοτόμηση της γυναίκας β. Ηλικία γάμου γ. Οι νομικές ρυθμίσεις του γάμου δ. Τελετουργικό του γάμου Προίκα Διαζύγιο α. Η μοιχεία ως λόγος διαζυγίου ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΩΜΑΤΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ Η γυναίκα ως κληρονόμος Η γυναίκα ως κληρονομούμενη Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

3 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ I do not think I ever opened a book in my life which had not something to say upon a woman s inconstancy. Songs and proverbs, all talk of woman s fickleness. But perhaps you will say, these where all written by men. Perhaps I shall.- Yes, yes, if you please, no reference to examples in books. Men had every advantage of us in telling their own story. Education has been theirs in so much higher a degree; the pen has been in their hands. I will not allow books to prove any thing. But how shall we prove any thing? We never shall. (Jane Austen, Persuasion, 234) Ο χορός στη Μήδεια του Ευριπίδη, που γράφηκε το 431 π.χ, όπως οι ομιλητές στην «Πειθώ» της Jane Austen είκοσι δύο αιώνες αργότερα, αποδεικνύει ότι τα τραγούδια σχετικά με την απιστία της γυναίκας γράφηκαν από άνδρες 1 : Η Μήδεια εγκαταλελειμμένη από τον άπιστο σύζυγό της Ιάσονα για χάρη της κόρης του βασιλιά της Κορίνθου και εξόριστη από το βασίλειό του πατέρα της, την Κολχίδα, βρίσκει ένα Χορό από Κορίνθιες γυναίκες, οι οποίες την υποδέχονται ως ένα θύμα σε ένα κόσμο που διοικείται από άντρες και την συμπονούν. Μη μπορώντας ακόμη κανένας να φανταστεί τα ειδεχθή εγκλήματα που θα διαπράξει, τραγουδούν για την κακή υπόληψη της γυναίκας, επειδή ακριβώς τα τραγούδια γράφονται από άντρες. Εφευρετικός, από πολλές απόψεις, ο Ευριπίδης αναγνώρισε την προκατάληψη της λογοτεχνίας που γράφεται από άντρες και για άντρες. 1 Ευριπίδη, Μήδεια, 2 ο Χορικό, 421: «μοῦσαι δὲ παλαιγενέων λήξουσ ἀοιδῶν τὰν ἐμὰν ὑμνεῦσαι ἀπιστοσύναν. οὐ γὰρ ἐν ἁμετέρᾳ γνώμᾳ λύρας ὤπασε θέσπιν ἀοιδὰν Φοῖβος ἁγήτωρ μελέων ἐπεὶ ἀντάχησ ἂν ὕμνον ἀρσένων γέννᾳ. μακρὸς δ αἰὼν ἔχει πολλὰ μὲν ἁμετέραν ἀνδρῶν τε μοῖραν εἰπεῖν». 3

4 Στην ελληνική αρχαιότητα η έμφαση δόθηκε πρωταρχικά στην πολιτική, πολεμική και πολιτισμική ιστορία της πόλης-κράτους. Στα επιτεύγματα του 5 ου αιώνα π.χ, εκτός από την τελειοποίηση του δημοκρατικού πολιτεύματος, περιλαμβάνονται και κορυφαία έργα κλασσικών αντιπροσώπων της δραματικής ποίησης (Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης κλπ), τα πρώτα έργα «επιστημονικής» ιστοριογραφίας (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφών), ενώ τον 4 ο αιώνα σφράγισαν η πλατωνική φιλοσοφία και η ακμή της ρητορικής τέχνης. Μοιάζει παράδοξο όμως ότι η κατάσταση των γυναικών επιδεινώνεται τώρα όσο ποτέ άλλοτε, παρόλα τα πολιτικά, ιστορικά και πολιτιστικά επιτεύγματα που συντελέστηκαν αυτούς τους δύο αιώνες. Οι γυναίκες της Αθήνας δεν ήταν ποτέ τόσο καταπιεσμένες, όσο στη διάρκεια της κλασσικής εποχής, κι αυτό στα πλαίσια ενός πολιτικού καθεστώτος, όπου τα όρια δράσης και της ελεύθερης συμμετοχής των πολιτών στις υποθέσεις της πολιτείας δεν ξεπεράστηκαν ποτέ έκτοτε στην παγκόσμια ιστορία. Και είναι ενδιαφέρον να δούμε ότι οι περιορισμοί που επιβάλλονται στην κοινωνική θέση και ζωή των γυναικών πάνε χέρι-χέρι με τον εκδημοκρατισμό και την πολιτικοποίηση του κοινωνικού βίου: με άλλα λόγια, το άνοιγμα και οι μεταρρυθμίσεις της πολιτικής ζωής συνεπάγονται το κλείσιμο της γυναίκας στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού της! Ενώ η κυριαρχική σχέση του ανδρικού φύλου προς το γυναικείο δεν αμφισβητείται στο σύνολο σχεδόν των ιστορικών κοινωνιών, έντονη είναι η διαμάχη που ξέσπασε εάν, πότε και γιατί δημιουργήθηκε αυτού του είδους η κυριαρχία. Η διαδρομή της γυναίκας μέσα στους αιώνες, έχει γίνει αντικείμενο έρευνας, όπου διατυπώθηκαν πολλές ενδιαφέρουσες, όχι πάντα συγκλίνουσες, απόψεις σχετικά με τη θέση της, με στόχο να εξηγήσουν, να δικαιολογήσουν αλλά και να τεκμηριώσουν τον φυσικό και αναλλοίωτο χαρακτήρα της φυλετικής ανισότητας. Αν εξαιρέσει κανείς μία περίοδο της ιστορίας - νεολιθική και μινωϊκή εποχή- κατά την οποία, σύμφωνα με τον Ελβετό νομικό και αρχαιογνώστη J.J Bachofen 2 και τον Αμερικανό νομομαθή και ανθρωπολόγο L.H.Morgan 3, την κοινωνική οργάνωση των λαών που 2 Das Mutterrecht, Ancient Society,

5 ζούσαν στο χώρο της Μεσογείου καθόριζε και ρύθμιζε το μητρικό δίκαιο (Mutterrecht), η εισβολή των ινδοευρωπαϊκών νομάδων «εισήγαγε» το θεσμό της πατριαρχίας. Σύμφωνα με τους θεσμούς του μητρικού δικαίου, βασική αρχή για την κοινωνική ύπαρξη και τις σχέσεις δικαίου ενός ατόμου είναι η καταγωγή του από την πλευρά της μητέρας, η μητρογραμμική δηλαδή καταγωγή και όχι από την πλευρά του πατέρα 4. Οι γυναίκες που ανήκουν στους λαούς με μητρογραμμική κοινωνική οργάνωση απολαμβάνουν ιδιαίτερα προνόμια και αναμφίβολα σημαντική θέση στην κοινωνία. Η ύπαρξη και λατρεία θηλυκών θεοτήτων 5, το Πάνθεον του ελληνικού μύθου, χωρισμένο στα δύο: έξι Θεοί (Δίας-Ποσειδώνας-Άρης-Απόλλωνας-Ήφαιστος-Ερμής) και έξι Θεές (Ήρα- Αθηνά-Άρτεμη-Αφροδίτη Δήμητρα-Εστία) 6, 7, φιγούρες που απεικονίζονταν ως 4 Ξενίδου Schild Βάλια, Οι Γυναίκες στην Ελληνική Αρχαιότητα, Καταδίκη Μνήμης, Εκδ. Ερμής 2001, σελ. 21 επ. (στο εξής Ξενίδου Schild Β., Οι Γυναίκες στην Ελληνική Αρχαιότητα) 5 Cantarella Eva, Οι Γυναίκες της Αρχαίας Ελλάδα, Εκδ. Παπαδήμα 1998, σελ. 33 επ. (στο εξής Cantarella Ε., Οι Γυναίκες της Αρχαίας Ελλάδας). Μητέρας και πηγή ζωής, που την εικόνα της μας δίνουν οι μινωικές αναπαραστάσεις, άλλοτε με δύο αρπακτικά ζώα στα πλάγια της ή με δύο φίδια στα ανυψωμένα της χέρια άλλοτε την παριστάνουν σε ένα ιερό πλοίο: ως θεότητα τόσο της γης όσο και της θάλασσας. Μία γυναίκα (Πότνια) παντοδύναμη, σύμβολο της γυναικείας δύναμης και δημιουργίας. Σύντροφός της είναι ο πάρεδρος, μία μορφή απόλυτα παθητική, αποκλειστικά αφιερωμένη στην ικανοποίηση των ερωτικών ανησυχιών της Ποτνίας. 6 Δεληκωστόπουλος Στέφανος, Η Γυναίκα όταν χτιζόταν ο πολιτισμός, Καταπίεση και απελευθέρωση της γυναίκας στην αρχαία ελληνική διανόηση, Εκδ. Λιβάνη 2007, σελ.111 (στο εξής Δεληκωστόπουλος Σ., Η γυναίκα όταν χτιζόταν ο πολιτισμός): Η παρουσίαση του θηλυκού φύλο στο δωδεκάθεο του Ολύμπου ανάγεται σε μία παλαιότερη εποχή, όπου υπήρχαν ακόμη ερείσματα του μητριαρχικού συστήματος. Η «ανατροπή» του συστήματος, αν επιτρέπεται να χρησιμοποιήσουμε τον όρο αυτό, ήρθε με την κυριαρχία του αρσενικού Δία, του τρομερού παντοδύναμου Θεού, που ωστόσο ούτε μισογύνης ήταν, ούτε σκέφθηκε ποτέ να εκδιώξει τις γυναικείες υπάρξεις από τον Όλυμπο. Ωστόσο η εγκατάλειψη του καθεστώτος της μητριαρχίας και η εγκαθίδρυση της αρσενικής κυριαρχίας γίνεται ήδη ορατή, όταν ο Δίας μπορεί να περιφρονεί τη γενετήσια αναγκαιότητα της πανίσχυρης Ήρας και να αποκτά με παρθενογένεση απογόνους 7 Όπως σημειώνει ο Δεληκωστόπουλος, όπως ανωτέρω, σελ. 118, για την αρσενική κυριαρχία πρέπει να σημειώσουμε ότι παρόλα αυτά στη βάση της υπάρχει πάντοτε η παρεμβολή του θηλυκού στοιχείου με τη μορφή της μάνας και της τροφού. Έτσι, η μυθολογία εντάσσει και υποτάσσει κι αυτόν ακόμα το Δία, όταν εγκαταλείφθηκε από τη μητέρα του Ρέα στους «Κουρήτες» να ανατρέφεται από δύο γυναίκες τροφούς: την Αμάλθεια και την Αδράστεια. Η παρουσία των δύο αυτών γυναικών υποδηλώνει αναμφισβήτητα ότι στην αρχή των πάντων, ακόμη και η ζωή του βασιλιά των θεών συνδέεται αναπόδραστα με τη γυναικεία ύπαρξη. Η συχέτιση κατά συνέπεια με το θηλυκό φύλο δεν είναι απλά θέμα κοινωνικών διαρθρώσεων, αλλά βιολογικής αναγκαιότητας. 5

6 μισές-γυναίκες και ως μισές-ζώα 8, έρχονται να συμπληρώσουν την προβολή της γυναικείας κυριαρχίας. Επιπλέον οι Αμαζόνες 9, ένας πολεμικός λαός στον οποίο οι άντρες όσοι υπήρχαν- δεν κατείχαν παρά θέση δούλου ή σε κάθε περίπτωση υποδεέστερου μέλους της κοινωνίας τους, ενώνονταν με ξένους για να κάνουν παιδιά, αλλά την ώρα του τοκετού θανάτωναν τα αγόρια ή, κατά μία άλλη εκδοχή, τα τύφλωναν. Ενώ οι Αθηναίες δεν συμμετείχαν καθόλου στην πολιτική ζωή και στους πολέμους και χρησίμευαν μόνο για την εξασφάλιση της συνέχειας του γένους των ανδρών τους, οι Αμαζόνες απέρριπταν το γάμο και την οικογενειακή ζωή, διαιώνιζαν τη γενιά τους μέσω των θηλυκών τους απογόνων, εμπλέκονταν σε πολέμους και διοικούσαν μόνες τους τις κοινωνίες τους. Δεν ήταν όμως Ελληνίδες, στοιχείο μεγάλης σημασίας, γιατί, όπως οι αλλοδαποί σε πολλούς σύγχρονους μύθους, τα έκαναν όλα λάθος. Οι Βάρβαροι θεωρούνταν κατά βάση διαφορετικοί από τους Έλληνες και, κατά τη γνώμη των περισσοτέρων, πολύ κατώτεροι απ αυτούς. Τις γυναίκες, επίσης, όταν τις συγκρίνανε με τους άντρες, τις θεωρούσαν διαφορετικές και κατώτερες κι έτσι μπορούσαν εύκολα να τις ταυτίσουν με τους βαρβάρους. Οι Αμαζόνες, επομένως, ως αλλοδαπές γυναίκες, ήταν διπλά καταδικασμένες. Ο τρόπος με τον οποίο ζούσαν, ήταν τελείως αντίθετος με εκείνο των πολιτισμένων Ελλήνων και παρέκκλιναν ριζικά από τις ελληνικές κοινωνικές αξίες, γιατί είχαν ελεύθερες ερωτικές σχέσεις, αρνούνταν το γάμο και θεωρούσαν τα κορίτσια πολύ ανώτερα από τα αγόρια 10. Ο Ηρόδοτος μας μιλά για μια κοινωνία Αμαζόνων που συγκατοίκησαν με τους Σκύθες κι αποτέλεσαν τους προγόνους των Σαυροματών, οι οποίοι έζησαν στις στέπες της Κεντρικής Ασίας. Γυναίκες έφιπποι κυνηγούν παρέα με άντρες, φορούν πολλές φορές ανδρικά ρούχα και 8 Χαρακτηριστικά παραδείγματα οι «Γοργόνες», τρεις αδελφές με χρυσά φτερά, χαυλιόδοντες αγριόχοιρου και φιδίσια μαλλιά, οι οποίες μετέτρεπαν τους άνδρες σε πέτρες. Η «Σφίγγα», που απεικονίζεται ως φτερωτό λιοντάρι με κεφάλι γυναίκας (εν αντιθέσει με τη Σφίγγα της Αιγύπτου, που δεν έχει φτερά) ή ως γυναίκα με πέλματα και στήθη λιονταριού, ουρά ερπετού και φτερά πτηνού. 9 Αμαζόνες: Το όνομά τους προέρχεται, κατά μία εκδοχή, από το στερητικό α και τη λέξη μαζός = μαστός, επειδή ακρωτηρίαζαν ή συνέθλιβαν το δεξί στήθος των κοριτσιών τους, για να διευκολύνουν το χειρισμό του τόξου. Κατά μία άλλη εκδοχή το όνομά τους υποδηλώνει τη σεξουαλική ανωριμότητα της έφηβης. 10 Blundell Sue, Οι Γυναίκες στην Κλασσική Αθήνα, Εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα 2006, σελ. 129 (στο εξής Blundell S., Οι Γυναίκες στην Κλασσική Αθήνα) 6

7 πολεμούν μαζί τους τον εχθρό 11. Σ αυτή την κοινωνία, επίσης, μία γυναίκα δεν μπορεί να παντρευτεί, αν δεν έχει σκοτώσει τουλάχιστον ένα άνδρα σε μάχη. Οι Λήμνιες γυναίκες, αντίθετα, είχαν συζύγους. Όμως επειδή κάποτε προσέβαλαν την θεά Αφροδίτη, τιμωρήθηκαν απ' αυτήν να αποπνέουν μια τρομερή μυρωδιά, η οποία τις απόπεμψε από τους άντρες τους, με αποτέλεσμα αυτοί να στραφούν στην αγκαλιά άλλων γυναικών. Οι Λήμνιες, λοιπόν, σκότωσαν όλους τους άντρες του νησιού για να τους εκδικηθούν κι από εκείνη τη στιγμή η Λήμνος αποτέλεσε κοινότητα αποκλειστικά γυναικών, την οποία κυβερνούσε η παρθένος Υψιπύλη. Όταν μία μέρα έφθασαν στο νησί οι Αργοναύτες, ενώθηκαν με τις Λήμνιες και ο Ιάσων παντρεύτηκε την Υψιπύλη. Και σ αυτό το μύθο όμως η βασιλεία των γυναικών τερματίστηκε με την εμφάνιση του ανδρικού στοιχείου κι άνοιξε ο δρόμος, μετά από μια περίοδο παθολογικών εκδηλώσεων στα μέλη της κοινότητας, για επιστροφή στη συνήθη ζωή 12. Το ερώτημα λοιπόν μετά από όλα τα ανωτέρω είναι: Πότε και τι συνετέλεσε στην αποφασιστική καθαίρεση της γυναίκας, που αποκαλύπτει μία φθονερή κακότητα, ακόμα και μισαλλοδοξία στην «ποδοπάτηση» της, όπως ισχυρίζεται ο Borneman 13, γεγονός που αποδίδεται αποκλειστικά στην οικονομική χειραφέτηση του άνδρα. Αν και παραδέχεται ότι «είναι ζήτημα εάν υπήρξαν ποτέ και πουθενά αλλού κοινωνικά συστήματα (σαν της μητριαρχικής περιόδου) με υψηλότερη ηθική». Καθώς η μητέρα ήξερε έτσι κι αλλιώς ποιο παιδί κρατούσε στην αγκαλιά της, δεν χρειαζόταν- αντίθετα με τον άντρα- το 11 Ηρόδοτος, Μούσαι, Ιστοριων τετάρτη επιγραφόμενη Μελπομένη: 116. Ἐπείθοντο καὶ ταῦτα οἱ νεηνίσκοι, διαβάντες δὲ τὸν Τάναϊν ὁδοιπόρεον πρὸς ἥλιον ἀνίσχοντα τριῶν μὲν ἡμερέων ἀπὸ τοῦ Τανάιδος ὁδόν, τριῶν δὲ ἀπὸ τῆς λίμνης τῆς Μαιήτιδος πρὸς βορέην ἄνεμον. ἀπικόμενοι δὲ ἐς τοῦτον τὸν χῶρον ἐν τῷ νυν κατοίκηνται, οἴκησαν τοῦτον. [2] καὶ διαίτῃ ἀπὸ τούτου χρὲωνται τῇ παλαιῇ τῶν Σαυροματέων αἱ γυναῖκες, καὶ ἐπὶ θήρην ἐπ ἵππων ἐκφοιτῶσαι ἅμα τοῖσι ἀνδράσι καὶ χωρὶς τῶν ἀνδρῶν, καὶ ἐς πόλεμον φοιτῶσαι καὶ στολὴν τὴν αὐτὴν τοῖσι ἀνδράσι φορέουσαι. 12 Cantarella E., Οι γυναίκες της Αρχαίας Ελλάδας, σελ Borneman Ernest, Η Πατριαρχία, Η Προέλευση και το Μέλλον του κοινωνικού μας συστήματος, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 2001 (στο εξής Borneman E., Η Πατριαρχία). 7

8 θεσμό της μονογαμίας. «Η μονογαμία εκφράζει την ανδρική κυριαρχία», συμπληρώνει, «γιατί μόνον ο άνδρας έχει συμφέρον να ζευγαρώνει η γυναίκα του μόνο μ αυτόν». Αντίθετα, συνεχίζει, δεν υπάρχει κανένας ηθικός λόγος να απαιτεί μία γυναίκα από τον άντρα με τον οποίο συζεί να μη σμίγει με καμία άλλη. Μόνο όταν διατρέφεται απ αυτόν έχει ένα πολύ σοβαρό οικονομικό λόγο να του είναι πιστή. Και συνεχίζει: «Το δίκαιο είναι προϊόν της πατριαρχίας. Η μητριστική κοινωνία δε ζύγιζε τη Δικαιοσύνη με τη ζυγαριά, παρά αντιμετώπιζε της μέλη της, όπως συμπεριφέρεται η μητέρα στα παιδιά της. Γιατί εν αρχή ην το γένος» ΤΟ ΑΧΡΕΙΟ ΓΕΝΟΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ Οι Έλληνες, πατέρες του πολιτισμού, έφθειραν τον εαυτό τους, κατακαιόμενοι απ αυτό το μίσος και δεν χρειάζεται μεγάλη εξυπνάδα για να καταλάβει κανείς ότι πίσω από αυτή την επιφανειακή περιφρόνηση κρύβονταν παράλογες φοβίες. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, αφότου ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς κι έσωσε την πάσχουσα φυλή των ανθρώπων, ο Δίας αποφάσισε να τον εκδικηθεί. Έβαλε τον Ήφαιστο να κατασκευάσει κάτι «επιβλαβές» που θα εξισορροπούσε το καλό της φωτιάς- μια γυναίκα με την «εμφάνιση ντροπαλής κόρης». Η Αθηνά την στόλισε με «ασημιά περιβολή» κι ένα πέπλο και της έμαθε τις τέχνες της νοικοκυρίας, το κέντημα και την υφαντική. Η Αφροδίτη της έδωσε χάρες, η Πειθώ χρυσά περιδέραια, οι Ώρες με τα πλούσια μαλλιά ένα στεφάνια από ανοιξιάτικα λουλούδια. Ο Δίας την ονόμασε «Πανδώρα», επειδή όλοι οι θεοί της είχαν προσφέρει δώρα. Αλλά η αξιαγάπητη παρθένα δεν ήταν καθόλου αυτό που φαινόταν. Γιατί η Αφροδίτη της έδωσε επίσης τη δύναμη να διεγείρει «ανελέητες επιθυμίες και ανθρωποκτόνες έγνοιες», ενώ ο Ερμής, ο θεός της κλεψιάς και της απάτης, της έδωσε «το μυαλό μιας σκύλας κι ένα απατηλό χαρακτήρα [ ] ψέματα και πανούργα λόγια. Και αυτό το όμορφο, 14 Ζωγράφου Λιλή, Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα, Η ιστορία ενός φαλλού, Εκδ. Αλεξάνδρεια 1998, σελ. 53 επ. με τις εκεί αναφορές της στον Borneman (στο εξής Ζωγράφου Λ., Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα) 8

9 διπρόσωπο πλάσμα, αυτή η «καθαρή παγίδα», είναι η πρόγονος του γυναικείου γένους, η «μάστιγα για τους ανθρώπους που τρώνε ψωμί» 15. Η περιγραφή της δημιουργίας της Πανδώρας από τον Ησίοδο εγείρει για το σύγχρονο κόσμο το πρώτο κατηγορητήριο κατά του αρχαίου ελληνικού μισογυνισμού 16. Μισογυνισμό που άνθρωποι μεγάλου αναστήματος σαν τον Θουκυδίδη επίρρωσαν με απόψεις όπως αυτή: Αν τη γυναίκα τη δημιούργησε θεός ξέρει αυτός, όπου κι αν βρίσκεται, ότι είναι ο πρόξενος της μεγαλύτερης συμφοράς. 15 Ησίοδος, Θεογονία, : Αὐτίκα δ ἀντὶ πυρὸς τεῦξεν κακὸν ἀνθρώποισιν γαίης γὰρ σύμπλασσε περικλυτὸς Ἀμφιγυήεις παρθένῳ αἰδοίῃ ἴκελον Κρονίδεω διὰ βουλάς. Ζῶσε δὲ καὶ κόσμησε θεὰ γλαυκῶπις Ἀθήνη ἀργυφέη ἐσθῆτι κατὰ κρῆθεν δὲ καλύπτρην δαιδαλέην χείρεσσι κατέσχεθε, θαῦμα ἰδέσθαι [ἀμφὶ δέ οἱ στεφάνους, νεοθηλέος ἄνθεα ποίης, ἱμερτοὺς περίθηκε καρήατι Παλλὰς Ἀθήνη. ] ἀμφὶ δέ οἱ στεφάνην χρυσέην κεφαλῆφιν ἔθηκε, τὴν αὐτὸς ποίησε περικλυτὸς Ἀμφιγυήεις ἀσκήσας παλάμῃσι, χαριζόμενος Διὶ πατρί. Τῇ δ ἐνὶ δαίδαλα πολλὰ τετεύχατο, θαῦμα ἰδέσθαι, κνώδαλ, ὅσ ἤπειρος πολλὰ τρέφει ἠδὲ θάλασσα τῶν ὅ γε πόλλ ἐνέθηκε, χάρις δ ἀπελάμπετο πολλή, θαυμάσια, ζῴοισιν ἐοικότα φωνήεσσιν. Αὐτὰρ ἐπεὶ δὴ τεῦξε καλὸν κακὸν ἀντ ἀγαθοῖο, ἐξάγαγ, ἔνθα περ ἄλλοι ἔσαν θεοὶ ἠδ ἄνθρωποι, κόσμῳ ἀγαλλομένην γλαυκώπιδος ὀβριμοπάτρης. θαῦμα δ ἔχ ἀθανάτους τε θεοὺς θνητούς τ ἀνθρώπους, ὡς ἔιδον δόλον αἰπύν, ἀμήχανον ἀνθρώποισιν. [ἐκ τῆς γὰρ γένος ἐστὶ γυναικῶν θηλυτεράων,] τῆς γὰρ ὀλώιόν ἐστι γένος καὶ φῦλα γυναικῶν, πῆμα μέγ αἳ θνητοῖσι μετ ἀνδράσι ναιετάουσιν οὐλομένης πενίης οὐ σύμφοροι, ἀλλὰ κόροιο. Ὡς δ ὁπότ ἐν σμήνεσσι κατηρεφέεσσι μέλισσαι κηφῆνας βόσκωσι, κακῶν ξυνήονας ἔργων αἳ μέν τε πρόπαν ἦμαρ ἐς ἠέλιον καταδύντα ἠμάτιαι σπεύδουσι τιθεῖσί τε κηρία λευκά, οἳ δ ἔντοσθε μένοντες ἐπηρεφέας κατὰ σίμβλους ἀλλότριον κάματον σφετέρην ἐς γαστέρ ἀμῶνται ὣς δ αὔτως ἄνδρεσσι κακὸν θνητοῖσι γυναῖκας Ζεὺς ὑψιβρεμέτης θῆκεν, ξυνήονας ἔργων ἀργαλέων ἕτερον δὲ πόρεν κακὸν ἀντ ἀγαθοῖο ὅς κε γάμον φεύγων καὶ μέρμερα ἔργα γυναικῶν μὴ γῆμαι ἐθέλῃ, ὀλοὸν δ ἐπὶ γῆρας ἵκοιτο χήτεϊ γηροκόμοιο ὅ γ οὐ βιότου ἐπιδευὴς ζώει, ἀποφθιμένου δὲ διὰ κτῆσιν δατέονται χηρωσταί ᾧ δ αὖτε γάμου μετὰ μοῖρα γένηται, κεδνὴν δ ἔσχεν ἄκοιτιν ἀρηρυῖαν πραπίδεσσι, τῷ δέ τ ἀπ αἰῶνος κακὸν ἐσθλῷ ἀντιφερίζει ἐμμενές ὃς δέ κε τέτμῃ ἀταρτηροῖο γενέθλης, ζώει ἐνὶ στήθεσσιν ἔχων ἀλίαστον ἀνίην θυμῷ καὶ κραδίῃ, καὶ ἀνήκεστον κακόν ἐστιν. Ὥς οὐκ ἔστι Διὸς κλέψαι νόον οὐδὲ παρελθεῖν. Οὐδὲ γὰρ Ἰαπετιονίδης ἀκάκητα Προμηθεὺς τοῖό γ ὑπεξήλυξε βαρὺν χόλον, ἀλλ ὑπ ἀνάγκης καὶ πολύιδριν ἐόντα μέγας κατὰ δεσμὸς ἐρύκει. Αλλά και Έργα και Ημέραι, Thornton S.Bruce, Έρως [ο Μύθος της Σεξουαλικότητας στην Αρχαία Ελλάδα], Μετάφραση Γρηγόρης Κονδύλης, Εκδ. Ακτή, 1998, σελ. 132 επ. (στο εξής Thornton S.B., Έρως) 9

10 Από κοντά και ο Όμηρος που επισημαίνει στην Οδύσσεια: Δεν υπάρχει στη γη πλάσμα πιο απαίσιο, πιο ξεδιάντροπο, από τη γυναίκα 17. Οι φιλόσοφοι Πλάτωνας και Αριστοτέλης, συντηρητικοί και οι δυο τους, φιλολάκωνας ο πρώτος, μοναρχικός ο δεύτερος, ανέπτυξαν διαφορετικές θέσεις για τη γυναίκες, οι διαφορές τους όμως δεν οφείλονται σε «φεμινιστικές» ή «αντιφεμινιστικές» απόψεις αλλά στις διαφορές του χαρακτήρα της φιλοσοφίας τους: Ο Πλάτωνας, επηρεασμένος από τη Σπάρτη, στις πολιτικές του θεωρίες παρουσίασε τις γυναίκες να μετέχουν στη διοίκηση του κράτους (Πολιτεία), δίνοντας τες σημαντικούς δημόσιους ρόλους, υψηλότερη εκπαίδευση, αθλητική αγωγή, συμμετοχή τους στη στρατιωτική εκπαίδευση και πρόσβαση στα δικαστήρια 18. Τοποθέτησε όμως την αναπαραγωγή του ανθρώπινου είδους μέσα από μία υπερβολική - ουτοπική θεωρία περί εξασφάλισης της σεξουαλικής επικοινωνίας σε υγιές πρότυπο, την κοινοκτημοσύνη, με τους αρσενικούς «φύλακες» της Πολιτείας του 19. Παρά την πρώϊμη όμως αυτή φεμινιστική αναβάθμιση των γυναικών, η γυναίκα παρουσιάζεται και απ' αυτόν ως όψιμο, αλλά και κατώτερο δημιούργημα των Θεών. Σύμφωνα λοιπόν μ αυτόν, στην αρχή όλες οι ψυχές φώλιαζαν σ ανδρικά κορμιά. Όσες απ αυτές ζούσαν άψογα στη γη, επέστρεφαν στα αστέρια, απ όπου και προέρχονταν. Αλλά η ψυχή που δεν ζούσε μία άμεμπτη 17 Βλ. Δεληκωστόπουλος Σ., Η γυναίκα όταν χτιζόταν ο πολιτισμός, σελ. 135 επ και Ξενίδου- Schild Β., Οι γυναίκες στην Ελληνική Αρχαιότητα, σελ. 161 επ., σύμφωνα με τους οποίους η εικόνα του τρόπου ζωής των γυναικών που προβάλλεται στα έπη του Ομήρου, σε μια πρώϊμη ανδροκρατούμενη κοινωνία, είναι σχετικά θετική-και μάλιστα τόσο, που πολλές φορές δημιουργείται η εντύπωση πως οι σχέσεις των δύο φύλων θα μπορούσαν να θεωρηθούν και ισότιμες. Η διάρθρωση της κοινωνίας αυτής καθηλώνει οπωσδήποτε τις γυναίκες σε μία πολύ συγκεκριμένη θέση μέσα στο κοινωνικό σύνολο, αλλά παρόλο που απαιτεί «μετριοπάθεια» και «σεμνότητα» στη συμπεριφορά των γυναικών, ωστόσο δεν τους επιβάλλεται ούτε να ζούνε αποκλεισμένες από το περιβάλλον τους, ούτε να μην εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους. 18 Tetlow Meier Elisabeth, Women, Crime and Punishment in Ancient Law and Society: Volume 2: Ancient Greece, Bloomsbury Academic, 2005, σελ. 147 (στο εξής Tetlow Meier E., Women, Crime and Punishment), Cantarella E., Οι γυναίκες της Αρχαίας Ελλάδας, σελ Flaceliere Robert, Ο Έρωτας στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδ. Παπαδήμα, 1989, σελ. 176 (στο εξής Flaceliere R., Ο Έρωτας στην Αρχαία Ελλάδα): Εύστοχα παρατηρεί στο σημείο αυτό ο συγγραφέας: «Είναι φανερό πως η αγάπη του άνδρα και της γυναίκας στο γάμο δεν αξίζει για τον Πλάτωνα, την ωραία ονομασία Έρως. Παράξενη μορφή κομμουνισμού, με την οποία «βλασφημεί» τον ίδιο τον έρωτα, που η καθαυτό φύση του είναι η αποκλειστική στοργή ανάμεσα σε δύο πλάσματα. 10

11 ζωή ξαναγύριζε στη γη χάρη σε μια δεύτερη γέννηση, αυτή τη φορά με τη μορφή γυναίκας. Αν σ αυτή τη δεύτερη ενσάρκωσή της συμπεριφερόταν υπερβολικά φιλήδονα, υποβιβαζόταν μία βαθμίδα χαμηλότερα: ξαναγεννιόταν για τρίτη φορά, με τη μορφή ζώου. Από την άλλη ο πραγματιστής μαθητής του, Αριστοτέλης, αν και αγαπούσε τις γυναίκες δεν πρότεινε καμία βελτίωση της θέσης τους: Έτσι επιλέγει στα Πολιτικά: «Εν πρώτοις είναι ανάγκη να συνδυασθούν εκείνα τα οποία άνευ αλλήλων δεν δύναται να υπάρχουν, ως π.χ. είναι το θήλυ και το άρρεν χάριν της τεκνογονίας (και τούτο όχι εξ ελευθερίας εκλογής και αποφάσεως, αλλά καθώς και εις τα άλλα ζώα και τα φυτά εκ της φυσικής επιθυμίας να αφήσουν άλλο όμοιόν των όταν εκλείψουν) και το άρχον και το αρχόμενον χάριν της διατηρήσεως του είδους. Διότι το μεν δυνάμενον διά της διανοίας να προβλέπει είναι εκ φύσεως άρχον και εκ φύσεως δεσπόζον, το δε άλλο δυνάμενον διά του σώματος να εκτελεί είναι εκ φύσεως αρχόμενον και εκ φύσεως δούλον: δι αυτό και τα συμφέροντα δεσπότου και δούλου συμπίπτουν. Από τη φύσιν λοιπόν έχει καθορισθεί ο προορισμός της γυναικός και του δούλου...» 20. Στο ίδιο έργο θεωρεί δυστύχημα για τη Σπάρτη το ό,τι τα 2/5 της καλλιεργήσιμης γης ανήκαν σε γυναίκες, ενώ συνδέει την αποτυχία του σπαρτιατικού πολιτικού συστήματος με την αδυναμία της νομοθεσίας να θέσει υπό έλεγχο τη συμπεριφορά των γυναικών, αφού αυτές «ζουν βίο τρυφηλό κι επιρρεπή σε κάθε ακολασία» 21. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος θεωρούσε τη Σπάρτη «γυναικοκρατούμενη» πόλη, με τον όρο όμως να σημαίνει οι γυναίκες δεν βρίσκονταν υπό στενό περιορισμό, όπως στην Αθήνα. Κατ αυτόν οι γυναίκες είναι νωθρότερες από τους άντρες, πιο δυσκίνητες, αλλά πιο εύπιστες, αποθαρρύνονται και απελπίζονται ευκολότερα, έχουν μεγαλύτερη τάση να βάζουν τα κλάματα, είναι πιο γκρινιάρες, πιο ζηλιάρες, συγχωρούν δυσκολότερα και κοροϊδεύουν ευκολότερα, είναι πιο ψεύτρες, πιο αδιάντροπες και πιο εριστικές από τους άντρες. Και συνεχίζει: Η σιωπή δίνει ομορφιά και χάρη στη γυναίκα Πολιτικά, 1252 α 21 Πολιτικά, 1269b-1270b 22 Πολιτικά, 1260a, 31 11

12 Με παρόμοιο τρόπο ο Ευριπίδης ονειρεύεται ένα κόσμο όπου ο άνδρας θα μπορεί να αγοράζει παιδικό σπόρο με το χρυσάφι του και το ασήμι του, για να αποφεύγει έτσι τα σμίξιμο με τη γυναίκα. Και ονειρεύεται ο Ιάσων στη Μήδεια ένα κόσμο όπου οι θνητοί θα αναπαράγονταν «με κάποιο άλλο τρόπο χωρίς να υπάρχουν γυναίκες. Κι έτσι οι άνθρωποι δεν θα γνώριζαν καθόλου το κακό 23». Ο Σωκράτης συνήθιζε να λέει ότι ευγνωμονούσε τη μοίρα για τρεις λόγους: Πρώτον, επειδή γεννήθηκε άνθρωπος και όχι ζώο. Δεύτερον, επειδή γεννήθηκε άνδρας και όχι γυναίκα. Και τρίτον, επειδή ήταν Έλληνας και όχι βάρβαρος. Ο Αριστοφάνης, που οι κωμωδίες αποτελούν κατά τους μελετητές τον καθρέφτη της αθηναϊκής μικροαστικής κοινωνίας του Ε αιώνα π.χ, γράφει στη Λυσιστράτη: «Σαν τη γυναίκα δεν υπάρχει άλλο θεριό, μήτε φωτιά, μήτε και τίγρη με τόση αγριάδα» 24. Ο πανικός που διακατείχε την ανδροκρατική κοινωνία της Αθήνας προκύπτει και από μία παράγραφο της νομοθεσίας του Σόλωνα, όπου ορίζεται ότι οι υποχρεώσεις που αναλήφθηκαν είναι άκυρες, αν τις επωμίστηκε κανείς κάτω από την επιρροή γυναικών 25. Όταν πρόκειται για γυναίκες, το καλύτερο που μπορεί να συμβεί είναι να μη γίνεται λόγος γι αυτές, λέει ο Περικλής 26, αν και ο ίδιος χώρισε τη 23 Ευριπίδης, Μήδεια, : «χρῆν γὰρ ἄλλοθέν ποθεν βροτοὺς παῖδας τεκνοῦσθαι θῆλυ δ οὐκ εἶναι γένος χοὕτως ἂν οὐκ ἦν οὐδὲν ἀνθρώποις κακόν». 24 Αριστοφάνης, Λυσιστράτη, 1014 επ.: «οὐδέν ἐστι θηρίον γυναικὸς ἀμαχώτερον, οὐδὲ πῦρ, οὐδ ὧδ ἀναιδὴς οὐδεμία πόρδαλις». 25 Δημοσθένης, Κατά Στεφάνου Ψευδομαρτυριών Β, 14: ΝΟΜΟΣ: «Ὅσοι μὴ ἐπεποίηντο, ὥστε μήτε ἀπειπεῖν μήτ ἐπιδικάσασθαι, ὅτε Σόλων εἰσῄει τὴν ἀρχήν, τὰ ἑαυτοῦ διαθέσθαι εἶναι ὅπως ἂν ἐθέλῃ, ἂν μὴ παῖδες ὦσι γνήσιοι ἄρρενες, ἂν μὴ μανιῶν ἢ γήρως ἢ φαρμάκων ἢ νόσου ἕνεκα, ἢ γυναικὶ πειθόμενος, ὑπὸ τούτων του παρανοῶν, ἢ ὑπ ἀνάγκης ἢ ὑπὸ δεσμοῦ καταληφθείς.» 26 Θουκυδίδης, Ιστορία II, 45: εἰ δέ με δεῖ καὶ γυναικείας τι ἀρετῆς, ὅσαι νῦν ἐν χηρείᾳ ἔσονται, μνησθῆναι, βραχείᾳ παραινέσει ἅπαν σημανῶ. τῆς τε γὰρ 12

13 σύζυγό του και διατηρούσε σχέση με την αλλοδαπή εταίρα Ασπασία μάλιστα καταστρατηγώντας τον ίδιο του το νόμο, μετά το θάνατο των παιδιών που είχε από την πρώτη του σύζυγο, αναγνώρισε ως νόμιμο το παιδί που απέκτησε μαζί της. Αν η γυναικεία δόξα έχει για μέτρο τη σιωπή των αντρών, η δόξα του γένους γυναικών θα ήταν παραδόξως- πολύ ισχνή. Η προειδοποίηση του Περικλή δεν εισακούστηκε: Για το γένος των γυναικών οι Έλληνες κινητοποίησαν ωκεανούς λόγου και σίγουρα αυτό δεν θα συνέβαινε εάν οι Ελληνίδες και ειδικότερα οι Αθηναίες ήταν όντα αδύναμα, δειλά, θύματα μιας μισογυνικής πατριαρχίας. Μία τέτοια αντίληψη στερεί από κάθε νόημα την Πανδώρα την Ελένη, γυναικείο μυστήριο που το φωτοστέφανο της ομορφιάς και της φυσικής της ευγένειας, την προφυλάσσει από κάθε μικροπρέπεια κι όταν βρίσκεται μέσα στην αναταραχή του πάθους κι όταν απολαμβάνει την ηρεμία του ξανακερδισμένου σπιτιού της την Πηνελόπη, σύμβολο της ανήσυχης πιστότητας που ζει με την ανάμνηση και την ελπίδα, πανούργα ευαίσθητη, υπομονετική, ενστικτωδώς δύσπιστη μπροστά στη διαβλεπόμενη ευτυχία, που τελικά είναι γραμμένο να την ξαναβρεί την Κλυταιμνήστρα και τη Μήδεια, τερατώδεις εξαιρέσεις στη συμπαθητική παρέλαση των γυναικών της ηρωϊκής εποχής, αν και για την τελευταία ο χορός θα της αναγνωρίσει το ελαφρυντικό της παράνοιας που μπορεί να προκαλέσει σε μία γυναίκα η απιστία και η εγκατάλειψη από το σύζυγό της τη δυναμική Λυσιστράτη, που προτρέπει τις γυναίκες της Αθήνας και της Σπάρτης να κηρύξουν σεξουαλική απεργία, προκειμένου να πείσουν τους άντρες τους να σταματήσουν τον Πελοποννησιακό πόλεμο - όλες αυτές αλλά και πολλές άλλες γυναίκες που το μεγαλείο τους εξαρτάται από την παραδοχή ότι και οι άντρες είναι τρωτοί και γι αυτό φοβούνται την ερωτική δύναμη των γυναικών. Γιατί κανείς δεν φοβάται εκείνο που αντιλαμβάνεται ως ανίσχυρο, γεγονός που ομολογεί ο Νίκος Καζαντζάκης πολλούς αιώνες μετά, συμπεριλαμβάνοντάς την στα τετραθέμελα του κόσμου τούτου: ψωμί, κρασί, φωτιά, γυναίκα. ὑπαρχούσης φύσεως μὴ χείροσι γενέσθαι ὑμῖν μεγάλη ἡ δόξα καὶ ἧς ἂν ἐπ' ἐλάχιστον ἀρετῆς πέρι ἢ ψόγου ἐν τοῖς ἄρσεσι κλέος ᾖ. 13

14 3. Η ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ Η αρχαία ιστορία έχει περιέλθει σε μας σαν μία άτακτη διαδοχή περιόδων για τις οποίες διαθέτουμε χρήσιμες μαρτυρίες, ανάμεικτες με περιόδους που παραμένουν σκοτεινές εξαιτίας της σπανιότητας γραπτών τεκμηρίων. Η τέχνη της γραφής εξαφανίστηκε στα τέλη της εποχής του Χαλκού με την πτώση του μυκηναϊκού πολιτισμού. Ως εκ τούτου, ελάχιστες πληροφορίες διαθέτουμε για τους τέσσερις αιώνες που ακολούθησαν την εποχή του Τρωϊκού Πολέμου ( π.χ), γι αυτό και η περίοδος αυτή έμεινε γνωστή στην ιστορία ως Σκοτεινοί Αιώνες. Η περίοδος της ελληνικής ιστορίας που ακολουθεί τους σκοτεινούς χρόνους κι επεκτείνεται ως τις αρχές των κλασσικών χρόνων ( π.χ) ονομάστηκε εποχή του μεγάλου ελληνικού αποικισμού και αρχαϊκή εποχή. Ατυχώς, ακόμη και για την περίοδο αυτή δεν διαθέτουμε παρά αποσπασματικά κατάλοιπα της γραμματείας της, ωστόσο η εικόνα που έχουμε για την εποχή αυτή διευρύνεται ως ένα ελάχιστο βαθμό χάρη στα τεκμήρια των εικαστικών τεχνών, κυρίως της γλυπτικής και της αγγειογραφίας, αλλά και των επιγραφών που αποτυπώνουν αυτούσια τα νομοθετικά κείμενα της εποχής και αποτελούν και την κύρια πηγή πληροφόρησης για την πολιτική, κοινωνική και οικονομική ιστορία της. Τα ψήγματα πληροφοριών που διαθέτουμε προέρχονται από ποικίλες πηγές, διάσπαρτες σε τεράστιο γεωγραφικό εύρος και δυστυχώς, για κάθε πόλη μονίμως γνωρίζουμε περισσότερα για την αριστοκρατία παρά για τις κατώτερες τάξεις. Στις αρχές της εποχής αυτής τοποθετείται ο παραμερισμός της βασιλείας από τους μεγαλοκτηματίες ευγενείς και η διαμόρφωση των διάφορων πόλεων-κρατών. Η πόλη, κέντρο της πολιτικής ζωής, όπου παίρνονται οι σχετικές με τα κοινά αποφάσεις, δημιουργείται γύρω από την ακρόπολη, ένα οχυρωμένο λόφο ή ύψωμα. Εκεί κατοικούν οι ευπατρίδες, που συγκεντρώνουν στα χέρια τους την εξουσία καθώς και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Στην περιοχή γύρω από τον οικισμό, ο αγροτικός πληθυσμός ασχολείται κατά βάση με την καλλιέργεια της γης, που το μεγαλύτερο μέρος της ανήκει στους ευγενείς. Πόλεις, όπως η Κόρινθος, η Μίλητος και η Αθήνα άρχισαν να έχουν και μειονότητες κατοίκων που ασχολούνταν με το εμπόριο ή τη βιοτεχνία. 14

15 Ενώ στην αρχή των σκοτεινών χρόνων ο πληθυσμός των διάφορων πόλεων είχε μειωθεί αισθητά και ο ελληνικός χώρος είχε κυριολεκτικά ερημωθεί, στην αρχαϊκή εποχή εμφανίζεται το αντίστροφο δημογραφικό πρόβλημα: ο υπερπληθυσμός απειλεί την κοινωνική ενότητα και δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους για την τροφοδοσία των κατοίκων της πόλης και της υπαίθρου. Έτσι, από τα μέσα του 8ου αιώνα και μετά, οι Έλληνες της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νήσων, πεπειραμένοι ναυτικοί που κάνουν ανταλλαγές προϊόντων με άλλους λαούς της περιοχής της Μεσογείου, αναγκάζονταν να αποδημήσουν. Αναζητώντας νέο βιοτικό χώρο, δημιουργούν αποικίες σε άπειρα σημεία του τότε γνωστού κόσμου. Με αυτόν τον τόπο και μετά από τον καθιερωμένο χρησμό του μαντείου των Δελφών, ιδρύεται η μία αποικία μετά την άλλη: στις ακτές της νότιας Ιταλίας, της Σικελίας και της νότιας Γαλλίας, στην Προποντίδα και τη νότια Ρωσία καθώς και στις ακτές της Μικράς Ασίας. Οι νέες πόλεις ήταν ανεξάρτητες από τις μητροπόλεις τους, αλλά φυσικά ιδρύθηκαν σύμφωνα με τα οικεία στους οικιστές πρότυπα. Ωστόσο η κοινωνική ισορροπία δεν αποκαταστάθηκε μετά τον αποικισμό. Οι συνεχείς πόλεμοι μεταξύ των πόλεων και η κοινωνική ανισότητα και τα χρέη προς τους ευγενείς γαιοκτήμονες (χρέη που οδηγούσαν στην απώλεια της καλλιεργήσιμης γης και των υποδούλωση των αγροτών) υποδαύλιζαν συνεχώς αναταραχές στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, με αίτημα την απάλειψη των χρεών και τον αναδασμό της γης 27. Η κρίση αυτή οδήγησε στην πτώση της ολιγαρχίας και στη γέννηση, καταρχάς, του τιμοκρατικού συστήματος διακυβέρνησης 28 και στη συνέχεια του δημοκρατικού πολιτεύματος. 27 Στην αριστοτελική πραγματεία για την αθηναϊκή πολιτεία διαβάζουμε ότι «Οι φτωχοί [που] λέγονταν πελάτες και εκτήμοροι [...] καλλιεργούσαν τα κτήματα των πλουσίων. Όλη η γη ανήκε στους πλούσιους. Σε περίπτωση που δεν έδιναν όλο το ποσό της μίσθωσης, ο νόμος τους έκανε δούλους και τους ίδιους και τα παιδιά τους» (Αθηναίων Πολιτεία 5.1). 28 Η πρώτη γνωστή σε εμάς σημαντική ρήξη με το καθεστώς αυτό, που αναγνώριζε τα αποκλειστικά προνόμια της κληρονομικής αριστοκρατίας, σημειώθηκε με το τιμοκρατικό σύστημα που εισήγαγε στην Αθήνα ο Σόλωνας στα 594 π.χ., σύμφωνα με το οποίο το σώμα των πολιτών διαιρέθηκε σε τέσσερις τάξεις, με μόνο κριτήριο το αγροτικό εισόδημα και όχι την καταγωγή. Οι τρεις ανώτερες τάξεις (πεντακοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες) ασκούσαν τα 15

16 3.1. ΤΟ ΑΡΧΑΪΚΟ ΙΔΕΩΔΕΣ ΤΗΣ ΣΥΖΥΓΟΥ Η αρχαϊκή εποχή υπήρξε για τις γυναίκες κρίσιμη. Οι μεταβολές που συντελέσθηκαν ευρύτατα στην κοινωνία, επηρέασαν φυσικά και τα θηλυκά της μέλη και μέσα στο πλαίσιο της ανάπτυξης της πόλης, ψηφίστηκαν νόμοι και καθιερώθηκαν συνήθειες που προσδιόρισαν τη θέση των γυναικών για αρκετούς αιώνες μετά. Με μια πρώτη ματιά δεν διακρίνουμε μεγάλες διαφορές στη θέση των γυναικών, στην έναρξη τουλάχιστον αυτής της εποχής, σε σχέση με την εποχή που περιγράφει ο Όμηρος. Το ομηρικό πρότυπο συζύγου, τουλάχιστον όπως αντιπροσωπεύεται από την Ανδρομάχη στην Ιλιάδα και την Πηνελόπη στην Οδύσσεια, αναγνώριζε ως προορισμό της γυναίκας την παραγωγή και την ανατροφή απογόνων και την ενασχόληση με το νοικοκυριό, είτε υφαίνοντας, είτε επιβλέποντας τις δούλες του σπιτιού και τα αποθηκευμένα αγαθά, καθήκον ιδιαίτερα σημαντικό, εάν λάβει κανείς υπόψιν του πόσο συχνά έλειπε ο σύζυγος σε στρατιωτικές ή διπλωματικές αποστολές 29. Στην Ιλιάδα ο Έκτωρ μιλά στη γυναίκα του Ανδρομάχη για την κατανομή των εργασιών ανάμεσα στους δύο συζύγους ανάλογα με το φύλο: «Αλλά γύρνα στο σπίτι σου και κοίτα τη δουλειά σου. Ο αργαλειός και η ρόκα να είναι η μόνη σου έγνοια. Και πες στις υπηρέτριες σου να κάνουν το ίδιο. Κι άσε τον πόλεμο στους άντρες. Η μάχη είναι δουλειά των αντρών της Τροίας και πρώτα απ όλα δική μου» 30. Έτσι και στην προκλασσική εποχή εξακολουθεί να ισχύει η απόλυτη κοινωνική επιταγή ότι ο γάμος και η οικογένεια έπρεπε πρώτα να εξυπηρετούν τα συμφέροντα του κράτους και μετά την προσωπική ικανοποίηση των πολιτών. Βλέπουμε λοιπόν τις γυναίκες της αριστοκρατίας διάφορα δημόσια αξιώματα, ενώ η τέταρτη τάξη (θήτες), για πρώτη φορά στην ιστορία της Αθήνας, αποκτούσε το δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία του δήμου. 29 Fantham Elaine, Peet Foley Helene, Boymel Kampen Natalie, Pomeroy Sarah B., Shapiro Alan H., Οι γυναίκες στον αρχαίο κόσμο, Εκδ. Πατάκη 2004, σελ. 53 (στο εξής Fantham E., Peet Foley H., Boymel Kampen N., Pomeroy S., Shapiro A., Οι γυναίκες στον αρχαίο κόσμο) 30 Ιλιάδα Ζ,

17 να παίζουν σημαντικό ρόλο στις περιπτώσεις επιγαμίας ανάμεσα σε μέλη μεγάλων γενών, όπως και στα ομηρικά έπη. Ο ρόλος αυτών ήταν συχνά και πολιτικός. Για τους μεγάλους δυνάστες ο γάμος αποτελούσε το μέσο για τη σταθεροποίηση και την καλλιέργεια των πολιτικών τους σχέσεων, αλλά και την αύξηση του προσωπικού τους κύρους. Μετά τη σύναψη του γάμου, οι θυγατέρες δεν διέκοπταν τις στενές σχέσεις τους με τον οίκο του πατέρα τους κι έτσι αποτελούσαν τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα α αυτόν και την οικογένεια του συζύγου τους 31. Ο γάμος από έρωτα ήταν σπάνιο δε αλλά υπαρκτό φαινόμενο. Ο Πεισίστρατος, τύραννος της Αθήνας, έδωσε την κόρη του σε ένα νέο άντρα, ο οποίος ήταν τόσο ερωτευμένος μαζί της που «κλέφτηκαν». Ο νεαρός αυτός ονομαζόταν Θρασυμήδης ή Θρασύβουλος και πήρε την κόρη του Πεισίστρατου για να καταφύγουν στην Αίγινα με πλοίο. Ο Ιππίας, ο αδελφός της, έτυχε να περιπολεί με τον στόλο για πειρατές και επειδή το πλοιάριο του Θρασύβουλου κινείτο με μεγάλη ταχύτητα το θεώρησε ύποπτο και συνέλαβε το πλήρωμα. Οι άνδρες του Θρασύβουλου δεν λιποψύχησαν ούτε ικέτεψαν και φέρονται να είπαν στον Ιππία «να τους κάνει ό,τι νομίζει». Όταν ο Πεισίστρατος ενημερώθηκε για την ανεύρεση της κόρης του και όλα τα καθέκαστα, ο Ιππίας ή η Τιμώνασσα, η σύζυγος του Πεισίστρατου, πρότειναν να εκτελεστεί ο ερωτευμένος απαγωγέας και ο τύραννος διαφώνησε: «αν σκοτώνουμε όσους μας αγαπάνε, τότε τι πρέπει να κάνουμε σε όσους μας μισούν;» φέρεται να είπε. Και εκτιμώντας το θάρρος του νεαρού, του επέτρεψε να παντρευτεί την κόρη του. Ο Κλεισθένης, ο τύραννος της Σικυώνας μεταξύ 600 και 570 π.χ φιλοξένησε επί ένα χρόνο δεκατρείς επίδοξους μνηστήρες από διάφορες πόλεις προκειμένου να διαγωνιστούν και να βαθμολογηθούν, ώσπου να επιλεγεί ο πιο κατάλληλος για την κόρη του Αγαρίστη 32. Αλλά και ο γάμος του τυράννου της Κορίνθου, Περίανδρου και της Μέλισσας, κόρης του Πεισίστρατου, ήταν «υπόθεση» καρδιάς και όχι της πολιτικής. Την ερωτεύτηκε 31 Ξενίδου Schild Β, Οι γυναίκες στην ελληνική αρχαιότητα, σελ. 205 επ. 32 Andrewes Antony, Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, Β Έκδοση, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 2008, σελ. 218 (στο εξής Andrewes A., Αρχαία Ελληνική Κονωνία) 17

18 παράφορα, όταν εκείνη μοίραζε κρασί στα ποτήρια των εργατών σε ένα αγρό, φορώντας ένα αποκαλυπτικό χιτώνα χωρίς επενδύτη. Ο Περίανδρος την παντρεύτηκε με τη συναίνεσή της όπως φαίνεται, για να την σκοτώσει αργότερα πάνω σε μία κρίση ζηλοτυπίας 33! Ενώ ένας άλλος πατέρας, μόλις οι θυγατέρες του έφθασαν σε ηλικία γάμου, τις έδωσε μία προίκα τρανταχτή και τις επέτρεψε να διαλέξουν, απ όλους τους Αθηναίους, όποιον ήθελαν για σύζυγό τους 34. Τη συμπεριφορά αυτού του οικογενειάρχη μπορούμε να υποθέσουμε ότι επιδοκιμάζει ο Ηρόδοτος, συγχρόνως όμως την παρουσιάζει σα μία σπάνια εξαίρεση. Στην τραγική ιστορίας της Μέλισσας αλλά και σ εκείνη της όμορφης κόρης του Πεισίστρατου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα επεισόδια της συνάντησης στο δρόμο και στα κτήματα. Τα επεισόδια αυτά δείχνουν ότι τουλάχιστον τα συγκεκριμένα κορίτσια δεν ήταν κλεισμένα στο γυναικωνίτη: κινούνταν ελεύθερα στους δρόμους της πόλης ή στην ύπαιθρο, όπου ήταν εξαιρετικά πιθανό να έρθουν σε επαφή με άντρες. Τα περιστατικά αυτά επιδέχονται δύο ερμηνείες: είτε ότι τη δυνατότητα της ελεύθερης κυκλοφορίας είχανε μόνο οι αριστοκράτισσες, είτε ότι στα τέλη του 6 ου αιώνα δεν είχε ακόμη επικρατήσει ο εγκλεισμός των γυναικών στο γυναικωνίτη, μακριά από κάθε αρσενικό, προκειμένου να περιφρουρηθεί η τιμή τους. Οι γυναίκες της εποχής αγνοούν τους κανόνες καλής συμπεριφοράς, που θα διατυπωθούν αργότερα σε αντίστοιχες πραγματείες, οι οποίες δεν δέχονται παρά τρεις μόνο λόγους εξόδου για μία τίμια γυναίκα: τη συμμετοχή σε μία γιορτή, τα ψώνια και τις θρησκευτικές υποχρεώσεις. Παρόλα αυτά, η διάκριση άντρα-γυναίκα, που σε αυτή την εποχή αρχίζει να γίνεται έντονη, οφείλεται και επιβάλλεται από ετερογενείς λόγους. Ένας απ 33 Pomeroy B. Sarah, Θεές, Πόρνες, Σύζυγοι και Δούλες, Εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α.Καρδαμίτσα 2008, σελ. 68 (στο εξής Pomeroy B. S., Θεές, Πόρνες, Σύζυγοι και Δούλες) 34 Ηροδότου ΣΤ, 122, 2 «τοῦτο δὲ κατὰ τὰς ἑωυτοῦ θυγατέρας ἐούσας τρεῖς οἷός τις ἀνὴρ ἐγένετο ἐπειδὴ γὰρ ἐγίνοντο γάμου ὡραῖαι, ἔδωκέ σφι δωρεὴν μεγαλοπρεπεστάτην ἐκείνῃσί τε ἐχαρίσατο ἐκ γὰρ πάντων τῶν Ἀθηναίων τὸν ἑκάστη ἐθέλοι ἄνδρα ἑωυτῇ ἐκλέξασθαι, ἔδωκε τούτῳ τῷ ἀνδρί.» 18

19 αυτούς, σύμφωνα με τον Δεληκωστόπουλο, είναι το γεγονός ότι στη μυθολογική σκέψη οι θεοί κατ ουσίαν δεν προσδιορίζουν τη μοίρα των ανθρώπων. Αντίθετα, η δική τους μοίρα προσδιορίζεται από τους ανθρώπους. Οι τελευταίοι απέδωσαν στο δωδεκάθεο του Ολύμπου και γενικότερα σ όλες τις θεϊκές υπάρξεις, στοιχεία και ιδιότητες προερχόμενες από τη δική τους εξελικτική πραγματικότητα. Ό,τι συμβαίνει στον Όλυμπο, είναι καθαρή αντανάκλαση των ιδεών και των αντιλήψεων που απορρέουν από τους προβληματισμούς και τις συλλήψεις του θνητού ανθρώπου, καθώς αυτός χτίζει τη νέα, κάθε φορά, κοινωνία και καθορίζει τις αναπροσαρμογές της. Έτσι δεν δημιούργησαν οι μύθοι την όποια κοινωνική εξέλιξη, ούτε βέβαια τις επιλογές και τις αξίες της. Απλώς τις απεικονίζουν ή τις αντικατοπτρίζουν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ίδια η ανθρώπινη σκέψη προχώρησε σε καινούριες αξιολογήσεις, ενώ τα γεγονότα των νέων κάθε φορά εποχών και των αναγκών τους, έχτισαν τους εξελισσόμενους, πιο σύγχρονους όρους, κοινωνικής συμβίωσης. Ένας δεύτερος και πολύ σημαντικός ρόλος της ένταξης του γυναικείου φύλου σε δεύτερη μοίρα, ο υποβιβασμός (κοινωνικός, πολιτικός και θεσμικός) της θηλυκής ανθρώπινης ύπαρξης έναντι του αρσενικού, αντικατοπτρίζει τη μετεξέλιξη του κόσμου. Ο νέος αυτός κόσμος κυριαρχείται, όχι από τη μέριμνα της μητριαρχικής κοινωνίας, αλλά από τον ανταγωνισμό και την προσπάθεια επικράτησης του ενός λαού πάνω στον άλλο. Στην κοινωνία δημιουργήθηκαν πλήθη νέων ανταγωνιστικών αναγκών και η ανταπόκριση σε αυτές υπερέβη το όρια του ιδανικού συνδυασμού της αμοιβαίας συνεργασίας του άντρα και της γυναίκας, όπως αυτά που μας έδωσε η ποίηση του Ομήρου. Βέβαια δεν υπήρχε νομική «ισότητα» των φύλων, ούτε ελευθερία βούλησης για τη γυναίκα, όπως τουλάχιστον την εννοούμε σήμερα. Οι οικογενειακοί θεσμοί είχαν περισσότερο κοινωνική και λιγότερο νομική υπόσταση και ήταν και τότε ανδροκρατικοί. Τέλος, σημαντικό ρόλο στην υποτίμηση της γυναίκας έπαιξε το κλίμα μισογυνισμού, που γεννήθηκε και καλλιεργήθηκε αυτή την εποχή από την ποίηση του Ησίοδου και του Σιμωνίδη, η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση 19

20 προς τον εγκωμιαστικό και πολυτραγουδισμένο έρωτα άλλων ποιητών της αρχαϊκής εποχής, όπως του Αρχίλοχου και του Μίμνερμου. Η εχθρική στάση του Ησίοδου απέναντι στις γυναίκες είναι μία όψη της πικρίας που διαπερνά όλο το έργο του, πικρία που απορρέει από την εμπειρία της κοινωνικής και οικονομικής αδικίας που επικρατούσε στην εποχή του. Κάτω από την πίεση της φτώχειας ο ποιητής βλέπει τη γυναίκα σαν αναγκαίο κακό, σαν αβάσταχτο οικονομικό βάρος, αλλά και σαν αναγκαίο κακό, που κανείς δεν μπορεί να το αποφύγει, γιατί τότε ποιος θα γηροκομούσε τους άντρες 35 ; Συμπλέουσα και η στάση του Σιμωνίδη που περιγράφει στο έργο του τους οχτώ τύπους «κακών» γυναικών, οι οποίες συγκρίνονται είτε με ζώα (χοίρος, πίθηκος, άλογο, αλεπού, γαϊδούρι κλπ) είτε με στοιχεία της φύσης (γη, θάλασσα) 36 για να τους αντιδιαστείλει με τον ένατο τύπο γυναίκας, τη «μέλισσα», «που όποιος άντρας την αποκτήσει είναι τυχερός, γιατί μόνο πάνω σ αυτή δεν κολλάει ψεγάδι». Η μέλισσα είναι άξια προσοχής όχι μόνο για την εκ φύσεως εργατικότητά της, αλλά και για τον ασεξουαλικό τρόπο αναπαραγωγής της. Επομένως και η ενάρετη γυναίκα δεν θα πρέπει να επιδεικνύει κανένα ενδιαφέρον για τη γενετήσια πράξη, ειδάλλως μπορεί να παρασυρθεί στη μοιχεία και να κάνει τον κερασφόρο σύζυγό της περίγελο της γειτονιάς. Σε διαφορετικούς τόνους, ο Μίµνερµος 37, εκπρόσωπος της λυρικής ποίησης και δημιουργός της ερωτικής ελεγείας, συγκαταλέγεται στους ποιητές που υµνεί τις φευγαλέες και παροδικές απολαύσεις του έρωτα και της νεότητας. Ο έρωτας ταυτίζεται με τη νεότητα, ενώ ο θάνατος με τα γηρατειά. Η εικόνα που µας παρουσιάζει είναι εκείνη της γυναίκας που προκαλεί τον πόθο και την ερωτική ικανοποίηση. Αδυνατώντας να αντιµετωπίσει τα γηρατειά στους µελαγχολικούς στίχους του, ο ποιητής, µας παραθέτει ως µόνη σχέση άνδρα και γυναίκας την ερωτική. Βέβαια, αξιοσηµείωτο είναι ότι τοποθετεί τις ερωτικές απολαύσεις σε ίση µοίρα και για τις γυναίκες και για τους άνδρες. Εδώ ίσως βρίσκεται και η πρωτοτυπία του, καθώς η γυναίκα στην αρχαϊκή 35 Ησίοδος, Θεογονία, και Έργα και Ημέραι, Σημωνίδης, Ίαμβος κατά Γυναικών, Γεννήθηκε στη Σμύρνη της Ιωνίας, όμως οι αρχαίοι τον αποκαλούσαν «Κολοφώνιο», ίσως επειδή βαστούσε από την Κολοφώνα της Μ.Ασίας. Άκμασε την περίοδο π.χ. 20

21 κοινωνία δεν είναι αναγκαίο να ικανοποιείται ερωτικά, παρά µόνο να τεκνοποιεί υγιείς απογόνους και κατά προτίμηση αρσενικούς. Αλλά και ο Αρχίλοχος 38, ένας από τους δημιουργούς του ιάμβου έρχεται να υμνήσει τον έρωτα για τη γυναίκα, μέσα από το δικό του έρωτα για τη Νεοβούλη, την κόρη του Λυκάμβη, την οποία σκοπεύει να παντρευτεί 39. Ο πατέρας της την έχει υποσχεθεί, αλλά κάτι συμβαίνει, ο γάμος διαλύεται και ο πατέρας καταπατά την υπόσχεσή του. Ξαφνικά η Νεοβούλη δεν είναι πια η αγαπημένη, αλλά η προδότρια. Αποπλανεί λοιπόν την αδελφή της και οδηγεί, κατά την παράδοση, τον πατέρα αλλά κι τις δύο κόρες στην αυτοκτονία. Γίνεται λοιπόν ο πρώτος ποιητής που καταγράφει μία ερωτική κατάσταση, φθάνοντας μάλιστα στην κορύφωσή της, με αποτέλεσμα να έχουμε τον πρώτο τεκμηριωμένο οργασμό στη λογοτεχνία και γενικά στη γραμματεία του δυτικού κόσμου Κατάγονταν από την Πάρο και ζει στον πρώτο μισό του 7 ου αιώνα π.χ. Αποκαλείται και «ρίψασπις» γιατί έριξε την ασπίδα του προκειμένου να σώσει τον ευατό του. Ιδεολογικά απορρίπτει τις αξίες του επικού κόσμου: αντί του κλέους, έχει συναίσθηση του πόσο εύθραυστη και εφήμερη είναι η ανθρώπινη ύπαρξη, αντί της ανδρείας αναγνωρίζει τον καίριο ρόλο της ανθρώπινης αμηχανίας. Μίλησε για τα προσωπικά του αισθήματα χωρίς ντροπή, έγραψε για τον έρωτα και τον πόλεμο, για το μέτρο, σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος πρέπει να κυβερνά και να ελέγχει τις αντιδράσεις του αλλά και για το εφήμερο των ανθρώπινων πραγμάτων α W Πασπατεύοντας/ χαϊδολογώντας λοιπόν ολόγυρα ολάκερο το υπέροχο κορμί της χύνω την άσπρη μου μανία ψαχουλεύοντας τις ξανθές της τις τριχούλες 191W: Τέτοιος πόθος για έρωτα φώλιασε μες στην καρδιά μου. και χυσε στα μάτια θολούρα πολλή μου κλεψε μες απ τα στήθια την αλαφρή μου ψυχή. 193W: Σωριάστηκα ο δύστυχος άψυχος από τον πόθο, κι οι φοβεροί, εκ θεού, οι πόνοι τα κόκαλά μου περονιάζουν 30W: Χαιρότανε βαστώντας ένα βλαστάρι μυρτιάς κι ένα όμορφο τριανταφυλλιάς λουλούδι... 31W: Τα μαλλιά της εσκίαζαν τους ώμους και τις πλάτες 48W: Μαλλιά και στήθος μοσχομυριστά που κ ένας γέρος θα λαχταρούσε 188W: Δεν ανθίζει πιά απαλό το δέρμα σου κι άρχισαν να το χαράζουν οι ρυτίδες; Θρονιαστήκανε της ηλικίας τα κακά. Πάει προσπέρασε ο γλυκός ο πόθος του λαχταριστού προσώπου. Πολλές φουρτούνες χειμωνιάτικων ανέμων σε χτυπήσανε, κι άπειρες φορές 42W: Εκεί σκυφτή εκοπίαζε ρουφώντας, όπως ρουφά με το καλαμάκι τη μπύρα ένας θρακιώτης ή φρύγας 43W: Εχυνε ο φαλλός σαν γαϊδάρου βαρβάτου καλοφαγωμένου α W Πασπατεύοντας/ χαϊδολογώντας λοιπόν ολόγυρα ολάκερο το υπέροχο κορμί της χύνω την άσπρη μου μανία ψαχουλεύοντας τις ξανθές της τις τριχούλες. 21

22 Το «μίσος» κατά των γυναικών όχι μόνο των ανωτέρω αλλά και άλλων ποιητών, όπως του Φωκυλίδη 41 και του Αλκαίου 42, δεν εξηγείται επαρκώς βάσει των ιστορικών και μόνο συνθηκών της εποχής. Άλλες, ελάχιστα ορθολογικά αιτίες, όπως ο πρωτόγονος, ανεξήγητος φόβος απέναντι στο θηλυκό στοιχείο που καταβροχθίζει τη δύναμη του άντρα, πρέπει να έπαιξαν ρόλο στη γένεση του μισογυνισμού, ο οποίος από την αρχαϊκή εποχή και μετά, προσλαμβάνει παθολογικές διαστάσεις, τουλάχιστον σε ορισμένες πόλεις-κράτη. Η αξία του ατόμου ως ανθρώπινης ύπαρξης έγκειται στο πρωταρχικό γεγονός ότι αυτό και μόνο αυτό από όλα τα έμβια όντα μπορεί να είναι υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Εάν λείπει αυτή η βασική προϋπόθεση, τότε δε μιλάμε για νομικό υποβιβασμό αλλά για πλήρη εξαφάνιση του ατόμου. 4. Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ Για το πολίτευμα της Αθήνας διαθέτουμε τις περισσότερες γραπτές πηγές. Ίσως γι αυτό επικρατεί η άποψη ότι πρόκειται για το πιο εξελιγμένο πολιτικό σύστημα της ελληνικής αρχαιότητας. Συνολικά υπήρχαν στην αρχαία Ελλάδα της κλασσικής εποχής επτακόσιες πόλεις κράτη. Την «πόλη» αποτελεί το σύνολο των πολιτών της 43, ενώ δεν υφίσταται νομική διαφορά ανάμεσα στον πληθυσμό που κατοικεί στο άστυ όπου βρίσκεται η έδρα των διαφόρων δημόσιων αρχών, η αγορά κ.α- και στον πληθυσμό των γύρω περιοχών. Δικαίωμα ιδιοκτησίας γης έχει αποκλειστικά ο ελεύθερος πολίτης και ελεύθερος πολίτης είναι μόνο ο ενήλικος ελεύθερος άντρας με πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Τα αριστοκρατικά και ολιγαρχικά 41 Ο Φωκυλίδης ή Φωκυλίδης ο Μιλήσιος, τέλη του 6 ου αι. - αρχές 5 ου αι., ήταν ελεγειακός ποιητής που ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη σύνταξη γνωμικών (ηθικοί κανόνες) σε εξάμετρα που προτάσσονταν πάντα η φράση «Καί τόδε Φωκίδεῳ» και γι αυτό ονομάσθηκε και γνωμικός ποιητής. Τα γνωμικά που έγραψε δεν διασώζονται ως ολοκληρωμένο έργο αλλά είναι διάσπαρτα σε αναφορές άλλων συγγραφέων. Μαζί με τον σύγχρονό του Δημόδοκο από τη Λέρο αλληλοπειράζονταν. 42 Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη και ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πότε γεννήθηκε και πότε πέθανε, αλλά εζησε τον 7 ο αιώνα π.χ. 43 Αριστοτέλης, Πολιτεία, β.41 22

23 πολιτεύματα διαφέρουν από το δημοκρατικό πολιτικό σύστημα στο ότι τα πολιτικά δικαιώματα εξαρτώνται αποκλειστικά από την καταγωγή και την περιουσία, κι έτσι είναι δυνατόν σε μία πόλη-κράτος να ζούνε πολίτες που δεν έχουν καμία ανάμειξη στα κοινά, παρόλο που είναι ελεύθεροι και όχι ξένοι, σκλάβοι ή δουλοπάροικοι. Στη δημοκρατική Αθήνα οι ρήτορες χαρακτήριζαν την κωδικοποίηση των νόμων ως μέσο προστασίας των ανίσχυρων έναντι των ισχυρών. Αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος θεωρούσαν οι Αθηναίοι τη νομοθεσία του Σόλωνα (594 π.χ). Παρόλο που ο ισχυρισμός αυτός δεν ευσταθεί από πολιτική άποψη, εντούτοις αληθεύει ότι η νομοθεσία του Σόλωνα έθεσε υπό έλεγχο τις αριστοκρατικές οικογένειες και καθιέρωσε το δίκαιο για την πλειοψηφία του λαού. Ο Σόλων ρύθμισε τους εορτασμούς, τις κηδείες, τις εκδηλώσεις πένθους, την προίκα, την κατανάλωση φαγητού και ποτού, ακόμη και την έξοδο της Αθηναίας γυναίκας από το σπίτι. Λέγεται επίσης ότι ίδρυσε δημόσια πορνεία, δηλαδή καταστήματα με ιδιοκτήτη την πολιτεία και προσωπικό από δούλες. Ήταν ένας τρόπος να καταστήσει την Αθήνα ελκυστική για τους ξένους που θα ήθελαν να πλουτίσουν ερχόμενοι στην πόλη, και στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονταν τεχνίτες, έμποροι αλλά και πόρνες. Σε ολόκληρη την κλασσική εποχή, οι νόμοι του Σόλωνα συνέχιζαν να ασκούν σημαντική επίδραση στη ζωή των Αθηναίων γυναικών. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Sarah Pomeroy 44, τα κίνητρα του δεν αποτελούσαν μάλλον ο μισογυνισμός του ή η ομοφυλοφιλία του. Οι διατάξεις του, αν και εκ πρώτης άποψης φαίνονται αντιφεμινιστικές, στην πραγματικότητα στόχο είχαν να εξαλείψουν τη διχόνοια μεταξύ ανδρών και γυναικών και να ενδυναμώσουν τη νεότευκτη δημοκρατία. Οι γυναίκες, κατά κοινή ομολογία, αποτελούν αέναη τριβή μεταξύ των ανδρών. Η λύση λοιπόν που έδωσε ο Σόλων στο πρόβλημα αυτό ήταν να τις κρατήσει μακριά από τη δημόσια θέα και να περιορίσει τη δραστηριότητά τους. 44 Pomeroy B. S., Θεές, Πόρνες, Σύζυγοι και Δούλες, σελ

24 4.1 Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Όσα αναπτύχθηκαν προηγουμένως φωτίζουν τους λόγους για τους οποίους οι γυναίκες, τον 6 ο και 5 ο αιώνα π.χ ουσιαστικά δεν είχαν δικαιώματα. Η έλλειψη δικαιωμάτων ουσιαστικά ξεκινά από το γεγονός ότι η ανδροκρατούμενη κοινωνία αναγνώριζε κάποια αξία στη γυναίκα μόνο στο πλαίσιο της χρησιμότητάς της για την αναπαραγωγή του ανθρώπινου είδους. Στο σημείο αυτό υπήρχε όχι μόνο κοινωνική αλλά και πολιτική συναίνεση. Ακόμη και ο φιλοσοφικός στοχασμός ουσιαστικά συνέπλεε με τη θέση αυτή, ενώ η υποτίμηση της γυναίκας συνδέεται ευθέως και με το γεγονός ότι η άρχουσα τάξη της εποχής δεν αντιμετώπιζε πάντοτε αρνητικά την ομοφυλοφιλία 45. Ένας από τους χειρότερους εφιάλτες του αρχείου Αθηναίου ήταν να σβήσει το οικογενειακό του γένος, εάν ο ίδιος δεν είχε κληρονόμους 46. Ακόμη χειρότερο ενδεχόμενο ήταν η ιδέα και μόνο να σβήσει το οικογενειακό του γένος, χωρίς καν να το γνωρίζει, εννοείται με την παρείσφρηση ενός κληρονόμου, ο πραγματικός πατέρας του οποίου δεν ήταν ο ίδιος: Στις Φοίνισσες του Ευρυπίδη η Κορίνθια θετή μητέρα του Οιδίποδα ξεγέλασε το σύζυγό της με αυτόν ακριβώς τον τρόπο (28-31). Οι γυναίκες ήταν δυνατό να κληθούν να λάβουν όρκο ενώπιον διαιτητών, για να βεβαιώσουν την πατρότητα των παιδιών τους. 47 Η Αθηναία ή ορθότερα Ατθίδα- κόρη ή σύζυγος Αθηναίου πολίτη, αποτελούσε ένα «ελεύθερο» βέβαια ον, στερούνταν ωστόσο πολιτικών και βασικών ατομικών δικαιωμάτων. Κι όταν μιλάμε για κοινωνικό αποκλεισμό των Ατθίδων γυναικών, εννοούμε των ελεύθερων Ατθίδων. Γιατί εκτός από τις ελεύθερες υπήρχαν ασφαλώς και οι δούλες, οι οποίες ουδεμία θέση απολάμβαναν στον κοινωνικό ιστό, αλλά διήγαν βίο ιδιαίτερα σκληρό και απάνθρωπο, υποχρεωμένες να ικανοποιούν τις σεξουαλικές ανάγκες των 45 Borneman Ε.,, Η Πατριαρχία, σελ Hall Edith, Η Κοινωνιολογία της Αθηναϊκής Τραγωδίας στον Οδηγό για την Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2012, σελ. 163 (στο εξής: Hall E., Η κοινωνιολογία της Αθηναϊκής Τραγωδίας) 47 Δημοσθένης, 39.4, 40.10, Αριστοτέλης, Ρητορική ΙΙ, 23, 11 24