ΟΙ ΑΜΕΣΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ε ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟ ΔΥΝΑΣΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΚΑΙ Ο ΔΥΝΑΣΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ

Transcript

1 ΟΙ ΑΜΕΣΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ε ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟ ΔΥΝΑΣΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΚΑΙ Ο ΔΥΝΑΣΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΛΕΩΝ Δ ( ) Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε ( ), γιος του Λέοντα Άνοδος στον θρόνο και εδραίωση στην εξουσία Ο θάνατος του Κωνσταντίνου Ε έπειτα από τριάντα τέσσερα χρόνια βασιλείας έφερε στον θρόνο τον γιο του και συµβασιλέα ήδη από το 751, Λέοντα Δ, τον επονοµαζό- µενο Χάζαρο, επειδή η µητέρα του ήταν κόρη του χαγάνου των Χαζάρων. Μολονότι η άνοδος του Λέοντα ήταν απολύτως νόµιµη, φαίνεται ότι ο νέος αυτοκράτορας φοβόταν για την ασφάλεια του θρόνου του και για το µέλλον του ανήλικου γιου του και διαδόχου του Κωνσταντίνου. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι παρόµοια προβλήµατα είχε αντιµετωπίσει και ο πατέρας του, Κωνσταντίνος Ε, µόλις ανέβηκε στον θρόνο, εξαιτίας της αποστασίας του Αρτάβασδου. Οι φόβοι του Λέοντα Δ δεν ήταν τελείως αβάσιµοι. Ο πατέρας του, Κωνσταντίνος Ε, είχε αποκτήσει από τον τρίτο γάµο του πέντε ακόµη γιους, από τους οποίους ο Νικηφόρος και ο Χριστόφορος είχαν αποκτήσει τον τίτλο του καίσαρα, ενώ ο Νικήτας και ο Άνθιµος είχαν τον τίτλο του νοβελισσίµου. Οι πέντε ετεροθαλείς αδελφοί του ήταν δηµοφιλείς και ασφαλώς περίµεναν την κατάλληλη ευκαιρία για να εκδηλώσουν τις φιλοδοξίες τους. Για να προλάβει κάθε κίνηση των αδελφών του, ο νέος αυτοκράτορας, που είχε προφανώς διδαχθεί από την πείρα του παρελθόντος, προσπάθησε να δείξει ότι συµπαθεί τους εικονολάτρες, οι οποίοι άλλωστε αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του λαού της Βασιλεύουσας. Για να γίνει µάλιστα πιο πειστικός, άρχισε να τοποθετεί εικονόφιλους ηγουµένους στους χηρεύοντες µητροπολιτικούς θρόνους, εγκαταλείποντας την εικονοµαχική πολιτική του πατέρα του.

2 Λιγότερο σαφείς είναι οι πληροφορίες του Θεοφάνη για ένα άλλο µέτρο που έλαβε ο Λέων Δ προκειµένου να εδραιώσει τον θρόνο του. Σύµφωνα µε την πηγή, αύξησε τον αριθµό των στρατιωτών στις δυνάµεις των θεµάτων δηµιουργώντας νέα τάγµατα. Γι αυτό οι διοικητές των θεµατικών ταγµάτων πήγαν µαζί µε πολλούς στρατιώτες στην Κωνσταντινούπολη, ζητώντας από τον Λέοντα να στέψει τον γιο του αυτοκράτορα. Κατά τον Ι. Καραγιαννόπουλο, «πιθανότατα ο Λέων ηύξησε τον αριθµό των στρατιωτικών µονάδων εις την περιοχή εκάστου θέµατος και επί κεφαλής των νεοϊδρυθεισών µονάδων ετοποθέτησεν άνδρας της απολύτου εµπιστοσύνης του, οι οποίοι τη εισηγήσει του ασφαλώς, εισήλθον εις την Κωνσταντινούπολιν και εζήτησαν την στέψιν του Κωνσταντίνου εις αυτοκράτορα». Οι παραχωρήσεις προς τον στρατό και τον λαό της Κωνσταντινούπολης έφεραν το αποτέλεσµα που ο Λέων επιδίωκε. Οι εκπρόσωποι των θεµατικών στρατευµάτων συγκεντρώθηκαν στη Βασιλεύουσα και απαίτησαν να στεφθεί ο εξάχρονος Κωνσταντίνος συµβασιλέας. Μετά την αρχική εθιµοτυπική άρνηση του Λέοντα να στέψει τον γιο του, φοβούµενος δήθεν ότι αν ο ίδιος πέθαινε πρόωρα οι αντίπαλοί του θα σκότωναν τον γιο του και συναυτοκράτορα Κωνσταντίνο για να ανεβάσουν άλλον στον θρόνο, κάµφθηκε µπροστά στην επιµονή του στρατού αλλά και του λαού της Βασιλεύουσας. Έτσι την Κυριακή των Βαΐων του 776 έγινε µεγάλη συγκέντρωση, στην οποία συµµετείχαν ο λαός, οι άρχοντες, οι συντεχνίες της Βασιλεύουσας και ο στρατός και όλοι ορκίστηκαν «του µη δέξασθαι βασιλέα εκτός Λέοντος και Κωνσταντίνου και του σπέρ- µατος αυτών και εποίησαν έγγραφα καθώς ώµοσαν ιδιόχειρα αυτών». Μία βδοµάδα αργότερα, ανήµερα το Πάσχα, στέφθηκε συναυτοκράτορας ο Κωνσταντίνος σε λαµπρή τελετή στον ιππόδροµο. Την ίδια µέρα ο Λέων Δ, για να ικανοποιήσει προφανώς τους υποστηρικτές της αντίπαλης παράταξης, έδωσε τον τίτλο του νοβελισσίµου στον νεότερο από τα ετεροθαλή αδέλφια του, τον Ευδόκιµο. Η βιασύνη του Λέοντα να τακτοποιήσει το ζήτηµα της διαδοχής ήταν απολύτως δικαιολογηµένη. Λίγες εβδοµάδες αργότερα αποκαλύφθηκε συνωµοσία, της οποίας αρχηγοί ήταν οι καίσαρες Νικηφόρος και Χριστόφορος, και συµµετείχαν αξιωµατούχοι του παλατιού, ανάµεσά τους και στρατιωτικοί. Η συνωµοσία στρεφόταν εναντίον του αυτοκράτορα και συνιστούσε το έγκληµα της εσχάτης προδοσίας. Ο Λέων Δ µπορούσε ασφαλώς να διατάξει την εκτέλεση των συνωµοτών, επέλεξε όµως, σε µια κίνηση Ο Κωνσταντίνος στέφθηκε αυτοκράτορας σε λαµπρή τελετή

3 µεγαλοψυχίας, να παραπέµψει τους συνωµότες σε δίκη. Συγκλήθηκαν έτσι σιλέντια, δηλαδή ειδικά δικαστήρια που τα συγκροτούσαν συγκλητικοί, ανώτατοι αξιωµατούχοι και εκπρόσωποι του λαού, οι οποίοι καταδίκασαν τους συνωµότες. Ο Λέων φάνηκε για δεύτερη φορά µεγαλόψυχος. Περιορίστηκε στο να επιβάλει στους ενόχους την ατιµωτική τιµωρία της κουράς και της µαστίγωσης και στη συνέχεια τους εξόρισε στη Χερσώνα. Εκστρατείες εναντίον των Αράβων Με την καταδίκη και εξορία των δύο καισάρων ο νέος αυτοκράτορας πέτυχε, σε διάστηµα µόλις οκτώ µηνών, να επιλύσει µε διπλωµατικό τρόπο το ζήτηµα της διαδοχής και απαλλαγµένος από τον περισπασµό αυτό έστρεψε την προσοχή του στα εξωτερικά προβλήµατα του κράτους. Πράγµατι το 778 µια µεγάλη στρατιωτική δύναµη ανδρών από τα µικρασιατικά θέµατα των Ανατολικών, των Αρµενιακών, του Οψικίου αλλά και των Θρακησίων εισέβαλε στη Συρία και πολιόρκησε τη Γερµανίκεια, που βρισκόταν ακόµα στα χέρια των Αράβων. Τα βυζαντινά στρατεύµατα οδηγούσαν οι στρατηγοί των θεµάτων που αναφέρθηκαν, ανάµεσά τους και ο διάσηµος εικονοµάχος Μιχαήλ Λαχανοδράκων, στρατηγός των Θρακησίων. Παρά τις µεγάλες δυνάµεις που διέθεταν οι Βυζαντινοί δεν κατάφεραν να καταλάβουν τη Γερµανίκεια, γιατί σε βοήθεια της πόλης έσπευσαν µεγάλες δυνάµεις των Αράβων. Στη µάχη που ακολούθησε οι Άραβες, παρά τις δυνά- µεις που διέθεταν, νικήθηκαν κατά κράτος και υπέστησαν µεγάλες απώλειες. Φαίνεται όµως ότι παρά τη νίκη τους απώλειες είχαν και οι Βυζαντινοί, λόγος για τον οποίο έλυσαν την πολιορκία και επέστρεψαν στις βάσεις τους. Τη νίκη των στρατηγών του γιόρτασε µε θρίαµβο στην Κωνσταντινούπολη ο Λέων Δ, παρακολουθώντας από το αυτοκρατορικό θεωρείο µε τον γιο του και συµβασιλέα Κωνσταντίνο την πανηγυρική είσοδο των θριαµβευτών στον Ιππόδροµο. Στη συνέχεια, ο αυτοκράτορας διέταξε τον εξοικισµό, δηλαδή την αναγκαστική µετεγκατάσταση των αιρετικών Σύρων στη Θράκη. Φαίνεται, όπως υποστήριξε ήδη ο Ι. Καραγιαννόπουλος, ότι οι µονοφυσίτες Σύροι είχαν καλές σχέσεις µε τους Άραβες, τους οποίους βοηθούσαν µε κάθε τρόπο. Με τον εξοικισµό εκείνον ο Λέων προσπάθησε να µαταιώσει κάθε ενδεχόµενη µελλοντική συνεργασία των Σύρων µε τους εχθρούς της αυτοκρατορίας. Ο αυτοκράτορας Λέων Δ ο Χάζαρος ( ), διαδεχό-

4 Τον επόµενο χρόνο οι Άραβες εισέβαλαν µε µεγάλες δυνάµεις και έφτασαν µέχρι το Δορύλαιο. Ο Λέων διέταξε τους στρατηγούς των θεµάτων να µη συγκρουστούν µε τον αραβικό στρατό αλλά να ενισχύσουν τις φρουρές των κάστρων. Διέταξε ακόµη να σχηµατιστούν µικρά αλλά αξιόµαχα στρώµατα στρατιωτών το καθένα, επικεφαλής των οποίων τοποθέτησε υψηλόβαθµους αξιωµατικούς. Τα σώµατα αυτά παρακολουθούσαν τις κινήσεις του αραβικού στρατού και προσπαθούσαν να εµποδίσουν τις λεηλασίες που έκαναν οµάδες Αράβων στρατιωτών, οι οποίες ξέκοβαν από το κυρίως σώµα των εισβολέων. Τα βυζαντινά αυτά τµήµατα είχαν επίσης εντολή να καίνε τις ζωοτροφές και να καταστρέφουν καθετί που θα µπορούσαν να χρησιµοποιήσουν οι Άραβες. Το µέτρο αυτό είχε ως αποτέλεσµα να τελειώσουν, έπειτα από δύο εβδοµάδες, οι ζωοτροφές και να ψοφούν τα άλογα των εισβολέων. Οι Άραβες αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν και όταν έφτασαν στο Αµόριο το πολιόρκησαν. Βλέποντας όµως τα ισχυρά του τείχη και τον άριστο αµυντικό του οπλισµό εγκατέλειψαν την προσπάθεια και επέστρεψαν στα εδάφη τους δίχως να πετύχουν τίποτα το σηµαντικό, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Θεοφάνης. Στροφή κατά των εικονοφίλων Τον Φεβρουάριο του 780 πέθανε ο πατριάρχης Νικήτας Α (766-80) και ο Λέων Δ επέλεξε ως διάδοχό του τον αναγνώστη Παύλο Δ (780-84), ο οποίος ήταν γνωστός για τη µόρφωσή του και το έργο του. Ο Παύλος δεν δέχτηκε αµέσως το ύψιστο αξίωµα αλλά αρνήθηκε, γιατί ήταν εικονολάτρης και η επίσηµη θέση της Εκκλησίας καθοριζόταν από τη Σύνοδο του 754 και ήταν κατά των εικόνων. Όµως το δέλεαρ του αξιώµατος και η επιµονή του αυτοκράτορα έκαµψαν τελικά τις αντιρρήσεις του και ο Παύλος χειροτονήθηκε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Οι επιφυλάξεις του Παύλου να δεχθεί το πατριαρχικό αξίωµα δεν ήταν αδικαιολόγητες. Οι επιτυχίες του στους αγώνες εναντίον των Αράβων και η ηρεµία στο εσωτερικό του κράτους επέτρεπαν στον Λέοντα Δ να ασχοληθεί µε το ζήτηµα των εικόνων. Όπως αναφέρθηκε, ο Λέων υπήρξε ιδιαίτερα ανεκτικός έναντι των εικονοφίλων στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, γιατί αισθανόταν ανασφαλής. Έτσι οι εικονόφιλοι είχαν αρχίσει να παίρνουν θάρρος, οι δε µοναχοί που είχαν εγκαταλείψει τη Βασιλεύουσα από τον φόβο των διωγµών του Κωνσταντίνου Ε άρχισαν να επιστρέφουν στην πόλη. Φαίνεται ότι το Όταν η εικονόφιλη αυτοκράτειρα Ειρήνη και ο αυτοκράτο- Από τις αρχές του 5ου αιώνα, ο σταυρός θεωρείτο κατάλληλο

5 κλίµα ήταν τόσο ευνοϊκό ώστε να πιστέψουν όλοι πως τα πράγµατα είχαν αλλάξει και η εικονοµαχία αποτελούσε πλέον παρελθόν. Το κλίµα εκείνο της ευφορίας των εικονολατρών είχε επηρεάσει και την αυτοκρατορική Αυλή και άνθρωποι γύρω από τον ίδιο τον αυτοκράτορα άρχισαν να εκδηλώνουν τα εικονόφιλα αισθήµατά τους. Αυτό ακριβώς το γεγονός προκάλεσε την αντίδραση του Λέοντα, που είχε µεγαλώσει σε εικονοµαχικό περιβάλλον, ήταν εικονοµάχος και δεν είχε πια κανέναν λόγο να ανέχεται τους εικονόφιλους. Έτσι την άνοιξη του 780 «την αλωπεκήν αποδύς, τον εντός κρυπτόµενον εδηµοσίευσε λέοντα», όπως παρατηρεί µε το λογοπαίγνιό της µεταγενέστερη βυζαντινή πηγή. Με διαταγή του συνελήφθησαν ανώτατοι αξιωµατούχοι της Αυλής, όπως ο Παπίας, ο Στρατήγιος και ο Θεοφάνης, που ήταν κουβικουλάριοι και παρακοιµώµενοι, ο πρωτοσπαθάριος Ιάκωβος και άλλοι «ευλαβείς άνδρες µε την κατηγορία ότι προσκυνούσαν τις άγιες και σεπτές εικόνες». Οι συλληφθέντες µαστιγώθηκαν, κουρεύτηκαν, διαποµπεύτηκαν και φυλακίστηκαν στο πραιτώριο. Μερικοί από αυτούς πέθαναν από τις ταλαιπωρίες που υπέστησαν και αναδείχθηκαν σε οµολογητές της πίστης τους, ενώ άλλοι έγιναν µοναχοί. Όλα έδειχναν πως θα άρχιζε µια νέα περίοδος διωγµών για τους εικονολάτρες, όταν ένα αναπάντεχο γεγονός µετέβαλε εντελώς τη φορά των πραγµάτων. Στις 8 Σεπτεµβρίου του 880 ο Λέων Δ προσβλήθηκε από κάποια µόλυνση και πέθανε σε σύντοµο χρονικό διάστηµα έχοντας βασιλεύσει µόνο πέντε χρόνια. Ο αιφνίδιος και παράξενος θάνατος του Λέοντα, που συνέβη µάλιστα την πιο κατάλληλη στιγµή για τους εικονοµάχους, έκανε τους νεότερους ιστορικούς να υποψιαστούν ότι ο θάνατος του αυτοκράτορα προκλήθηκε ίσως από κάποιο άγνωστο δηλητήριο που του έδωσαν εικονολάτρες συνωµότες. Η άποψη αυτή αποτελεί απλή υπόθεση και δεν στηρίζεται σε σχετικές µαρτυρίες των πηγών της εποχής. Ο Χριστός ένθρονος και ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ σε προσκύ- Συµβασιλεία Ειρήνης και Κωνσταντίνου ΣΤ ( ) Άνοδος στον θρόνο Ειρήνης και Κωνσταντίνου ΣΤ και δυναστικές έριδες Τον Λέοντα Δ διαδέχθηκαν στον θρόνο ο ανήλικος γιος του Κωνσταντίνος ΣΤ και ως επίτροπος του δεκάχρονου αυτοκράτορα η µητέρα του Ειρήνη η Αθηναία, η οποία Ο Λέων Δ πέθανε το 880 έµεινε γνωστός στην ιστορία λόγω της

6 ασκούσε και την εξουσία. Η άνοδος γυναίκας στον βυζαντινό θρόνο ως συµβασιλέα, αν και σπάνιο γεγονός, δεν ήταν ούτε πρωτοφανές ούτε αντίθετο προς τη βυζαντινή συνταγµατική θεωρία και πρακτική. Αρκεί να θυµηθούµε τις αυτοκράτειρες Ιουστίνα, Πλακιδία, Πουλχερία και Μαρτίνα. Γνωστές ήταν οι εικονόφιλες διαθέσεις της Ειρήνης που καταγόταν από την Αθήνα και ήταν κόρη φιλοσόφου, πριν η τύχη ή η θεία πρόνοια, όπως πίστευαν οι εικονολάτρες, την ανεβάσει στο ύψιστο πολιτικό αξίωµα. Για τον λόγο αυτό δεν ήταν αδικαιολόγητος ο ενθουσιασµός των εικονοφίλων, που έβλεπαν την άνοδο της Ειρήνης στον θρόνο ως ένα ανέλπιστο θείο δώρο. Την ευφορία των εικονολατρών αλλά και τη δική του χαρά εξέφραζε ο Θεοφάνης, όταν θριαµβολογούσε για την άνοδο της Ειρήνης και του Κωνσταντίνου ΣΤ στον θρόνο. «Αυτό το έτος (780) η ευλαβέστατη Ειρήνη µαζί µε τον γιο της Κωνσταντίνο µε τρόπο θαυµαστό δέχονται από το Θεό το αξίωµα της βασιλείας για να δοξαστεί και πάλι ο Θεός, γιατί επρόκειτο να ανατρέψει τη µεγάλη ασέβεια και καταπίεση του θεοµάχου Κωνσταντίνου (Ε ) εναντίον Του και εναντίον των λειτουργών Του και όλων των Εκκλησιών, χρησιµοποιώντας µια χήρα γυναίκα και ένα ορφανό, όπως παλαιότερα είχε νικήσει το διάβολο µέσω των αδύναµων ψαράδων και των αγραµµάτων ανθρώπων». Βέβαια παρά τη δηµοτικότητα της εικονόφιλης Ειρήνης και το γεγονός ότι στον θρόνο είχε ανέλθει ο νόµιµος διάδοχος και συµβασιλέας, από το 776, Κωνσταντίνος, η κατάσταση ήταν ρευστή, γιατί στην ουσία κυβερνούσε µία γυναίκα και βασίλευε ένα παιδί. Έτσι, σαράντα µέρες αργότερα, εκδηλώθηκε συνωµοσία ανώτατων αξιωµατούχων της Αυλής που σχεδίαζαν να ελευθερώσουν τον εξόριστο στη Χερσώνα ετεροθαλή αδελφό του Λέοντα καίσαρα Νικηφόρο, γνωστό από παλαιότερη απόπειρά του να ανατρέψει τον αυτοκράτορα και να τον ανεβάσουν στον θρόνο. Η συνωµοσία κατά της Ειρήνης και του Κωνσταντίνου ΣΤ µε πρόσχηµα ότι εκείνη ήταν γυναίκα και υποστήριζε τις εικόνες, υπέκρυπτε απλώς τις φιλοδοξίες των συνωµοτών για ανέλιξη σε ανώτατα κυβερνητικά και στρατιωτικά αξιώµατα και τίποτα περισσότερο. Όµως δεν υπολόγισαν στην πείρα και τις δυνατότητες της Ειρήνης που επί χρόνια προετοιµαζόταν, όπως τα πράγµατα έδειξαν, για να αναλάβει την εξουσία. Η συναυτοκράτειρα ειδοποιήθηκε εγκαίρως από τους ανθρώπους της και συνέλαβε τους συνωµότες πριν εκείνοι προλάβουν να κινηθούν. Μεταξύ τους και ο λογοθέτης του δρόµου Γρηγόριος (= µε αρµοδιότητες πρωθυπουργού) και ο δοµέστικος των εκσκουβιτόρων Θεοφύ- Η Γάλλα Πλακιδία, κόρη του Θεοδοσίου του Μεγάλου, σύζυ-

7 λακτος, δηλαδή ο διοικητής της φρουράς του παλατιού. Οι συνωµότες µετά την ταπεινωτική ποινή της µαστίγωσης, της κουράς και της διαπόµπευσης, εξορίστηκαν µε διαταγή της Ειρήνης σε διάφορους τόπους. Για να προλάβει µελλοντικές συνωµοσίες υπέρ των καισάρων και νοβελίσσιµων αδελφών του Λέοντα Δ, τους εξανάγκασε να γίνουν µοναχοί, γεγονός που τους απέκλειε από τη διεκδίκηση του θρόνου κατά τη βυζαντινή συνταγµατική αντίληψη και πρακτική. Τους υποχρέωσε µάλιστα να ιερουργήσουν την ηµέρα των Χριστουγέννων στην Αγία Σοφία, όπου προσήλθε και η ίδια µε τον νεαρό Κωνσταντίνο ΣΤ. Έχοντας απαλλαγεί από τους επικίνδυνους αδελφούς του Λέοντα Δ, η Ειρήνη είχε πλέον την άνεση να επιβάλει την εικονόφιλη πολιτική της, ανατρέποντας όλα όσα οι πρώτοι Ίσαυροι προσπάθησαν να πετύχουν. Γνώριζε βέβαια ότι η εικονοµαχία εξακολουθούσε να έχει πολλούς φανατικούς οπαδούς κυρίως στις τάξεις του στρατού και γι αυτό περίµενε την κατάλληλη στιγµή η οποία δεν άργησε να έρθει. Τον Ιούνιο του 781, η Ειρήνη διέταξε τον ευνούχο σακελλάριο Ιωάννη να ηγηθεί του στρατού των ασιατικών θεµάτων και να προσπαθήσει να σταµατήσει στα σύνορα της αυτοκρατορίας τη ληστρική εισβολή των αραβικών δυνάµεων, που είχε γίνει η ετήσια µάστιγα των νοτιοανατολικών επαρχιών του κράτους. Πράγµατι οι Άραβες µπήκαν και πάλι στα βυζαντινά εδάφη, αλλά τη φορά αυτή βρέθηκαν αντιµέτωποι µε τα πολυάριθµα θεµατικά στρατεύµατα του Ιωάννη. Ακολούθησε σκληρή µάχη στην οποία υπερίσχυσαν οι Βυζαντινοί, ενώ οι Άραβες τράπηκαν σε φυγή εγκαταλείποντας πλήθος νεκρών και αιχµαλώτων. Η νίκη εκείνη του Ιωάννη, τον οποίο άλλωστε είχε επιλέξει η ίδια, έδωσε στην Ειρήνη την ευκαιρία που περίµενε. Τότε, γράφει ο Θεοφάνης, «άρχισαν οι ευσεβείς (εικονολάτρες) να µιλούν ελεύθερα, να διαδίδεται ο λόγος του Θεού και όσοι ήθελαν να σωθούν να µπορούν ανεµπόδιστα να εγκαταλείπουν τα εγκόσµια (να γίνονται µοναχοί) και τα µοναστήρια να αποκαθίστανται και να φανερώνεται κάθε καλό». Αυτό το κλίµα επικρατούσε στη Βασιλεύουσα και οι εικονολάτρες δόξαζαν τον Θεό για τον ερχοµό της Ειρήνης και περίµεναν την τελική και επίσηµη διευθέτηση του ζητήµατος της λατρείας των εικόνων. Όµως και πάλι οι συγκυρίες δεν το επέτρεψαν. Τα πρώτα δέκα χρόνια της βασιλείας του Κωνσταντίνου ΣΤ, την Πρόβληµα στη Δύση Η λαµπρή νίκη κατά των Αράβων το 781 προσέφερε στην Ειρήνη µια ανάπαυλα στην

8 Ανατολή και της επέτρεψε να στρέψει την προσοχή της στην Ιταλία, όπου τα πράγ- µατα πήγαιναν από το κακό στο χειρότερο. Αναφέρθηκαν ήδη οι άγονες προσπάθειες του Κωνσταντίνου Ε να ελέγξει τις επεκτατικές διαθέσεις των Λογγοβάρδων και των Φράγκων, σε βάρος των βυζαντινών κτίσεων στην περιοχή. Το 780 ο Φράγκος βασιλιάς Κάρολος ο Μέγας (Καρλοµάγνος) εισέβαλε και πάλι στην Ιταλία έπειτα από πρόσκληση του πάπα Αδριανού Α (772-95) και, αφού κατάφερε να νικήσει τις δυνάµεις του βυζαντινού στρατηγού της Σικελίας και τους συµµάχους του Λογγοβάρδους, ανακήρυξε τον γιο του, Πιπίνο, βασιλέα της Ιταλίας. Όπως παρατηρήθηκε ήδη, ο τίτλος εκείνος ήταν πλασµατικός και δίχως περιεχόµενο, ήταν όµως ενδεικτικός των προθέσεων των Φράγκων για τη νέα τάξη πραγµάτων που ήθελαν να επιβάλουν στην Ιταλία. Η πείρα από το πρόσφατο παρελθόν έδειχνε ότι στρατιωτική λύση δεν µπορούσαν να επιβάλουν οι Βυζαντινοί στην Ιταλία και γι αυτό η Ειρήνη κατέφυγε σε µια άλλη, επίσης αποτελεσµατική λύση, το συνοικέσιο. Το 782 έστειλε στον βασιλιά των Φράγκων τον σακελλάριο Κώνστα και τον πριµικήριο Μάµαλο να συζητήσουν το ενδεχόµενο γάµου του νεαρού Κωνσταντίνου ΣΤ µε τη Ροτρούδη (Ερυθρώ), κόρη του Καρόλου. Η πρόταση έγινε δεκτή από τον βασιλιά των Φράγκων, δόθηκαν εκατέρωθεν οι σχετικοί όρκοι και οι Βυζαντινοί απεσταλµένοι αναχώρησαν για την Κωνσταντινούπολη, ενώ στην Αυλή του Καρόλου έµεινε ο ευνούχος νοτάριος Ελισσαίος «για να διδάξει στην Ερυθρώ την ελληνική γλώσσα και τα ήθη των Ρωµαίων». Ενώ όµως φαινόταν ότι η εξάπλωση των Φράγκων στην Ιταλία µπορούσε να περιοριστεί, ένα άλλο σοβαρό ζήτηµα απείλησε τη βυζαντινή κυριαρχία στην περιοχή. Επαναστάτησε ο Βυζαντινός στρατηγός της Σικελίας Ελπίδιος ταράσσοντας έτσι τις ισορροπίες που προσπαθούσε να διατηρήσει η αυγούστα στην περιοχή. Η αντίδραση των Βυζαντινών ήταν άµεση και δυναµική. Ένα ισχυρό εκστρατευτικό σώµα στάλθηκε στη Σικελία µε στρατηγό τον ευνούχο Θεόδωρο και έπειτα από σκληρές µάχες ο Ελπίδιος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον αγώνα και να καταφύγει στους Άραβες της Αφρικής, οι οποίοι πρόθυµοι πάντοτε να υποθάλπουν στασιαστές για να παρατείνουν τις εµφύλιες διαµάχες των Βυζαντινών, τον δέχτηκαν ως τον µόνο νόµιµο αυτοκράτορα µε την αιτιολογία ότι τον βυζαντινό θρόνο κατείχε µια γυναίκα. Ο βασιλιάς των Φράγκων Καρλοµάγνος ( ), διεκδικη-

9 Αγώνες εναντίον Αράβων και Σλάβων Όπως συνέβαινε και στο παρελθόν, οι Άραβες δεν άργησαν να συνέλθουν από την ήττα του 781 και επωφελούµενοι από την εµπλοκή των Βυζαντινών στη Σικελία εισέβαλαν, έναν χρόνο αργότερα (782), στη Μικρά Ασία. Τρία τµήµατα αραβικού στρατού κινήθηκαν ταυτοχρόνως και το πρώτο µε αρχηγό τον Ααρών (Χαρούν αλ-ρασίντ), γιο του χαλίφη αλ-μάχντι (775-85), προήλασε µέχρι τη Χρυσόπολη. Το δεύτερο µε στρατηγό τον Βούνουσο πολιόρκησε τη Νακώλια, ενώ το τρίτο µε αρχηγό τον Βουρνιχέ κάλυπτε τα νώτα των άλλων δύο τµηµάτων. Εναντίον του τµήµατος του Βουρνιχέ κινήθηκε ο στρατηγός των Θρακησίων Μιχαήλ Λαχανοδράκων. Όµως στη µάχη που ακολούθησε οι Βυζαντινοί νικήθηκαν και είχαν µάλιστα πολύ µεγάλες απώλειες, τις οποίες οι πηγές της εποχής ανεβάζουν στους άνδρες. Η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα κρίσιµη και η Ειρήνη αναγκάστηκε να στείλει τα τάγµατα της αυτοκρατορικής φρουράς στη Μικρά Ασία, ως έσχατο µέσο για την αναχαίτιση των εχθρών. Τις βυζαντινές δυνάµεις οδηγούσε ο έµπειρος δοµέστικος Αντώνιος, ο οποίος µε στρατηγικό ελιγµό προώθησε τα βυζαντινά τάγµατα µέχρι τη λίµνη Βαν, επιχειρώντας να παγιδεύσει τις δυνάµεις του Ααρών. Το στρατήγηµα του Αντωνίου δεν πέτυχε, γιατί προδόθηκε στους εχθρούς από τον στρατηγό των Βουκελλαρίων Τατζάτιο, ο οποίος αυτοµόλησε στους Άραβες εξαιτίας του µίσους που έτρεφε για τον πατρίκιο και λογοθέτη του δρόµου ευνούχο Σταυράκιο, τον ευνοούµενο της Ειρήνης. Ωστόσο, οι Άραβες αντιλήφθηκαν ότι οι δυνάµεις του Ααρών είχαν προχωρήσει παράτολµα και κινδύνευαν να κυκλωθούν και ζήτησαν αµέσως διαπραγµατεύσεις. Οι Βυζαντινοί θα υπαγόρευαν από θέση ισχύος τους όρους της ανακωχής, όταν ένα τυχαίο γεγονός άλλαξε εντελώς τα πράγµατα. Η βυζαντινή αντιπροσωπία, που την αποτελούσαν ο λογοθέτης του δρόµου Σταυράκιος, ο δοµέστικος Αντώνιος και ο µάγιστρος Πέτρος, κινήθηκε προς το αραβικό στρατόπεδο δίχως να λάβει ρητές διαβεβαιώσεις για την ασφάλειά της και, κυρίως, δίχως να παραδοθούν στους Βυζαντινούς τα παιδιά των Αράβων αρχηγών ως εγγύηση για την ασφαλή επιστροφή της. Μόλις λοιπόν έφτασαν στο εχθρικό στρατόπεδο οι Άραβες τους συνέλαβαν και τους φυλάκισαν, αναγκάζοντας την Ειρήνη να δεχθεί τους όρους τους για να σώσει τη ζωή των πρεσβευτών της. Έτσι, συµφωνήθηκε η αµοιβαία επιστροφή των αιχµαλώτων και η πληρωµή ετήσιου φόρου στους Άραβες, οι οποίοι Ο Χαρούν αλ Ρασίντ δέχεται εκπροσώπους του Καρλοµά-

10 αποχώρησαν από τα βυζαντινά εδάφη και απελευθέρωσαν τους πρέσβεις. Όπως έδειξε η αποστασία του στρατηγού των Βουκελλαρίων Τατζατίου, οι επιλογές της Ειρήνης ανθρώπων του περιβάλλοντός της για τα ύψιστα αξιώµατα του κράτους συναντούσαν την έντονη αντίδραση των στρατιωτικών, που πιστοί στη µνήµη του Κωνσταντίνου Ε δεν ανέχονταν διαταγές από ένα ευνούχο διορισµένο από µια εικονολάτρισσα. Όπως µας πληροφορούν οι πηγές, την Ειρήνη περιέβαλε ένας εσµός ευνούχων, όταν εκείνη ανέβηκε στον θρόνο. Η προτίµησή της στους ευνούχους οφείλεται πιθανότατα στο γεγονός ότι τους εµπιστευόταν περισσότερο, γιατί τους είχε στην υπηρεσία της και παλαιότερα ως αυγούστα. Άλλωστε οι ευνούχοι δεν µπορούσαν να διεκδικήσουν τον θρόνο, σύµφωνα µε τις βυζαντινές καθεστωτικές αντιλήψεις και πρακτικές και, όπως θα δούµε στη συνέχεια, η παραµονή στον θρόνο αποτελούσε το µοναδικό µέληµα της φιλόδοξης Ειρήνης. Μετά την ειρήνη που επικράτησε, έστω και µε την πληρωµή ετήσιου φόρου, στα µέτωπα της Μικράς Ασίας, η αυτοκράτειρα αντιµετώπισε τα προβλήµατα που είχαν δηµιουργηθεί στον ελλαδικό χώρο από τις µεµονωµένες σλαβικές εγκαταστάσεις. Όπως είναι γνωστό, από τα τέλη του 7ου αιώνα είχαν δηµιουργηθεί νησίδες µόνιµων εγκαταστάσεων σλαβικών οµάδων (σκλαβηνίες) στον ελλαδικό χώρο. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών ήταν φόρου υποτελείς στους Βυζαντινούς. Δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι το βυζαντινό κράτος ήταν ένα πολυεθνικό µόρφωµα και ανεχόταν την εγκατάσταση ξένων λαών στα εδάφη του, όταν ζητούσαν την άδεια του αυτοκράτορα. Μερικές φορές, για λόγους που δεν είναι πάντοτε σαφείς, οι σκλαβηνίες επαναστατούσαν, όµως τα κινήµατά τους καταπνίγονταν από τα βυζαντινά στρατεύµατα. Φαίνεται ότι και την περίοδο εκείνη υπήρχαν προβλήµατα µε τους Σλάβους του ελλαδικού χώρου και η αυτοκράτειρα θέλησε να επιβάλει την ειρήνη, µε την ελπίδα ότι έτσι θα κατάφερνε ίσως να τους εντάξει στη µεγάλη πολυεθνική βυζαντινή οικογένεια. Με ισχυρές δυνάµεις ο πατρίκιος και λογοθέτης του Οξέως Δρόµου Σταυράκιος έφτασε στη Θεσσαλονίκη και από εκεί κατέβηκε στην κεντρική Ελλάδα και µπήκε στην Πελοπόννησο. Δίχως ιδιαίτερες δυσκολίες ο Σταυράκιος νίκησε τους Σλάβους, τους κατέστησε φόρου υποτελείς και γύρισε µε πολλά λάφυρα και αιχµαλώτους στη Βασιλεύουσα, όπου τελέστηκε προς τιµήν του θρίαµβος (Ιανουάριος 784). Η επιτυχία του Σταυράκιου ήταν µεγάλη και η απόλυτη επικράτηση των Βυζαντινών επιβεβαιώνεται

11 από το γεγονός της επίσκεψης της Ειρήνης στη Θράκη λίγους µήνες αργότερα (Μάιος 784). Κατά τον Θεοφάνη, η αυτοκράτειρα µε τον νεαρό Κωνσταντίνο ΣΤ έφτασαν µέχρι τη Φιλιππούπολη, κατόπιν κατέβηκαν στην Αγχίαλο και από κει γύρισαν στην Κωνσταντινούπολη «µετά πάσης απαθείας». Με τον τρόπο αυτό η Ειρήνη διευθέτησε και το πρόβληµα των Σλάβων και έστρεψε πλέον την προσοχή της στα εσωτερικά προβλήµατα του κράτους, σηµαντικότερο από τα οποία ήταν το εικονοµαχικό. Αναστήλωση των εικόνων. Ζ Οικουµενική Σύνοδος Μετά την τακτοποίηση κατά τον καλύτερο τρόπο του προβλήµατος των Σλάβων του ελλαδικού χώρου, την ειρήνευση, έστω και υπό όρους, στη Ανατολή και το αναµενό- µενο συνοικέσιο Κωνσταντίνου-Ροτρούδης στη Δύση, η Ειρήνη θεώρησε ότι έφτασε, επιτέλους, ο καιρός για την επίσηµη και µόνιµη διευθέτηση του εικονοµαχικού προβλήµατος που ταλάνιζε την αυτοκρατορία από το 726. Η προσωπική της πείρα της υπαγόρευε να είναι ιδιαίτερα προσεκτική και να επιδιώξει, όπως παλαιότερα και ο Κωνσταντίνος Ε, να καλύψει την αυτοκρατορική βούληση µε την επίφαση της εκκλησιαστικής νοµιµότητας. Στον πατριαρχικό θρόνο βρισκόταν ο Παύλος Δ που είχε επιλεγεί από τον Λέοντα Δ το Πάσχα του 780. Για λόγους που δεν γνωρίζουµε οι πηγές αναφέρουν ότι αρρώστησε ο Παύλος παραιτήθηκε τον Αύγουστο του 784, έγινε µοναχός και αποσύρθηκε στη µονή των Φλώρου, όπου πέθανε λίγο αργότερα. Οι νεότεροι ερευνητές υποθέτουν ότι ο Παύλος πιέστηκε από την Ειρήνη να παραιτηθεί, γιατί παρά τις αντιρρήσεις που προέβαλε, είχε δεχθεί τελικά να γίνει πατριάρχης στην περίοδο της εικονοµαχίας και θα αποτελούσε εµπόδιο στις αλλαγές που εκείνη σχεδίαζε. Ο θάνατος του Παύλου περί τα τέλη του 780 επέτρεψε στην Ειρήνη να προχωρήσει απρόσκοπτα στην εκλογή του νέου πατριάρχη της επιλογής της, που θα ήταν πρόθυµος να υποστηρίξει τα σχέδιά της. Για να προσδώσει το µεγαλύτερο δυνατό κύρος στη εκλογή του νέου πατριάρχη, η Ειρήνη συγκάλεσε στο παλάτι της Μαγναύρας τους εκπροσώπους τάξεων και αξιωµάτων και µε ρητορικά τεχνάσµατα κατάφερε να προκαλέσει την υπόδειξη του υποψηφίου που είχε ήδη επιλέξει, του Ταρασίου. Ο Ταράσιος ( ), που δεν ήταν κληρικός, καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Κωνσταντινούπολης, ήταν µορφωµένος και κυρίως µετριοπαθής, γιατί η µετριοπάθεια ήταν κάτι που έλει- Στον οπισθότυπο σόλιδος του Κωνσταντίνου ΣΤ εικονίζονται

12 πε από τους ιερωµένους και µοναχούς, από τους οποίους θα µπορούσε να επιλέξει η Ειρήνη τον νέο πατριάρχη. Αυτό ακριβώς το γεγονός της επιλογής λαϊκού για το ύψιστο εκκλησιαστικό αξίωµα και όχι ενός επώνυµου µοναχού, όπως π.χ. του Πλάτωνα, ηγούµενου της µονής του Σακκουδίου, ενόχλησε τους µοναχούς, οι οποίοι όµως δεν αντέδρασαν γιατί προείχε η αναστήλωση των εικόνων. Ο εκλεκτός της Ειρήνης ήταν πρωτοασηκρήτης, δηλαδή προϊστάµενος της αυτοκρατορικής γραµµατείας και φυσικά έµπιστός της. Ο Ταράσιος καταλάβαινε την ανάγκη επίλυσης του εικονοµαχικού προβλήµατος, συµφωνούσε απόλυτα µε τους χειρισµούς της αυτοκράτειρας και ως πολιτικός αξιωµατούχος της Αυλής γνώριζε ότι η επίλυση τέτοιων διαφορών επιβάλει συµβιβασµούς. Φαίνεται λοιπόν ότι η επιλογή του ήταν απόλυτα επιτυχη- µένη. Ο Ταράσιος αρνήθηκε αρχικά να δεχτεί τον πατριαρχικό θρόνο, προβάλλοντας το επιχείρηµα ότι δεν µπορούσε «έχοντας ζήσει σαν λαϊκός και έχοντας υπηρετήσει στις αυτοκρατορικές υπηρεσίες, να µεταπηδήσει χωρίς περίσκεψη στο µεγαλείο της ιεροσύνης». Δέχτηκε όµως τελικά, µε τον όρο να συγκληθεί οικουµενική σύνοδος για να επιλύσει το εικονοµαχικό ζήτηµα. Υπήρχε βέβαια και η απόφαση της συνόδου της Ιέρειας (754) η οποία είχε καταδικάσει τη λατρεία των εικόνων, όµως αυτό δεν αποτελούσε εµπόδιο, γιατί σύµφωνα µε την επιχειρηµατολογία του Ταρασίου, τις εικόνες είχε αποµακρύνει νωρίτερα ο Λέων Γ και όχι η σύνοδος της Ιέρειας. Για τον λόγο αυτό, µια οικουµενική σύνοδος έπρεπε, κατά τον Ταράσιο, να συγκληθεί το ταχύτερο για να δογµατίσει τελεσίδικα για το ζήτηµα των εικόνων. Οι όροι που έµµεσα έθεσε ο Ταράσιος έγιναν δεκτοί από «πάντα τον λαόν» και, αφού ανέβηκε σε σύντοµο χρονικό διάστηµα τις βαθµίδες της εκκλησιαστικής ιεραρχίας (διάκονος, πρεσβύτερος, επίσκοπος), χειροτονήθηκε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τα Χριστούγεννα του 784. Η χειροτονία του νέου πατριάρχη έδωσε στην Ειρήνη την ευκαιρία να επικοινωνήσει µε τον πάπα και τους πατριάρχες Αντιοχείας και Αλεξανδρείας, στους οποίους κοινοποιήθηκε η εκλογή του Ταρασίου. Με την ευκαιρία στάλθηκαν και οι αυτοκρατορικές προσκλήσεις για να συµµετάσχουν οι κεφαλές των άλλων πατριαρχείων στη σύνοδο που επρόκειτο να συγκληθεί. Ο πάπας, που ασφαλώς γνώριζε τους σκοπούς της Ειρήνης, αναγνώρισε αµέσως τον νέο πατριάρχη και δέχτηκε να συµµετάσχει µε δύο αποκρισάριους στη σύνοδο. Αντιπροσώπους έστειλαν και τα άλλα δύο πατριαρχεία, αν και την εποχή εκείνη ήταν υπό αραβική κατοχή. Ο Η Ζ Οικουµενική Σύνοδος του 787 όρισε την αναστήλωση Τοιχογραφία στην οποία απεικονίζονται τρεις από τις προηγού-

13 Θεοφάνης αναφέρει ότι η άδεια στους εκπροσώπους των πατριαρχείων να ταξιδέψουν στην Κωνσταντινούπολη δόθηκε, γιατί η ειρήνη του 786 µεταξύ Αράβων και Βυζαντινών «οὐκ ἦν λυθείσα». Έχοντας ολοκληρώσει τις προετοιµασίες που θεωρούσε ότι θα εξασφάλιζαν την επιτυχία της, η Ειρήνη συγκάλεσε τη Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη την 31η Ιουλίου και η πρώτη συνεδρίαση έγινε στον ναό των Αγίων Αποστόλων. Παρόντες ήταν και η αυτοκράτειρα µε τον νεαρό Κωνσταντίνο ΣΤ, που παρακολουθούσαν τη συνεδρίαση «ἐν τοῖς κατηχουµένοις ὁρώντων». Όµως τα πράγµατα εξελίχτηκαν διαφορετικά απ ό,τι προέβλεψε η Ειρήνη. Οι αξιωµατικοί των ταγµάτων της αυτοκρατορικής φρουράς, φανατικοί εικονοµάχοι και συµπολεµιστές του Κωνσταντίνου Ε, οδήγησαν τους άνδρες τους στον ναό των Αγίων Αποστόλων και, όπως αναφέρει πηγή της εποχής, µε γυµνά τα ξίφη επιτέθηκαν στα µέλη της Συνόδου απειλώντας να σκοτώσουν τον πατριάρχη και τους εικονόφιλους επισκόπους και ηγουµένους. Όταν η αυτοκράτειρα προσπάθησε να τους συγκρατήσει µε τη βοήθεια των ανθρώπων της ακολουθίας της, εκείνοι δεν υπάκουσαν αλλ αντιθέτως έγιναν πιο υβριστικοί. Όταν ο πατριάρχης µαζί µε τους εικονόφιλους επισκόπους και µοναχούς κατέφυγαν στο ιερό του ναού, οι εικονοµάχοι επίσκοποι προχώρησαν προς τους στρατιώτες φωνάζοντας «νενικήκαµεν» και «µε τη βοήθεια του Θεού δεν έβλαψαν κανέναν εκείνοι οι µανιακοί και απάνθρωποι. Και επειδή έτσι διαλύθηκε η Σύνοδος, όλοι επέστρεψαν στα σπίτια τους». Είναι φανερό ότι η Ειρήνη είχε υποτιµήσει την αφοσίωση των εικονοµαχικών ταγµάτων της αυτοκρατορικής φρουράς στη µνήµη του στρατηλάτη Κωνσταντίνου Ε, τα οποία θεωρούσαν ως ιεροσυλία την απόπειρα ανατροπής της εικονοµαχικής πολιτικής των Ισαύρων, πολιτική που είχε άλλωστε συνδεθεί µε περιόδους στρατιωτικών θριάµβων. Έτσι λίγο έλειψε να σφαγεί ο ίδιος ο πατριάρχης αλλά και η αυτοκράτειρα. Η αποτυχία ήταν µεγάλη και θα µπορούσε να αποθαρρύνει την Ειρήνη και τους εικονόφιλους που την υποστήριζαν. Φαίνεται όµως ότι η αυτοκράτειρα διέθετε και αποφασιστικότητα και επιµονή. Λίγες µόνο µέρες µετά τα γεγονότα, τον Σεπτέµβριο του 786, η Ειρήνη έστειλε τον έµπιστό της λογοθέτη Σταυράκιο στη Θράκη, όπου ήταν συγκεντρωµένα τα περατικά θέµατα, για να πείσει τους στρατηγούς να υποστηρίξουν την αυτοκράτειρα προκειµένου να διώξει τα εικονοµαχικά τάγµατα της φρουράς, τα οποία ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Ε είχε στρατολογήσει και εκπαιδεύσει. Ο Άνδρας σηκώνει µ ένα µακρύ καλάµι ένα σφουγγάρι βουτηγ-

14 Σταυράκιος κατάφερε να εξασφαλίσει την υποστήριξη των περατικών θεµάτων και η Ειρήνη που επιθυµούσε να κλείσει την υπόθεση εκείνη µε τον πιο ανώδυνο τρόπο, σκέφτηκε και βρήκε τρόπο να αποµακρύνει τα τάγµατα της αυτοκρατορικής φρουράς από τη Βασιλεύουσα. Με πρόσχηµα την εκστρατεία εναντίον των Αράβων που είχαν δήθεν εισβάλει στη Μικρά Ασία, διέταξε τη φρουρά να βγει από την Πόλη και να προχωρήσει προς τα Μαλάγινα, που ήταν ένας από τους τόπους συγκέντρωσης των βυζαντινών στρατευµάτων (άπληκτον), ανατολικά της Νίκαιας. Έτσι µόλις τα τάγµατα βγήκαν από τα τείχη, τα θεµατικά στρατεύµατα που είχαν ήδη ειδοποιηθεί µπήκαν στην Πόλη δίχως να συναντήσουν καµία αντίσταση. Για µία ακόµη φορά η Ειρήνη είχε καταφέρει να ελέγξει την κατάσταση. Διέταξε λοιπόν αµέσως τα ανυπάκουα τµήµατα να καταθέσουν τα όπλα και να διαλυθούν µηνύοντάς τους ότι «χρείαν γάρ ὑµῶν οὐκ ἒχω». Η κίνηση εκείνη της Ειρήνης ήταν παρακινδυνευµένη, γιατί αν τα στρατεύµατα είχαν αρνηθεί να καταθέσουν τα όπλα υπήρχε το ενδεχόµενο εµφύλιας σύγκρουσης. Όµως, όπως ο Θεοφάνης σηµειώνει µε ανακούφιση, «ὑπό θεοῦ µαταιωθέντες ἒδωκαν αὐτά». Αξίζει να παρατηρηθεί ότι οι άνδρες των ταγµάτων ξεκινώντας για πόλεµο είχαν αφήσει, όπως ήταν φυσικό, τις οικογένειές τους στην Πόλη και έτσι τα περιθώρια αντίδρασής τους ήταν µάλλον περιορισµένα. Έχοντας εξασφαλίσει την ουδετερότητα και ίσως τη µερική υποστήριξη του στρατού, η Ειρήνη προχώρησε και πάλι στη σύγκληση της συνόδου, που όµως τη φορά αυτή ορίστηκε να γίνει στη Νίκαια της Βιθυνίας, εκεί που ο Μέγας Κωνσταντίνος είχε συγκαλέσει την Α Οικουµενική Σύνοδο το 325. Οι εργασίες της Ζ Οικουµενικής Συνόδου, της τελευταίας που η Ορθόδοξη Εκκλησία αναγνωρίζει ως οικουµενική, άρχισαν την 24η Σεπτεµβρίου του 787 µε τη συµµετοχή 350 επισκόπων, των δύο αποκρισαρίων του πάπα, των εκπροσώπων των πατριαρχείων Αντιοχείας και Αλεξανδρείας και πολλών µοναχών. Φυσικά προέδρευε ο πατριάρχης Ταράσιος. Έγιναν επτά συνεδριάσεις, οι οποίες ολοκληρώθηκαν ταχύτατα µέχρι την 13η Οκτωβρίου του 787, στον ναό της Αγίας Σοφίας της Νίκαιας. Όπως αναµενόταν, αποφασίστηκε η αναστήλωση των εικόνων, των οποίων όµως επιτράπηκε η προσκύνηση και όχι η λατρεία και καθορίστηκαν οι θεολογικές βάσεις που διέπουν την τιµητική προσκύνησή τους. Στη συνέχεια καταδικάστηκαν ως αιρετικά τα συγγράµµατα των εικονοµάχων και ως αίρεση η εικονοµαχία. Αναθεµατίστηκαν, σύµφωνα µε την πρακτική που επικρατούσε, Παράσταση της Α Οικουµενικής Συνόδου που έγινε το 325

15 οι εικονοµάχοι πατριάρχες Αναστάσιος, Κωνσταντίνος και Νικήτας και άλλοι επιφανείς αντίπαλοι των εικόνων, όπως οι επίσκοποι Εφέσου Θεοδόσιος, Νικοµηδείας Ιωάννης και Νακωλείας Κωνσταντίνος. Λιγότερο αυστηρή υπήρξε η σύνοδος απέναντι στους σύγχρονους και παρόντες εικονοµάχους επισκόπους, οι οποίοι βέβαια έσπευσαν να αποκηρύξουν την πλάνην τους. Τους επιτράπηκε να διατηρήσουν τις επισκοπές τους µε το αιτιολογικό ότι µετά τη Σύνοδο της Ιέρειας (754), η εικονοµαχία ήταν το επίσηµο δόγµα της Εκκλησίας. Τον Νοέµβριο του 787 έγινε στο παλάτι της Μαγναύρας στην Κωνσταντινούπολη η καταληκτική συνεδρίαση της Συνόδου. Το κλίµα ήταν πανηγυρικό και πρόεδροι ήταν η Ειρήνη και ο Κωνσταντίνος ΣΤ. Επικυρώθηκαν οι αποφάσεις της συνόδου, αναγνώστηκε ο Όρος και υπογράφτηκαν τα πρακτικά της. Ο ενθουσιασµός των εικονοφίλων ήταν τόσο µεγάλος ώστε επευφήµησαν τους συναυτοκράτορες ως «Κωνσταντίνον και Ελένην». Έτσι τελείωσε η Ζ Οικουµενική Σύνοδος και τερµατίστηκε, τουλάχιστον για ένα διάστηµα, η εικονοµαχική έριδα που τόσα προβλήµατα είχε δηµιουργήσει στην αυτοκρατορία. Κατά τον Όρο, η Ζ Οικουµενική Σύνοδος δογµάτισε ως εξής: Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι η επιτυχία των εργασιών της Ζ Οικουµενικής Συνόδου οφείλεται τόσο στον πατριάρχη Ταράσιο όσο και στην αυτοκράτειρα Ειρήνη. Στην αυτοκράτειρα, γιατί µε το κύρος και τη δύναµη της πολιτικής εξουσίας δηµιούργησε τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες που επέτρεψαν τη σύγκληση και την απρόσκοπτη διεξαγωγή των εργασιών της Συνόδου και στον πατριάρχη, γιατί µε την ικανότητά του να επιλύει τα πολλά προβλήµατα που παρουσιάστηκαν και να συµβιβάζει απόψεις και αντιθέσεις κατάφερε να φέρει σε αίσιο πέρας το έργο που του ανατέθηκε. Δεν έλειψαν βέβαια ούτε οι διαφωνίες ούτε τα προβλήµατα κατά τη διάρκεια της συνόδου. Κύριοι αίτιοι οι ζηλωτές µοναχοί, δηλαδή οι µοναχοί εκείνοι που δεν δέχονταν κανέναν συµβιβασµό ή υποχώρηση σε θέµατα των ιερών κανόνων, οι οποίοι µάλιστα ήταν ιδιαίτερα επιφυλακτικοί απέναντι σε κάθε κίνηση ή πρωτοβουλία του πατριάρχη Ταρασίου, γιατί δεν µπορούσαν να ξεχάσουν ότι η κεφαλή της Εκκλησίας προερχόταν από τις τάξεις των λαϊκών. Η πρώτη αφορµή δόθηκε όταν κατά τη διάρκεια των εργασιών της συνόδου προέκυψε το ζήτηµα των εικονοµάχων επισκόπων, οι οποίοι είχαν µετανοήσει και είχαν αποκηρύξει την πρωτέραν πλάνην. Ο Ταράσιος, µε τη σύµφωνη γνώµη της Ειρήνης, εισηγήθηκε και πέτυχε να συγχωρήσει η Σύνοδος Κάτοψη του ναού της Αγίας Σοφίας στη Νίκαια. Εξωτερική άποψη του ναού της Αγίας Σοφίας Νίκαιας.

16 τους επισκόπους που είχαν µεταµεληθεί και να τους επιτρέψει να επιστρέψουν στις θέσεις τους. Οι ζηλωτές µοναχοί µε αρχηγούς τον ηγούµενο Σάββα και τον µοναχό Θεόκτιστο αντέδρασαν, όχι τόσο για τη συγχώρεση που δόθηκε στους εικονοµάχους επισκόπους αλλά κυρίως για την επαναφορά τους στους οικείους επισκοπικούς θρόνους. Ένα δεύτερο επίσης σηµαντικό σηµείο τριβής παρουσιάστηκε, όταν µια οµάδα µοναχών κατήγγειλε στη σύνοδο ότι «οἱ πλείονες τῶν επισκόπων χρήµασιν ὠνήσαντο τήν ἱερωσύνην» κατηγορία ιδιαίτερα σοβαρή, γιατί η αγορά και πώληση των εκκλησιαστι- Σύγχρονη άποψη από το παλάτι της Μαγναύρας στην Κωνστα- «Αποφασίζουµε µε κάθε ακρίβεια και τάξη και σύµφωνα µε τον τύπο του τιµίου και ζωοποιού Σταυρού να αναστηλωθούν οι ιερές και άγιες εικόνες, οι κατασκευασµένες µε χρώµατα και ψηφίδες ή άλλο πρόσφορο υλικό, στις άγιες εκκλησίες του Θεού, στα ιερά σκεύη και τα άµφια, στους τοίχους και τις σανίδες, στις οικίες και στους δρόµους, και η εικόνα του Κυρίου και Θεού και Σωτήρα µας Ιησού Χριστού και της Αχράντου Δεσποίνης ηµών, της Αγίας Θεοτόκου και των τιµίων Αγγέλων και όλων των Αγίων και οσίων ανδρών. Γιατί όσο πιο πολύ οι άνθρωποι βλέπουν σ αυτές τα εικονιζόµενα πρόσωπα, τόσο περισσότερο θυµούνται και ποθούν το εικονιζόµενο, να µην αποδίδουν, όµως, λατρεία, η οποία ανήκει µόνο στον Θεό, αλλά να αποδίδουµε τιµή µε τρόπους, όπως µε το σηµείο του τιµίου και ζωοποιού Σταυρού, µε τα άγια Ευαγγέλια, µε την προσφορά θυµιατών και φώτων, όπως συνήθιζαν µε ευσέβεια και οι αρχαίοι γιατί η τιµή προς την εικόνα µεταβαίνει στο εικονιζόµενο πρόσωπο και αυτός που προσκυνά την εικόνα προσκυνά το πρόσωπο που εικονίζεται σ αυτήν. Έτσι ενισχύεται η διδασκαλία των αγίων Πατέρων µας και η παράδοση της Καθολικής Εκκλησίας που δέχτηκε το Ευαγγέλιο από άκρη σε άκρη (της Οικουµένης) Αυτούς λοιπόν που θα τολµήσουν να σκέφτονται ή να διδάσκουν διαφορετικά ή να αθετούν σύµφωνα µε τους αφορισµένους αιρετικούς τις εκκλησιαστικές παραδόσεις και να επινοούν κάποια καινοτοµία ή να εκβάλουν κάτι από τα αφιερωµένα στην Εκκλησία, τον τύπο του Σταυρού ή εικονική αποτύπωση ή το άγιο λείψανο κάποιου µάρτυρα ή να σκεφτούν µε πονηρία και πανουργία να ανατρέψουν κάποια από τις καθιερωµένες παραδόσεις της Καθολικής Εκκλησίας ή ακόµα να χρησιµοποιήσουν ως κάτι το ευτελές τα ιερά κειµήλια ή τα ιερά µοναστήρια, διατάζουµε, αν µεν είναι επίσκοποι ή κληρικοί να καθαιρούνται, αν είναι δε µοναχοί να αφορίζονται».

17 κών αξιωµάτων (= σιµωνία) απαγορεύεται αυστηρά από τους ιερούς κανόνες. Φαίνεται ότι η κατηγορία αυτή δεν ήταν αβάσιµη, αν και υπερβολική ως προς τον αριθµό των ένοχων επισκόπων, και θορύβησε τον Ταράσιο, γιατί µια τέτοια εξέλιξη θα µπορούσε να εµπλέξει τη σύνοδο σε ατέρµονες συζητήσεις και αντιδικίες µε απρόβλεπτα αποτελέσµατα. Έτσι, χάρη της οµόνοιας που ο κύριος σκοπός της σύγκλησης της συνόδου (αναστήλωση των εικόνων) επέβαλε, ο Ταράσιος, µε τη συναίνεση και άλλων µετριοπαθών συνοδικών, πέτυχε να µαταιώσει την εξέταση των κατηγοριών, υποσχό- µενος να ασχοληθεί µε το θέµα µετά το τέλος της συνόδου. Η εικονολατρεία είχε θριαµβεύσει έπειτα από αγώνες και διώξεις που διήρκεσαν περίπου εξήντα χρόνια. Στη διάρκεια της εικονοµαχικής περιόδου τη σηµαία της εικονολατρείας είχαν κρατήσει ψηλά οι µοναχοί, οι οποίοι πλήρωσαν ακριβά το τίµηµα του τολµήµατός τους. Με τον ερχοµό της Ειρήνης οι µοναχοί επέστρεψαν στη Βασιλεύουσα και µε το πρόσθετο κύρος του οµολογητή είχαν αρχίσει να ανασυντάσσονται και να αποκτούν συναίσθηση της δύναµής τους. Μετά τη Ζ Οικουµενική Σύνοδο η επιρροή τους φτάνει στο απόγειό της και γίνονται πλέον ένας σηµαντικός παράγοντας στην πολιτική σκηνή που δεν διστάζει να επεµβαίνει µε παρρησία, όταν θεωρούσε ότι η ανεξαρτησία της Εκκλησίας κινδυνεύει από παρεµβάσεις της πολιτείας. Ταράσιος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ( ) Νέα εξωτερικά προβλήµατα Στα πρώτα χρόνια της συµβασιλείας Κωνσταντίνου ΣΤ και Ειρήνης, οι χειρισµοί της αυγούστας σε θέµατα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής ήταν επιτυχής. Στο εσωτερικό το ζήτηµα της διαδοχής τακτοποιήθηκε σε σύντοµο χρόνο και επιλύθηκε επίσης σε µικρό χρονικό διάστηµα το δύσκολο πρόβληµα των εικόνων. Στο εξωτερικό η αραβική προέλαση αναχαιτίστηκε και εξακολουθούσε να ισχύει η ειρήνη του 783. Οι Σλάβοι του ελλαδικού χώρου είχαν υποταγεί και είχαν καταστεί υπόφοροι της βασιλείας, ενώ οι διπλωµατικοί της χειρισµοί είχαν σταµατήσει για ένα διάστηµα τις πολεµικές δραστηριότητες των Φράγκων στην Ιταλία. Τα πράγµατα όµως στη συνέχεια επρόκειτο να πάρουν κακή τροπή. Τον Σεπτέµβριο του 788, οι Άραβες θεώρησαν ότι η ειρήνη του 783 δεν εξυπηρετούσε τα συµφέροντά τους και µε ηγέτη τον θρυλικό χαλίφη Χαρούν αλ-ρασίντ ( ) εισέβαλαν στο θέµα των Ανατολικών, όπως άλλωστε έκαναν και παλαι-

18 ότερα, µε σκοπό τη λεηλασία. Οι Βυζαντινοί έσπευσαν να τους αντιµετωπίσουν και στην κρίσιµη µάχη που έγινε στην τοποθεσία Κοπίδναδον ηττήθηκαν και υπέστησαν µεγάλες απώλειες. Μεταξύ των νεκρών και ο τουρµάρχης των Ανατολικών Διογένης, αξιωµατούχοι του θέµατος του Οψικίου, αλλά και άνδρες του τάγµατος των Σχολαρίων, τους οποίους είχε εξορίσει ως εικονοµάχους η Ειρήνη µετά τα γεγονότα στον ναό των Αγίων Αποστόλων το 786. Κακή τροπή όµως είχαν πάρει τα γεγονότα για τους Βυζαντινούς και στην Ιταλία. Όπως αναφέρθηκε ήδη, στην προσπάθειά της να περιορίσει τις επεκτατικές κινήσεις των Φράγκων στην Ιταλία, η Ειρήνη σκέφτηκε, το 782, να παντρέψει τον νεαρό Κωνσταντίνο µε την κόρη του Καρόλου Ροτρούδη. Όµως παρά τους αρραβώνες και τους όρκους που δόθηκαν εκατέρωθεν, ο Κάρολος εισέβαλε µερικά χρόνια αργότερα (786) στην Ιταλία και κατέλαβε το δουκάτο του Βενεβέντου. Βλέποντας ότι τα σχέδιά της δεν ευοδώθηκαν, η Ειρήνη διέλυσε τον αρραβώνα του γιου της µε τη Ροτρούδη, επιδεινώνοντας τις ήδη κακές σχέσεις του Βυζαντίου µε τους Φράγκους και µάλιστα παρά τις αντιρρήσεις του νεαρού Κωνσταντίνου, ο οποίος είχε ερωτευθεί την εξωτική πριγκίπισσα. Πρέπει να σηµειωθεί ότι το ενδεχόµενο του γάµου του Κωνσταντίνου µε τη Ροτρούδη δεν άρεσε ιδιαίτερα στη φιλόδοξη Ειρήνη και το είχε επιλέξει ως λύση ανάγκης για να ελέγξει τους Φράγκους. Γιατί όπως θα δούµε στη συνέχεια, η αυτοκράτειρα είχε προσωπικές φιλοδοξίες και σχέδια για τη µόνιµη παραµονή της στον θρόνο και δεν ήθελε να αποκτήσει ο γιος της ισχυρούς συµµάχους, όπως θα ήταν ο Κάρολος, που θα µπορούσαν να εµποδίσουν τα σχέδιά της. Επιδείνωση όµως σηµειώθηκε και στις σχέσεις του Βυζαντίου µε τον πάπα. Έγινε ήδη λόγος για τη θετική στάση του Αδριανού Α στο ζήτηµα της σύγκλησης της Ζ Οικου- µενικής Συνόδου του 787. Όµως την υποστήριξή του εκείνη, την οποία άλλωστε υπαγόρευαν και δογµατικοί λόγοι, θέλησε να εξαργυρώσει αργότερα ο πάπας απαιτώντας από την Ειρήνη να του δοθεί και πάλι η εκκλησιαστική δικαιοδοσία στο Ιλλυρικό και στην Κάτω Ιταλία, που του είχε αφαιρέσει παλαιότερα ο Λέων Γ. Η Ειρήνη, η οποία µετά τη σύγκληση της συνόδου δεν χρειαζόταν πλέον την υποστήριξη του Αδριανού Α, δεν ικανοποίησε τις απαιτήσεις του, γεγονός που επιδείνωσε ακόµη περισσότερο τις σχέσεις µεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας. Έχοντας έρθει σε ρήξη µε τον Κάρολο και τον Αδριανό Α, η Ειρήνη στράφηκε προς Η Αναστήλωση των εικόνων, έργο της Κρητικής Σχολής

19 τον µόνο σύµµαχο που της απέµεινε, τους Λογγοβάρδους, µε τη βοήθεια των οποίων ήλπιζε να ανακτήσει τις χαµένες βυζαντινές επαρχίες της Ιταλίας. Για τον σκοπό αυτό στάλθηκε στην Ιταλία ο λογοθέτης Ιωάννης επικεφαλής στρατιωτικού σώµατος, ο οποίος µε τη βοήθεια του στρατηγού Σικελίας Θεόδωρου προσπάθησε να απωθήσει τους Φράγκους και να ανακτήσει τα βυζαντινά εδάφη. Οι εξελίξεις όµως δεν δικαίωσαν τις προσδοκίες της, γιατί στη µάχη που ακολούθησε οι Βυζαντινοί υπέστησαν βαριά ήττα µε µεγάλες απώλειες. Μεταξύ των νεκρών ήταν και ο αρχηγός του εκστρατευτικού σώµατος λογοθέτης Ιωάννης. Έτσι άδοξα έληξε η απόπειρα της Ειρήνης να ελέγξει την επεκτατική πολιτική του Καρόλου στην Ιταλία. Αλλά και στο µέτωπο της Βαλκανικής τα πράγµατα δεν ήταν καλύτερα. Στρατιωτικά τµήµατα του θέµατος Θράκης υπό την ηγεσία του στρατηγού Φιλητού κινήθηκαν προς την περιοχή του Στρυµόνα και στρατοπέδευσαν δίχως να λάβουν, όπως µας πληροφορεί ο χρονογράφος Θεοφάνης, τις απαραίτητες προφυλάξεις. Το µοιραίο λάθος του στρατηγού Φιλητού εκµεταλλεύτηκαν οι βουλγαρικές δυνάµεις που έτυχε να βρίσκονται στην περιοχή, αιφνιδιάζοντας τους Βυζαντινούς. Επακολούθησε σφαγή, κατά την οποία σκοτώθηκε ο Φιλητός και πολλοί αξιωµατικοί και στρατιώτες. Νόµισµα του πάπα Αδριανού Α (Αποστολική Βιβλιοθήκη, Βατι- Σύγκρουση Ειρήνης και Κωνσταντίνου ΣΤ Αµέσως µετά τη διάλυση του αρραβώνα του Κωνσταντίνου µε τη Ροτρούδη, η Ειρήνη έσπευσε να βρει άλλη νύφη για τον νεαρό αυτοκράτορα. Τη φορά αυτή επέλεξε µία Βυζαντινή αρχόντισσα, τη Μαρία, που ήταν εγγονή του Φιλάρετου, ενός µεγαλογαιοκτήµονα της περιοχής του Πόντου. Η επιλογή της νύφης εξυπηρετούσε απόλυτα τα σχέδια της Ειρήνης, γιατί η Μαρία δεν είχε ισχυρούς συγγενείς που θα µπορούσαν να βοηθήσουν αποτελεσµατικά τον νεαρό αυτοκράτορα. Τέλος, η Μαρία φαίνεται ότι δεν διέθετε ισχυρό χαρακτήρα και προσωπικότητα που θα µπορούσαν να αποδεσµεύσουν τον αδύναµο και άβουλο Κωνσταντίνο από την καταστροφική, όπως θα δούµε στη συνέχεια, επιρροή και επιτροπεία της φιλόδοξης και αρχοµανούς µητέρας του. Ο γάµος του µε τη Μαρία έγινε, όπως αναφέρουν οι πηγές, κατόπιν πιέσεων που άσκησε η Ειρήνη στον Κωνσταντίνο, επειδή εκείνος «δεν ήθελε να παντρευτεί γιατί αγαπούσε ακόµη την κόρη του βασιλιά των Φράγκων Καρόλου, την οποία είχε αρραβωνιαστεί». Μετά τον γάµο του νεαρού αυτοκράτορα η Ειρήνη πίστεψε ότι θα

20 µπορούσε να συνεχίσει να µονοκρατορεί, νοµίζοντας ότι η Μαρία θα κέρδιζε τελικά την καρδιά και κυρίως το ενδιαφέρον του συναυτοκράτορα Κωνσταντίνου, ώστε να µην ασχολείται εκείνος µε τις κρατικές υποθέσεις. Όµως τα πράγµατα εξελίχτηκαν εντελώς διαφορετικά. «Αυτό τον χρόνο (Ιανουάριος 790)», σηµειώνει ο Θεοφάνης, «έστειλε ο διάβολος, που µισούσε τους ευσεβείς βασιλείς, κακούς ανθρώπους οι οποίοι διέβαλαν τη µητέρα εναντίον του γιου και τον γιο εναντίον της µητέρας. Γιατί έπεισαν την Ειρήνη ότι οι προφητείες έλεγαν πως δεν είναι γραµµένο από τον Θεό να βασιλέψει ο γιος σου, γιατί τον θρόνο τον έδωσε σε σένα ο Θεός κι εκείνη εξαπατήθηκε σαν γυναίκα που ήταν, της άρεσε άλλωστε και η εξουσία και δεν σκέφτηκε ότι αυτά της τα έλεγαν οι άνθρωποί της που ήθελαν να εξακολουθήσουν να διοικούν». Από το χωρίο αυτό γίνεται σαφές ότι ο χρονικογράφος γνωρίζει επακριβώς τα κίνητρα και τις προθέσεις της φιλόδοξης αυτοκράτειρας, η αγάπη όµως που ένιωθε για την εικονόφιλη Ειρήνη τον έκανε να αποδίδει στον διάβολο την προφανή αδικία της έναντι του γιου της. Ο Κωνσταντίνος ήταν ήδη εικοσάχρονος ρωµαλέος και ικανός πάνυ και γεµάτος φιλοδοξίες τις οποίες δικαιολογούσαν η καταγωγή και το αξίωµά του. Και φυσικά δεν µπορούσε να ανεχθεί να βλέπει τον λογοθέτη Σταυράκιο να διαχειρίζεται όλες τις κρατικές υποθέσεις, ενώ ο ίδιος, ο νόµιµος αυτοκράτορας, να βρίσκεται στο περιθώριο και να µην τολµά να τον πλησιάσει κανείς, όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι πηγές της εποχής. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι τον νεαρό αυτοκράτορα περιέβαλλε ένας κύκλος αυλικών οι οποίοι, για τους δικούς τους λόγους, του θύµιζαν συνεχώς τη θέση του και τα αδιαµφισβήτητα δικαιώµατά του. Μεταξύ των λίγων ανθρώπων του κύκλου του Κωνσταντίνου ήταν και ο µάγιστρος Πέτρος, ο πατρίκιος Θεόδωρος Καµουλιανός και ο πατρίκιος Δαµιανός. Ο Κωνσταντίνος, δέσµιος πάντοτε της επιρροής που ασκούσε πάνω του η Ειρήνη, δέχτηκε µε δυσκολία τις εισηγήσεις των φίλων του και αποφάσισε τελικά να διατάξει τη σύλληψη και εξορία του λογοθέτη Σταυράκιου στη Σικελία, ώστε να µπορέσει να κυβερνήσει µαζί µε τη µητέρα του. Στο σηµείο αυτό γίνεται σαφές ότι ο νεαρός αυτοκράτορας αλλά και οι υποστηρικτές του δεν είχαν αντιληφθεί τις πραγµατικές προθέσεις της Ειρήνης, η οποία δεν επρόκειτο να αρκεστεί σε τίποτα λιγότερο από την απόλυτη εξουσία. Τα σχέδια του αδαούς Κωνσταντίνου δεν άργησαν να γίνουν γνωστά στον παντοδύνα- Ο Θεοφάνης, µοναχός, γραφέας, εικονογράφος και δωρη-

21 µο ευνούχο Σταυράκιο, ο οποίος έσπευσε αµέσως να πληροφορήσει την αυτοκράτειρα, περιγράφοντας µάλιστα µε τα µελανότερα χρώµατα τις προθέσεις του γιου της και συνεργατών του. Έξαλλη η Ειρήνη διέταξε τη σύλληψη των φίλων του Κωνσταντίνου και, αφού τους µαστίγωσε και τους υπέβαλε στην ατιµωτική τιµωρία της κουράς, άλλους εξόρισε και σε άλλους επέβαλε τον κατ οίκον περιορισµό που ισοδυναµούσε µε την πολιτική και κοινωνική τους εξόντωση. Δεν δίστασε µάλιστα να διατάξει τη µαστίγωση και του ίδιου του Κωνσταντίνου, στον οποίο απαγόρευσε για ένα διάστηµα να βγαίνει από το συγκρότηµα των ανακτόρων. Τέλος, θεωρώντας ότι ήλεγχε πλήρως την κατάσταση, διέταξε τα θεµατικά στρατεύµατα να ορκίζονται ότι «ἒως σύ ζῆς, οὐ καταδεξόµεθα τόν υἱόν σου κρατῆσαι» δηλαδή την πλήρη και αποκλειστική αναγνώρισή της ως µονοκράτειρας. Διέταξε ακόµη να αντιστραφεί η σειρά µε την οποία αναγράφονταν τα ονόµατα στον αυτοκρατορικό τίτλο και να προταθεί το δικό της. Η Ειρήνη είχε πλέον φανερώσει τις πραγµατικές της προθέσεις και τα πράγµατα έδειχναν ότι µάλλον θα πετύχαινε τους σκοπούς της, γιατί τα στρατεύµατα, φοβισµένα από τις απειλές της αυτοκράτειρας για όσους τολµούσαν να µην υπακούσουν, άρχισαν να ορκίζονται «µηδενός τολµῶντος ἀντειπείν», όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά οι πηγές της εποχής. Όµως για ακόµη µία φορά, η προφανής αδυναµία της Ειρήνης να αντιµετωπίσει µε επιτυχία τους εξωτερικούς εχθρούς της αυτοκρατορίας µαταίωσε, για ένα διάστηµα, την ολοκλήρωση των φιλόδοξων σχεδίων της. Το καλοκαίρι του 790 ισχυρός αραβικός στόλος έπλευσε εναντίον της Κύπρου. Τις κινήσεις των εχθρικών στόλων γνώριζαν συνήθως οι Βυζαντινοί, χάρη στο δίκτυο κατασκόπων που διέθεταν, και έτσι η Ειρήνη συγκέντρωσε εγκαίρως έναν µεγάλο πολεµικό στόλο και τον έστειλε να αντιµετωπίσει τους Άραβες. Οι δύο στόλοι συναντήθηκαν στον κόλπο της Αττάλειας, και στη σφοδρή ναυµαχία που ακολούθησε ηττήθηκαν οι Βυζαντινοί και συνελήφθη ο στρατηγός του θέµατος των Κιβυραιωτών, Θεόφιλος, ο οποίος οδηγούσε µε γενναιότητα τον βυζαντινό στόλο. Ο βυζαντινός στρατηγός οδηγήθηκε µπροστά στον Άραβα χαλίφη Χαρούν αλ-ρασίντ, που τιµούσε τους γενναίους πολεµιστές, και του ζήτησε να εξωµόσει και να δεχθεί αντίστοιχη θέση και τιµές στον αραβικό στρατό. Ο Θεόφιλος αρνήθηκε παρά τα βασανιστήρια που υπέστη και τελικά εκτελέστηκε και «µάρτυς άριστος ανεδείχθη». Η νέα αυτή ήττα έδωσε την αφορµή που περίµεναν οι δυσαρεστηµένοι στρατηγοί των Σύµφωνα µε τις γραπτές πηγές, η εικόνα του Χριστού πάνω από

22 µικρασιατικών θεµάτων. Άλλωστε το γεγονός ότι στον θρόνο των Ισαύρων βασίλευε µια γυναίκα και µάλιστα εικονολάτρισσα ήταν αρκετό για να δηµιουργήσει αντιπάθεια και αντιδράσεις. Όταν όµως στο αρνητικό αυτό κλίµα προστέθηκε µία ακόµη ήττα, οι εικονοµάχοι και ο στρατός είχαν πια κάθε λόγο να συνδέουν τους εικονοµάχους αυτοκράτορες µε νίκες και την εικονόφιλη Ειρήνη µε ήττες και καταστροφές. Σαν να µην έφταναν όλα αυτά, η Ειρήνη προσπαθούσε να αποκλείσει τον νόµιµο άρρενα διάδοχο από τον θρόνο, στερώντας τους έτσι κάθε ελπίδα στρατιωτικής ανάκαµψης και επιτυχιών. Έτσι, όταν τον Σεπτέµβριο του 790 οι απεσταλµένοι της Ειρήνης έφτασαν στο θέµα των Αρµενιακών για να ορκίσουν τα εκεί στρατεύµατα τον υπέρ της αυτοκράτειρας όρκο, εκείνα αρνήθηκαν να πειθαρχήσουν στις διαταγές της, απαντώντας ότι εµµένουν στον όρκο που είχαν δώσει παλαιότερα, δηλαδή «βασιλευόµεθα υπό Κωνσταντίνου και Ειρήνης». Η άρνηση του στρατεύµατος να πειθαρχήσει στην εντολή της αυτοκράτειρας συνιστούσε στάση και η Ειρήνη έστειλε στους Αρµενιακούς τον δρουγγάριο της βίγλας Αλέξιο Μουσουλέµ για να συλλάβει τους πρωτεργάτες και να πείσει τον στρατό να δώσει τον όρκο. Όταν όµως ο Αλέξιος βρέθηκε κοντά στους συµπολεµιστές του, προσχώρησε στους αντιπάλους της Ειρήνης, οι οποίοι µάλιστα τον ανακήρυξαν αρχηγό τους. Το γενναίο παράδειγµα των Αρµενιακών µιµήθηκαν και τα άλλα θέµατα, τα στρατεύµατα των οποίων έδιωξαν όσους διοικητές τους παρέµεναν πιστοί στην αυτοκράτειρα, και τον Οκτώβριο του 790 οι στασιαστές συγκεντρώθηκαν στην πεδιάδα της Ατρώας κοντά στο βιθυνικό Όλυµπο, αποκήρυξαν την Ειρήνη και ορκίστηκαν πίστη στον µονοκράτορα Κωνσταντίνο. Αντιµέτωπη µε τη γενική εξέγερση του στρατού, η αυτοκράτειρα αναγκάστηκε να ελευθερώσει τον Κωνσταντίνο. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤ ( ) Ανάληψη της εξουσίας και αντιµετώπιση εξωτερικών προβληµάτων και εσωτερικών εχθρών Ελεύθερος και απαλλαγµένος από την επιτροπεία της µητέρας του και των ευνούχων της, ο Κωνσταντίνος έσπευσε να συναντήσει τους φίλους και υποστηρικτές του οι οποίοι του είχαν κυριολεκτικά χαρίσει τον θρόνο. Στη συνέχεια φρόντισε να απο-

23 κτήσει και τον ουσιαστικό έλεγχο της εξουσίας, διορίζοντας έµπιστους συνεργάτες του σε καίριες στρατιωτικές και πολιτικές θέσεις και στα θέµατα, αλλά και στην ίδια τη Βασιλεύουσα. Ζήτηµα άµεσης προτεραιότητας αποτελούσε και ο όρκος τον οποίο είχαν υποχρεωθεί να δώσουν τα θεµατικά στρατεύµατα υπέρ της Ειρήνης. Για τον λόγο αυτό ο αυτοκράτορας έστειλε στο θέµα των Αρµενιακών τον έµπιστο γηραιό στρατηγό Μιχαήλ Λαχανοδράκοντα που εξακολουθούσε να υπηρετεί τους Ισαύρους αυτοκράτορες, µε την εντολή να ορκίσει τα τάγµατα «τοῦ µή δέξασθαι Εἰρήνην τήν αὐτοῦ µητέρα εἰς βασιλέα». Τον δρουγάριο Αλέξιο, που πρωτοστάτησε στην ανατροπή της Ειρήνης, ο αυτοκράτορας διόρισε στρατηγό του θέµατος των Αρµενιακών, επικυρώνοντας ουσιαστικά και την επιθυµία των ταγµάτων. Στις αρχές του Δεκεµβρίου του 790 ο Κωνσταντίνος επέστρεψε στη Βασιλεύουσα, όπου η Ειρήνη και ο εσµός των ευνούχων που την περιέβαλλε, περίµεναν φοβισµένοι το ξέσπασµα της οργής του αυτοκράτορα, τον οποίο τόσο πολύ είχαν πολεµήσει. Πράγµατι ο Κωνσταντίνος διέταξε να υποστεί την εξευτελιστική ποινή της κουράς και της µαστίγωσης ο ευνούχος Σταυράκιος, που υπήρξε άλλωστε ο κυριότερος συνεργάτης και ο κακός σύµβουλος της Ειρήνης, καθώς επίσης την εξορία του στο θέµα των Αρµενιακών. Εξορίστηκαν ακόµη ο δεύτερος στην ιεραρχία των συνεργατών της Ειρήνης, ο ευνούχος πρωτοσπαθάριος Αέτιος και όλοι οι συνεργάτες της αυτοκράτειρας. Την Ειρήνη, που εξακολουθούσε να ασκεί την επιρροή της πάνω στον αυτοκράτορα, ο Κωνσταντίνος αποµάκρυνε από το παλάτι, της επέτρεψε όµως να παραµείνει υπό περιορισµό στην Κωνσταντινούπολη, στο παλάτι των Ελευθερίου, µαζί µε την ακολουθία της. Παρά τα όσα είχαν συµβεί, ο νεαρός Κωνσταντίνος εξακολουθούσε να µην αντιλαµβάνεται ότι ο κύριος και ίσως ο µόνος αντίπαλός του ήταν η ίδια η µητέρα του. Την αδυναµία του αυτή επρόκειτο να πληρώσει πολύ ακριβά ο αυτοκράτορας. Έχοντας τακτοποιήσει τα πολιτικά πράγµατα στην Κωνσταντινούπολη και µε εξασφαλισµένη την υποστήριξη των θεµάτων, ο νεαρός αυτοκράτορας, που είχε κληρονο- µήσει την ενεργητικότητα των Ισαύρων και τη διάθεση να ηγηθεί του στρατού του κατά των εχθρών της αυτοκρατορίας, ετοιµάστηκε να εκστρατεύσει εναντίον του πιο επικίνδυνου αντιπάλου της, των Βουλγάρων. Πράγµατι τον Απρίλιο του 791 βγήκε από τη Βασιλεύουσα επικεφαλής του στρατού του και έφτασε µέχρι το Προβάτου κάστρον στην περιοχή της Αδριανούπολης, όπου συνάντησε τον Βούλγαρο ηγεµόνα Χρυσός σόλιδος του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΣΤ (780-

24 Κάρδαµο µε τις δυνάµεις του. Όµως παρά την κινητοποίηση των βυζαντινών δυνάµεων και τη διάθεση του νεαρού αυτοκράτορα να δρέψει δάφνες στο πεδίο της µάχης, τα βυζαντινά στρατεύµατα υποχώρησαν έπειτα από αψιµαχίες και µάλιστα κατά τη διάρκεια της νύχτας, όπως επισηµαίνει ο Θεοφάνης, ο οποίος µάλιστα κατηγορεί τον αυτοκράτορα για δειλία. Το πιθανότερο είναι ότι ο άπειρος στα στρατιωτικά πράγµατα Κωνσταντίνος δεν ενέπνεε εµπιστοσύνη στους στρατηγούς του, οι οποίοι του πρότειναν να υποχωρήσει. Παρόµοια άδοξη κατάληξη είχε και η εκστρατεία του Κωνσταντίνου εναντίον των Αράβων τον Σεπτέµβριο του 791. Ξεκινώντας από το Αµόριο της Φρυγίας κατευθύνθηκε προς την Ταρσό της Κιλικίας, επιδιώκοντας να συναντήσει τους Άραβες και να κερδίσει την πρώτη του νίκη. Όµως κι αυτή τη φορά αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη άπρακτος, γιατί δεν κατάφερε ούτε καν να συναντήσει τους εχθρούς. Ήταν πλέον σαφές ότι ο νεαρός αυτοκράτορας δεν είχε κληρονοµήσει κανένα άλλο από τα προσόντα των Ισαύρων, εκτός του θάρρους και της ενεργητικότητας που τον διέκριναν. Επηρεασµένος από τις αποτυχίες του, τις εισηγήσεις των φίλων της Ειρήνης, που εξακολουθούσαν να βρίσκονται στο στενό του περιβάλλον, αλλά κυρίως από τις παρακλήσεις της µητέρας του, ο Κωνσταντίνος έκανε το λάθος που απέβη τελικά µοιραίο για τον θρόνο του αλλά και τη ζωή του. Όχι µόνο επέτρεψε στην Ειρήνη να επιστρέψει στο παλάτι, αλλά την αναγόρευσε και πάλι αυτοκράτειρα και διέταξε να «συνεφηµίζεται σύν αὐτῶ ὡς ἐξ ἀρχής, Κωνσταντίνου και Εἰρήνης». Όπως ήταν φυσικό, η απόφαση εκείνη του αυτοκράτορα προκάλεσε πανικό σε όλους όσους τον είχαν υποστηρίξει στη διαµάχη του µε την Ειρήνη, γιατί γνώριζαν ότι η εκδίκησή της θα ήταν σκληρή. Έτσι, ενώ όλα τα θεµατικά στρατεύµατα έδωσαν για ακόµη µία φορά, όρκο πίστης στον Κωνσταντίνο και στην Ειρήνη, το θέµα των Αρµενιακών που είχε πρωτοστατήσει στην αντίδραση εναντίον της αυτοκράτειρας αρνήθηκε να ορκιστεί, στασίασε και ζητούσε να γυρίσει στη θέση του ο πρώην στρατηγός τους, Αλέξιος, ο οποίος είχε τιµηθεί µε το αξίωµα του πατρικίου και βρισκόταν κοντά στον αυτοκράτορα. Οργισµένος από την ανυπακοή των Αρµενιακών και επηρεασµένος από ανυπόστατες φήµες ότι δήθεν ήθελαν να προβάλουν τον Αλέξιο ως νέο αυτοκράτορα, ο άβουλος Κωνσταντίνος διέταξε τη σύλληψη, τη µαστίγωση και τη φυλάκιση του φίλου και υποστηρικτή του. Ήταν φανερό ότι το περιβάλλον της Ειρήνης είχε αρχίσει

25 να υπονοµεύει το κύρος και τη θέση του νεαρού αυτοκράτορα. Δυστυχώς ο Κωνσταντίνος δεν διέθετε το πολιτικό αισθητήριο των Ισαύρων, ούτε καν την πονηριά της µητέρας του. Τον Ιούλιο του 792 ο αυτοκράτορας, που επιθυµούσε, όπως αναφέρθηκε, να µιµηθεί τους προκατόχους του και να πετύχει λαµπρές νίκες στα πεδία των µαχών, εκστράτευσε εναντίον των Βουλγάρων. Τις βυζαντινές δυνάµεις έσπευσε να συναντήσει ο Βούλγαρος ηγεµόνας Κάρδαµος ( ) και οι δύο αντίπαλοι βρέθηκαν αντιµέτωποι κοντά στο φρούριο των Μαρκελλών, εκεί που το 759 ο Κωνσταντίνος Ε είχε συντρίψει τους Βουλγάρους. Όµως τη φορά αυτή τη θέση του στρατηλάτη αυτοκράτορα κατείχε ο εγγονός του, ο οποίος δεν διέθετε τις στρατηγικές του αρετές. Ορµητικός, απερίσκεπτος και δίχως στρατηγικό σχέδιο, ο νεαρός Κωνσταντίνος επιτέθηκε ασκόπως και ατάκτως έχοντας πεισθεί από τον αστρολόγο του Παγκράτιο ότι η νίκη ήταν σίγουρα δική του. Έπειτα από σκληρή µάχη οι Βυζαντινοί υπέστησαν συντριπτική ήττα και σφαγή, κατά την οποία έχασαν τη ζωή τους όχι µόνο στρατιώτες αλλά και πολλοί ανώτατοι αξιωµατικοί. Μεταξύ αυτών και ο µάγιστρος Μιχαήλ Λαχανοδράκων, ο γνωστός εικονοµάχος και στρατηγός του Κωνσταντίνου Ε. Ήταν τέτοια η καταστροφή και ο πανικός που ακολούθησε, ώστε οι Βούλγαροι κατέλαβαν και λεηλάτησαν το βυζαντινό στρατόπεδο και πήραν ως λάφυρο και την αυτοκρατορική σκηνή. Ο αντίκτυπος της ήττας ήταν µεγάλος, ιδιαίτερα µεταξύ των στρατιωτικών, οι οποίοι έβλεπαν ότι ο αυτοκράτορας και αρχηγός τους ήταν επιπόλαιος και ανίκανος. Έτσι, µόλις τα υπολείµµατα του διαλυµένου στρατεύµατος έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη, άρχισαν διαβουλεύσεις µεταξύ των αξιωµατούχων που είχαν σωθεί για την ανατροπή του Κωνσταντίνου και την αναγόρευση του πρώην καίσαρα Νικηφόρου. Όµως για ακόµη µία φορά, οι ευνούχοι αυλικοί της Ειρήνης υπό την καθοδήγηση του Σταυράκιου, τον οποίο εκείνη είχε ήδη επαναφέρει στο παλάτι, αποκάλυψαν στον Κωνσταντίνο τη συνωµοσία. Η αντίδραση του αυτοκράτορα ήταν ιδιαίτερα σκληρή. Διέταξε τη σύλληψη όχι µόνο του Νικηφόρου αλλά και των άλλων τεσσάρων αδελφών του και τον µεν Νικηφόρο τύφλωσε, σύµφωνα µε τη νοµοθεσία και την πρακτική της εποχής, ενώ τους άλλους πρώην καίσαρες εγλωσσοκόπησεν. Όπως έχει αναφερθεί, οι πέντε αυτοί αδελφοί του Λέοντα Δ είχαν και στο παρελθόν κατηγορηθεί για την εµπλοκή τους σε αποτυχηµένη απόπειρα κατά της Ειρήνης το 780 και είχαν υποχρε- Στη φωτογραφία απεικονίζονται στρατιώτες (Μονή Βατοπεδίου,

26 ωθεί να λάβουν το µοναχικό σχήµα. Μέσα στην αναταραχή και στο κλίµα ανασφάλειας που δηµιουργήθηκε στο παλάτι, η Ειρήνη και ο Σταυράκιος δεν δυσκολεύτηκαν να πείσουν τον Κωνσταντίνο να διατάξει την τύφλωση και του Αλέξιου Μουσουλέµ, που ήταν φυλακισµένος, µε την κατηγορία ότι ο στρατός ετοιµαζόταν να τον ανακηρύξει αυτοκράτορα. Με τον τρόπο αυτό η Ειρήνη εκδικήθηκε εκείνον που την ανέτρεψε και ταυτόχρονα αφαίρεσε από τον Κωνσταντίνο έναν ένθερµο και ικανό υποστηρικτή, ενώ υποδαύλιζε αντιδράσεις εναντίον του. Οι αντιδράσεις αυτές δεν άργησαν διόλου να εκδηλωθούν. Μόλις τα νέα της άδικης και σκληρής τιµωρίας του Αλέξιου έφτασαν στο θέµα των Αρµενιακών, τα στρατεύµατα επαναστάτησαν και συνέλαβαν τον στρατηγό του θέµατός τους Θεόδωρο Καµουλιανό. Ο αυτοκράτορας, ο οποίος είχε µόλις καταφέρει να καταπνίξει το κίνηµα των ταγµάτων στη Βασιλεύουσα, έστειλε τον πρωτοσπαθάριο Κωνσταντίνο Αρτασήρ και τον στρατηγό των Βουκελλαρίων Χρυσοχέρη επικεφαλής πολυάριθµων θεµατικών στρατευµάτων για να τιµωρήσουν τους στασιαστές και να επαναφέρουν την τάξη, την οποία οι άδικες και επιπόλαιες πράξεις του είχαν διασαλεύσει. Στην πολύνεκρη εµφύλια σύγκρουση που ακολούθησε ηττήθηκαν τα αυτοκρατορικά στρατεύµατα και οι αρχηγοί τους συνελήφθησαν και τυφλώθηκαν. Λίγους µήνες αργότερα, την άνοιξη του 793, επικεφαλής «πάντων των λοιπών θεµάτων», ο αυτοκράτορας κινήθηκε εναντίον των επαναστατών. Παρά την κινητοποίηση σχεδόν του συνόλου των θεµατικών στρατευµάτων, η νίκη δεν επετεύχθη παρά µόνο µε προδοσία, όταν ένα τµήµα των δυνάµεων των Αρµενιακών αυτοµόλησε προς τον αυτοκράτορα. Ακολούθησαν και πάλι θανατικές καταδίκες των πρωτεργατών του κινήµατος, µεταξύ των οποίων ήταν και ο επίσκοπος Σινώπης Γρηγόριος. Τέλος, διέταξε τη µεταφορά χιλίων αιχµαλώτων στην Κωνσταντινούπολη, τους οποίους διαπόµπευσε, αφού διέταξε να γραφτεί στα πρόσωπά τους µελάνι κεντητώ η φράση «Αρµενιάκος επίβουλος». Δείγµα της επιπολαιότητας και της αφροσύνης του νεαρού Κωνσταντίνου υπήρξε και η αχαριστία που επέδειξε προς το σώµα των στρατιωτών που τον βοήθησε να καταβάλει την αντίσταση των Αρµανιακών. Υπαναχώρησε σε όσα τους είχε υποσχεθεί και εκείνοι αντιδρώντας παρέδωσαν στους Άραβες το βυζαντινό φρούριο Κάµαχον. Λίγους µήνες αργότερα, τον Οκτώβριο του 793, οι Άραβες κατέλαβαν και το κάστρο Θήβασα, χρεώνοντας ακόµη µία αποτυχία στον αυτοκράτορα.

27 Στα τρία χρόνια της µονοκρατορίας του ο Κωνσταντίνος δεν είχε επιδείξει καµία από τις αρετές των αυτοκρατόρων της δυναστείας των Ισαύρων. Αντιθέτως είχε διαπράξει σοβαρά λάθη στη διαχείριση των προβληµάτων της εσωτερικής πολιτικής, µε αποκορύφωµα την εµφύλια σύρραξη που προκάλεσαν οι άστοχοι χειρισµοί του στο ζήτηµα του Αλέξιου και των Αρµενιακών. Ανίκανος και στον στρατιωτικό τοµέα όπου, παρά τις εκστρατείες που επιχείρησε, δεν κατάφερε ούτε µία νίκη να πετύχει. Αντίθετα, υπέστη συντριπτική ήττα από τους Βουλγάρους το 792. Το κύρος και η δηµοτικότητά του είχαν υποστεί ανεπανόρθωτα πλήγµατα και η πτώση του ήταν πλέον ζήτηµα χρόνου, αν µάλιστα ληφθούν υπόψη οι συνεχείς ραδιουργίες της Ειρήνης και του Σταυράκιου. Το ζήτηµα του δεύτερου γάµου του Κωνσταντίνου ΣΤ Έτσι είχαν τα πράγµατα για τον νεαρό και άπειρο Κωνσταντίνο, ο οποίος µην έχοντας αντιληφθεί τη σοβαρότητα της κατάστασης, διέπραξε τελικά το µοιραίο σφάλµα, πρωταγωνιστώντας σε ένα σκάνδαλο που έµελλε και τον ίδιο να οδηγήσει στην καταστροφή και την ειρήνη της Εκκλησίας να διαταράξει περίπου για δύο δεκαετίες. Έγινε ήδη λόγος για τον γάµο του µε τη Μαρία, την οποία η µητέρα του διάλεξε και του επέβαλε. Όπως έδειξαν τα πράγµατα, η Μαρία δεν µπόρεσε να κερδίσει την καρδιά του Κωνσταντίνου, ο οποίος εξακολουθούσε να αγαπά την Ροτρούδη. Έτσι το ενδιαφέρον του αυτοκράτορα για τη νόµιµη σύζυγο του ήταν ελάχιστο και γρήγορα άρχισε να την παραµελεί και να έχει σχέσεις µε άλλες γυναίκες. Τα πράγµατα χειροτέρεψαν, όταν ο Κωνσταντίνος ερωτεύτηκε παράφορα µία νέα από την ακολουθία της µητέρας του, τη Θεοδότη, κόρη αριστοκρατικής οικογένειας της Βασιλεύουσας και συγγενή των διάσηµων µοναχών Θεόδωρου και Πλάτωνα. Η Ειρήνη αντί να συµβουλέψει τον γιο της και να τον προστατέψει από το ολέθριο λάθος του, φρόντισε να εκµεταλλευτεί την κατάσταση. «Εκείνο τον χρόνο», σηµειώνει ο Θεοφάνης, «µίσησε ο βασιλιάς τη γυναίκα του Μαρία, µε την προτροπή της µητέρας του, η οποία επιθυµούσε τον θρόνο και ήθελε να κατηγορηθεί απ όλους (ο Κωνσταντίνος), την πίεζε να γίνει µοναχή και τελικά την έπεισε να καρεί µοναχή τον Ιανουάριο (του 795)». Βέβαια η αποµάκρυνση της Μαρίας αποσκοπούσε σε έναν δεύτερο γάµο µε την εκλεκτή της καρδιάς του, Θεοδότη. Έχοντας όµως αντιληφθεί τις αντιδράσεις που θα προκαλούσε ο εγκλεισµός

28 της συζύγου του σε µοναστήρι, φρόντισε να διαδοθεί ότι τάχα η Μαρία προσπάθησε να τον δηλητηριάσει. Ο εγκλεισµός της Μαρίας σε µοναστήρι και τα σχέδια του αυτοκράτορα για δεύτερο γάµο δηµιούργησαν αναταραχή στο παλάτι και προβληµάτισαν τον πατριάρχη Ταράσιο, ο οποίος θα ήταν υποχρεωµένος ή να αρνηθεί να ευλογήσει τον δεύτερο παράνοµο γάµο του αυτοκράτορα ή να ιερουργήσει παραβαίνοντας τους ιερούς κανόνες. Έτσι σε συνάντηση που είχε µε τον αυτοκράτορα προσπάθησε να τον συνετίσει, όµως εκείνος ήταν ανένδοτος και έφτασε µάλιστα στο σηµείο να απειλήσει τον Ταράσιο πως αν δεν συναινούσε στον δεύτερο γάµο του, θα αποµάκρυνε εκ νέου τις εικόνες. Αντιµέτωπος µε την αδιαλλαξία του Κωνσταντίνου, ο πατριάρχης έφυγε από το παλάτι απειλώντας ότι αν προχωρούσε στα σχέδιά του, θα του απαγόρευε την είσοδο στο ιερό και τη θεία µετάληψη, βαρύ επιτίµιο για κάθε χριστιανό και µε ολέθριες συνέπειες για το µέλλον ενός αδύναµου αυτοκράτορα όπως εκείνος. Παρά τις αντιδράσεις του Ταρασίου ο Κωνσταντίνος παντρεύτηκε τη Θεοδότη τον Σεπτέµβριο του 795, παραβαίνοντας εκκλησιαστικούς και ηθικούς κανόνες, το δε µυστήριο τέλεσε ο ηγούµενος της µονής των Καθαρών Ιωσήφ και όχι ο πατριάρχης όπως επέβαλε η παράδοση. Το σκάνδαλο ήταν µεγάλο και όλοι περίµεναν ότι ο Ταράσιος θα πραγµατοποιούσε, όπως όφειλε, τις απειλές του. Όµως εκείνος ενήργησε διαφορετικά, γιατί φοβήθηκε τις απειλές του Κωνσταντίνου για την αποµάκρυνση των εικόνων ή το πιθανότερο γιατί δεν ήθελε να συγκρουστεί µε τον αυτοκράτορα. Όλα έδειχναν ότι ο Κωνσταντίνος είχε επιβάλει τη θέλησή του και µάλιστα δίχως να υποστεί τις συνέπειες. Θετικές ήταν και οι εξελίξεις στα πεδία των µαχών όπου ο αυτοκράτορας είχε επιτυχίες. Όταν τον Μάιο του 796 ο ηγεµόνας των Βουλγάρων Κάρδαµος του ζήτησε την καταβολή φόρου απειλώντας ότι σε αντίθετη περίπτωση θα εισέβαλε στη Θράκη, ο Κωνσταντίνος «έβαλε κοπριές αλόγου σε ένα µαντήλι και του τα έστειλε λέγοντας σου στέλνω το φόρο που σου πρέπει». Έπειτα κάλεσε τα θε- µατικά στρατεύµατα και εκστράτευσε εναντίον των Βουλγάρων. Ο Κάρδαµος, που είχε ήδη εισέλθει στη Θράκη, δεν τόλµησε να συγκρουστεί µε τις υπέρτερες βυζαντινές δυνάµεις και γύρισε άπρακτος στη Βουλγαρία. Το θετικό για τον αυτοκράτορα κλίµα που δηµιουργήθηκε από τη θαρραλέα αντιµετώπιση των Βουλγάρων δεν διατηρήθηκε για πολύ, γιατί το σκάνδαλο του δεύτερου Η Παναγία Βρεφοκρατούσα έχει πυκνό θρησκευτικό και πολι-

29 παράνοµου γάµου του προκάλεσε αντιδράσεις τις οποίες ο Κωνσταντίνος δεν περί- µενε. Ο περίφηµος ηγούµενος της µονής Σακκουδίου Πλάτων, απογοητευµένος από την παθητική στάση του πατριάρχη απέναντι στον παράνοµο γάµο του αυτοκράτορα, διέκοψε κάθε εκκλησιαστική επικοινωνία µε τον Ταράσιο, γιατί επέτρεψε την αποµάκρυνση της αυγούστας Μαρίας, γιατί δεν τιµώρησε τον ηγούµενο Ιωσήφ που τέλεσε τον δεύτερο γάµο και, τέλος, γιατί δέχτηκε να κοινωνήσει τον αυτοκράτορα που είχε υποπέσει στο αµάρτηµα της µοιχείας. Η παράβαση των κανόνων της ηθικής ήταν πράξη που η βυζαντινή κοινωνία δεν επέτρεπε ούτε στα µέλη της αλλά ούτε και στον ίδιο τον αυτοκράτορα. Προέκυψε έτσι ένα σκάνδαλο πρώτου µεγέθους που έφερε τον αυτοκράτορα στο επίκεντρο µιας κοινωνικής αναταραχής και µιας ενδοεκκλησιαστικής σύγκρουσης, που έµεινε γνωστή ως το µοιχικό σχίσµα. Φαίνεται όµως ότι η παραβίαση των κανόνων της κοινωνικής ηθικής δεν ήταν ο µόνος λόγος που προκάλεσε την αντίδραση των µοναχών. Όπως παρατήρησε η Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, το κοινωνικό σκάνδαλο που φαίνεται ότι υπέθαλψε η Ειρήνη έδωσε την ευκαιρία που περίµεναν οι µοναχοί για να εκφράσουν τη δυσαρέσκειά τους σχετικά µε τον τρόπο µε τον οποίο η πολιτεία και η επίσηµη Εκκλησία είχαν ρυθµίσει τα προβλήµατα της εικονοµαχίας στη Σύνοδο του 787. Αναφέρθηκαν ήδη οι λόγοι για τους οποίους ο Πλάτων και οι οµόφρονές του δεν επέµεναν στις ακραίες θέσεις κατά τη διάρκεια της Συνόδου του 787. Τώρα όµως είχαν την ευκαιρία να ανακαλέσουν στη τάξη όχι µόνο τον αυτοκράτορα αλλά και την κεφαλή της Εκκλησίας. Ποιοι ήταν όµως οι περίφηµοι µοναχοί Πλάτων και Θεόδωρος (Στουδίτης), που είχαν την τόλµη να κατακρίνουν δηµοσίως τον δεύτερο γάµο του αυτοκράτορα και να διακόψουν, για τον ίδιο λόγο, κάθε εκκλησιαστική επικοινωνία µε τον πατριάρχη Ταράσιο; Ο ηγούµενος της µονής του Σακκουδίου Πλάτων ήταν γόνος πλούσιας και γνωστής οικογένειας της Κωνσταντινούπολης. Έλαβε τη µόρφωση που η κοινωνική του τάξη του εξασφάλιζε και προετοιµάστηκε για µια θέση στις αυτοκρατορικές υπηρεσίες. Όµως λίγα χρόνια αργότερα ο νεαρός Πλάτων εγκατέλειψε τα εγκόσµια και «αντάλλαξε τις τιµές και τα αξιώµατα µε τον φτωχό χιτώνα του µοναχού», όπως γράφει αργότερα ο ανιψιός του Θεόδωρος. Εγκατέλειψε την οικογένειά του και τη Βασιλεύουσα και κατέφυγε στην περιοχή του Ολύµπου της Βιθυνίας, όπου µόνασε στη µονή του Μικρογραφία στην οποία απεικονίζονται φοροεισπράκτορες

30 Σακκουδίου υπό την πνευµατική καθοδήγηση του ηγούµενου Θεοκτίστου. Λίγα χρόνια αργότερα, λόγω της µόρφωσής του και των πνευµατικών του αρετών διαδέχθηκε τον Θεόκτιστο στο αξίωµά του. Η µονή του Σακκουδίου δεν φαίνεται να υπέφερε από τα εικονοµαχικά µέτρα του Κωνσταντίνου Ε και µετά τον θάνατό του το 775 ο Πλάτων γύρισε στην Κωνσταντινούπολη για να ενισχύσει τους εικονολάτρες που είχαν διωχθεί. Ήταν τέτοια η φήµη του που ο νέος αυτοκράτορας Λέων Δ του πρότεινε τη θέση επισκόπου την οποία όµως ο Πλάτων δεν δέχτηκε και επέστρεψε στη Βιθυνία. Το παράδειγµα του θείου του έσπευσε να µιµηθεί και ο Θεόδωρος, ο οποίος αρνήθηκε µια θέση στην αυτοκρατορική γραµµατεία και µαζί µε τους δύο αδελφούς του, τον Ιωσήφ και τον Ευθύµιο, πούλησαν την περιουσία τους, µοίρασαν τα χρήµατα στους φτωχούς και κατέφυγαν στο Σακκούδιο, όπου έγιναν µοναχοί κοντά στον θείο τους Πλάτωνα. Έπειτα από χρόνια, όταν ο Πλάτωνας αρρώστησε και ένιωσε ότι θα πεθάνει, ανέθεσε στον Θεόδωρο, ο οποίος είχε εν τω µεταξύ αναδειχθεί σε ηγετική πνευ- µατική µορφή, τη διοίκηση της µονής. Υπό την επίδραση των δύο αυτών µοναχών, όπως παρατήρησε ήδη ο Ι. Καραγιαννόπουλος, νέα πνοή εισέδυσε στο µοναστικό τρόπο ζωής. Η εκκλησιαστική πειθαρχία αποκαταστάθηκε και πνεύµα ασκητισµού και αυστηρότητας άρχισε πάλι να διέπει τη ζωή των µοναχών, των οποίων η φήµη, µετά τη σύνοδο του 787, είχε φτάσει στο απόγειό της. Για τους λόγους αυτούς οι µοναχοί είχαν καταστεί η «ελέγχουσα συνείδηση» του λαού και υπολογίσιµος αντίπαλος για όποιον τολµούσε να παραβεί τους θείους κανόνες ή την κοινωνική ηθική, ακόµη και για τον αυτοκράτορα. Αντιµέτωπος µε τους περίφηµους αυτούς µοναχούς είχε την ατυχία να βρεθεί ο νεαρός Κωνσταντίνος. Παρά τις προσπάθειες του αυτοκράτορα να τους δελεάσει, οι επικεφαλής της αντίδρασης, µοναχοί Πλάτων και ο ανιψιός του Θεόδωρος, δεν υποχώρησαν παρά τους συγγενικούς τους δεσµούς µε τη νέα αυγούστα Θεοδότη. Εξακολούθησαν να απέχουν από κάθε επικοινωνία µε τον Ταράσιο και να χαρακτηρίζουν τον γάµο του αυτοκράτορα ως παράνοµο και µοιχικό. Η αντίδρασή τους, που έθιγε προσωπικά τον αυτοκράτορα αλλά και τη νέα του σύζυγο, δεν µπορούσε να µείνει ανεξέλεγκτη και ο Κωνσταντίνος αναγκάστηκε να καταφύγει στη µόνη λύση που του απέµενε, τη βία. Στρατιωτικό απόσπασµα µε αρχηγό τον πατρίκιο Βαρδάνη, δοµέστικο των Σχολών, έφτασε στη µονή του Σακκουδίου, συνέλαβε τον ηγούµενο Πλάτωνα, τον οποίο µετέφερε στην Οι µοναχοί στα τόξα και στα σταυροθόλια αντιπροσωπεύουν Ανεικονικός διάκοσµος των χρόνων της εικονοµαχίας στον ναό

31 Κωνσταντινούπολη, όπου τον φυλάκισε σ ένα κελί του ναού του αγίου Μιχαήλ, που βρισκόταν µέσα στο συγκρότηµα των ανακτόρων. Μια άλλη οµάδα µοναχών, µεταξύ των οποίων και οι ανιψιοί του Πλάτωνα, Θεόδωρος και Ιωσήφ, µαστιγώθηκαν και εξορίστηκαν στη Θεσσαλονίκη, παρά τις προσπάθειες της Ειρήνης, η οποία τους υποστήριζε «γιατί ήρθαν αντιµέτωποι µε το γιο της και τον είχαν ντροπιάσει», όπως γράφει ο Θεοφάνης, αποδίδοντας επακριβώς τα κίνητρα της αυτοκράτειρας. Ήταν πια φανερό ότι οι πράξεις του νεαρού Κωνσταντίνου, τις οποίες άλλωστε η ίδια κατεύθυνε, ευνοούσαν απόλυτα τα φιλόδοξα σχέδιά της. Η πτώση του ήταν απλώς θέµα χρόνου. Η σύγκρουσή του µε τους Σακουδίτες µοναχούς εξάντλησε και τα τελευταία αποθέµατα υποµονής και ανοχής του στρατού αλλά και του λαού της Βασιλεύουσας απέναντι στις αποτυχίες και στις παρανοµίες του νεαρού αυτοκράτορα και η µητέρα του καιροφυλακτούσε για την ευκαιρία που θα της επέτρεπε να τον ανατρέψει. Η ευκαιρία αυτή δεν άργησε να έρθει. Τον Σεπτέµβριο του 796 ο Κωνσταντίνος και η Ειρήνη συνοδευόµενοι από τους αξιωµατούχους της Αυλής ταξίδεψαν µέχρι την Προύσα για να απολαύσουν τα περίφηµα θερµά ιαµατικά λουτρά που υπάρχουν εκεί. Όµως στις αρχές του Οκτωβρίου, η αυγούστα Θεοδότη που είχε µείνει στη Βασιλεύουσα γέννησε γιο τον οποίο ονόµασε Λέοντα και ο Κωνσταντίνος έσπευσε στην Κωνσταντινούπολη, αφήνοντας πίσω τη µητέρα του και όλους τους αξιωµατούχους της Αυλής του. Την απουσία του αυτοκράτορα εκµεταλλεύτηκε η Ειρήνη για να πείσει µε υποσχέσεις και δώρα τους διοικητές των ταγµάτων της αυτοκρατορικής φρουράς να τη βοηθήσουν να ανατρέψει τον Κωνσταντίνο. Η συνωµοσία είχε εξυφανθεί και οι συνωµότες περίµεναν την κατάλληλη ευκαιρία για να δράσουν. Όµως τα σχέδιά τους λίγο έλειψε να µαταιωθούν, γιατί τον Μάρτιο του 797, ο Κωνσταντίνος, επικεφαλής είκοσι χιλιάδων ανδρών, εκστράτευσε εναντίον των Αράβων, επιδιώκοντας µια νίκη η οποία θα ανέστρεφε το αρνητικό κλίµα που επικρατούσε. Οι πιθανότητες µιας στρατιωτικής επιτυχίας ανησύχησαν την Ειρήνη και τους συνεργάτες της και γι αυτό φρόντισαν να τη µαταιώσουν. Έτσι, ο ευνούχος Σταυράκιος, τον οποίο ο Κωνσταντίνος είχε πάρει µαζί του, δωροδόκησε τους άνδρες της προφυλακής του στρατού εκείνοι επέστρεψαν και είπαν ψέµατα στον αυτοκράτορα ότι δήθεν οι Άραβες είχαν φύγει. Θύµα της προδοσίας του Σταυράκιου, ο αυτοκράτορας επέστρεψε άδοξα στη Βασιλεύουσα όπως ακριβώς επεδίωκαν

32 οι συνωµότες. Στη στρατιωτική αποτυχία ήρθε λίγους µήνες να προστεθεί και µια πολύ µεγαλύτερη προσωπική συµφορά. Τον Μάιο του 797 πέθανε ξαφνικά ο νεογέννητος γιος του, γεγονός που φαίνεται ότι συνέτριψε τον αυτοκράτορα και τον έκανε να κλειστεί στον εαυτό του και να πάψει να ενδιαφέρεται για τις κρατικές υποθέσεις και όσα συνέβαιναν στο παλάτι. Τις δραµατικές εκείνες µέρες που ο Κωνσταντίνος θρηνούσε τον θάνατο του παιδιού του, η σκληρή και αδίστακτη βασίλισσα µελετούσε µε τους συνω- µότες τις τελευταίες λεπτοµέρειες του πραξικοπήµατος, που θα είχε ως αποτέλεσµα την πτώση και τον θάνατο του δικού της παιδιού. Τη 17η Ιουλίου του ίδιου έτους, οι συνωµότες προσπάθησαν να συλλάβουν τον αυτοκράτορα, ο οποίος µετά τη λήξη ιππικών αγώνων είχε περάσει στον Άγιο Μάµαντα. Την τελευταία όµως στιγµή ο Κωνσταντίνος ειδοποιήθηκε και κατόρθωσε να µπει στο αυτοκρατορικό χελάνδιο και να περάσει στη µικρασιατική ακτή, στις Πύλες της Βιθυνίας, απ όπου θα µπορούσε να καταφύγει στο θέµα των Ανατολικών, όπου εξακολουθούσε να έχει υποστηρικτές. Ας σηµειωθεί ότι στην προσωπική ακολουθία του αυτοκράτορα υπήρχαν µερικοί συνωµότες, φίλοι της Ειρήνης. Οι συνωµότες πανικοβλήθηκαν και ήταν έτοιµοι να εγκαταλείψουν τα σχέδιά τους. Αλλά και η Ειρήνη είχε τροµοκρατηθεί και ήταν έτοιµη να στείλει µια αντιπροσωπία επισκόπων στον αυτοκράτορα, ζητώντας του να µην την τιµωρήσει, υποσχόµενη ότι θα αποσυρόταν οριστικά. Όµως την τελευταία στιγµή, µε µια κίνηση απελπισίας, έστειλε επιστολή στους συνωµότες, που εξακολουθούσαν να βρίσκονται στην ακολουθία του Κωνσταντίνου, απειλώντας τους πως θα τους κατέδιδε στον αυτοκράτορα αν δεν τον συνελάµβαναν αµέσως. Η απειλή της τροµοκράτησε τους συνωµότες, οι οποίοι συνέλαβαν τον αυτοκράτορα και τον µετέφεραν αµέσως στο παλάτι. Όµως στο σηµείο αυτό ας αφήσουµε τη σηµαντικότερη πηγή της εποχής, τον χρονικογράφο Θεοφάνη, να περιγράψει µε δικά του λόγια τα όσα διαδραµατίστηκαν. «Την 15η του Αυγούστου (797), ο αυτοκράτορας µεταφέρθηκε στο παλάτι και κλείστηκε στην Πορφύρα, (το δωµάτιο) όπου είχε γεννηθεί. Και γύρω στις 9, τον τύφλωσαν µε βάναυσο και άγριο τρόπο θέλοντας να προκαλέσουν τον θάνατό του, µε εντολή της µητέρας του και των συµβούλων της. Και σκοτείνιασε ο ήλιος για δεκαεπτά ηµέρες και δεν έδινε το φως του, ώστε τα πλοία να χάνουν το δρόµο τους και να περιπλανώνται και όλοι έλεγαν και οµολογούσαν, ότι «δια την του

33 βασιλέως τύφλωσιν ο ήλιος ακτίνας απέθετο». Και µε τον τρόπο αυτό επεκράτησε η Ειρήνη, η µητέρα του». Από το χωρίο αυτό του Θεοφάνη, που ήταν µάλιστα εικονολάτρης και θαύµαζε την Ειρήνη, µπορούµε να αντιληφθούµε πόσο φοβερή ήταν η εντύπωση που προκάλεσε στους Βυζαντινούς το έγκληµα της αυτοκράτειρας εναντίον του γιου της. Τέτοια µητέρα, σύµβουλο και συναυτοκράτειρα επεφύλαξε η µοίρα στον δύστυχο Κωνσταντίνο, που παρά τις αδυναµίες του θα µπορούσε ίσως, αν η Ειρήνη τον βοηθούσε, να γίνει ένας καλός αυτοκράτορας. Με τον τρόπο αυτό τελείωσε η βασιλεία του τελευταίου αυτοκράτορα της ένδοξης δυναστείας των Ισαύρων που έσωσαν το Βυζάντιο αλλά και τη Δύση από την αραβική εξάπλωση και περιόρισαν αποτελεσµατικά τη βουλγαρική απειλή. Η µονοκρατορία της Ειρήνης ( ) Για πρώτη φορά στην ιστορία του Βυζαντίου µια γυναίκα κατείχε και τυπικά τον θρόνο. Το πρωτοφανές γεγονός προβληµάτισε και την αυτοκρατορική γραµµατεία, η οποία δεν µπορούσε να δεχθεί την αλλαγή στο τυπικό των εγγράφων και έτσι η αυτοκράτειρα υπέγραφε ως «Ειρήνη πιστός βασιλεύς». Τον τίτλο του βασιλέως φέρουν και τα νοµίσµατα που έκοψε η αυτοκράτειρα στα χρόνια της βασιλείας της. Η Ειρήνη είχε πετύχει αυτό που επεδίωκε, όµως το έγκληµά της εναντίον του Κωνσταντίνου δεν ξεχάστηκε ποτέ από τον λαό της Βασιλεύουσας. Το γεγονός αυτό δυσκόλευε ιδιαίτερα, όπως θα δούµε, τον έλεγχο των πολιτικών πραγµάτων, επειδή το αρνητικό κλίµα που επικρατούσε ενεθάρρυνε όλους εκείνους που έµεναν πιστοί στη δυναστεία των Ισαύρων. Έτσι, στις αρχές Οκτωβρίου του 797, εκδηλώθηκε η πρώτη απόπειρα ανατροπής της. Οι συνωµότες χρησιµοποίησαν και πάλι τους καίσαρες αδελφούς του Λέοντα Δ. Τους µετέφεραν στον ναό της Αγίας Σοφίας από το παλάτι των Θεραπείων στον Βόσπορο όπου ήταν κρατούµενοι και προσπάθησαν να στέψουν έναν από αυτούς αυτοκράτορα επωφελούµενοι από το άσυλο που παρείχε ο ναός. Το γεγονός έγινε γρήγορα γνωστό και πλήθος λαού συγκεντρώθηκε στον ναό της του Θεού Σοφίας, όµως η Ειρήνη αντέδρασε πριν η κατάσταση ξεφύγει από τον έλεγχό της. Ο ευνούχος πατρίκιος Αέτιος έφτασε επικεφαλής φρουράς στον ναό, παραβίασε το άσυλο και συνέλαβε τους άβουλους και ακίνδυνους καίσαρες, στους οποίους υποσχέθηκε ότι δεν θα απειληθεί η ζωή τους. Στη συνέχεια τους εξόρισε µε

34 διαταγή της αυτοκράτειρας στην Αθήνα και έτσι έληξε η µάλλον απλοϊκή απόπειρα κατά της Ειρήνης. Σοβαρότερα ήταν τα πράγµατα στη Μικρά Ασία, όπου οι Άραβες, µετά την ανεπιτυχή προσπάθεια της αυτοκράτειρας να συνάψει ειρήνη, εισέβαλαν στο κράτος το καλοκαίρι του 798 και µάλιστα από τρία διαφορετικά σηµεία. Το πρώτο σώµα έφτασε µέχρι τα Μαλάγινα, που ήταν τόπος συγκέντρωσης των βυζαντινών στρατευµάτων, λεηλάτησε τις στρατιωτικές αποθήκες και αποχώρησε παίρνοντας και τα άλογα των αυτοκρατορικών στάβλων. Το άλλο τµήµα των Αράβων λεηλάτησε τη Λυδία και συνέλαβε πολλούς αιχµαλώτους, ενώ το τρίτο νίκησε τις βυζαντινές δυνάµεις που έσπευσαν στην περιοχή µε επικεφαλής τον κόµητα του Οψικίου Παύλο. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων αυτών η Ειρήνη επέτρεψε στον Θεόδωρο και στους µοναχούς του, που είχαν επιστρέψει από την εξορία και βρίσκονταν στη µονή του Σακκουδίου στη Βιθυνία, να έρθουν και να εγκατασταθούν, για µεγαλύτερη ασφάλεια, στη µονή των Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη. Για τον λόγο αυτό ο Θεόδωρος έµεινε γνωστός ως Στουδίτης. Ο αντίκτυπος των στρατιωτικών αποτυχιών ήταν µεγάλος και η δηµοτικότητα της Ειρήνης µειωνόταν συνεχώς, µε αποτέλεσµα να ενθαρρύνονται όλοι όσοι θεωρούσαν ότι στον θρόνο πρέπει να βρίσκεται ένας ικανός και στρατηλάτης αυτοκράτορας. Έτσι, τον Μάρτιο του 799 εκδηλώθηκε µια νέα συνωµοτική απόπειρα εναντίον της. Πρωταγωνιστές και πάλι οι θλιβεροί καίσαρες που ζούσαν εξορισµένοι στην Αθήνα και προφανώς δεν είχαν διδαχθεί τίποτα από τις προηγούµενες αποτυχίες τους. Υποκινητής και αρχηγός των συνωµοτών ήταν ο Ακάµηρος, άρχοντας των Σκλαυινών της Βελζητίας, µιας σκλαβηνίας του ελλαδικού χώρου, ο οποίος σχεδίαζε να στέψει αυτοκράτορα έναν από τους καίσαρες. Όµως για ακόµη µία φορά η Ειρήνη αντέδρασε άµεσα και αποτελεσµατικά. Μόλις πληροφορήθηκε τα όσα συνέβαιναν, έστειλε ενισχύσεις στον στρατηγό του θέµατος Ελλάδος Κωνσταντίνο Σαραντάπηχο, ο οποίος δεν δυσκολεύτηκε να καταστείλει το κίνηµα και να επιβάλει στους στασιαστές την ποινή που ο νόµος όριζε για την πράξη τους, την τύφλωση. Η δεύτερη, σε σύντοµο χρονικό διάστηµα, απόπειρα εναντίον του θρόνου της ανησύχησε την Ειρήνη, η οποία γνώριζε ότι οι φίλοι της λιγόστευαν συνεχώς, λόγος για τον οποίο προσπάθησε να εξαγοράσει τη δηµοτικότητα που επιθυµούσε. Έτσι την άνοιξη Η µονοκρατορία της Ειρήνης ( ) δεν ήταν ιδιαίτερα

35 του 799 σε πανηγυρική τελετή παρουσιάστηκε πάνω σε χρυσοστολισµένο άρµα, το οποίο συνόδευαν υψηλοί αξιωµατούχοι του στρατού και της Αυλής και έριξε άφθονα αργυρά νοµίσµατα (υπατεία) στο πλήθος που ζητωκραύγαζε. Τα χρήµατα που αφειδώς µοίραζε η Ειρήνη φαίνεται ότι είχαν κάποιο θετικό αποτέλεσµα στις διαθέσεις του λαού της Βασιλεύουσας. Στο ίδιο της όµως το παλάτι οι διαµάχες και οι αντιζηλίες των ευνούχων αυλικών της, Αετίου και Σταυρακίου, υπονόµευαν το ελάχιστο κύρος που της είχε αποµείνει. Οι διαµάχες αυτές έλαβαν µεγάλη έκταση, όταν τον Μάιο του 799 η Ειρήνη αρρώστησε και δεν µπορούσε να ελέγχει την κατάσταση. Έτσι ο ευνούχος πατρίκιος Αέτιος παρουσιάστηκε στην αυτοκράτειρα και µε την υποστήριξη του δοµέστικου των σχολών Νικήτα προσπάθησαν να την πείσουν ότι ο Σταυράκιος συνωµοτούσε για να την ανατρέψει. Έξαλλη η Ειρήνη κάλεσε τον Σταυράκιο και, αφού του επανέλαβε τα όσα της είχαν καταγγείλει, τον απείλησε, λέγοντάς του ότι είναι ο ίδιος υπεύθυνος για την τιµωρία που τον περιµένει. Με όρκους, δάκρυα και επιχειρήµατα ο πανούργος αυλικός κατόρθωσε να πείσει την αυτοκράτειρα ότι ήταν αθώος και παρέµεινε στη θέση και στα καθήκοντά του. Το µίσος του όµως για τον Αέτιο και τον Νικήτα ήταν µεγάλο και η εκδίκηση αποτελούσε πλέον το κύριο µέληµα του. Άρχισε λοιπόν να µοιράζει χρήµατα και υποσχέσεις στους άνδρες των ταγµάτων της αυτοκρατορικής φρουράς, προετοιµάζοντας έτσι το έδαφος για ένα κίνηµα εναντίον των εχθρών του. Οι κινήσεις του δεν άργησαν να γίνουν αντιληπτές και η Ειρήνη, που εξακολουθούσε να τον εµπιστεύεται, συγκάλεσε σιλέντιο, όπου αποφασίστηκε να απαγορευθεί στους στρατιωτικούς αξιωµατούχους κάθε επικοινωνία µε τον Σταυράκιο. Λίγους µήνες αργότερα ο Σταυράκιος αρρώστησε βαριά και όλα έδειχναν ότι τα πράγ- µατα θα ησύχαζαν, όµως το µίσος του ευνούχου ήταν άσβεστο. Κατόρθωσε να οργανώσει ένα νέο κίνηµα εναντίον του Αέτιου, συνωµοτώντας τη φορά αυτή µε αξιωµατούχους των στρατευµάτων της Καππαδοκίας. Το κίνηµα ήταν έτοιµο να εκδηλωθεί, αλλά ο θάνατος του Σταυρακίου µαταίωσε κάθε προσπάθεια των συνωµοτών, οι οποίοι δίχως την κάλυψη του ευνούχου συνελήφθησαν και εξορίστηκαν. Ήταν πια φανερό ότι η Ειρήνη δεν µπορούσε να ανατρέψει την κατάσταση και τα πράγµατα στο εσωτερικό πήγαιναν από το κακό στο χειρότερο. Φαίνεται ακόµη πως η λαϊκή δυσαρέσκεια εναντίον της φούντωνε, λόγος για τον οποίο η αυτοκράτειρα Ο γνωστός ηγούµενος της µονής Στουδίου και υπέρµαχος

36 άρχισε έναν νέο γύρο παροχών προς τον λαό της Βασιλεύουσας. Το 801 κατήργησε τους πολιτικούς φόρους, ενώ ταυτόχρονα ελάττωσε τα κοµέρκια, δηλαδή τους τελωνιακούς δασµούς στην Άβυδο και στο Ιερό. Παρόµοιες οικονοµικές διευκολύνσεις παρείχε και στην Εκκλησία καταργώντας το καπνικόν, δηλαδή τον φόρο που πλήρωναν οι πάροικοι των ευαγών ιδρυµάτων και των µονών. Οι σηµαντικές αυτές οικονοµικές ελαφρύνσεις µπορεί να ενίσχυαν προσωρινά τη δηµοτικότητα της αυτοκράτειρας, µακροπρόθεσµα όµως έβλαπταν την οικονοµία του κράτους, γιατί στερούσαν από τα ταµεία του σηµαντικά έσοδα. Όµως εξίσου δυσάρεστες για το Βυζάντιο ήταν οι πολιτικές εξελίξεις και στη Δύση. Έγινε ήδη λόγος για την επεκτατική πολιτική των Φράγκων και τις ανεπιτυχείς προσπάθειες των Βυζαντινών αυτοκρατόρων να την περιορίσουν. Η αντιπαράθεση Βυζαντινών και Φράγκων έλαβε στο πρώτο έτος του 9ου αιώνα άλλες διαστάσεις και µεταφέρθηκε και στο πεδίο της πολιτικής ιδεολογίας. Όπως είναι γνωστό, παρά τον εδαφικό κατακερµατισµό του Δυτικού Ρωµαϊκού κράτους και τη δηµιουργία πολλών κρατών που ήταν αποτέλεσµα των βαρβαρικών επιδροµών, η αντίληψη µιας ενιαίας Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας δεν έπαψε να υπάρχει στη συνείδηση των λαών της Δύσης, που έβλεπαν στο πρόσωπο του Βυζαντινού αυτοκράτορα τον διάδοχο και συνεχιστή της. Η αντίληψη αυτή, την οποία το βυζαντινό κράτος εκπροσωπούσε και επιθυµούσε φυσικά να διατηρήσει, επρόκειτο να δεχθεί πλήγµα, του οποίου οι συνέπειες ήταν ανεπανόρθωτες. Τον Δεκέµβριο του 795 στον παπικό θρόνο ανέβηκε ο Λέων Γ ( ), ο οποίος για να γλιτώσει από τους εχθρούς του κατέφυγε στη Αυλή του Καρόλου των Φράγκων. Οι κατηγορίες που οι εχθροί του νέου πάπα διατύπωναν εναντίον του ήταν πολλές και σοβαρές και ο ηγεµόνας των Φράγκων, θέλοντας να αποκαταστήσει το κύρος του προστατευόµενού του, δέχτηκε να δικαστεί ο Λέων στη Ρώµη από δικαστήριο στο οποίο θα προήδρευε ο ίδιος ο Κάρολος. Ο πάπας αθωώθηκε πανηγυρικά και επέστρεψε στον θρόνο του, νιώθοντας φυσικά ευγνωµοσύνη προς τον Κάρολο. Για τον λόγο αυτό αλλά και προσβλέποντας στη µελλοντική υποστήριξη των Φράγκων, ο πάπας δεν δυσκολεύτηκε να συµφωνήσει µε την άποψη ότι ο θρόνος του αυτοκράτορα των Ρωµαίων, που κατεχόταν από µια γυναίκα στην Κωνσταντινούπολη, ήταν στη ουσία κενός και έπρεπε να περιέλθει στον Κάρολο που εκπροσωπούσε την εξουσία στη Δύ- Οι δύο όψεις ενός µολυβδόβουλλου του 738/9, της υπη-

37 ση. Έτσι στις 25 Δεκεµβρίου του 800, ο πάπας Λέων Γ «τον Κάρουλον αµειβόµενος έστεψεν αυτόν εις βασιλέα Ρωµαίων εν τω ναώ του αγίου αποστόλου Πέτρου», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο χρονικογράφος, µην αφήνοντας καµία αµφιβολία για τα κίνητρα του πάπα. Οι Βυζαντινοί ερµηνεύοντας το γεγονός µέσω της ανατολικής ρωµαϊκής πολιτικής θεωρίας, κατέληξαν ότι η στέψη του Καρόλου ήταν παράνοµη πράξη, γιατί ο πάπας δεν ήταν αρµόδιος να στέψει αυτοκράτορα. Άλλωστε δεν θεωρούσαν ότι ο βυζαντινός θρόνος ήταν κενός επειδή τον κατείχε µια γυναίκα. Ήταν λοιπόν φυσικό να απορρίψουν κάθε σκέψη αναγνώρισης του τίτλου, τον οποίο παράνοµα και αυθαίρετα ο πάπας απένειµε στον ηγεµόνα των Φράγκων. Η άρνηση των Βυζαντινών να του αναγνωρίσουν τον τίτλο του αυτοκράτορα των Ρωµαίων δεν εξέπληξε τον Κάρολο, ο οποίος µάλιστα δίσταζε στην αρχή να τον χρησιµοποιήσει. Πάντως δεν προέβη σε κίνηση εναντίον του Βυζαντίου, παρά τις φήµες ότι επρόκειτο να εισβάλει στη Σικελία. Στην Κωνσταντινούπολη η Ειρήνη και οι σύµβουλοί της ανησυχούσαν αναµένοντας την επόµενη επιθετική κίνηση του Καρόλου, αλλά εκείνος επέλεξε την οδό των διαπραγµατεύσεων. Έτσι όταν οι πρέσβεις του έφτασαν στη Βασιλεύουσα δεν µετέφεραν όρους ή απειλές, αλλά την πρόταση γάµου προς την αυτοκράτειρα Ειρήνη, ώστε να ενωθούν τα εώα µε τα εσπέρια, δηλαδή η Ανατολή µε τη Δύση. Η πρόταση του Καρόλου δεν έγινε δεκτή, γιατί οι προθέσεις του ήταν φανερές αλλά και για έναν ακόµη λόγο. Γιατί ο πατρίκιος και παραδυναστεύων Αέτιος προέβαλε σοβαρές αντιρρήσεις, επειδή εποφθαλµιούσε τον θρόνο για τον αδελφό του. Τα πράγµατα είχαν φτάσει πια σε οριακό σηµείο και η αυτοκράτειρα είχε χάσει εκτός από την αγάπη του λαού και την υποστήριξη του στρατού και τον έλεγχο της Αυλής, όπου φαίνεται ότι ο Αέτιος και οι συνεργάτες του ήταν έτοιµοι να αποµακρύνουν την Ειρήνη από τον θρόνο. Αυτό ακριβώς το ενδεχόµενο της ανάληψης της εξουσίας από τον µισητό ευνούχο Αέτιο επέσπευσε, όπως φαίνεται, την αντίδραση µιας άλλης οµάδας που συνωµοτούσε για να ανατρέψει την αυτοκράτειρα. Αρχηγός των συνωµοτών ήταν ο γενικός λογοθέτης (= υπουργός οικονοµικών) Νικηφόρος, ενώ συµµετείχαν ο δοµέστικος των Σχολών Νικήτας και ο αδελφός του πατρίκιος Σιννέσιος, ο πατρίκιος Λέων Σεραντάπηχος, ο κοιαίστωρ Θεόκτιστος και άλλοι ανώτατοι αξιωµατούχοι του παλατιού, οι οποίοι είχαν εξασφαλίσει και τη συµπαράσταση µερικών διοικητών των Ο Κάρολος στέφεται από τον πάπα Λέων Γ (Χρονικό των Σηµαντικός χρονογράφος και εκκλησιαστικός συγγραφέας του

38 ταγµάτων της φρουράς των ανακτόρων. Έτσι, τη νύχτα της 3ης Οκτωβρίου οι συνω- µότες µπήκαν στο παλάτι από τη Χαλκή πύλη λέγοντας στους φρουρούς ότι τους είχε στείλει η αυτοκράτειρα από το παλάτι των Ελευθερίου όπου έµενε, µε εντολή να αναγορεύσουν τον Νικηφόρο αυτοκράτορα, για να αποτρέψουν τον Αέτιο να ανεβάσει στον θρόνο τον αδελφό του. Η πληροφορία αυτή του Θεοφάνη είναι ενδεικτική του κλίµατος που επικρατούσε και δείχνει την πλήρη αδυναµία της Ειρήνης να ελέγξει την κατάσταση. Οι συνωµότες µπήκαν στο παλάτι όπου αναγόρευσαν τον γενικό λογοθέτη Νικηφόρο αυτοκράτορα. Έπειτα, όπως συνηθιζόταν να γίνεται σε τέτοιες περιπτώσεις, απεσταλ- µένοι του νέου αυτοκράτορα έσπευσαν σε όλες τις συνοικίες της Βασιλεύουσας για να αναγγείλουν το γεγονός και να προκαταλάβουν τις αντιδράσεις του λαού, που όπως φαίνεται δεν είχε καµία διάθεση να υπερασπιστεί την Ειρήνη. Ταυτόχρονα, τµήµατα της φρουράς έζωσαν το παλάτι των Ελευθερίου και µόλις ξηµέρωσε συνέλαβαν την αυτοκράτειρα και την έφεραν στο µεγάλο παλάτι όπου την περιόρισαν στα διαµερίσµατά της. Μερικές ώρες αργότερα ο Νικηφόρος και οι υποστηρικτές του πήγαν στον ναό της Αγίας Σοφίας, όπου ο πατριάρχης Ταράσιος, ο µέχρι πρότινος συνεργάτης της Ειρήνης, έστεψε πανηγυρικά εκείνον που την είχε ανατρέψει. Το γεγονός αυτό της µεταστροφής του Ταρασίου προκάλεσε µεγάλη θλίψη στον λαό της Βασιλεύουσας που είχε συγκεντρωθεί γύρω από τη µεγάλη εκκλησία. Την επόµενη µέρα ο Νικηφόρος Α (802-11) συναντήθηκε µε την Ειρήνη και τη διαβεβαίωσε ότι θα εξακολουθούσε να απολαµβάνει τις τιµές που άρµοζαν στο αξίωµά της και ότι θα παρέµενε στο παλάτι των Ελευθερίου εφ όρου ζωής. Ως δείγµα καλής θέλησης της ζήτησε να του αποκαλύψει πού ήταν κρυµµένος ο βασιλικός θησαυρός. Η Ειρήνη απογοητευµένη από την τροπή των πραγµάτων, διέπραξε το λάθος και αποκάλυψε στον Νικηφόρο τη θέση του θησαυρού. Ο νέος αυτοκράτορας που γνώριζε πόσο επικίνδυνη ήταν, την εξόρισε αµέσως σε ένα µοναστήρι στην Πρίγκιπο, παραβαίνοντας την υπόσχεση που της είχε δώσει. Φαίνεται όµως ότι η Ειρήνη προσπάθησε, παρά τις ρητές απαγορεύσεις, να επικοινωνήσει από τον τόπο της εξορίας της µε τους φίλους της στο παλάτι και ο Νικηφόρος διέταξε τη µεταγωγή της στη Λέσβο και µάλιστα στα µέσα του χειµώνα. Εκεί έζησε υπό αυστηρά µέτρα φρούρησης για τους δέκα επόµενους µήνες. Σ εκείνη τη θλιβερή αιχµαλωσία πέθανε η αυτοκρά- Αναπαράσταση της Χαλκής Πύλης στην Κωνσταντινούπολη. Ο Απόστολος Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία Οδηγήτρια,

39 τειρα Ειρήνη µόνη και ξεχασµένη απ όλους, τον Αύγουστο του 803. Αυτό το άδοξο τέλος επεφύλασσε η µοίρα στη φιλόδοξη Ειρήνη που ανέβηκε στον βυζαντινό θρόνο, κυβέρνησε την αυτοκρατορία περίπου για είκοσι χρόνια και αναστήλωσε τις εικόνες ανατρέποντας τη θρησκευτική πολιτική των πρώτων Ισαύρων. Λεπτοµέρεια του έργου µε την Παναγία Οδηγήτρια, η οποία