ΝΕΟΤΕΡΗ ΠΟΙΗΣΗ, Γ. ΣΕΦΕΡΗΣ, ΕΛΕΝΗ

Transcript

1 Γ. Σ Ε Φ Ε Ρ Η Σ, Ε Λ Ε Ν Η : Τ ρ ε ι ς π ό λ ε μ ο ι, τ ρ ε ι ς π ο ι η τ έ ς κ α ι η Ε λ έ ν η Τρωικός πόλεμος, ο μύθος, ο Όμηρος (8 ος αι. π.χ.), ο Σκάμαντρος «να ξεχειλάει κουφάρια» για την Ελένη, «οὐ νέμεσις Τρῶας καί ἐϋκνήμιδας Αχαιούς τοιῇδ ἀμφί γυναικί πολύν χρόνον ἄλγεα πάσχειν» Πελοποννησιακός πόλεμος (5 ος αι. π.χ.) οι σοφιστές, η αμφισβήτηση, το φαίνεσθαι και το είναι. Ο Ευριπίδης, που «γέρασε ανάμεσα στη φωτιά της Τροίας και στα λατομεία της Σικελίας», η Ελένη(412π. Χ.) «νεφέλης ἄρ εἴχομεν πόνους πέρι;» Β Παγκόσμιος πόλε μος ( μ.Χ.) ο αγώνας για τα ιδανικά, οι υποσχέσεις, οι ελπίδες. Η διάψευση και ο αγώνας των Κυπρίων. Ο Σεφέρης και η Ελένη, το αδειανό πουκάμισο (1953). Η μυθική μέθοδος: Ο ποιητής χρησιμοποιεί το μύθο ή την ιστορία ως δομικό στοιχείο, ως διάγραμμα, για να παρουσιάσει το δικό του προβληματισμό, τη δική του εμπειρία. Πιο συγκεκριμένα η έκφραση της συγκίνησης ή της ιδέας που ενδιαφέρει τον Σεφέρη επιτυγχάνεται στο έργο του με τη χρήση στοιχείων από το μύθο ή από την ιστορία, που δημιουργούν έναν παραλληλισμό μεταξύ παρόντος και παρελθόντος. Ο χρόνος του ποιήματος είναι το παρελθόν και το παρόν, που συνυπάρχουν. Το δεύτερο βασικό ποίημα της συλλογής «Κύπρον, ου μ εθέσπισεν...»,(1955), η «Ελένη», σε συγκρατημένο δραματικό τόνο και με βάση μια αρχαία μυθολογική παραλλαγή για την Ελένη του Μενελάου, εκφράζει την απογοήτευση, την οδύνη των Ελλήνων, το βαθύ τους ανθρώπινο και φυλετικό παράπονο για το ξεγέλασμά τους από παλαιούς φίλους και συμμάχους, από τους συντρόφους στον παγκόσμιο αγώνα για την ελευθερία, για την ανθρωπιά, για την αυτοδιάθεση των λαών. Τώρα, με τον αγώνα των Κυπρίων, πού είναι το αντίκρισμα αυτών των ιδανικών; Τώρα που οι Έλληνες ξαναπολεμούν γι αυτά, ποια στάση κρατούν εκείνοι που εδώ και δεκαπέντε χρόνια τα διαλαλούσαν και καλούσαν την ανθρωπότητα ν' αγωνιστεί μαζί τους; Υπάρχουν, υπήρξαν άραγε αυτά τα ιδανικά και τότε ακόμα που χύνονταν τόσο αίμα γι αυτά, ή μήπως παλέψαμε μάταια για ένα ψέμα; Το ενδιάθετα αυτό τραγικό ερώτημα, το πρωθύστερο αυτό δίλημμα, που είναι φυσικό να βασανίζει τώρα κάθε ελληνική συνείδηση, έκαμε τον Σεφέρη να γράψει την «Ελένη», ένα από τα καλύτερα και τεχνικότερα ποιήματα του. Καθώς μια νύχτα ξαγρυπνούσε στις Πλάτρες, στη θαυμάσια αυτή εξοχή της Κύπρου, κι άκουε τ' αηδόνια να τραγουδούν μέσα στο δάσος, και βέβαια, καθώς συλλογιζόταν με πόνο αυτό το εναγώνιο δίλημμα, ήρθε στο νου του ένας αρχαίος μύθος που έδωσε και στον Ευριπίδη το θέμα της τραγωδίας του «Ελένη». Σύμφωνα με τη μυθολογική αυτή παραλλαγή, η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία, όπως είναι παγκόσμια παραδεχτό από τα χρόνια του Ομήρου. Η Ελένη της Τροίας δεν υπήρξε ποτέ αυτή που άρπαξε ο Πάρης από τα παλάτια του Μενελάου. Αυτό είναι μύθος, ενώ η πραγματικότητα, σύμφωνα με τον άλλο μύθο, είναι τούτη: η Ήρα θυμωμένη με τον Πάρη, επειδή αυτός έδωσε στην Αφροδίτη το βραβείο της καλλονής, θέλησε να τον εκδικηθεί. Και βρήκε την ευκαιρία στην περιπέτεια και στη διαδικασία της αρπαγής. Καθώς ο Πάρης ταξίδευε προς την Τροία με τη θεσπέσια λεία του, η Ήρα, έπλασε ένα φάντασμα πανομοιότυπο της Ελένης, ένα είδωλο, πήρε την πραγματική Ελένη από τα χέρια του Πάρη χωρίς να το καταλάβει ο ίδιος και στην αγκαλιά του έβαλε το φάντασμα. Και την Ελένη την πραγματική, την εμπιστεύτηκε στον βασιλιά της Αιγύπτου, Πρωτέα. Έτσι, ενώ η Ελένη-φάντασμα ταξίδευε προς την Τροία, η αληθινή, είχε μείνει στην Αίγυπτο, περιμένοντας σαν άλλη Πηνελόπη το τέλος του πολέμου και την επιστροφή του Μενελάου. Βέβαια, ο μύθος αυτός, δεν μπόρεσε να εκτοπίσει τον άλλον, παρά την τραγωδία του Ευριπίδη, ίσως γιατί αποτόλμησε να χτυπήσει μια παραδεδεγμένη αλήθεια που είχε κιόλας μέσα της άπειρη ρομαντική ομορφιά και τόσο ελληνικό φιλότιμο. Ωστόσο, αυτός καθ εαυτόν, ο μύθος έχει μια ρεαλιστική δραματικότητα που τόσο ταιριάζει στη σημερινή μας ψυχολογία, την αδυσώπητα ερευνητική και κριτική. Αυτή τη ρεαλιστική δραματικότητα εκμεταλλεύτηκε γόνιμα ο Σεφέρης για να εκφράσει το ελληνικό ερώτημα: λοιπόν, δέκα χρόνια, άδικα σκοτώνονταν οι 'Έλληνες στην Τροία; Χύναν το αίμα τους για ένα φάντασμα; Και σε αντιστοιχία σημερινή: μάταια πολεμήσαμε για τα ιδανικά της ελευθερίας, αφού οι συμπολεμιστές μας αρνιούνται για λογαριασμό μας τη συνέχεια του ίδιου αγώνα για ένα παρόμοια δίκαιο αίτημα, όπως είναι αυτό της κυπριακής απελευθέρωσης; Τόσο αίμα λοιπόν, τόσα ανθρώπινα κορμιά, τόση πίστη, για ένα ψέμα; Εκεί σταματά το ερώτημα του Σεφέρη, που κι αν βγαίνει από τη δραματική περίπτωση της Κύπρου, μια που πετυχαίνει μια τέτοια ποιητική έκφραση και μορφή, πάει σε μέγα ανθρώπινο βάθος. Εκεί σταματά κι από κει αρχίζει το ποίημα. Αρχίζει με μια στιγμή αναφοράς σε τόπο και χρόνο, για να προχωρήσει γοργά και δραματικά, αναπτύσσοντας τα εναγώνια ερωτηματικά μέσα από την ψυχολογική προβολή του μύθου και τον παράλληλο συμβολισμό του. Λέξεις, εικόνες, στίχοι, τα στοιχεία του μύθου με την επίκαιρη εφαρμογή τους, δένονται από μέσα λιτά, επιγραμματικά, προχωρώντας προς την έκβαση σαν ένα υψηλονόητο χορικό τραγωδίας, χυμένο στην πιο καθάρια και άμεση δημοτική, μια δημοτική που μας θυμίζει τη συμπυκνωμένη 1

2 λαϊκή έκφραση του Μακρυγιάννη. Το ποίημα αυτό της ευγενικής πικρίας, των καταθλιπτικών ερωτηματικών που φτάνουν ως τον κλονισμό της ανθρώπινης πίστης και ως το «τι είναι θεός ή μη θεός», φωτίζεται μολαταύτα με την αμυδρή ελπίδα μήπως οι άνθρωποι «δεν ξαναπιάσουν τον παλιό δόλο των θεών», μήπως οι σύγχρονοι Τεύκροι δεν ξανακούσουν πια πως «τόσος πόνος τόση ζωή πήγαν στην άβυσσο για ένα πουκάμισο αδειανό...». Προς το παρόν η πίστη μας στον παλιό θρύλο της Ελένης δοκιμάζεται σκληρά, όπως δοκιμάζεται και στην ψυχή του ποιητή. Όμως ας αφήσουμε την ελπίδα να φέγγει ακόμη, ας τη δυναμώσουμε, αν μπορούμε. Είναι το ανθρώπινο καθήκον μας. Για την καλύτερη ακόμα και για την πληρέστερη αισθητική κατανόηση αυτού του ποιήματος, θα θέλαμε να τονίζαμε τον ατομικό χαραχτήρα του, καθώς και τα βιογραφικά στοιχεία που είναι σκόρπια μέσα. Ο ποιητής, σ' όλο το ποίημα, επιμένει να μας δείχνει έμμεσα το τοπίο μέσα στο οποίο μια νύχτα αγρύπνιας συνέλαβε και επεξεργάστηκε τη μυθολογική παραλλαγή της Ελένης. Είναι ένα δάσος με αηδόνια, με το αηδόνι που αδιάκοπα τραγουδεί, με το αηδόνι που είναι μαζί και ο ποιητής-άτομο, και ο ποιητάρης-λαός. Ο Σεφέρης, αναπολώντας την τραγωδία του Ευριπίδη, αισθάνεται να υποδύεται έναν από τους ήρωες του, τον Τεύκρο. Μια που η μοίρα του είναι να ζει τη ζωή του «ακούοντας ονόματα πρωτάκουστα» κι έτσι να ' χει αράξει και στην Κύπρο, στις Πλάτρες, συνταυτίζει τη μοίρα του μ' εκείνη του Τεύκρου, του αδελφού του Αίαντα, όπου μετά την άλωση της Τροίας, ο Απόλλων του όρισε να κατοικήσει στην Κύπρο και να ιδρύσει τη Σαλαμίνα. Έτσι κι ο Σεφέρης ανακάλυψε την Κύπρο. Οι παράλληλοι αυτοί υπαινικτικοί συσχετισμοί του αρχαίου με το νέο και το ατομικό, δίνουν μια γοητεία σ' αυτό το ποίημα, του διατηρούν την διαρκή υποβλητικότητα, που την επαυξάνει η ατμόσφαιρα της νύχτας, καθώς ο Σεφέρης μας την υποδηλώνει στην αστρονομική της κίνηση και πορεία, λέγοντας «το φεγγάρι βγήκε απ' το πέλαγο σαν Αφροδίτη σκέπασε τ' άστρα του Τοξότη, τώρα πάει να βρει την καρδιά του Σκορπιού, κι όλα τ' αλλάζει». Μέσα σ' αυτή τη νύχτα, όχι ένας ρήτορας που γυρεύει το πλήθος για να του μιλήσει «περί πατρίδος», αλλά ένας άνθρωπος αγρυπνεί, με το νου του στραμμένο στα θέματα της φυλής του και στη μοίρα των ανθρώπων: ο ποιητής. (Καραντώνης, Ο ποιητής Γ. Σεφέρης, 1963, σ ) Και τα δύο ποιήματα,[«ελένη» και «Στα περίχωρα της Κερύνειας»], το πρώτο βασισμένο στην αρχαία και το δεύτερο στη σύγχρονη εποχή, ανατρέχουν με καυστικότητα στις ενθυμήσεις του Β' Παγκοσμίου Πολέμου: ήταν ένας πόλεμος δίκαιος, όπου οι Σύμμαχοι αγωνίστηκαν για έναν κοινό και ευγενή σκοπό ωστόσο, όπως έχει έκτοτε αποκαλυφθεί, αυτό δεν ήταν παρά μία απάτη. Η «Ελένη» επικαλείται επιπλέον τον κόσμο του αρχαίου μύθου, τον οποίο η ποίηση του Γιώργου τον προσεγγίζει τώρα από μια εντελώς νέα οπτική: εκείνη του Ευριπίδη και της Αθήνας του 5ου π.χ. αιώνα στην οποία ζει. Μισάνθρωπος και κυνικός, σύμφωνα με τις φήμες της εποχής του, ο Ευριπίδης υπήρξε ο πρώτος, όπως του αναγνωρίζουν, ο οποίος εισήγαγε τον ωμό σκεπτικισμό στον περισσότερο ιεροπρεπή κόσμο των προκατόχων του, του Αισχύλου και του Σοφοκλή. Στα έργα του Ευριπίδη οι παλιοί θεοί έχουν χάσει πλέον την αξιοπιστία τους οι ήρωες των περασμένων εποχών αναγκάζονται να επιστρέψουν στην πραγματικότητα, όπου αποδεικνύονται γελοίοι ή άσπλαχνοι στην αλαζονεία, τέλος, των νικητών αντιτάσσονται τα πάθη των γυναικών και των παιδιών στον πόλεμο. Η «Ελένη» του Γιώργου βασίζεται στο ομότιτλο έργο του Ευριπίδη. Σύμφωνα με την τραγωδία, η πιο όμορφη γυναίκα των αρχαίων θρύλων ονομάστηκε εσφαλμένα «Ελένη της Τροίας»: η Ελένη ουδέποτε πήγε στην Τροία. Οι θεοί έστειλαν εκεί ένα είδωλο της και γι' αυτό το είδωλο πολέμησαν τον πόλεμο της Τροίας, τον πιο φημισμένο πόλεμο στην αρχαία ελληνική μυθολογία. Υιοθετώντας το προσωπείο του Τεύκρου, ενός από τους χαρακτήρες της τραγωδίας του Ευριπίδη, ο Γιώργος προσαρμόζει το εύρημα αυτό στο τοπίο και στις περιστάσεις της Κύπρου του 1954 και του Ο Τεύκρος είχε εξοριστεί από την πατρίδα του τη Σαλαμίνα και ίδρυσε την ομώνυμη πόλη της Κύπρου, την οποία ο Γιώργος έχει ήδη επικαλεστεί σε παλαιότερο ποίημα. Φερέφωνο του τωρινού ποιήματος, ο Τεύκρος προφέρει ο ίδιος τον στίχο του Ευριπίδη: «... Κύπρον, ου μ' εθέσπισεν οικείν», τη φράση την οποία θα υιοθετήσει αυτούσια ο Γιώργος ως τίτλο της συλλογής. Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης, Περιμένοντας τον άγγελο, βιογραφία, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 2003 Γ. Σεφέρης, Ελένη: διακειμενικός διάλογος Ο ποιητής παραπέμπει στην Ελένη του Ευριπίδη, προτάσσοντας ως μότο στο ποίημά του τρία αποσπάσματα από την τραγωδία. Εκτός απ αυτά τα τρία χωρία, μέσα στο ποίημα περιέχονται και άλλοι στίχοι από την τραγωδία, καθώς και στίχοι από την «Παλινωδία» του αρχαίου λυρικού ποιητή Στησίχορου. Πρόκειται για τα εξής χωρία: σέ τάν ἀοιδοτάταν ὄρνιθα μελῳδόν ἀηδόνα δακρυόεσσαν (Ευρ.Ελ ) Ἥρας μηχαναῖς ἐθνῄσκετε (610) τέχναις θεῶν ὤλοντο ( ) ὅτε σ ἐτέκετο ματρόθεν χιονόχρως κύκνου πτερῷ ( ) ὅ,τι θεός ἤ μή θεός ἤ τό μέσον(1137) Οὐκ ἔστ ἔτυμος λόγος οὗτος, οὐδ ἔβας ἐν νηυσίν εὐσέλμοις ούδ ἵκεο πέργαμα Τροίας. (Στησίχορος, Παλινωδία) Να εντοπίσετε στην Ελένη του Σεφέρη τα παραπάνω χωρία. 2

3 Η δραματοποίηση στον ποιητικό λόγο του Σεφέρη Ο ποιητής στήνει θεατρικό σκηνικό. Τα πρόσωπα μιλούν, διαλέγονται, μονολογούν,( υπάρχει εναλλαγή των προσώπων του ρήματος). Ο ποιητής προσέχει ιδιαίτερα το φωτισμό στην ποίησή του. Επαναλαμβάνει φράσεις.(μοτίβα). Να αναζητήσετε στο Λεξικό λογοτεχνικών όρων: μότο, μοτίβο. Ο ποιητής χρησιμοποιεί το προσωπείο του μυθικού ήρωα Τεύκρου, επειδή η ζωή του έχει κοινά σημεία μ αυτήν του Τεύκρου. Να τα αναφέρετε. Ο Τεύκρος μακριά από την πατρίδα του, όπως και ο Σεφέρης. Ο Τεύκρος έχασε την πατρίδα του (διώχτηκε) και ο Σεφέρης έχασε την πρώτη του πατρίδα ( Σμύρνη). Ο Σ. πολλά χρόνια λόγω των σπουδών του και της εργασίας του στο διπλωματικό σώμα μακριά από την Ελλάδα. Ο Τεύκρος και ο Σεφέρης στην Κύπρο. Ο Τ. για να φτιάξει μια καινούργια πατρίδα, ο Σ. παρακολουθεί από πολύ κοντά τις εξελίξεις στο Κυπριακό Και οι δύο πίστεψαν, αγωνίστηκαν και εξαπατήθηκαν. Το ποίημα κινείται σε διαφορετικούς χώρους. Να τους εντοπίσετε αναφέροντας συγκεκριμένους στίχους και να αιτιολογήσετε την παρουσία τους στο ποίημα. Κύπρος, στ. 1-22, Αίγυπτος, στ , Τροία, στ , Κύπρος, στ. 53 έως τέλος. Να επισημανθεί η Κύπρος στην αρχή και στο τέλος. Είναι τόποι της περιπλάνησης του Τεύκρου - και του ποιητή( Τρωικός πόλεμος= Β Παγκόσμιος πόλεμος, στην Αίγυπτο έζησε και ο ποιητής. Στο ποίημα διαπλέκονται το παρόν με το παρελθόν. Να εντοπίσετε τα σημεία που υπάρχει αναδρομική αφήγηση. 1. στην Αίγυπτο, στ και 2. στην Τροία, αναδρομική αφήγηση μέσα στην προηγούμενη. Να δείξετε πώς λειτουργούν μέσα στο ποίημα α) το αηδόνι και β) το φεγγάρι. α) το αηδόνι: κινητοποιεί τη μνήμη του ποιητή- αναμνήσεις, επαναλαμβανόμενο μοτίβο, οδηγεί στην πρώτη αναδρομική αφήγηση και μ αυτό ο ποιητής επιστρέφει στην Κύπρο-παρόν (στ. 51 κε.). Επίδραση από τον Ευριπίδη. β) το φεγγάρι: παρομοίωση με Αφροδίτη(Κύπρος- θεά δολοπλόκος)/ δίνει ψεύτική εικόνα-παραποιεί την αλήθεια/προετοιμάζει το σκηνικό για την απάτη, φαίνεσθαι- είναι. Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί τους αρχαίους μύθους, μεταφέροντάς τους στο παρόν, για να εκφράσει σύγχρονες εμπειρίες. Οι μύθοι συνήθως έχουν ένα επιμύθιο, ένα συμπέρασμα. Ποιο είναι το επιμύθιο στο ποίημα «Ελένη» και ποιες σύγχρονές του εμπειρίες εκφράζει ο ποιητής; (Κείμενο Καραντώνη) ΚΥΠΡΟΣ: σύντομο χρονολόγιο 1571 Τουρκοκρατία Οι Τούρκοι παραχωρούν την Κύπρο στην Αγγλία 1925 Η Κύπρος επίσημα αποικία της Αγγλίας. [Οι Κύπριοι ήδη από την επανάσταση του 1821 προσδοκούσαν την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό και την ένωση με την Ελλάδα. Την Αγγλοκρατία την είδαν θετικά, γιατί πίστευαν ότι θα συνέβαινε ό,τι και στα Επτάνησα. Κατά καιρούς οι Άγγλοι υπόσχονταν στην Ελλάδα την παραχώρηση της Κύπρου] 1931 Εξέγερση κατά Άγγλων, καταστολή, αυταρχικό καθεστώς Η Αγγλία αποφασίζει να κρατήσει την Κύπρο λόγω της στρατηγικής σημασίας της Δημοψήφισμα από την Εκκλησία της Κύπρου: το 96% των Ελλήνων της Κύπρου υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα.(Οι Έλληνες της Κύπρου είναι το 80% του πληθυσμού και οι Τούρκοι το 18%) Η Ελλάδα προσφεύγει στον ΟΗΕ με αίτημα την αυτοδιάθεση της Κύπρου. Η Αγγλία παραμένει αδιάλλακτη ο ένοπλος αγώνας από την ΕΟΚΑ κατά των Άγγλων. Ηγέτης του αγώνα ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος. Πολλοί νέοι έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας για την ελευθερία. Ακολουθούν έντονες διπλωματικές ζυμώσεις και η Τουρκία ζητάει τη διχοτόμηση του νησιού. [Από το 1955 αρχίζει ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις και η τουρκική πλευρά αναγκάζει τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου να εγκαταλείψουν τις εστίες τους] Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου: ανεξάρτητο κυπριακό κράτος. Αποκλείονται η ένωση και η διχοτόμηση. Η Αγγλία διατηρεί στρατιωτικές βάσεις στην Κύπρο Ανακήρυξη ανεξαρτησίας της Κύπρου. Εγγυήτριες δυνάμεις : Αγγλία, Ελλάδα και Τουρκία με το δικαίωμα της επέμβασης σε περίπτωση παραβίασης των συνθηκών Τουρκική εισβολή. ( η αφορμή δόθηκε από την ελληνική χούντα). Τουρκική κατοχή του 38% του νησιού. 200 χιλιάδες πρόσφυγες. Ακολουθεί τουρκικός εποικισμός και η δημιουργία του ψευδοκράτους. Το Κυπριακό ζήτημα ακόμη δεν έχει λυθεί. 3

4 4 Η Ελένη, βασίλισσα ενός παραμυθιού, θεότητα της αρχαίας Λακεδαίμονας, είναι μορφή γοητευτική για τους λογοτέχνες, αρχαίους και σύγχρονους, Έλληνες και ξένους. Ο Αισχύλος, ο Αριστοφάνης, ο Θεόκριτος, ο Παλαμάς, ο Ρίτσος, ο Ελύτης, ο Σικελιανός, ο Σινόπουλος, ο Καζαντζάκης, ο Ρακίνας, ο Γκαίτε, πλάθουν ο καθένας τη δική του Ελένη. Γ Ι Α Ν Ν Η Σ Ρ Ι Τ Σ Ο Σ, Η Ε Λ Ε Ν Η Η Ελένη γρια-γρια-εκατό, διακόσω χρονώ, θυμάται: Τώρα ξεχνώ τα πιο γνωστά μου ονόματα ή τα συγχέω μεταξύ τους Πάρις, Μενέλαος, Αχιλλέας, Πρωτέας, Θεοκλύμενος, Τεύκρος, Κάστωρ και Πολυδεύκης οι αδελφοί μου, ηθικολόγοι αυτοί, νομίζω, έγιναν άστρα- έτσι λένε οδηγοί καραβιών - Θησέας, Πειρίθους, Ανδρομάχη, Κασσάνδρα, Αγαμέμνων. Θυμάμαι ακόμα, παιδί, στις όχθες του Ευρώτα, πλάι στις ζεστές πικροδάφνες, τον ήχο απόνα δέντρο που ξεφλουδιζόταν μόνο του οι φλούδες πέφτανε μαλακά μες στο νερό, πλέαν σαν τριήρεις, ξεμακραίναν, κι' εγώ περίμενα, σώνει και καλά, μια μαύρη πεταλούδα με πορτοκαλιές ραβδώσεις να κάτσει σε μια φλούδα, απορημένη που, ενώ μένει ακίνητη, κινείται, κι αυτό με διασκέδαζε που οι πεταλούδες, αν και έμπειρες του αέρα, δεν έχουν ιδέα από ταξίδια στο νερό κι από κωπηλασίες. Και ήρθε. Όχι πως δε θυμάμαι πια, - θυμάμαι ακόμα μονάχα που οι αναμνήσεις δεν είναι πια συγκινημένες, - δε μας συγκινούν - απρόσωπες, γαλήνιες, καθαρές ως τις πιο ματωμένες γωνιές τους. Μόνον μία κρατάει ακόμη έναν αγέρα γύρω της, ανασαίνει. Κείνο το δείλι, τριγυρισμένη απ' τις ατέλειωτες κραυγές των πληγωμένων, απ' τις ψιθυριστές κατάρες των γερόντων και το θαυμασμό τους, μέσα στη μυρωδιά ενός γενικού θανάτου που, στιγμές-στιγμές, λαμπύριζε πάνω σε μιαν ασπίδα ή στην αιχμή ενός δόρατος ή στη μετόπη ενός αμελημένου ναού ή στον τροχό ενός άρματος, ανέβηκα μόνη στα ψηλά τείχη και σεργιάνισα, μόνη, ολομόναχη, ανάμεσα σε Τρώες και Αχαιούς, νιώθοντας τον αγέρα να κολλάει επάνω μου τα λεπτά πέπλα μου, να ψαύει τις θηλές μου, να κρατάει το σώμα μου ακέριο ντυμένο κι ολόγυμνο, μόνο με μια φαρδιά, ασημένια ζώνη που ανέβαζε τα στήθη μου ψηλά έτσι ωραία, ανέγγιχτη, δοκιμασμένη, την ώρα που μονομαχούσαν οι δυο αντεραστές μου και κρινόταν η τύχη του πολυχρόνιου πολέμου μήτε που είδα να κόβεται ο ιμάντας από την περικεφαλαία του Πάρη, - μάλλον μια λάμψη απ' το χαλκό της είδα, μια λάμψη κυκλική, καθώς ο άλλος την περιέστρεφε οργισμένος επάνω απ' το κεφάλι του - ένα ολόφωτο μηδέν. Δεν άξιζε διόλου να κοιτάξεις την έκβαση την είχαν απ' τα πριν ρυθμίσει οι θεϊκές βουλές κι ο Πάρις, δίχως τα σκονισμένα του σαντάλια, θα βρισκόταν σε λίγο στην κλίνη, λουσμένος απ' τα χέρια της θεάς, να με προσμένει μειδιώντας, κρύβοντας τάχα μ' ένα ρόδινο τσιρότο μια ψεύτικη ουλή στο πλευρό του. Να συγκρίνετε την Ελένη του Σεφέρη στους στίχους με την Ελένη του Ρίτσου στο απόσπασμα που ακολουθεί και να γράψετε τις παρατηρήσεις σας σχετικά με τα κοινά σημεία και τις διαφορές που εντοπίσατε. 1. Σεφέρης: Η Ελένη η πραγματική είναι στην Αίγυπτο, το είδωλό της είναι στην Τροία - Ρίτσος: Η Ελένη είναι στην Τροία και παρακολουθεί τη μάχη που γίνεται εξαιτίας της. Ο Σεφέρης ακολουθεί την εκδοχή του Ευριπίδη, ενώ ο Ρίτσος βασίζεται στην Ιλιάδα του Ομήρου(τέτοια σκηνή υπάρχει στην Ιλιάδα). (Δ). 2. Σεφέρης: ο Πάρις πλαγιάζει με το είδωλο της Ελένης. - Ρίτσος: ο Πάρις θα πάει μετά τη μάχη να πλαγιάσει με την πραγματική Ελένη.(Κ+Δ) 3. Περιγραφή της ομορφιάς της Ελένης και από τους δύο ποιητές σ αρκετούς στίχους. Στο Ρίτσο επίσης ο θαυμασμός για την Ελένη από τους γέροντες- δάνειο κι αυτό από την Ιλιάδα.(Κ). 4. Στον Ρίτσο απομυθοποίηση της ομορφιάς της Ελένης (Δ) 5. Ο πόλεμος, η μεγάλη διάρκειά του και οι συνέπειές του σ αρκετούς στίχους στην Ελένη του Ρίτσου. Στο σεφερικό απόσπασμα: «κι εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια».(κ) 6. Αποφασίζουν οι θεοί: Σεφ., στ 39: «έτσι το θέλαν οι θεοί». - Ρίτσος: «την έκβαση που είχαν απ τα πριν ρυθμίσει οι θεϊκές βουλές». (Κ). 7. Η Ελένη στο Ρίτσο μοναχική και αφημένη, αδιάφορη, αφού οι θεοί αποφασίζουν. Στο Σεφ. φωνάζει για την αθωότητά της.(δ) 8. Σεφ. αφηγείται ο Τεύκρος Ρίτσος : η ίδια η Ελένη.(Δ).

5 5 Η Ε λ έ ν η σ τ ο ν Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ, ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΓΚΡΕΚΟ, ΚΕΦ. ΙΖ. Προσκύνημα στην Ελλάδα Μερικά τοπία της Ελλάδας είναι δισυπόστατα, και δισυπόστατη κι η συγκίνηση που αναβρύζουν. Η τραχύτητα κι η τρυφεράδα στέκουνται η μια πλάι στην άλλη, συμπληρώνει η μια την άλλη και σμίγουν σαν άντρας με γυναίκα. Τέτοια διπλή πηγή τρυφεράδας και τραχύτητας η Σπάρτη. Μπροστά σου ακατάδεχτος, σκληρός νομοθέτης, γεμάτος γκρεμούς, ο Ταΰγετος και κάτω, καρπερή, μαυλιστικιά, η πεδιάδα είναι ξαπλωμένη στα πόδια του, σαν ερωτεμένη γυναίκα. Από τη μια μεριά ο Ταΰγετος, το όρος Σινά της Ελλάδας, όπου ο ανήλεος θεός του Γένους υπαγορεύει τις σκληρότατες εντολές: η ζωή 'ναι πόλεμος, η γης είναι στρατόπεδο, η νίκη είναι το μόνο σου χρέος. Μην κοιμάσαι, μη στολίζεσαι, μη γελάς, μη μιλάς, ένας είναι ο σκοπός σου, ο πόλεμος πολέμα! Κι από την άλλη μεριά, στα πόδια του Ταΰγετου, η Ελένη. Την ώρα που ξαγριεύεσαι και καταφρονάς τη γλύκα της γης, άξαφνα η αναπνοή της Ελένης ζαλίζει, σαν ανθισμένη λεμονιά, το νου σου. Είναι άραγε η πεδιάδα ετούτη της Σπάρτης τόσο τρυφερή και φιλήδονη, τόσο μεθυστικά μυρίζουν οι ροδοδάφνες της, ή μήπως όλη ετούτη η γοητεία αναβρύζει από το πολυφίλητο, το πολυπλάνητο σώμα της Ελένης; Σίγουρα ο Ευρώτας δε θα 'χε τη σημερινή αποπλανητική χάρη του, αν δεν έσμιγε σαν παραπόταμος με τον αθάνατο μύθο της Ελένης. Γιατί καλά το ξέρουμε: χώματα, θάλασσες, ποτάμια σμίγουν με αγαπημένα μεγάλα ονόματα και χύνουνται, αχώριστα πια, μέσα στην καρδιά μας. Περπατάς στους ταπεινούς όχτους του Ευρώτα και νιώθεις τα χέρια σου, τα μαλλιά σου, οι στοχασμοί σου να μπλέκουνται μέσα στο άρωμα μιας γυναίκας φανταστικής, πολύ πιο αληθινής, πολύ πιο χεροπιαστής από τη γυναίκα που αγαπάς κι αγγίζεις. Πνίγεται σήμερα ο κόσμος ατό αίμα, τα πάθη ξεσπούν μέσα στην Κόλαση της σύγχρονης αναρχίας, κι η Ελένη στέκεται αθάνατη, ανέγγιχτη, μέσα στον αέρα των εξαίσιων στίχων, ασάλευτη, και μπροστά της ρέει ο χρόνος.. Το χώμα μύριζε, κι από τους λεμονανθούς κρέμουνταν στάλες δροσούλα και παιχνίδιζαν στον ήλιο. Άξαφνα ανάλαφρο αγεράκι φύσηξε, κι ένας ανθός χτύπησε το μέτωπο μου και με ράντισε- ανατρίχιασα σα να με άγγιξε αόρατο χέρι, κι όλη η γης μου φάνταξε σαν την Ελένη, γελοκλαμένη, νιόλουστη. Ανασήκωνε τα κεντημένα με λεμονανθούς πέπλα και με την απαλάμη στο στόμα, ολοένα ανανεούμενη παρθένα, ακολουθούσε έναν άντρα, τον πιο δυνατό, κι ως σήκωνε το χιοναστράγαλο πόδι, έλαμπε η στρογγυλή πατούσα της αιματωμένη. Τι θα 'ταν η Ελένη ετούτη, αν δεν περνούσε αποπάνω της η πνοή του Ομήρου; Μια ωραία γυναίκα, όπως αναρίθμητες άλλες, που πέρασαν από τη γης και χάθηκαν. Θα την έκλεψαν, όπως κλέφτουν ακόμα συχνά τις όμορφες κοπέλες στα βουνίσια χωριά μας. Κι αν ακόμα η αρπαγή αυτή άναψε πόλεμο, όλα, και πόλεμος και γυναίκα και σφαγή, θα χάνουνταν, αν δεν άπλωνε το χέρι του να τα σώσει ο Ποιητής. Στον ποιητή χρωστάει τη σωτηρία της η Ελένη στον Όμηρο χρωστάει κι η μικρή τούτη ρεματιά του Ευρώτα την αθανασία της. Το χαμόγελο της Ελένης είναι περεχυμένο σε όλο το σπαρτιάτικον αγέρα. Κι ακόμα ετούτο: Η Ελένη μπήκε μέσα στο αίμα μας, τη μετάλαβαν όλοι οι άντρες όλες οι γυναίκες αντιφέγγουν ακόμα από τη λάμψη της. Έγινε ερωτική κραυγή η Ελένη, διαπερνάει τους αιώνες και ξυπνάει στον κάθε άντρα τη λαχτάρα του φιλιού και της διαιώνισης και μεταμορφώνει σε Ελένη και την πιο ασήμαντη γυναικούλα που αγκαλιάζουμε. Η επιθυμία παίρνει, ας είναι καλά η βασίλισσα ετούτη της Σπάρτης, υψηλούς τίτλους ευγένειας, κι η μυστική νοσταλγία κάποιου χαμένου εναγκαλισμού γλυκαίνει μέσα μας το κτήνος. Κλαίμε, φωνάζουμε, κι η Ελένη ρίχνει βοτάνι μαγικό στο ποτήρι που πίνουμε, κι αποξεχνούμε τον πόνο κρατάει στο χέρι ένα λουλούδι, κι η μυρωδιά του αλαργαίνει τα φίδια αγγίζει τ' άσκημα παιδιά κι ομορφαίνουν καβαλάει τον τράγο της θυμέλης, σαλεύει το πόδι της με το λυτό σαντάλι, κι ολάκερος ο κόσμος γίνεται άμπελος. Ο γερο-ποιητής ο Στησίχορος μια μέρα ξεστόμισε άσκημο λόγο γι' αυτή σε μιαν ωδή του κι ευτύς έχασε το φως του τρέμοντας τότε, μετανιωμένος, πήρε τη λύρα του, στάθηκε ομπρός στους Έλληνες σ' ένα μεγάλο πανηγύρι και τραγούδησε την ξακουστή παλινωδία: Δεν είναι αλήθεια ο λόγος μου για σένα, Ελένη και δεν εμπήκες συ μες στα γοργά καράβια μήτε έφτασες στο κάστρο εσύ ποτέ της Τροίας. Κι έκλαψε σηκώνοντας ψηλά τα χέρια κι ολομεμιάς, βουτημένο στα δάκρυα, το φως κατέβηκε στις κόχες των ματιών του. Γιόρταζαν οι πρόγονοί μας, αγώνες καλλονής, τα «Ελένεια». Αλήθεια, μια παλαίστρα η γης, κι η Ελένη ο άφταστος, πέρα από τη ζωή, ανύπαρχτος ίσως, φάντασμα ίσως, άθλος. Μια απόκρυφη παράδοση μπιστεύουνταν στους μύστες πως δεν πάλευαν στην Τροία οι Αχαιοί για την αληθινήν Ελένη μονάχα το είδωλό της βρίσκουνταν στην Τροία. Η αληθινή Ελένη είχε καταφύγει στην Αίγυπτο, σε θεϊκό ναό, ανέγγιχτη από τις αναπνοές των ανθρώπων. Ποιος ξέρει, μπορεί να μαχόμαστε κι εμείς, να κλαίμε, να σκοτωνόμαστε εδώ στη γης μονάχα για το είδωλο της Ελένης. Μα πάλι, ποιος ξέρει, οι ίσκιοι στον Άδη ζωντάνευαν αν πιούν αίμα των ζωντανών τόσο αίμα που πίνει, τόσες χιλιάδες χρόνια, ο ίσκιος ετούτος της Ελένης, δε θα μπορέσει άραγε ποτέ να ζωντανέψει; Δε θα σμίξει άραγε ποτέ το είδωλο τη σάρκα του και να μπορέσουμε έτσι ν' αγκαλιάσουμε μια μέρα ένα αληθινό, ζεστό σώμα, μιαν αληθινήν Ελένη; Ο Ταΰγετος, η Ελένη. Ο άγριος πολεμιστής κι η γυναίκα του. Είχα αποξεχαστεί μέσα στις ροδοδάφνες του Ευρώτα ν' αναπνέω το άρωμα της Ελένης, ντράπηκα. Κι ένα πρωί κίνησα και μπήκα στον Ταΰγετο ν ανασάνω πιο αντρίκειον αέρα. Ποιες οι παρατηρήσεις σας σχετικά με τη γλώσσα του Καζαντζάκη;

6 Τάκη Σινόπουλου, «Ποίημα για την Ελένη» Ωραία εσύ η ανείδωτη μέσα στον ουρανό του ποιήματος καυτερή θρησκεία γυναίκα αγέρινη, ντυμένη χαραυγές ένα άστρο σύμβολο με τ' όνομά σου δένοντας των εποχών τις γέφυρες. Ωραία εσύ νυχτερινή του απείρου εξαίσιο του θανάτ ου λάφυρο από τη σκόνη του θανάτου αναγεννώμενη. Σ' αναγνωρίζω Ελένη μου μέσα στους μαύρους έρωτες που κάψανε μ' οράματα τα χρόνια μου. Ω ποτέ ποτέ μη φύγεις για τους τόπους του χαμού στις χώρες τις απάνθρωπες μη σπαταλήσεις τούτη τη σάρκα σου από σμάλτο κ ι από κρύσταλλο. Σε περιμένω. Κοίταξε, σου 'φερα καπνούς κι αρώματα από τα βουνά πετράδια από τη θάλασσα ήλιους και φύλλα σου 'φερα, κατηφοριές κι ανέμους καλάμια από τις ποταμιές βράχια και πέτρες κι όνειρα και καταχνιές κι αφρούς για σένα προσφορά. Με χέρια και με γόνατα σπασμένα παραμόνεψα γυμνός πλανήθηκα πάνω στη γη σε κάθε στρίψιμο του κόσμου παραμόνεψα. Σε περιμένω. Είμαι νεκρός τα βράδια κάτω απ' το λυχνάρι μου κι όμως ακόμα ζωντανός αστράφτοντας απ' τη δική σου δύναμη. Κοιμάμαι σε κρεβάτι φορτωμένο με γεννήτορες που μου γυρεύουν να μιλήσω. Κι ανυμνώ τη χώρα μου κι εσένα και τη βλάστηση γεύομαι μνήμες όνειρα και βλάστηση και χώμα αιώνιο απ' τη δική μας γη, προπάντων χώμα χώμα Ελένη. Και τούτο τ' ονομάζω προσμονή. Η γέννηση του ποιήματος. Τάχα θα' ρθείς; Μια νύχτα Ελένη τάχα θα σε συναντήσω, όταν ο χρόνος θα 'ναι ακίνητος από τα θαύματα, στεφανωμένη υποταγή κι ανάσταση τρεμάμενη; Μες στην πελώρια πόλη του ύπνου θα συναντηθούμε σάμπως σε μια αυτοκρατορία νεκρών ποιητών κατάμεστη από σταλαχτίτες ποιήματα και τάχα θα μιλήσουμε θα κοιταχτούμε λουλουδισμένοι κι άφωνοι με τη χωμάτινη καρδιά να ζωντανεύει και να γίνεται ξανά ένα ρόδο πορφυρό ξανά μια πυρκαγιά απαράμιλλη τάχα θα σμίξουμε άλλη μια φορά μια νύχτα που η σιωπή θα 'ναι μια απέραντη σιωπή εγώ γεμάτος διάστημα εσύ γεμάτη μ' άστρα πάντα άφθαρτη παρθένα ανέγγιχτη μεταρσιωμένη; Από τη συλλογή Ελένη (1957) 6