Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας

Transcript

1 Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Τομ. 27, 2006 Η αρχιτεκτονική του συγκροτήματος των Αγίων Αναργύρων στο Κάτω Σαγκρί Νάξου ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Σταύρος Πανεπιστήμιο Πατρών Copyright 2006 To cite this article: ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ (2006). Η αρχιτεκτονική του συγκροτήματος των Αγίων Αναργύρων στο Κάτω Σαγκρί Νάξου. Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 27,

2 Η αρχιτεκτονική του συγκροτήματος των Αγίων Αναργύρων στο Κάτω Σαγκρί Νάξου Σταύρος ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Τόμος ΚΖ (2006) Σελ ΑΘΗΝΑ 2006

3 Σταύρος Μαμαλούκος Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ ΣΤΟ ΚΑΤΩ ΣΑΓΚΡΙ ΝΑΞΟΥ JL ο αναφερόμενο ως «Άγιοι Ανάργυροι» οικοδομικό συγκρότημα των τριών αφιερωμένων στους αγίους Αναργύρους, στην αγία Μαρίνα και στον άγιο Ανδρέα ναών του κτήματος Μπογιατζόγλου, στο Κάτω Σαγκρί της Νάξου (Εικ. 1 και 2), είναι από τα λιγότερο γνωστά βυζαντινά μνημεία του ιστορικού νησιού, που αποτέλε σε ένα από τα πεδία επιστημονικής δράσεως του αεί μνηστου καθηγητή Νικολάου Δρανδάκη, τη μνήμη του οποίου τιμά ο παρών τόμος. Πράγματι, στη σχετική με τη βυζαντινή ναοδομία της Νάξου 1 βιβλιογραφία σύ ντομες αναφορές υπάρχουν μόνο για τον μικρότερο από τους ναούς του συγκροτήματος, το ναό της Αγίας Μαρίνας 2. Το έως τώρα εξαιρετικά περιορισμένο ενδια φέρον των ερευνητών για τους τρεις ναούς δικαιολογεί ται εν μέρει, καθώς εκτεταμένες μεταγενέστερες επεμ βάσεις είχαν αλλοιώσει σοβαρά την αρχική μορφή των ναών και έκρυβαν μέχρι πρόσφατα ενδιαφέροντα αυ θεντικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής τους, καθώς και τα λείψανα του τοιχογραφικού διακόσμου του μεγαλυ τέρου από αυτούς. Το σύμπλεγμα των τριών ναών (Εικ. 3-9) αποτελεί τμή μα του οικοδομικού συγκροτήματος της κατοικίας στο αγρόκτημα ιδιοκτησίας της οικογενείας Μπογιατζό γλου. Το κτήμα αυτό, μαζί με το γειτονικό του κτήμα Παλαιολόγου, βρίσκονται σε ομαλή πλαγιά σε απόστα ση ενός περίπου χλμ. ανατολικά του οικισμού του Κά τω Σαγκρίου στην κεντρική Νάξο, επάνω στον παλαιό οδικό άξονα που συνέδεε τη Χώρα με την περιοχή της Τραγαίας. Τίποτε δεν είναι γνωστό από πηγές για την ιστορία του μνημειακού συνόλου. Η ιστορία και το οικοδομικό του χρονικό στα νεότερα χρόνια είναι γνωστά από στοιχεία που προέρχονται από το αρχείο της οικογενείας Μπο γιατζόγλου και από προφορικές μαρτυρίες 3. Το 1878 οι ναοί περιήλθαν στην ιδιοκτησία του Γεωργίου Ανδρέου Μπογιατζόγλου, παππού των σημερινών ιδιοκτητών, ο οποίος αγόρασε το κτήμα και την κατοικία του από τον Νικόλαο Γκύζη. Την εποχή αυτή φαίνεται ότι έγιναν πε ριορισμένης εκτάσεως εργασίες στα μνημεία, μεταξύ των οποίων και η κατασκευή ξύλινου τέμπλου και εικό- * Ευκαιρία για τη μελέτη της ιστορίας και της αρχιτεκτονικής του οικοδομικού συγκροτήματος των Αγίων Ανάργυρων στο Κάτω Σαγκρί της Νάξου έδωσε η εκπόνηση από το Γραφείο Αρχιτεκτο νικών Μελετών «Σταύρος Μαμαλούκος - Αναστασία ΚαμπόληΜαμαλούκου και Συνεργάτες» μελέτης συντηρήσεως και αποκα ταστάσεως του, καθώς και η εκτέλεση του σχετικού έργου, το οποίο έγινε υπό την εποπτεία της 2ης Ε.Β. Α. και την επίβλεψη του γράφοντος, δαπάναις της κ. Θέμιδος Μπογιατζόγλου-Χατζηγιάννη. Για τις ανάγκες της μελέτης έγινε το φθινόπωρο του 1998 η αποτύπωση του συνόλου από τον γράφοντα και την Αναστασία Καμπόλη-Μαμαλούκου με τη βοήθεια του αρχιτέκτονα Ε.Μ.Π.αναστηλωτή Δημήτρη Κροκίδη και των τότε σπουδαστών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. Νίκου Δουράμπεη και Θα νάση Αθανασόπουλου. Συμπληρωματική τεκμηρίωση του συνό λου έγινε από τον γράφοντα μεταξύ των ετών 2001 και 2004, κατά τη διάρκεια του έργου. Οι σχεδιάσεις έγιναν με τη συνεργασία των Δημήτρη Κροκίδη και Γιώργου Μανού, αρχιτέκτονα Α.Π.Θ. Για την παροχή κάθε δυνατής βοήθειας επιτόπου ευχαριστίες οφείλο- νται στις κυρίες Θέμιδα Χατζηγιάννη και Καλυψώ Μαριανού, το γένος Μπογιατζόγλου, και στον κ. Φρίξο Μπογιατζόγλου. Θερ μές, τέλος, ευχαριστίες οφείλονται στο διευθυντή της 2ης Εφορεί ας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κ. Χαράλαμπο Πέννα που ποικιλο τρόπως, όσο και ουσιαστικά, συνέδραμε στη μελέτη που ακολου θεί, καθώς και στην κα Κατερίνα Κορρέ, αρχιτέκτονα, και στον κ. Νίκο Βίττη, συντηρητή της Εφορείας, οι οποίοι κατά την ενασχό ληση τους, στα πλαίσια των υπηρεσιακών καθηκόντων τους, με το μνημειακό σύνολο συζήτησαν μαζί μου διάφορα σχετικά με τη με λέτη του ζητήματα. 1 Συστηματική συλλογή της σχετικής με τη βυζαντινή ναοδομία της Νάξου βιβλιογραφίας βλ. εις Γ. Δημητροκάλλης, Βυζαντινή ναοδομία στην Νάξο, Αθήνα 2000,60-70 (στο εξής: Βυζαντινή να οδομία). 2 Ό.π., 43 και εικ. 129 και Οι πληροφορίες οφείλονται στην κ. Καλυψώ Μπογιατζόγλου Μαριανού. 49

4 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ νων στο ναό των Αγίων Αναργύρων. Περί το 1975 ο εγ γονός του αγοραστή του 1878, Γεώργιος Ανδρέου Μπογιατζόγλου, επισκεύασε τους τρεις ναούς. Οι επεμβά σεις περιελάμβαναν επισκευές των ρωγμών και κατα σκευή νέων επιχρισμάτων, δαπέδων, κουφωμάτων και εξοπλισμού. Στα τελευταία χρόνια τα μνημειακό σύνο λο υπέστη σημαντικές φθορές εξαιτίας κυρίως εγγενών προβλημάτων στη θεμελίωση του, τα οποία επιδεινώθη καν όταν, στη δεκαετία του 1970, στέρεψε η πηγή επά νω στην οποία αυτό είναι κτισμένο. Μεταξύ των ετών 2001 και 2004 έγιναν στο συγκρότημα εκτεταμένες εργα σίες συντηρήσεως και αποκαταστάσεως, κατά τη διάρ κεια των οποίων πραγματοποιήθηκε συστηματική αρ χαιολογική έρευνα από την αρμόδια Εφορεία Βυζαντι νών Αρχαιοτήτων. Η κατοικία του κτήματος Μπογιατζόγλου, ενδιαφέρον παράδειγμα οχυρωμένης εξοχικής κατοικίας της περιό δου της Τουρκοκρατίας και χαρακτηριστικό δείγμα της παραδοσιακής ναξιώτικης αρχιτεκτονικής4, είναι κτι σμένη στο βορειοανατολικό τμήμα της εκτεταμένης ιδιο κτησίας, δίπλα στην, αχρηστευμένη σήμερα, μεγάλη ανοι κτή δεξαμενή που δεχόταν παλαιότερα τα νερά πλού σιας πηγής. Η πηγή αυτή άρδευε τη γύρω περιοχή και κινούσε το νερόμυλο που ήταν κτισμένος σε μικρή από σταση στα ανατολικά της, στην όχθη του παρακείμενου χειμάρρου. Το οικοδομικό συγκρότημα της κατοικίας, διατεταγμένο στη νότια, τη δυτική και την ανατολική πλευρά της οχυρωμένης με ψηλό μανδρότοιχο μικρής αυλής, περιλαμβάνει την κυρίως οικία με ισόγειο και έναν όροφο, βοηθητικούς χώρους και το σύμπλεγμα των τριών εκκλησιών που εξετάζονται εδώ. Το σύμπλεγ μα των τριών εκκλησιών και των προσαρτημένων στα νο τιά τους βοηθητικών χώρων καταλαμβάνει ολόκληρη τη νότια πλευρά του συγκροτήματος της κατοικίας. Στο κέντρο του συμπλέγματος βρίσκεται ο ναός των Α γίων Αναργύρων (Εικ. 1,3-5). Πρόκειται για ένα μικρό (οι διαστάσεις του είναι περίπου 4,60x7,40 μ., χωρίς την ημικυκλική κόγχη του ιερού) μονόχωρο, δρομικό τρουλλαίο ναό χωρίς νάρθηκα. Αξίζει να σημειωθεί εξαρχής ότι το μνημείο παρουσιάζει, τόσο συνολικά όσο και στα επιμέρους στοιχεία του, εντονότατη γραφική ακανονιστία. Αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε πλαστικές παραμορφώσεις που το κτίσμα έχει υποστεί κατά τη διάρκεια της μακράς ιστορίας του εξαιτίας κυρίως προ βλημάτων στη θεμελίωση του. Η κάλυψη του ναού είναι τριμερής (Εικ. 3 και 4). Το ανατολικό και το δυτικό τμήμα του καλύπτονται με κα τά μήκος διατεταγμένους ημικυλινδρικούς θόλους με μήκος 1,50 και πλάτος 3,30 μ. περίπου, ίσο δηλαδή με το συνολικό καθαρό πλάτος του κτιρίου. Το κεντρικό τμή μα του καλύπτεται με τρούλλο διαμ. 2 μ. περίπου, ο οποίος φέρεται από δύο τόξα και δύο βαθιά αψιδώματα που βαίνουν σε προσκολλημένες στους πλάγιους τοί χους ισχυρά προεξέχουσες παραστάδες. Η προσπέλαση στο ναό γίνεται από μία θύρα που ανοί γεται στον άξονα της δυτικής πλευράς του.το εσωτερικό του φωτίζεται από τέσσερα ορθογωνικά παράθυρα: ένα μικρό στη δυτική πλευρά του τύμπανου του τρούλλου, ένα στην κόγχη του ιερού, ένα επάνω από τη δυτική θύ ρα και ένα μεγάλο, νεότερο, στο μέσον του νότιου τοίχου. Εκατέρωθεν της κύριας κόγχης του ιερού είναι διαμορ φωμένες στο πάχος του τοίχου δύο αβαθείς ημικυκλι κές κόγχες. Μία ακόμη μικρή, ορθογωνική σε κάτοψη κόγχη ανοίγεται στο νότιο τοίχο του ιερού. Κοσμήτες ημικυκλικής διατομής ορίζουν τις γενέσεις των τόξων που φέρουν τον τρούλλο, των ημικυλινδρικών θόλων, του τεταρτοσφαιρίου της κόγχης του ιερού και τη στε φάνη του τρούλλου. Μετά την πρόσφατη αποξήλωση του νεωτερικού δαπέ δου του ναού από ακανόνιστες μαρμαρόπλακες, απο καλύφθηκαν τα λείψανα ενός παλαιότερου δαπέδου από ντόπιες σχιστόπλακες και των σύγχρονων με αυτό χαμηλών, κτιστών θρανίων που είχαν κατασκευασθεί κατά μήκος των τοίχων. Κάτω από το δάπεδο αυτό αποκαλύφθηκαν κατά τόπους λείψανα της υποδομής του αρχικού δαπέδου του μνημείου. Μετά την αποξή λωση της νεότερης κτιστής αγίας τραπέζης αποκαλύ φθηκε στο εσωτερικό της κόγχης του ιερού σύνθρονο μορφής χαμηλού θρανίου με «θρόνο» στο μέσον. Απο καλύφθηκε επίσης μαρμάρινος κίονας ο οποίος έφερε την πλάκα της αρχικής αγίας τράπεζας. Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του μνημείου, ο οποί ος φαίνεται ότι χρονολογείται στη βυζαντινή εποχή 5, μικρά μόνο τμήματα διατηρούνται σήμερα. Η ένταξη του ναού των Αγίων Αναργύρων στο οικοδο μικό συγκρότημα των τριών ναών και της μεταγενέστε- 4 Για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Νάξου βλ. πρόχειρα Κ. Αθήνα 1982, Κουρουπάκη - Ε. Σάββαρη - Μ. Σταθάκη-Σπηλιοπούλου - Β. Τσαμ- 5 Ακριβής χρονολόγηση του διακόσμου δεν είναι προς το παρόν τσούρη, «Νάξος», Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, τ. 2, δυνατή. 50

5 ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ ΣΤΟ ΚΑΤΩ ΣΑΓΚΡΙ Εικ. 1. Συγκρότημα Αγίων Αναργύρων. Γενική άποψη από τα ανατολικά. Εικ. 2. Συγκρότημα Αγίων Αναργύρων. Γενική άποψη από τα βορειοανατολικά. ρης οχυρωμένης κατοικίας καθιστά δύσκολη την ανα γνώριση των χαρακτηριστικών του. Εξετάζοντας τον απαλλαγμένο από τα προσκτίσματα που τον περιβάλ λουν, ο ναός εξωτερικά παρουσιάζεται ως βαρύ και αδιάρθρωτο κτίσμα με γενική μορφή πρίσματος πενταγωνικής διατομής, στο μέσον του οποίου υψώνεται το σχήματος ορθογώνιου παραλληλεπιπέδου βάθρο του κυλινδρικού και με κωνική κάλυψη τρούλλου. Στην ανατολική πλευρά του πρίσματος είναι προσκολλημέ νη η ημικυλινδρική κόγχη του ιερού (Εικ. 1 και 5). Οι όψεις του ναού εμφανίζονται βαριές, με χαμηλές αναλογίες, απλές και αδιάρθρωτες. Μεγαλύτερο ενδια φέρον παρουσιάζει η ενταγμένη σήμερα στον ανατολι κό μανδρότοιχο της αυλής δυτική όψη του μνημείου (Εικ. 5β). Η θύρα που ανοίγεται στον άξονα της έχει μαρμάρινο πλαίσιο με την τυπική στις Κυκλάδες κατά τον όψιμο Μεσαίωνα και την Τουρκοκρατία μορφή 6, με τους χαρακτηριστικούς κιλλίβαντες που φέρουν το ανώφλι. Όπως φάνηκε κατά την αποξήλωση των επιχρι σμάτων, η σημερινή μορφή της θύρας δεν είναι η αρχική. Επάνω, ωστόσο, από το άνοιγμα της διατηρείται σε κα κή κατάσταση αρχικό, όπως φαίνεται, τυφλό αψίδωμα με διπλό πλίνθινο τόξο που περιβάλλεται από απλή πλίνθινη ταινία (Εικ. 6), στο τύμπανο του οποίου έχει εκ των υστέρων διαμορφωθεί ορθογωνικό παράθυροφεγγίτης. Ψηλότερα υπάρχει απλής μορφής κωδωνο- στάσιο του τύπου του διάτρητου τοιχώματος (Εικ. 5). Στη βορειοανατολική γωνία του ναού των Αγίων Αναρ γύρων και με τον κατά μήκος άξονα του να αποκλίνει πάνω από 45 από εκείνον του μεγάλου ναού, βρίσκε ται το παρεκκλήσιο της Αγίας Μαρίνας (Εικ. 1,2,3,4α, β, δ και 5). Πρόκειται για ένα μικροσκοπικό μονόχωρο τρουλλαίο ναΐσκο με εξωτερικές διαστάσεις περίπου 3,60x3,60 μ., χωρίς την ημικυκλική κόγχη του ιερού. Ο εσωτερικός χώρος με διαστάσεις μόλις 2,30x2,90 και μέγιστο ύψος 3 μ. περίπου καλύπτεται με τρούλλο δια μέτρου 2,10 μ. περίπου με χαμηλό τύμπανο. Στον ανα τολικό τοίχο του χώρου ανοίγεται έκκεντρα προς τα νό τια η βαθιά κόγχη του ιερού, το κάτω μέρος της οποίας καταλαμβάνει κτιστή αγία τράπεζα. Στη βορειοανατο λική του γωνία είναι, προφανώς εξαρχής, διαμορφωμέ νη η κόγχη της προθέσεως. Στη βόρεια και τη δυτική πλευρά του χώρου του ναού σχηματίζονται τυφλά αψιδώματα με βάθος 0,10 μ. περίπου, τα οποία βαίνουν σε υποτυπώδη υφαψίδια από σχιστόπλακες. Στη νότια πλευρά του υπάρχει βαθύ αψίδωμα με αδιαμόρφωτο τύμπανο. Η προσπέλαση στο ναό γίνεται από μία θύρα που ανοίγεται έκκεντρα στη δυτική πλευρά του. Το εσωτερικό φωτίζεται από δύο μικρά ορθογωνικά πα ράθυρα, ένα στο δυτικό άκρο της βόρειας πλευράς και ένα στην κόγχη του ιερού. Κοσμήτης ημικυκλικής δια τομής υπάρχει στη στεφάνη του τρούλλου. Το δάπεδο 6 στη μελέτη των οχυρωμένων μεσαιωνικών οικισμών του Αιγαίου, Αθήνα 1978, Α. Γουλάκη-Βουτυρά, «Δείγματα μαρμαρογλυπτικής του Αιγαί ου στο Μουσείο Μπενάκη», Μουσείο Μπενάκη 2 (2003), 113. Βλ. και Μ. Φίλιππα-Αποστόλου, Το κάστρο της Αντιπάρου. Συμβολή 51

6 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Εικ. 3. Συγκρότημα Αγίων Αναργύρων. Κάτοψη. του ναΐσκου καλύπτεται με ακανόνιστες ντόπιες σχιστόπλακες. Τοιχογραφικός διάκοσμος δεν έχει προς το παρόν εντοπισθεί στο ναό. Κάτω από το ναό της Αγίας Μαρίνας υπάρχει υπόγεια δεξαμενή που δεχόταν τα νερά μιας από τις φλέβες της πηγής που ανέβλυζε παλαιότερα εκεί. Ο χώρος έχει σε κάτοψη σχήμα τετράγωνο πλευράς 2,20 μ. και καλύπτε ται με μεγάλων διαστάσεων σχιστόπλακες («στεγάδια») (Εικ. 4γ και δ). Ένα στενό ορθογωνικό άνοιγμα διαμορφωμένο ψηλά στο δυτικό άκρο του βόρειου τοί χου επέτρεπε την είσοδο σε αυτόν, αλλά και την έξοδο του νερού προς την παρακείμενη ανοικτή δεξαμενή. Το παρεκκλήσιο της Αγίας Μαρίνας, χάρη στο μικρό μέγεθος και τη διαμόρφωση των όγκων και των όψεων του, παρουσιάζει εξωτερικά ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στη σχετικά πλούσια συνθετικά διάρθρωση των όγκων του δεσπόζουν ο χαμηλός τρούλλος και η ογκώδης κόγχη με τη βαθμιδωτή στέγη της. Χαμηλά, στη βάση της, υπάρχει ένα πρισματικής διατομής πόδιο που έχει κα τασκευασθεί για την ενίσχυση της θεμελιώσεως της. Οι όψεις του ναού εμφανίζονται βαριές, με χαμηλές ανα λογίες. Από αυτές μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιά ζει η βόρεια. Στη δυτική όψη του, κατά την πρόσφατη αποξήλωση των επιχρισμάτων, αποκαλύφθηκαν η αρ χική νότια γωνία του ναΐσκου και η υπερύψωση του βά θρου του τρούλλου του. Συνεχόμενη με τη δυτική όψη του παρεκκλησίου της Αγίας Μαρίνας, κατά μήκος της βόρειας πλευράς του 52

7 ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ ΣΤΟ ΚΑΤΩ ΣΑΓΚΡΙ ELK. 4. Συγκρότημα Αγίων Αναργύρων, α: Τομή Α Α, β: Τομή ΒΒ, γ: Τομή ΓΓ, ο: Τομή Α Α. ναού των Αγίων Αναργύρων και σε επαφή με αυτή, υπάρχει μία ιδιότυπη κατασκευή (Εικ. 3,4α και δ) που συνδεόταν με την πηγή του νερού, η κύρια φλέβα της οποίας ανέβλυζε στη θέση αυτή. Πρόκειται για δύο εν σειρά διατεταγμένους θόλους βάθους 1,30 μ., έναν ευρύ και ψηλό στα ανατολικά και ένα στενό και χαμηλό στα δυτικά, οι οποίοι καλύπτουν το βαθύ, εν είδει ανοικτής δεξαμενής, σκάμμα της πηγής. Σήμερα οι δύο θόλοι κα λύπτονται με ενιαία δίριχτη στέγη με καμπύλο αέτωμα, η οποία, όπως φάνηκε κατά την αποξήλωση των επιχρι σμάτων, έχει προκύψει από την ενοποίηση των ανεξάρ τητων αρχικά στεγάσεων των δύο θόλων. Κατά την αποξήλωση των επιχρισμάτων φάνηκε επίσης ότι η θο λωτή αυτή κατασκευή είναι μεταγενέστερη μεν των δύο 53

8 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Εικ. 5. Συγκρότημα Αγίων Αναργύρων. Ανατολική και δυτική όψη. ναών αλλά προγενέστερη του μανδρότοιχου της αυλής της κατοικίας. Στα νότια του ναού των Αγίων Αναργύρων βρίσκεται ο ναός του Αγίου Ανδρέα (Εικ. 1, 3, 4α και 5), ένας μι κρός (εσωτ. διαστ. 2,70x4,50 μ. περίπου), μονόχωρος δρομικός καμαροσκέπαστος ναός με ημικυκλική κόγχη ιερού. Η απευθείας προσπέλαση στο ναό γίνεται από μία αλλοιωμένη σε νεότερους χρόνους θύρα που ανοί γεται στον άξονα της δυτικής πλευράς του και η επικοι νωνία του με το ναό των Αγίων Αναργύρων μέσω δύο ευρέων ανοιγμάτων με χαμηλωμένα τοξωτά ανώφλια. Το εσωτερικό του φωτίζεται από δύο ορθογωνικά πα ράθυρα: ένα στην κόγχη του ιερού και ένα επάνω από τη δυτική θύρα. Μετά την πρόσφατη αποξήλωση του νεωτερικού δαπέδου του ναού αποκαλύφθηκαν τα λεί ψανα δύο τετράγωνων σε κάτοψη παραστάδων προ σκολλημένων στο νότιο τοίχο του ναού των Αγίων Αναρ γύρων. Εξωτερικά ο ναός του Αγίου Ανδρέα ελάχιστα διακρί νεται, καθώς περιβάλλεται από παντού, εκτός από τα ανατολικά, από άλλα κτίρια. Πρόκειται για βαρύ και αδιάρθρωτο κτίσμα, στη στέγαση του οποίου διαγρά φεται η θολωτή του κάλυψη, ενώ στην ανατολική πλευ ρά του κυριαρχεί η ημικυλινδρική κόγχη του ιερού. Το οικοδομικό συγκρότημα των εκκλησιών συμπληρώ νεται με δύο ακόμη χώρους καλυμμένους με επίπεδα δώματα, που βρίσκονται στα νότια και στα δυτικά του ναού του Αγίου Ανδρέα (Εικ. 1,4α και 5). Ο πρώτος χώ ρος είναι ένα μικρών διαστάσεων δωμάτιο με άγνωστη αρχική λειτουργία, που τώρα χρησιμεύει ως αποθήκη. Ο δεύτερος, που είναι χωρισμένος σήμερα σε δύο ανεξάρ τητους μεταξύ τους μικρούς χώρους, αποτελεί ουσιαστι κά τμήμα του ισογείου του σπιτιού. Αρχικά συνδεόταν μέσω ευρέως τόξου με το νοτιότερο χώρο του ισογείου, το σημερινό διαβατικό. Στο νότιο άκρο του υπάρχει φούρνος. Λίθινη κτιστή κλίμακα οδηγεί στα βατά δώμα τα των χώρων αυτών. Τέλος, ένα μικρό οστεοφυλάκιο, το οποίο κατεδαφίσθη κε κατά τις πρόσφατες εργασίες, είχε κτισθεί περί το 1960 στην εισέχουσα γωνία που σχηματίζεται μεταξύ των να ών των Αγίων Αναργύρων και του Αγίου Ανδρέα. Η διάκριση οικοδομικών φάσεων (Εικ. 3) στο σύμπλεγ μα των τριών ναών του Σαγκρίου και η αναπαράσταση της καθεμιάς από αυτές (Εικ. 7) προκύπτει από τη με λέτη της σχέσεως των διαφόρων κτιρίων του οικοδομι κού συγκροτήματος μεταξύ τους, με τη βοήθεια οικο δομικών παρατηρήσεων αλλά και της αρχαιολογικής έρευνας που διεξήχθη υπό την εποπτεία της 2ης Εφο ρείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκαταστάσεως του μνημειακού συνόλου. 54

9 ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ ΣΤΟ ΚΑΤΩ ΣΑΓΚΡΙ Από τα μέχρι τώρα διαθέσιμα στοιχεία προκύπτει ότι τον πυρήνα του συγκροτήματος αποτελεί ο ναός των Αγίων Αναργύρων, ο οποίος πρέπει αρχικά να έστεκε ελεύθερος στην ομαλή πλαγιά, καθώς δεν έχουν εντοπι σθεί λείψανα άλλων παλαιότερων ή σύγχρονων με αυ τόν κατασκευών. Το παλαιότερο πρόσκτισμα στο ναό των Αγίων Αναργύρων φαίνεται ότι είναι το παρεκκλή σιο της Αγίας Μαρίνας. Η ιδιότυπη διάταξη του σε σχέ ση με τον προγενέστερο ναό, στον οποίο προσαρτήθη κε, θα μπορούσε με επιφύλαξη να αποδοθεί σε δεσμεύ σεις που επιβλήθηκαν από τη διαμόρφωση της υποκεί μενης δεξαμενής. Η ύπαρξη του, μεγάλου βάθους, νότι ου αψιδώματος, το οποίο θα μπορούσε να είχε κατα σκευασθεί ως αρκοσόλιο, οδηγεί στη σκέψη ότι ο ναΐσκος είχε αρχικά ταφικό χαρακτήρα. Επόμενες χρονικά προσθήκες στο ναό των Αγίων Αναρ γύρων είναι η θολωτή κατασκευή κατά μήκος της βό ρειας πλευράς του και μία άγνωστης αρχικής μορφής κατασκευή στη νότια πλευρά του, υπολείμματα της ο ποίας αποτελούν τα κατώτερα μέρη των παραστάδων που εντοπίσθηκαν κάτω από το δάπεδο του ναού του Αγίου Ανδρέα. Οι παραστάδες αυτές θα μπορούσαν να στέκουν ανεξάρτητες, ως απλές αντηρίδες, ή να απο τελούν τα ποδαρικά μιας μικρού βάθους τοξωτής κα τασκευής, που θα μπορούσε να είναι ένα αρκοσόλιο, όπως στην περίπτωση του ναού της Αγίας Άννας στην Κάτω Ποταμιά. Η λειτουργία των παραπάνω προσκτισμάτων στο ναό των Αγίων Αναργύρων, πέρα από την οποιαδήποτε άλλη χρήση τους, σχετίζεται αναμφίβολα με τα σοβαρά δομοστατικά προβλήματα που αντιμετώ πιζε ήδη ο ναός εξαιτίας της θεμελιώσεως του. Προσθή κη στο ναό των Αγίων Αναργύρων αποτελεί, τέλος, και ο ναός του Αγίου Ανδρέα. Όπως φαίνεται από τα δια θέσιμα στοιχεία, όλες οι υπόλοιπες κατασκευές του οι κοδομικού συγκροτήματος της κατοικίας είναι μεταγε νέστερες του συμπλέγματος των τριών ναών. Ο ναός των Αγίων Αναργύρων ανήκει στο συνήθη στη 7 Σχετικά με τον τύπο και τη διάδοση του στη Νάξο βλ. Δημητροκάλλης, Βυζαντινή ναοοομία, και σημ. 39, όπου και η προγε νέστερη βιβλιογραφία. 8 Ό.π.,σημ Ό.π. 10 Σχετικά με τον τύπο βλ. κυρίως Χ. Μπούρας, «'Άγιος Στέφανος Ριβίου Ακαρνανίας», ΕΕΠΣΑΠΘ 3 (1968), 47-53, όπου και η προ γενέστερη βιβλιογραφία. Βλ. επίσης Δημητροκάλλης, Βυζαντινή ναοοομία, 36 και σημ. 33. Α. Μισαηλίδου, «Η αρχιτεκτονική του καθολικού της Παναγίας Σικελίας Χίου», Βυζαντινά 23 (2002- Εικ. 6. Ναός Αγίων Αναργύρων. Τυφλό αψίόωμα θύρας. Νάξο τύπο των «μονόχωρων, δρομικών τρουλλαίων να ών», που στη βιβλιογραφία αναφέρονται και ως «μονόκλιτες τρουλλαίες βασιλικές»7, και μάλιστα στην πρώτη από τις παραλλαγές του τύπου που εντοπίζει στο νησί ο Γ. Δημητροκάλλης, στη οποία ο τρούλλος στηρίζεται σε τέσσερις παραστάδες που συνδέονται με τόξα 8. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ναοί της συγκεκριμένης παραλλα γής, καθώς και όσοι κατατάσσονται στην παραλλαγή όπου ο τρούλλος φέρεται από τους πλάγιους τοίχους και από τους προς ανατολάς και δυσμάς θόλους, μπο ρούν να θεωρηθούν ως οι κατεξοχήν «μονόχωροι δρο μικοί τρουλλαίοι ναοί», καθώς οι άλλες δύο από τις τέσ σερις συνολικά παραλλαγές του τύπου 9 σχετίζονται λι γότερο ή περισσότερο με τους μονόκλιτους σταυροει δείς, εγγεγραμμένους με τρούλλο ναούς 1 0. Το παρεκκλήσιο της Αγίας Μαρίνας ανήκει σε ένα σπά νιο σχετικά τύπο ναών που ονομάζονται «τετράγωνοι μετά τρούλλου», «μονόχωροι τρουλλαίοι» ή «ναοί τύ που μαυσωλείου» 11, έχει μάλιστα χαρακτηρισθεί από τον Γ. Δημητροκάλλη ως «ίσως ο τυπικότερος» ναός του τύπου αυτού 1 2. Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι, πα- 2003), Για τους μονόκλιτους σταυροειδείς εγγεγραμμέ νους με τρούλλο ναούς της Νάξου ειδικά βλ. Γ. Μαστορόπουλος, «Οι μονόκλιτοι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί της Νάξου», Δέ κατο Έβδομο Συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιο λογίας και τέχνης. Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων, Αθήνα 1997, Πα τον τύπο και τις ονομασίες του βλ. Δημητροκάλλης, Βυζα ντινή ναοοομία, 43 και σημ. 40, εικ , όπου και η προγενέ στερη βιβλιογραφία. 12 Ό.π.,εικ

10 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ Εικ. 7. Συγκρότημα Αγίων Αναργύρων. Οικοδομικές φάσεις - Αναπαραστάσεις. ρά το πολύ μικρό μέγεθος του ναΐσκου, υπάρχουν και εδώ, όπως συχνά στους ναούς του τύπου 1 3, τυφλά αψιδώματα, έστω και υποτυπώδη, στις τρεις πλευρές του χώρου, που έτσι του δίνουν ένα στοιχειωδώς σταυροει δή χαρακτήρα. Μία ακόμη ιδιομορφία του παρεκκλη σίου της Αγίας Μαρίνας είναι η ένταξη στις υποδομές του μιας πηγής, πρακτική που συναντάται και αλλού στη Νάξο, όπου υπάρχουν εκκλησίες κτισμένες δίπλα ή και επάνω σε πηγές νερού 1 4. Τέλος, ο ναός του Αγίου Ανδρέα ανήκει στον εξαιρετι κά διαδεδομένο, τόσο κατά τους βυζαντινούς όσο και κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους, τύπο των καμαροσκεπών μονόχωρων δρομικών ναών 1 5. Τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί και οι τρόποι δο μής των τριών ναών του συγκροτήματος των Αγίων Αναργύρων είναι τα συνήθη της ναξιακής ναοδομίας κατά τη βυζαντινή και, εν μέρει τουλάχιστον, και τη με ταβυζαντινή εποχή 1 6. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι από αργολιθοδομή με πλακοειδείς ντόπιους λίθους μικρού ή μεσαίου μεγέθους. Σπάνια και σε ορισμένες μόνο θέ σεις, όπως οι γωνίες και τα ανώφλια των ανοιγμάτων, έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλου μεγέθους λίθοι, ορισμέ νοι από τους οποίους προέρχονται ενδεχομένως από αρχαία κτίρια. Τα θεμέλια είναι κατασκευασμένα από αργολιθοδομή, με μικρούς ή μετρίου μεγέθους ντόπι ους πλακοειδείς λίθους, σε τάφρους μικρού σχετικά βά θους. Τα τόξα και οι θόλοι είναι από επίσης ντόπιους αργούς πλακοειδείς λίθους, με εξαίρεση τη θολωτή κα τασκευή στη βόρεια πλευρά του ναού των Αγίων Αναρ γύρων, που έχει κατασκευασθεί από λαξευτούς πωρό λιθους. Πλίνθοι έχουν χρησιμοποιηθεί μόνο στην κατα σκευή του τυφλού αψιδώματος επάνω από τη θύρα του ίδιου ναού (Εικ. 6). Οι στέγες είναι διαμορφωμένες με γεμίσματα επάνω από τη θολοδομία. Η επικάλυψη τους γίνεται με υδραυ λικό κονίαμα, μια πρακτική συνηθισμένη στις Κυκλά δες ήδη από τη βυζαντινή και όχι μόνο στη μεταβυζα ντινή εποχή 1 7. Τα δάπεδα των ναών των Αγίων Αναρ γύρων και του Αγίου Ανδρέα είναι διαμορφωμένα χω ρίς ιδιαίτερη μέριμνα επάνω στο κατάλληλα διαμορφω μένο φυσικό έδαφος ή σε επιχώσεις. Το δάπεδο του να ού της Αγίας Μαρίνας είναι κατασκευασμένο, όπως αναφέρθηκε ήδη, από μεγάλες και παχιές σχιστόπλακες («στεγάδια»). Γείσα δεν υπάρχουν. Οι εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων καλύπτονταν, προφανώς εξαρχής, με πατητά επιχρίσματα από ασβε- 13 και σημ Σχετικά με τον τύπο και τη διάδοση του βλ. Χ. Μπούρας - Λ. Μπούρα, Ή ελλαδική ναοδομία κατά τόν 12ο αιώνα, Αθήνα 2002, , όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. 16 Για την οικοδομική της ναξιακής ναοδομίας βλ. κυρίως Δημητροκάλλης, Βυζαντινή ναοδομία, Ό.π., 63 και σημ. 55 και 58, εικ Ό.π.,σημ.40. Ό π ω ς λ.χ. ο ναός της Αγίας Μαρίνας στο κτήμα Θοδωράκι, κο ντά στα Μονοίτσια. Γενικά για το φαινόμενο της εντάξεως στις υποδομές ναών πηγών και δεξαμενών βλ. Μ. Κάππας, Ο ναός των Αγίων Αποστόλων Καλύμνου. Συμβολή στη μελέτη της διάδοσης του τύπου του απλού τετραστύλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου (πολυγραφ. μεταπτυχιακή εργασία, Α.Π.Θ., Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας), Θεσσαλονίκη 2001,

11 ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ ΣΤΟ ΚΑΤΩ ΣΑΓΚΡΙ 24 στοκονίαμα, μια πρακτική γνωστή από τα παλαιοχρι στιανικά χρόνια, που συνεχίσθηκε και στη βυζαντινή 18 εποχή. Με επιχρίσματα ήταν, φυσικά, καλυμμένες και οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων και της θολοδομίας. Τα αρχικά δάπεδα των ναών ήταν μάλλον από σχιστόπλακες. Οι ημικυκλικής συνήθως διατομής κοσμήτες που υπάρχουν στη στάθμη γενέσεως της θολοδομίας είναι κατασκευασμένοι από πλακοειδείς ντόπι ους λίθους που καλύπτονται με επίχρισμα, όπως συχνά συμβαίνει όχι μόνο σε ταπεινά αλλά και σε υψηλών 19 προθέσεων βυζαντινά μνημεία. Το θρανίο που αποτε λεί το σύνθρονο του ναού των Αγίων Αναργύρων είναι κτιστό από επιχρισμένη λιθοδομή. Τα ερεισίχειρα του θρόνου είναι κατασκευασμένα από επίσης επιχρισμέ νες σχιστόπλακες. Η αρχική αγία τράπεζα του ναού των Αγίων Αναργύρων ήταν μια μαρμάρινη πλάκα που φερόταν από μαρμάρινο κίονα. Τα μορφολογικά στοιχεία των τριών ναών, τόσο τα γε νικά όσο και τα επιμέρους, είναι επίσης τυπικά της βυ ζαντινής ναοδομίας της Νάξου 2 0 αλλά και του Αιγαίου γενικά 21. Τα μνημεία χαρακτηρίζονται από την ανεπι τήδευτη διάρθρωση των όγκων τους (Εικ. 1,2,4δ και 5), οι οποίοι είναι απλοί πρισματικοί (με εξαίρεση, ίσως, το παρεκκλήσιο της Αγίας Μαρίνας που οφείλεται εν μέ ρει τουλάχιστον στο μικρό του μέγεθος), και από την απλή σύνθεση των όψεων τους που είναι αδιάρθρωτες. Όλα τα κτίρια παρουσιάζουν τη γνωστή και τόσο χα ρακτηριστική στην κυκλαδίτικη μεσαιωνική και νεότε ρη αρχιτεκτονική γραφική ακανονιστία (Εικ. 1 και 2), πέρα από τις παραμορφώσεις εξαιτίας της φυσικής φθοράς και των ζημιών από άλλα αίτια. Οι αψίδες είναι ημικυλινδρικές, κατά το σύνηθες σε λαϊκότερα κυρίως κτίρια και μετά την πρώτη χιλιετία 22. Η αψίδα του πα ρεκκλησίου της Αγίας Μαρίνας έχει βαθμιδωτή στέγη, όπως και άλλοι ναοί στη Νάξο 2 3, μια πρακτική που, όπως έχει παρατηρηθεί, οφείλεται σε διάθεση αντιγρα- φής προτύπων και όχι σε κατασκευαστική ανάγκη. Οι τρούλλοι έχουν χαρακτηριστικά χαμηλό τύμπανο, μια μορφή συνήθη στις Κυκλάδες διαχρονικά. Το μόνο από τα αυθεντικά μορφολογικά στοιχεία του ναού των Αγίων Αναργύρων, που δεν είναι τυπικό της ναξιακής ναοδομίας, είναι το διπλό τοξωτό πλίνθινο πλαίσιο με την περιβάλλουσα πλίνθινη ταινία επάνω από τη θύρα του μνημείου, που παραπέμπει σε ανάλογα στοιχεία στο ναό των Αγίων Αποστόλων στο Μετόχι της Νάξου, ο οποίος θεωρείται γενικώς κτίσμα της μεσοβυζαντινής 25 περιόδου. Στο ναό των Αγίων Αναργύρων υπάρχει το 26 σύνηθες στη Νάξο σύνθρονο, στοιχείο χαρακτηριστι κά αρχαϊκό. Η χρονολόγηση των τριών ναών του συγκροτήματος των Αγίων Αναργύρων δεν είναι καθόλου εύκολη υπό θεση. Και στην περίπτωση αυτή ισχύουν όσα ο καθηγη τής Χ. Μπούρας έχει πολύ σωστά επισημάνει για τα βυ ζαντινά μνημεία του Αιγαίου, ότι δηλαδή αποτελούν «κλειστά σύνολα ενοτήτων που διαιωνίζουν τα τοπικά χαρακτηριστικά» και ότι η χρονολόγηση της οικοδομήσεώς τους, όταν αυτή δεν συνδέεται με κάποια συγκε κριμένη τοιχογράφηση, μπορεί να γίνει μόνο «κατά προσέγγιση και με μεγάλα περιθώρια λάθους» 27. Οι τρεις ναοί ανήκουν σε λιγότερο ή περισσότερο συνήθεις στο νησί ναοδομικούς τύπους που δεν εμφανίζονται σε μια συγκεκριμένη εποχή και, από την άποψη της κατα σκευής τους, είναι απλά και ανεπιτήδευτα «διαχρονι κά» κτίσματα. Οι ναοί των Αγίων Αναργύρων και της Αγίας Μαρίνας θα μπορούσαν καταρχήν να χρονολογηθούν στη μέση βυζαντινή περίοδο. Το μοναδικό στοιχείο που θα μπο ρούσε να προσδιορίσει, αν και πάλι με επιφύλαξη, με περισσότερη ακρίβεια τη χρονολόγηση είναι η μάλλον όψιμη μορφή του αψιδώματος επάνω από τη θύρα του ναού των Αγίων Αναργύρων. Ο ναός του Αγίου Αν δρέα θα μπορούσε να χρονολογηθεί με επιφύλαξη στη 18 Π. Λ. Βοκοτόπουλος, Ή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις τήν Δντικήν Στερεάν Ελλάδα και τήν "Ηπειρον από τον τέλους τον 7ου μέχρι τοϋ τέλους τοϋ 10ου αιώνος, Θεσσαλονίκη 1975, 144 σημ. 12. Ειδικά για τους ναούς της Νάξου βλ. Δημητροκάλλης, Βυζαντινή ναοδομία, Βοκοτόπουλος, ό.π., 168. Βλ. και Στ. Μαμαλούκος, Το καθολικό της μονής Βατοπεόίου. Ιστορία και αρχιτεκτονική, Αθήνα 2001, Πα τη μορφολογία της ναξιακής ναοδομίας βλ. κυρίως Δημη τροκάλλης, Βυζαντινή ναοοομία, Χ. Μπούρας, «Η βυζαντινή αρχιτεκτονική στα νησιά του Αιγαί- ου», Το Αιγαίο. Επίκεντρο ελληνικού πολιτισμού, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1992, Βοκοτόπουλος, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, Δημητροκάλλης, Βνζαντινή ναοοομία, σημ Στ. Μαμαλούκος, «Ζητήματα σχεδιασμού στη βυζαντινή αρχι τεκτονική», ΔΧΑΕ ΚΔ (2003), Για το ναό βλ. Κάππας, Ναός Αγίων Αποστόλων (υποσημ. 14), Δημητροκάλλης, Βνζαντινή ναοοομία, 50 και σημ Μπούρας, «Βυζαντινή αρχιτεκτονική Αιγαίου», ό.π.,

12 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ βυζαντινή εποχή, δεν αποκλείεται όμως να είναι και νεότερος. Τέλος, η θολωτή κατασκευή στη βόρεια πλευ ρά του ναού των Αγίων Αναργύρων είναι πιθανώς προ σθήκη της εποχής της Λατινοκρατίας ή της Τουρκο κρατίας, χωρίς να μπορεί να αποκλεισθεί και μια πρωιμότερη χρονολόγηση της. Η οικοδόμηση της κατοικίας και οι σχετιζόμενες με αυτή μικροεπεμβάσεις στο σύ μπλεγμα των τριών ναών, όπως η αναμόρφωση της θύ ρας του ναού των Αγίων Αναργύρων, θα πρέπει, με βά ση τα τυπολογικά καθώς και τα κατασκευαστικά και μορφολογικά στοιχεία του, συγκριτικά με άλλες οχυρές εξοχικές κατοικίες της Νάξου και σε συνδυασμό με το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, να χρονολογηθεί πιθανώς στο 17ο αιώνα. Η μελέτη της αρχιτεκτονικής του συμπλέγματος των τριών ναών του κτήματος Μπογιατζόγλου στο Σαγκρί, η οποία κατέστη δυνατή χάρη στη βασισμένη στην αρ χαιολογική έρευνα και τη συστηματική τεκμηρίωση αποκατάσταση του μνημειακού συνόλου, παρουσιάζει ενδιαφέρον καθώς προσφέρει χρήσιμο νέο υλικό στην καταγραφή των βυζαντινών μνημείων της Νάξου, ελά χιστα όμως μπορεί να συνεισφέρει στην επίλυση των προβλημάτων της μελέτης της ναξιακής αλλά και γενι κότερα της κυκλαδικής μεσαιωνικής ναοδομίας. Η εξέ ταση των τριών ναών επιβεβαιώνει για μια ακόμη φορά τις γνωστές θέσεις σχετικά με το συντηρητισμό της ντό πιας αρχιτεκτονικής και την προσκόλληση της, με ελά χιστες περιπτώσεις έξωθεν επιδράσεων, σε ένα τοπικό ιδίωμα που έχει τις ρίζες του στην παλαιοχριστιανική εποχή και σχετίζεται με άλλα, ανάλογα, όπως η λεγόμε 28 νη «Προελλαδική Σχολή». Αθήνα, 28 Δημητροκάλλης, Βυζαντινή ναοόομία, 52. Μπούρας, «Βυζαντι νή αρχιτεκτονική Αιγαίου», ό.π., Φεβρουάριος2005

13 Stavros Marnalo u ko s THE ARCHITECTURE OF THE HAGIOI ANARGYROI COMPLEX AT KATO SANGRI, NAXOS JL he building complex known as Hagioi Anargyroi, comprising three churches dedicated to the "Penniless" saints, St Marina, and St Andrew, on the Voyatzoglou estate at Kato Sagri on Naxos, is one of the least-known monuments on the historic Cycladic island. The complex of three churches occupies the south side of the residence on the Boyatzoglou estate (Figs 1-4). At the centre of the complex is the church of the Hagioi Anargyroi, a small single-aisle dromical church with dome and without narthex. At the northeast corner of this church and with its longitudinal axis at an angle of more than 45 to it is the parekklesion of St Marina, a tiny single-aisle domed church, beneath which there is an underground cistern. In the relatively rich articulation of its volumes the low dome and the massive conch with its tiered roof dominate. Contiguous with the west face of the chapel of St Marina, along the north side of the church of the Hagioi Anargyroi and in contact with this, there is a peculiar vaulted construction, later than the two churches but earlier than the enclosure wall of the courtyard of the house. To the south of the church of the Hagioi Anargyroi is the church of St Andrew, a small single-aisle dromical church with vaulted roof and semicircular sanctuary conch. The building complex of the churches is completed by another two spaces covered by flat roofs, situated to south and west of the church of St Andrew. From the data available so far, it emerges that the nucleus of the complex is the church of the Hagioi Anargyroi, which must initially have been free standing on the smooth hillslope. The earliest addition to this seems to be the chapel of St Marina (see Fig. 7). The existence of the very deep south apse, which could have been constructed as an arcosolium, prompts the thought that the little church may originally have had a funerary character. Subsequent additions to the church of the Hagioi Anargyroi are the domed construction along the length of its north side and a construction on its south side, the original form of which is not known and which was perhaps an arcosolium. The function of the above additions to the church of the Hagioi Anargyroi is, above any other use, undoubtedly related to the serious structural and static problems that the church was already facing, on account of its foundations. Last, the church of St Andrew is also an addition to the church of the Hagioi Anargyroi. Present evidence shows that all the other constructions in the building complex of the residence are later. The church of the Hagioi Anargyroi is of the "single-aisle dromical domed" type common on Naxos, which is also referred to in the bibliography as "single-aisle domed basilica", and indeed one of the first variations of the type that have been identified on the island, that is in which the dome rests on four piers connected by arches. The parekklesion of St Marina is of a relatively rare type, which is called "square church with dome", "single-space domed church" or "church of mausoleum type". The incorporation of a water source in its infrastructure is a practice encountered elsewhere on Naxos. Last, the church of St Andrew is of a very widely diffused type in Byzantine and Post-Byzantine times, that of the vaulted-roofed single-aisle dromical church. The materials and the masonry used in the building of the three churches in the Hagioi Anargyroi complex are the usual ones in Naxian church-building in the Byzantine and, in part at least, the Post-Byzantine period (construction of the walls, the arches and the vaults of flatfish local stones, covering of roofs with hydraulic plaster, plastering of the outer walls). The morphological features of the three churches are likewise typical of the Byzantine church-building of Naxos and the Aegean in general (simple articulation of the volumes, simple synthesis of the outer faces, picturesque irregularity, semicircular apses, domes with low cylindrical drum). In the church of the Hagioi Anargyroi there is the usual Naxian synthronon (sedile), a characteristically archaic element. The dating of the three churches in the Hagioi Anargyroi complex is not easy. The churches of the Hagioi Anargyroi and St Marina could be dated to the Middle Byzantine period. The church of St Andrew could be dated, with reservations, to the Byzantine Age too, but the possibility that it is later cannot be ruled out. Study of the architecture of the complex of three churches 59

14 ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ on the Boyatzoglou estate at Sagri yields useful new material for the recording of the Byzantine monuments of Naxos, but offers very little to solving the problems that the study of Naxian as well as Cycladic Medieval church-building in gen eral presents. Examination of the three churches confirms once more the known related views concerning the conser vatism of the local architecture and its adherence, with few instances of external influences, to a local idiom whose roots go back to Early Christian times and which is related to other analogous idioms, such as the so-called "Prehelladic School". 60 Powered by TCPDF (