ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΦΥΤΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΑΣΟΒΟΤΑΝΙΚΟΥ ΚΗΠΟΥ ΦΟΙΝΙΚΑ (TAU) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ, ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΦΥΤΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΑΣΟΒΟΤΑΝΙΚΟΥ ΚΗΠΟΥ ΦΟΙΝΙΚΑ (TAU) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΠΙΣΤΙΚΟΥΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΕΜ: 439 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΚΩΝ/ΝΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

2 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI FACULTY OF AGRICULTURE, FORESTRY AND NATURAL ENVIRONMENT SCHOOL OF FORESTRY AND NATURAL ENVIRONMENT VASCULAR PLANT DIVERSITY IN THE FOREST BOTANIC GARDEN OF FINIKAS (TAU) MSc THESIS PISTIKOUDIS DIMITRIOS SUPERVISOR: KONSTANTINOS THEODOROPOULOS, ASSOC. PROFESSOR THESSALONIKI

3 ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Κων/νος Θεοδωρόπουλος, Αναπλ. Καθηγητής, επιβλέπων Αχιλλέας Γερασιμίδης, Καθηγητής Ελένη Ελευθεριάδου, Αναπλ. Καθηγήτρια 3

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με την ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής διατριβής, θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όλους όσους με στήριξαν επιστημονικά και με ενθάρρυναν ψυχολογικά, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην επιτυχέστερη και πληρέστερη διεξαγωγή της έρευνας και ιδιαίτερα τον επιβλέποντα κ. Κων/νο Θεοδωρόπουλο, Αναπληρωτή Καθηγητή του Εργαστηρίου Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής, που με την καθοδήγησή του, τις γνώσεις του και την υπομονή του με βοήθησε να φέρω εις πέρας την εργασία αυτή. Τον ευχαριστώ θερμά από τα βάθη της καρδιάς μου για την υποστήριξή του. Επίσης, ευχαριστώ τον κ. Αχιλλέα Γερασιμίδη, Καθηγητή του Εργαστηρίου Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής, την κ. Ελένη Ελευθεριάδου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Εργαστηρίου Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής και τον κ. Σαμψών Παναγιωτίδη, Επίκουρο Καθηγητή του Εργαστηρίου Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής, για τις επισημάνσεις, τις παρατηρήσεις και τις πολύτιμες συμβουλές τους. Για τη βοήθειά τους στη σύνταξη του καταλόγου βοσκόμενων taxa, ευχαριστώ την κ. Ζωή Παρίση και την κ. Ελένη Αβραάμ, Επίκουρων Καθηγητριών του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Α.Π.Θ., καθώς και τον κ. Απόστολο Κυριαζόπουλο, Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων του Δ.Π.Θ. Ευχαριστώ θερμά για τη βοήθεια, την ανταλλαγή απόψεων και τη συναδελφικήφιλική συντροφιά, τους μεταπτυχιακούς και διδακτορικούς φοιτητές του Εργαστηρίου Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής και πιο συγκεκριμένα τους: Χαραλαμπία Χαραλαμπίδου, Κωνσταντίνα Μελικώκη, Μαρία Παπαδοπούλου, Γεώργιο Τσιτίνη, Θεόδωρο Παπαδόπουλο και Χρήστο Δαμιανίδη. Επίσης, ευχαριστώ ιδιαιτέρως τη Στυλιανή Γιαννακούλα για τις πολύτιμες διορθώσεις της και τους φίλους και συναδέλφους Αθανάσιο Παπαδούλη, Παναγιώτη Καλαφάτη και Δημήτριο Ζάγκα για την ειλικρινή τους συμπαράσταση. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω θερμά την οικογένειά μου για την αμέριστη ψυχολογική υποστήριξη και την κατανόηση καθ όλη τη διάρκεια της έρευνας και συγγραφής. 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ορισμοί Χλωρίδα Μεσογείου και Ελλάδας Βοτανικοί Κήποι ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Θέση Γενικά Στοιχεία Γεωλογία Γεωμορφολογία Έδαφος Κλίμα Βιοκλίμα Βλάστηση ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Συντμήσεις και Συμβολισμοί ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Χλωριδικός Κατάλογος Χλωριδική ανάλυση Ανάλυση Βιομορφών Βιοφάσμα Χωρολογική ανάλυση Ιδιότητες και χρήσεις των taxa του χλωριδικού καταλόγου ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξενόγλωσση Ελληνόγλωσση Ηλεκτρονικές Πηγές ΛΕΥΚΩΜΑ

6 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Ορισμοί Βιολογική ποικιλότητα ή βιοποικιλότητα είναι η ποικιλία των ζώντων οργανισμών πάσης προελεύσεως, περιλαμβανομένων, μεταξύ άλλων, των χερσαίων, θαλασσίων και άλλων υδατικών οικοσυστημάτων και οικολογικών συμπλεγμάτων, των οποίων αποτελούν μέρος. Επίσης, περιλαμβάνεται η ποικιλότητα εντός των ειδών, μεταξύ ειδών και οικοσυστημάτων (άρθρο 2 του ν. 2204/1994, ΦΕΚ 59 Α ). Στη βιολογική ποικιλότητα περιλαμβάνεται, τέλος, η ποικιλότητα των γονιδίων μέσα και μεταξύ των ειδών (άρθρο 2 του ν. 3937/2011, ΦΕΚ 60). Η ποικιλότητα διακρίνεται σε τρεις τύπους-κατηγορίες. Η «α» ποικιλότητα αναφέρεται στην ποικιλότητα των ειδών σε επίπεδο κοινότητας και (στην πιο απλή εκδοχή της) μπορεί να μετρηθεί ως παρουσία ειδών. Η «β» ποικιλότητα περιγράφει το βαθμό των αλλαγών στην ποικιλότητα των ειδών ανάμεσα σε διαφορετικές κοινότητες ή περιβαλλοντικά συστατικά. Η «γ» ποικιλότητα μετρά την αλλαγή των ενδιαιτημάτων, βάσει γεωγραφικών συστατικών και περιγράφει την ποικιλότητα σε επίπεδο τοπίου. Η «γ» ποικιλότητα, επίσης, περιγράφει την ποικιλότητα σε μια χώρα ή σε μια βιογεωγραφική περιοχή (Κολλάρου 2007). Εξ ορισμού, προκύπτει ότι η χλωριδική ποικιλότητα ή φυτοποικιλότητα είναι η ποικιλία που παρουσιάζουν οι φυτικοί οργανισμοί (χλωρίδα) σε ένα οικοσύστημα ή οικολογικό σύμπλεγμα του οποίου αποτελούν μέρος Χλωρίδα Μεσογείου και Ελλάδας Η περιοχή της Μεσογείου, καλύπτοντας μόλις το 1,6% της επιφάνειας της γης, φιλοξενεί περίπου φυτικά taxa, αριθμός που αναλογεί σε ποσοστό 10% επί του συνόλου της παγκόσμιας χλωρίδας. Από τα μεσογειακά taxa, περίπου τα (43%) είναι ενδημικά (Mittermeier et al. 2004). Σύμφωνα με τον Guccione (2000), η μεγάλη βιοποικιλότητα και ο ενδημισμός στο χώρο της Μεσογείου οφείλονται στη γεωγραφική της θέση, τη γεωλογική της ιστορία και τη γεωμορφολογία, καθώς και την ποικιλομορφία που παρουσιάζει το κλίμα. Στον ελλαδικό χώρο συναντάται μια από τις πλουσιότερες χλωρίδες στην Ευρώπη, σε σχέση πάντα με την έκτασή της, με την εμφάνιση αυτοχθόνων φυτικών taxa και πιο συγκεκριμένα, 5752 και 1893 φυτικών ειδών και υποειδών (Dimopoulos et al. 2013). Συγκριτικά, στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, που αποτελούν σε συνδυασμό μια έκταση τέσσερις φορές μεγαλύτερη από αυτήν της Μεσογείου, συναντώνται περίπου 6000 φυτικά είδη (Scarascia-Mugnozza et al. 2000). Παρατηρώντας το χάρτη στην Εικόνα 1, ο οποίος απεικονίζει τη βιοποικιλότητα των ανώτερων φυτών σε παγκόσμιο επίπεδο, διαπιστώνεται ότι στο μεγαλύτερο μέρος του ελλαδικού χώρου συναντώνται φυτικά taxa ανά km². Επιπρόσθετα, η δημοσίευση των Dimopoulos et al. (2013) αναφέρει ότι η ελληνική χλωρίδα περιλαμβάνει 1462 ενδημικά taxa, αριθμός που αντιστοιχεί στο 22,2% του συνόλου των ελληνικών taxa. Η μεγάλη φυτοποικιλότητα στην Ελλάδα είναι αποτέλεσμα τόσο παλαιογεωγραφικών και οικολογικών παραγόντων όσο και ιστορικών, με την έννοια της μακραίωνης σχέσης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον ( flora.php. Ανασύρθηκε στις 21/9/2013). 6

7 Εικόνα 1: Χάρτης της παγκόσμιας βιοποικιλότητας, ο οποίος απεικονίζει τον αριθμό των ανώτερων φυτικών taxa ανά km² (Πηγή: Barthlott et al. 1997). Στο υπόμνημα έχει επισημανθεί η κλάση στην οποία ανήκει το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας ( ανώτερα φυτικά taxa ανά km²). 7

8 1.3. Βοτανικοί Κήποι Οι πρώτες αναφορές ύπαρξης μεγάλων κήπων, που ιδρύθηκαν με σκοπό τη φαρμακευτική χρήση, καθώς και την έκθεση της τοπικής -και όχι μόνο- χλωρίδας, χρονολογούνται τη δεύτερη χιλιετία π.χ. και περιλαμβάνουν χώρες όπως η αρχαία Αίγυπτος, η Μεσοποταμία, η Κίνα και το Μεξικό. Οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας αποτελούσαν ένα από τα εφτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, χωρίς όμως να έχει τεκμηριωθεί επιστημονικά η ύπαρξή τους ( resources/history. Aνασύρθηκε στις 21/9/13). Σύμφωνα με τον Thanos (2005), ένας από τους πρώτους Βοτανικούς Κήπους στον ευρωπαϊκό χώρο ιδρύθηκε στην Αθήνα τον 4ο π.χ. αιώνα από το μαθητή του Αριστοτέλη Θεόφραστο τον Ερέσιο, ο οποίος θεωρείται ως ο θεμελιωτής της Βοτανικής Επιστήμης. Στην εξέλιξή τους, οι Βοτανικοί Κήποι της Ευρώπης, σχετίστηκαν με τα πανεπιστημιακά ιδρύματα, με βασικό στόχο τη μελέτη και την αναπαραγωγή φαρμακευτικών φυτών. Ο πρώτος πανεπιστημιακός Βοτανικός Κήπος ιδρύθηκε στην Πίζα της Ιταλίας το 1543 μ.χ., ενώ δύο χρόνια αργότερα στην ίδια χώρα, ιδρύθηκε ο Βοτανικός Κήπος Πάντοβας (PAD) ο οποίος εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη και σήμερα ( resources/history. Ανασύρθηκε στις 21/9/13). Σήμερα, συνολικά, υπάρχουν πάνω από 3000 Βοτανικοί Κήποι, σε 148 χώρες απ όλο τον κόσμο, οι οποίοι διατηρούν περισσότερα από 4 εκατομμύρια ζώντα φυτικά taxa (περίπου το 1/3 της παγκόσμιας χλωρίδας). Η Διεθνής Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN World Conserνation Union) δημιούργησε το 1987 τη Διεθνή Ένωση Βοτανικών Κήπων (BGCS Botanic Gardens Conservation Secretariat), η οποία έγινε ανεξάρτητη το 1989 ως BGCI (Botanic Gardens Conservation International). Η Διεθνής Ένωση Βοτανικών Κήπων (BGCI) περιλαμβάνει, σήμερα, περισσότερους από 700 Βοτανικούς Κήπους, σε 118 χώρες απ' όλο τον κόσμο. O Βοτανικός Kήπος είναι, σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση Βοτανικών Κήπων (BGCI), ένα ζωντανό μουσείο, το οποίο εκθέτει, ex situ (εκτός τόπου), επιστημονικά τεκμηριωμένες συλλογές φυτών με σκοπό την επιστημονική έρευνα της χλωριδικής βιοποικιλότητας, τη διατήρησή της, αλλά και την περιβαλλοντική πληροφόρηση, ευαισθητοποίηση, εκπαίδευση και αναψυχή των πολιτών. Επιπρόσθετα, παρέχει τη δυνατότητα απόκτησης γνώσης και εμπειρίας, ως προς την αναγνώριση και ταξινόμηση των φυτών, ως προς την Εθνοβοτανική 1, καθώς και ως προς την προστασία της χλωρίδας, μέσω εκθέσεων και εκπαιδευτικών περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων. Στα χαρακτηριστικά των Βοτανικών Κήπων εντάσσεται η δυνατότητα ανταλλαγής πληροφοριών, σπερμάτων ή άλλου υλικού (με άλλους Βοτανικούς Κήπους ή οργανισμούς), με όρους που προκύπτουν από διεθνείς συμφωνίες, εθνικούς νόμους και εμπορικούς κανονισμούς, καθώς και η δυνατότητα υποστήριξης ερευνητικών προγραμμάτων ( Ανασύρθηκε στις 21/9/13). Η Διεθνής Ένωση Βοτανικών Κήπων (BGCI) έθεσε τους εξής στόχους: την προστασία και διατήρηση του φυτικού κόσμου (conservation ex situ) και ειδικότερα την προστασία των κινδυνευόντων ειδών (CITES) και της βιολογικής ποικιλότητας (CBD), την εκπαίδευση (education), την έρευνα και την επιστήμη (research and science), την πολιτιστική κληρονομιά (cultural heritage) και 1 Σύμφωνα με τον Cotton (1996), ο Schultes όρισε ως Εθνοβοτανική: «τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και της βλάστησης του περιβάλλοντός τους». 8

9 τη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων (data base οn the botanic gardens), που θα περιλαμβάνει όλους τους κήπους (δημόσιους, ιδιωτικούς, ερευνητικούς, κ.λπ.) του κόσμου, με σκοπό την καθοδήγηση και τη συνεργασία για την καλύτερη, σύγχρονη στρατηγική στην προστασία της βιοποικιλότητας. Οι Βοτανικοί Κήποι, στα πλαίσια της ιδιοκτησίας, μπορεί να είναι δημόσιοι, ιδιωτικοί ή να υπάγονται σε διάφορους φορεί και ιδρύματα, όπως τα πανεπιστήμια, ενώ, ανάλογα με τις λειτουργίες και χρήσεις τους, δύναται να κατηγοριοποιηθούν ως εξής (Λαζαρίδης 2006): "Κλασσικοί" πολυχρηστικοί κήποι ("Classic" multi-purpose gardens). Κήποι με καλλιεργούμενα καλλωπιστικά φυτά (Ornamental horticultural gardens). Ιστορικοί κήποι (Historical gardens). Πανεπιστημιακοί κήποι (University gardens). Συνδυασμός βοτανικών και ζωολογικών κήπων (Combined botanical and zoological gardens). Aγροβοτανικοί κήποι και φυτώρια γενετικού υλικού (Agrobotanical and germplasm gardens). Αλπικοί ή ορεινοί κήποι (Alpine or mountain gardens). Φυσικοί κήποι ή κήποι αυτοφυούς χλωρίδας (Natural or wild gardens). Κήποι διατήρησης της αυτοφυούς τοπικής χλωρίδας με ρόλο περιβαλλοντικής ενημέρωσης (Conservation gardens). Θεματικοί κήποι (Thematic gardens). Κήποι δήμων-κοινοτήτων (Community gardens). Σήμερα, στην Ευρώπη αριθμούνται 621 Βοτανικοί Κήποι, μεταξύ των οποίων ο Βασιλικός Βοτανικός Κήπος του Kew (K), ο Βοτανικός Κήπος του Βερολίνου (B), ο Βασιλικός Βοτανικός Κήπος της Μαδρίτης (MA), ο Βοτανικός Κήπος του Βελιγραδίου (BEOGR), ο Βοτανικός Κήπος του Παλέρμο (PAL) κ.ά. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση Βοτανικών Κήπων (BGCI), έχουν ιδρυθεί 11 Βοτανικοί Κήποι και οι σημαντικότεροι από αυτούς είναι: ο Βοτανικός Κήπος Πανεπιστημίου Αθηνών (ATHU), ο Βοτανικός Κήπος Ι. & Α. Διομήδους (ATHD), ο Βοτανικός Κήπος Καισαριανής (KAIS) Φιλοδασική Ένωση Αθηνών, ο Βοτανικός Κήπος Κεφαλλονιάς (CEPHA), ο Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων (BBGK), Ο Βοτανικός Κήπος Σταυρούπολης (STAV) και, τέλος, ο Δασοβοτανικός Κήπος Φοίνικα (TAU), στον οποίο αναφέρεται η παρούσα έρευνα. Σκοπός της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής είναι η ανάδειξη της χλωριδικής ποικιλότητας που εμφανίζεται, στο επίπεδο των ποωδών φυτών, στο Δασοβοτανικό Κήπο του Φοίνικα (TAU), καθώς και των ιδιοτήτων και χρήσεών τους από διάφορες απόψεις (αρωματικά, φαρμακευτικά, δηλητηριώδη, βαφικά, μελισσοτροφικά κ.λπ. φυτά). 2. ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 2.1. Θέση Γενικά Στοιχεία Ο Δασοβοτανικός Κήπος του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης (TAU) βρίσκεται στην ανατολική Θεσσαλονίκη, στην περιοχή του συνοικισμού Φοίνικα (Ηλία Χατζάκου 59, πρώην Ν. Μουσχουντή 59 συντεταγμένες: N 40 34, E Εικόνα 2). Απέχει περίπου 1 km από την ακτογραμμή, ενώ το μέσο υψόμετρο της έκτασης που καταλαμβάνει είναι 15 m. 9

10 Ο Κήπος ιδρύθηκε και λειτουργεί με πρωτοβουλία και φροντίδα του Εργαστηρίου Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής (πρώην Εργαστήριο Δασικής Βοτανικής) του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος. Καταλαμβάνει επίπεδη έκταση 62 στρεμμάτων, που αποκτήθηκε το 1964 με ενέργειες του αείμνηστου καθηγητή Ιωάννη Παπαϊωάννου. Από τα πρώτα στάδια της ίδρυσής του, το έτος 1966, φυτεύτηκαν περιφερειακά του Κήπου κυπαρίσσια σε στενό σύνδεσμο των δύο σειρών, ώστε να σχηματίζουν αντιανεμικό φράχτη για προστασία των φυτών. Η φύτευση εντός του Κήπου ξεκίνησε το φθινόπωρο του 1970 βασιζόμενη σε αρχιτεκτονικό σχέδιο (Τσουμής 1974). Εικόνα 2: Κάτοψη της έκτασης που καταλαμβάνει ο Δασοβοτανικός Κήπος Φοίνικα (TAU), τα όρια της οποίας έχουν επισημανθεί με κόκκινο χρώμα. Στο άνω μέρος διακρίνονται οι εγκαταστάσεις του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος (Πηγή: Google Earth, 2012). Σήμερα, στον Κήπο αναπτύσσονται ξυλώδη είδη (δένδρα και θάμνοι) της ελληνικής χλωρίδας, καθώς και ένας μικρός αριθμός ξενικών ειδών που παρουσιάζουν ενδιαφέρον από αναδασωτική και αισθητική άποψη. Συνολικά, αντιπροσωπεύονται 121 ξυλώδη είδη που ανήκουν σε 75 γένη φυτών. Από το σύνολο των ειδών 24 είναι Γυμνόσπερμα και 97 Αγγειόσπερμα. Κάθε είδος αντιπροσωπεύεται από ένα ή περισσότερα άτομα, με το συνολικό αριθμό ατόμων να φτάνει περίπου τα 460 (Theodoropoulos et al. 2012). Ο κύριος σκοπός του Κήπου είναι η εκπαίδευση των φοιτητών του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος. Συγχρόνως, προσφέρει τη δυνατότητα επίσκεψης και εκπαίδευσης σε μαθητές και σπουδαστές όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης (σχολεία, ΤΕΙ, ΙΕΚ, KEK κ.ά.) που επισκέπτονται τον Κήπο οργανωμένα. Επιπλέον, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει για Έλληνες και αλλοδαπούς ενδιαφερόμενους για την ελληνική χλωρίδα, καθώς η συγκέντρωση των περισσότερων ελληνικών ξυλωδών ειδών στο χώρο του Κήπου παρέχει τη δυνατότητα όχι μόνο για παρατήρηση αλλά και για έρευνα (Theodoropoulos et al. 2012). 10

11 Εντός του Κήπου, όπως φαίνεται και στην Εικόνα 2, εγκαταστάθηκε και λειτουργεί τα τελευταία 20 χρόνια το Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος. Επίσης, λειτουργούν τρία θερμοκήπια Γεωλογία Γεωμορφολογία Γεωλογικά, η περιοχή έρευνας ανήκει στην ζώνη της Παιονίας και πιο συγκεκριμένα στην υποζώνη της Ανατολικής Παιονίας (Μουντράκης 1985). Στην έκταση που καλύπτει ο Δασοβοτανικός Κήπος Φοίνικα (TAU) κυριαρχούν εύθρυπτοι έως πολύ συμπαγείς ψαμμίτες, τοπικά μικροκροκαλοπαγή με διασταυρωμένη στρώση, ενώ κατά θέσεις υπάρχουν ορίζοντες από μάργες. Επιπρόσθετα, η περιοχή έρευνας εντάσσεται και στην κατηγορία των αδιαίρετων ολοκαινικών αποθέσεων, οι οποίες περιλαμβάνουν παράκτιες αποθέσεις (άμμοι, σύναγμα), προσχώσεις πεδιάδων, ερυθρές αργίλους με ασβεστιτικά συγκρίματα, ενώ στη βάση τους επικρατούν κροκαλοπαγή (Ι.Γ.Μ.Ε βλ. Εικόνα 3). Εικόνα 3: Γεωλογικός χάρτης της Ελλάδος, φύλλο Θεσ/νίκης (Ι.Γ.Μ.Ε. 1978). Έχει επισημανθεί η περιοχή έρευνας. 11

12 2.3. Έδαφος Το έδαφος του Κήπου προέρχεται από αλλουβιακές αποθέσεις, είναι ανώριμο γενετικά και έντονα διαταραγμένο, λόγω των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που έλαβαν χώρα στην περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, η περιοχή έρευνας αποτελούσε στο παρελθόν τμήμα του πρώην αεροδρομίου της Μίκρας. Επιπρόσθετα, η αναμόχλευση και η μεταφορά εδαφών και σκελετικού υλικού κατά τη διάρκεια της ανέγερσης κτιρίων και της κατασκευής δρόμων εντός του Κήπου, είχαν σημαντική επίδραση στις φυσικές και χημικές ιδιότητες του εδάφους. Το παραπάνω συμπέρασμα προέκυψε από την εξέταση των πέντε εδαφοτομών, καθώς και την εξέταση των αποτελεσμάτων των εδαφικών αναλύσεων που πραγματοποίησαν οι Τσιριπίδης και Παπαδόπουλος (1994). Αναλυτικότερα, η δομή του εδάφους διαφέρει έντονα κατά θέσεις και κατά βάθος, ενώ η υφή είναι πηλώδης, γεγονός που υποδεικνύει ότι τα εδάφη του Κήπου μπορούν να χαρακτηριστούν ως μέτρια. Όσον αφορά τη σύσταση του εδάφους, αυτό είναι φτωχό σε οργανική ουσία, πλούσιο σε ελεύθερο ανθρακικό ασβέστιο και περιέχει μέτριες ποσότητες ολικού αζώτου. Τέλος, η χημική αντίδραση του εδάφους (ph) είναι ουδέτερη έως μετρίως αλκαλική. Το ακριβές βάθος του δεν έχει προσδιοριστεί, αλλά εκτιμάται μεγαλύτερο των 3 m (Τσιριπίδης και Παπαδόπουλος 1994) Κλίμα Οι κυριότεροι παράγοντες που καθορίζουν το κλίμα σε έναν τόπο είναι το γεωγραφικό πλάτος, η σχετική κατανομή ξηράς - θάλασσας, το ανάγλυφο και τα κέντρα δράσης των γενικών αερίων ρευμάτων. Το γεωγραφικό πλάτος επηρεάζει το κλίμα ενός τόπου επιδρώντας, κυρίως, στην κατανομή της θερμοκρασίας. Με την απομάκρυνση από τον Ισημερινό, η διαφοροποίηση σε εποχές γίνεται εντονότερη (Κοτίνη-Ζαμπάκα 1983). Ο ελλαδικός χώρος έχει κλίμα μεσογειακό. Πιο συγκεκριμένα, το κλίμα των μετεωρολογικών σταθμών (με υψόμετρο <1000 m) της ελληνικής περιοχής, σύμφωνα με την κατάταξη Köppen, χαρακτηρίζεται ως Csa, δηλαδή «Μεσογειακός τύπος κλίματος με ξηρό και θερμό θέρος» (Φλόκας 1997). Τα χαρακτηριστικά του μεσογειακού κλίματος είναι, κυρίως, η άνιση κατανομή των βροχοπτώσεων στον ετήσιο κύκλο και η μακρά ξηρή θερινή περίοδος. Για να αποδοθεί μια εικόνα του κλίματος, που επικρατεί στην περιοχή έρευνας, χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από τον πλησιέστερο μετεωρολογικό σταθμό, ο οποίος βρίσκεται στην περιοχή της Μίκρας, σε υψόμετρο 4,8 m (συντεταγμένες: Β 40 31, Α ). Τα στοιχεία του σταθμού, που αφορούν τη θερμοκρασία αέρος και την πορεία βροχόπτωσης, καλύπτουν περίοδο 52 ετών ( ) και παραχωρήθηκαν από το Εργαστήριο Διευθέτησης Ορεινών Υδάτων του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος. Στον Πίνακα 1 δίνονται, κατά μήνα, η μέση βροχόπτωση και η μέση θερμοκρασία αέρος, καθώς και οι τιμές της μέσης μέγιστης και μέσης ελάχιστης θερμοκρασίας αέρος. Επιπλέον, δίνονται οι ετήσιες μέσες τιμές των παραπάνω κλιματικών στοιχείων, ενώ έχουν υπογραμμιστεί οι τιμές της μέσης μηνιαίας θερμοκρασίας του ψυχρότερου και του θερμότερου μήνα, καθώς και οι τιμές της μέσης μηνιαίας βροχόπτωσης του ξηρότερου και του βροχερότερου μήνα, οι οποίες παρατίθενται ξεχωριστά στον Πίνακα 2. Επιπρόσθετα, στο Σχήμα 1 παρατίθεται το ομβροθερμικό διάγραμμα του μετεωρολογικού σταθμού. 12

13 Πίνακας 1: Μέσες τιμές θερμοκρασίας αέρος και βροχόπτωση του Μ. Σ. Μίκρας Θεσ/νίκης κατά την περίοδο Θερμοκρασία ( C) Μήνας Μέση Μέση μέγιστη Ι 5,8 9,0 Φ 7,1 11,2 Μ 9,9 13,8 Α 14,2 16,6 Μ 19,2 21,8 Ι 23,7 25,8 Ι 26,0 28,8 Α 25,8 28,0 Σ 21,7 24,4 Ο 16,7 20,4 Ν 11,6 14,9 Δ 7,4 11,5 Έτος = 15,8 Τ μ = 18,9 Μέση ελάχιστη 2,8 3,1 5,4 10,6 16,9 21,6 24,4 22,4 19,7 13,2 6,8 1,6 Βροχόπτωση (mm) 37,9 33,5 38,0 36,0 45,8 30,8 24,9 21,1 29,8 45,4 51,2 51,5 Τ ε = 12,4 = 446 Πίνακας 2: Τιμές μέσης μηνιαίας θερμοκρασίας ψυχρότερου και θερμότερου μήνα και τιμές μέσης μηνιαίας βροχόπτωσης ξηρότερου και βροχερότερου μήνα. Μέση Μηνιαία Θερμοκρασία ( C) Μέση Μηνιαία Βροχόπτωση (mm) Ψυχρότερος Θερμότερος Ξηρότερος Βροχερότερος Μήνας Ιανουάριος Ιούλιος Αύγουστος Δεκέμβριος Τιμή = 5,8 = 26,0 r ξ = 21,1 r υ = 51,5 Για το χαρακτηρισμό του κλίματος της περιοχής έρευνας, χρησιμοποιήθηκε η κλιματική κατάταξη κατά Köppen. Παρατηρώντας τα κλιματικά στοιχεία του Πίνακα 2, εξάγεται το συμπέρασμα ότι η μέση θερμοκρασία του θερμότερου μήνα (Ιούλιος) είναι μεγαλύτερη των 22 C ( >22 C), του ψυχρότερου μήνα (Ιανουάριος) βρίσκεται μεταξύ των -3 C και 18 C, δηλαδή -3 C< <18 C, η μέση τιμή του ύψους βροχόπτωσης του ξηρότερου μήνα (Αύγουστος) είναι μικρότερη των 30 mm ( r ξ <30 mm) και, ταυτόχρονα, ελάχιστα μεγαλύτερη του 1/3 της τιμής του ύψους του βροχερότερου μήνα (Δεκέμβριος), δηλαδή r υ /3 = 17,2 mm< r ξ. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία και θεωρώντας αμελητέα την απόκλιση της τιμής του r ξ, το κλίμα της περιοχής έρευνας ανήκει στην κατηγορία των μεσόθερμων ή θερμών εύκρατων κλιμάτων, έχοντας για ξηρή περίοδο το θέρος, το οποίο χαρακτηρίζεται ως «πολύ θερμό» (κλιματικός τύπος: Csa κατά Köppen). 13

14 ΔΕΚ IAN ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μέσο Ύψος Βροχόπτωσης (mm) Μέση Θερμοκρασία Αέρος ( C) Μέσο Ύψος Βροχόπτωσης Μέση Θερμοκρασία Αέρος Σχήμα 1: Ομβροθερμικό διάγραμμα Μ.Σ. Μίκρας ( ). Παρατηρώντας το ομβροθερμικό διάγραμμα (Σχήμα 1) εξάγεται το συμπέρασμα ότι η ξηροθερμική περίοδος διαρκεί περίπου 4 μήνες (από τα μέσα Μαΐου έως και τα μέσα Σεπτεμβρίου) Βιοκλίμα Το βιοκλίμα αποτελεί την έκφραση της αλληλεπίδρασης όλων των παραγόντων του κλίματος σε έναν οικότοπο, πάνω στο σύνολο των έμβιων όντων του βιοτόπου και, κυρίως, των συντελεστών της φυτοκοινότητας, διότι τα φυτά ως αυτότροφοι οργανισμοί έρχονται σε άμεση επαφή με τους παράγοντες του περιβάλλοντος, τους οποίους και αντικατοπτρίζουν (Βλάχος 2006). Ο προσδιορισμός του χαρακτήρα του βιοκλίματος, στον οποίο ανήκει η περιοχή έρευνας, έγινε με βάση το βιοκλιματικό χάρτη της Ελλάδος, που συνέταξε ο Μαυρομμάτης (1980). Στην Εικόνα 4, όπου απεικονίζεται τμήμα του προαναφερθέντος βιοκλιματικού χάρτη, έχει επισημανθεί η θέση του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα (TAU), η οποία υποδεικνύει ότι η περιοχή έρευνας ανήκει στην κατηγορία το έντονου μεσο μεσογειακού βιοκλίματος, με την ξηροθερμική περίοδο να διαρκεί από 75 έως 100 ημέρες (βλ. και ομβροθερμικό διάγραμμα Σχήμα 1). 14

15 Εικόνα 4: Βιοκλιματικός χάρτης κατά Μαυρομμάτη (1980), στον οποίο έχει επισημανθεί η περιοχή έρευνας. Η έννοια του «βιοκλιματικού ορόφου» ανταποκρίνεται στη κατακόρυφη διαδοχή του βιοκλίματος σύμφωνα με τη μεταβολή της θερμοκρασίας και της βροχόπτωσης είτε κατά ύψος, είτε κατά γεωγραφικό πλάτος (Μαυρομμάτης 1980). Για τον προσδιορισμό του βιοκλιματικού ορόφου, στον οποίο ανήκει η περιοχή έρευνας, χρησιμοποιήθηκε το κλιματικό διάγραμμα του Emberger (κατά Μαυρομμάτη 1980 Εικόνα 5), όπου ως συντεταγμένες τοποθετήθηκαν η τιμή του ομβροθερμικού πηλίκου του Emberger ( Q 2 = 54) και η τιμή της μέσης ελάχιστης θερμοκρασίας του ψυχρότερου μήνα σε βαθμούς Κελσίου (m = 1,2 C), του Μ.Σ. Μίκρας Θεσ/νίκης. Τα παραπάνω μετεωρολογικά δεδομένα προέρχονται από τη δημοσίευση Γκουβά και Σακελλαρίου (2011). 15

16 Εικόνα 5: Κλιματικό διάγραμμα Emberger (κατά Μαυρομμάτη 1980). Έχει επισημανθεί ο Μ.Σ. Μίκρας Θεσ/νίκης. Όπως φαίνεται στην Εικόνα 5, όπου έχει επισημανθεί ο πλησιέστερος στην περιοχή έρευνας Μ.Σ. (Μ.Σ. Μίκρας), αλλά και στην Εικόνα 6, όπου παρατίθεται τμήμα του χάρτη βιοκλιματικών ορόφων του Μαυρομμάτη (1980), η περιοχή έρευνας υπάγεται στον ημίξηρο βιοκλιματικό όροφο με ψυχρό χειμώνα. 16

17 Εικόνα 6: Χάρτης βιοκλιματικών ορόφων κατά Μαυρομμάτη (1980), στον οποίο έχει επισημανθεί η περιοχή έρευνας Βλάστηση Η περιοχή έρευνας, σύμφωνα με το φυτοκοινωνικό χάρτη της Ελλάδος κατά Ντάφη (1972), εντάσσεται στην παραμεσογειακή ζώνη βλάστησης Quercetalia pubescentis και ειδικότερα στην υποζώνη Ostryo Carpinion. 3. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Για το Δασοβοτανικό Κήπο του Φοίνικα (TAU) και για το φυτικό υλικό που προήλθε από αυτόν έχουν δημοσιευτεί οι παρακάτω εργασίες, κατά χρονολογική σειρά, σε επίπεδο προπτυχιακών διπλωματικών και μεταπτυχιακών εργασιών ή επιστημονικών δημοσιεύσεων σε συνέδρια και επιστημονικά περιοδικά. Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια πραγματοποιήθηκαν παρουσιάσεις για τον Κήπο και τις, σχετικά με αυτόν, δραστηριότητες, στις ετήσιες συναντήσεις του Ελληνικού Δικτύου Βοτανικών Κήπων (Θεσσαλονίκη 2012, Καρπενήσι 2013). 17

18 1. Τσουμής Γ Δασοβοτανικός Κήπος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Επιστ. Επετ. Γεωπ. και Δασολογικής Σχολής 17: Τσιριπίδης Ι. & Παπαδόπουλος M Η ανθρωπογενής και φυσική χλωρίδα του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πτυχιακή διατριβή, Εργαστήριο Δασικής Βοτανικής, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 100 σελ. + χάρτης. 3. Γιαννακοπούλου Α Μελέτη και διαμόρφωση του τοπίου για εγκατάσταση βοτανικού κήπου στον χώρο του Α.Π.Θ. του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος. Πτυχιακή διατριβή, Εργαστήριο Λιβαδικής Οικολογίας, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 65 σελ. + χάρτης. 4. Eleftheriadou E., Theodoropoulos K. & Raus Th Lithospermum glandulosum (Kunth) Griseb. Pp. 72. In: Greuter W. & Raus Th. (ed.): Med- Checklist Notulae, 22. Wildenowia 34: Theodoropoulos K., Eleftheriadou E. & Gerasimidis A The Forest Botanic Garden (Arboretum) at the Aristotle University of Thessaloniki, Greece (TAU). - International Scientific Symposium BOTANIC GARDENS: AWARENESS FOR BIODIVERSITY, Botanic Garden and Botanical Museum Berlin-Dahlem, Germany, 4-6 Ιουνίου 2004: ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΒΟΤΑΝΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ, Ένας μικρός οδηγός σελ με θέμα ΔΑΣΟΒΟΤΑΝΙΚΟΣ ΚΗΠΟΣ Α.Π.Θ., Κείμενο, φωτογραφίες: Εργαστήριο Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής, του Περιοδικού ΚΗΠΟΤΕΧΝΙΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ, Καλοκαίρι 2006, τεύχος Κορκοτσίδου Ε Συσχέτιση της περιεχόμενης υγρασίας λεπτής ξηρής δασικής καύσιμης ύλης με μετεωρολογικούς παράγοντες. Μεταπτυχιακή εργασία. Θεσσαλονίκη, 76 σελ. 8. Πιστικούδης Δ Δημιουργία τράπεζας σπόρων στο Δασοβοτανικό Κήπο Φοίνικα (TAU). Πτυχιακή διατριβή, Εργαστήριο Δασικής Βοτανικής- Γεωβοτανικής, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, 116 σελ. 9. Μπαρμπούτης Ι. & Βασιλείου Β Φυσικές και μηχανικές ιδιότητες του ξύλου του αΐλανθου (Ailanthus altissima (Miller) Swingle). 14 ο Πανελλήνιο Δασολογικό Συνέδριο, Πάτρα, 1-4 Νοεμβρίου 2009: Theodoropoulos K., Eleftheriadou E., Panajiotidis S. & Gerasimidis A The Forest Botanic Garden (Arboretum) at the Aristotle University of Thessaloniki, Greece (TAU): Ex situ conservation of trees and shrubs. Proceedings of 6th European Botanic Gardens Congress (EuroGard VI) με θέμα European Botanic Gardens in a Changing World, Χίος, 28 Μαΐου-2 Ιουνίου 2012: Ganopoulos I., Aravanopoulos F., Madesis P., Pasentsis K., Bosmali I., Ouzounis C. & Tsaftaris A Taxonomic Identification of Mediterranean Pines and Their Hybrids Based on the High Resolution Melting (HRM) and trnl Approaches: From Cytoplasmic Inheritance to Timber Tracing. PLoS ONE 8(4): e Από τις παραπάνω εργασίες γίνεται εμφανές ότι, για τα ξυλώδη taxa του Κήπου και την ex situ διατήρησή τους υπάρχει συνεχόμενη δραστηριότητα, αφού ο σκοπός του Κήπου ως Arboretum (Δενδρώνας) είναι η (ex situ) διατήρηση κυρίως ελληνικών δένδρων και θάμνων. Για την αυτοφυή (ή ημιαυτοφυή) ποώδη χλωρίδα του Κήπου υπάρχουν μόνο οι δημοσιεύσεις των Τσιριπίδης & Παπαδόπουλος (1994) και 18

19 Eleftheriadou et al. (2004). Η παρούσα εργασία έρχεται να καλύψει τη καταγραφή της ποώδους χλωρίδας του Κήπου (φυτοποικιλότητα σε επίπεδο ειδών), καθώς και τις ιδιότητες και χρήσεις των ποωδών taxa από διάφορες απόψεις (αρωματικά, φαρμακευτικά, δηλητηριώδη, βαφικά, μελισσοτροφικά κ.λπ. φυτά). 4. ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Για τη συλλογή των φυτικών δειγμάτων πραγματοποιήθηκαν επανειλημμένες επισκέψεις, από το Μάρτιο του 2012 έως το Νοέμβριο του 2013, σε όλη την έκταση που καλύπτει ο Δασοβοτανικός Κήπος του Φοίνικα (TAU). Στο χλωριδικό κατάλογο που προέκυψε, προστέθηκαν τα taxa των ποωδών φυτών της πτυχιακής διατριβής των Τσιριπίδη & Παπαδόπουλου (1994), αποξηραμένα δείγματα των οποίων διατηρούνται στο Ερμπάριο (διεθνώς αναγνωρισμένο ως Herbarium, TAUF) που ανήκει στο Εργαστήριο Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής. Τα taxa προστέθηκαν στην παρούσα έρευνα μετά από έλεγχο και, κατά περίπτωση, επαναπροσδιορισμό τους. Πρέπει να επισημανθεί, όμως, ότι παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες, αρκετά taxa που αναφέρονται από προηγούμενους ερευνητές δεν ξαναβρέθηκαν στην έκταση που καλύπτει ο Δασοβοτανικός Κήπος. Ο αριθμός των φυτικών δειγμάτων που συλλέχθηκαν ανέρχεται σε περίπου 800 και όλο το φυτικό υλικό είναι συγκεντρωμένο και ταξινομημένο (κατατεθειμένο) στο Ερμπάριο του Εργαστηρίου Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής. Οι εργασίες που αφορούσαν την αποξήρανση (κλίβανος αποξήρανσης στους 45 C για 48 ώρες), συντήρηση (κατάψυξη στους -17 C για μία εβδομάδα), ταξινόμηση και προσδιορισμό των επί μέρους taxa έγιναν στο ίδιο Εργαστήριο. Ο προσδιορισμός έγινε, όπου αυτό ήταν εφικτό, μέχρι το επίπεδο του υποείδους. Για το προσδιορισμό των φυτικών δειγμάτων χρησιμοποιήθηκαν κυρίως η Flora Hellenica, Vol. 1, 2 (Strid & Tan 1997, 2002) και η Flora Europaea, Vol. 2-5, 1 (Tutin et al , 1993), ενώ βοηθητικά χρησιμοποιήθηκαν τα συγγράμματα Exkursionsflora von Deutschland (Rothmaler 1994) και Flowers of Greece Vol. 1, 2 (Lafranchis & Sfikas 2009). Συμπληρωματικά, για τη σύγκριση κάποιων δειγμάτων, χρησιμοποιήθηκε φωτογραφικό υλικό από το διαδίκτυο, κυρίως της ιστοσελίδας με ψηφιακές εικόνες δειγμάτων του Herbarium του Βερολίνου (B). Για την ονοματολογία των προσδιορισθέντων taxa χρησιμοποιήθηκε η εργασία των Dimopoulos et al. (2013). Σε κάποιες περιπτώσεις, κυρίως όπου αυτό κρίθηκε απαραίτητο, δόθηκαν συνώνυμα. Για το χαρακτηρισμό και την ένταξη των φυτικών taxa σε κατηγορίες βιομορφών και τη δημιουργία του βιοφάσματος χρησιμοποιήθηκε το σύγγραμα των Dimopoulos et al. (2013). Για τη χωρολογική προέλευση των συλλεχθέντων taxa χρησιμοποιήθηκε η χωρολογική διαίρεση που προτείνουν οι Dimopoulos et al. (2013). Οι διαθέσιμες χλωριδικές πληροφορίες για την περιοχή έρευνας ήταν ελάχιστες και αντλήθηκαν από Τσιριπίδης & Παπαδόπουλος (1994) και Eleftheriadou et al. (2004). Στο χλωριδικό κατάλογο, η παράθεση των taxa γίνεται αλφαβητικά κατά οικογένειες, γένη, είδη και υποείδη μέσα στις μεγάλες ομάδες των Dicotyledones (Δικοτυλήδονα) και Monocotyledones (Μονοκοτυλήδονα). Τα taxa που συλλέχθηκαν για πρώτη φορά στην περιοχή έρευνας (από τον συγγραφέα) παρατίθενται με ένα αστερίσκο (*) τοποθετημένο πριν το όνομα. Τα taxa τα οποία έχουν βρεθεί από προηγούμενους ερευνητές και από τον συγγραφέα παρατίθενται με έντονη γραφή, ενώ τα taxa που έχουν συλλεχθεί μόνο από προηγούμενους ερευνητές παρατίθενται 19

20 με απλή γραφή. Μετά το όνομα του αναδόχου κάθε είδους ακολουθούν τα συνώνυμα, όπου αυτό κρίνεται απαραίτητο, η βιομορφή και η χωρολογία, ενώ στη συνέχεια αναγράφεται το όνομα του συλλέκτη και ο αύξοντας αριθμός συλλογής του taxon. Στα δείγματα των Τσιριπίδη & Παπαδόπουλου (1994), δίνεται ο κωδικός T & P. Επειδή δεν υπάρχει αύξοντας αριθμός συλλογής, δίνεται η ημερομηνία συλλογής (εντός παρενθέσεως) και σε όσα προέρχονται από φυτοκοινωνιολογική δειγματοληψία προστίθεται η λέξη «φυτοληψία» (εντός παρενθέσεως). Σε λίγες περιπτώσεις δεν υπάρχει κανένα από τα παραπάνω στοιχεία και τότε η αναφορά είναι μόνο ως T & P. Τα παραπάνω ισχύουν και για την εργασία των Eleftheriadou et al. (2004). Η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε για τη σύνταξη του καταλόγου με τις ιδιότητες και χρήσεις των ποωδών taxa αφορά τις εξής δημοσιεύσεις: Riolle Truard (1964), Margaris et al. (1982), Altmann (1991), Bajaj (1994, 1995), Σκρουμπής (1998), Παπούλιας (1999), Ανθοπούλου (2001), Wyk & Wink (2004), Hadjikyriakou (2007), Nelson et al. (2007) και Τσιτίνης (2012). Ο κατάλογος που αφορά τα βοσκόμενα είδη συντάχθηκε με τη βοήθεια των Ζωή Παρίση, Ελένη Αβραάμ, Επίκουρων Καθηγητριών του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Α.Π.Θ. και Αποστόλου Κυριαζόπουλου, Επίκουρου Καθηγητή του Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων του Δ.Π.Θ Συντμήσεις και Συμβολισμοί Στον πίνακα που ακολουθεί (Πίνακας 3), παρατίθεται η κωδικοποίηση που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της συλλογής των χλωριδικών στοιχείων (PD: 1-6 έως PD: ). Οι αριθμοί που συνοδεύουν το σύμβολο PD, αντιστοιχούν στους αύξοντες αριθμούς των taxa όπως παρατίθενται στο χλωριδικό κατάλογο. Παράλληλα, στον Πίνακα 3 καταγράφεται και η ημερομηνία συλλογής των taxa. Σημειώνεται ότι για κάθε ένα από τα αριθμημένα taxa συλλέχτηκαν από 1 έως 10 φυτικά δείγματα. Στις περιπτώσεις όπου, κατά τον προσδιορισμό των συλλεχθέντων δειγμάτων εντοπίστηκαν νέα taxa, τα οποία δεν είχαν επισημανθεί κατά τη συλλογή και επομένως έφεραν κοινό αριθμό με άλλα, χρησιμοποιήθηκε, ως επιπλέον κωδικοποίηση, ο χαρακτήρας αλφάβητου «Α» (π.χ. 106 και 106Α). Πίνακας 3: Σύμβολα (κωδικοί) που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια συλλογής των χλωριδικών στοιχείων και οι αντίστοιχες ημερομηνίες συλλογής τους. Κωδικοποίηση Ημερ/νία Συλλογής Κωδικοποίηση Ημερ/νία Συλλογής PD: /3/12 PD: /6/12 PD: /3/12 PD: /6/12 PD: /3/12 PD: /8/12 PD: /4/12 PD: /10/12 PD: /4/12 PD: /3/13 PD: /4/12 PD: /4/13 PD: /4/12 PD: /4/13 PD: /4/12 PD: /4/13 PD: /5/12 PD: /7/13 PD: /5/12 PD: 216 4/9/13 PD: /5/12 PD: /9/13 PD: /5/12 PD: /11/13 PD: /6/12 20

21 PD = Πιστικούδης Δημήτριος T & P = Τσιριπίδης & Παπαδόπουλος E, TH, R = Ελευθεριάδου, Θεοδωρόπουλος & Raus TAUF = Βοτανικό Μουσείο (Herbarium) του Εργαστηρίου Δασικής Βοτανικής- Γεωβοτανικής B = Βοτανικό Μουσείο (Herbarium) του Βοτανικού Κήπου και Βοτανικού Μουσείου του Βερολίνου obs. = Παρατηρήθηκε στο πεδίο έρευνας, δεν συλλέχθηκε 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 5.1. Χλωριδικός Κατάλογος SPERMATOPHYTA ANGIOSPERMAE Dicotyledones (Δικοτυλήδονα) Amaranthaceae Amaranthus blitoides S. Watson T, [N-Am.] PD 224, T & P (6-10/7/92, 22-24/7/92). *Amaranthus muricatus Gillies ex Moq. in A. DC. H, [S-Am] PD 153. Amaranthus retroflexus L. T, [N-Am.] T & P (6-10/7/92, ως A. cruentus L.). Apiaceae (Umbelliferae) Ammi majus L. T, MS T & P (13-15/5/92, 6-10/7/92). Bupleurum odontites L. (= B. fontanesii Guss.) T, ME T & P (6-10/7/92). *Daucus carota L. subsp. carota [=D. carota L. subsp. maritimus (Lam.) Batt.] H, Pt PD 152. Echinophora tenuifolia L. subsp. sibthorpiana (Guss.) Holmboe H, MS PD 219, T & P (22-24/7/92). *Malabaila aurea (Sm.) Boiss. H, EM PD 89, PD 97. Scandix pecten-veneris L. T, EA PD 73, PD 128, T & P (13-15/5/92). Torilis nodosa (L.) Gaertn. T, EA PD 98, PD 141, PD 207, T & P (13-15/5/92). Asteraceae (Compositae) Anacyclus clavatus (Desf.) Pers. T, Me PD 49, T & P (13-15/5/92, 6-10/7/92, 1/5/95). Asteriscus aquaticus (L.) Less. Τ, ME PD 150, T & P (13/5/92, 6/7/92). Calendula arvensis L. T, ME PD 7, PD 10, PD 24, PD 81, T & P (13-15/5/92, 22/2/95, 1/5/95, 29/5/95). Carduus nutans subsp. leiophyllus (Petrović) Stoj. & Stef. H, ES PD 158, PD 213, T & P (13-15/5/92, 7/5/95, ως C. thoermeri Weinm.). Carduus pycnocephalus L. H, ME PD 39, T & P [13-15/5/92, 1/5/95, 29/5/95, ως C. pycnocephalus subsp. albidus (M. Bieb.) Kazmi]. Carthamus lanatus L. subsp. lanatus T, Me T & P (22/7/92). Centaurea diffusa Lam. T, EA T & P (6-10/7/92, 29/5/95, 3/8/95). Centaurea melitensis L. T, Me T & P (13/5/92, 6/7/92, 29/5/95). Chondrilla juncea L. H, ME PD 200, T & P (3/8/95). 21

22 Cichorium intybus L. H, EA PD 105, PD 142, T & P (6/7/92, 18/12/94, 3/8/95). Cirsium vulgare (Savi) Ten. H, ME T & P (13/5/92, 6/7/92). Crepis sancta (L.) Bornm. T, EA PD 15, PD 21, PD 35, PD 36, PD 74, PD 75, T & P (13-15/5/92, 26/2/95, 10/3/95, 1/5/95). Crepis setosa Haller f. T, EA T & P (Φυτοληψία). Erigeron bonariensis L. H, [neotrop.] T & P [13/5/92, 18/12/94, 29/5/95, 3/8/95, ως Conyza bonariensis (L.) Cronquist]. *Erigeron canadensis L. [= Conyza canadensis (L.) Cronquist] HT, [N-Am.] PD 217. Filago pyramidata L. T, Me PD 109, T & P (6/7/92, 1/5/95, 11/5/95, 29/5/95). Geropogon hybridus (L.) Sch. Bip. T, Me PD 100, PD 190, T & P (15/5/95, ως Tragopogon hybridus L.). Glebionis coronaria (L.) Spach T, Me T & P (9/5/95, ως Chrysanthemum coronarium L.). Hedypnois rhagadioloides (L.) F.W. Schmidt subsp. rhagadioloides T, Me PD 92A, PD 126, T & P [Φυτοληψία, ως H. cretica (L.) Dum. Cours.]. Helminthotheca echioides (L.) Holub T, Me PD 166, PD 216, T & P (22/7/92, 18/12/94, 29/5/95, 3/8/95, ως Picris echioides L.). Hypochαeris cretensis (L.) Bory & Chaub. in Bory H, Me PD 138, PD 167, T & P (13/5/95, 29/5/95). Lactuca saligna L. TH, Pt T & P (3/8/95, 22/7/92). Lactuca serriola L. HT, Pt T & P (Φυτοληψία). Matricaria chamomilla L. T, Co PD 49A, T & P [13/5/92, 1/5/95, 29/5/95, ως Chamomilla recutita (L.) Rauschert]. Notobasis syriaca (L.) Cass. T, Me T & P (Φυτοληψία). Onopordum acanthium L. H, Pt T & P (29/5/95). Onopordum illyricum L. subsp. cardunculus (Boiss.) Arénes H, Me T & P (7/5/95, ως O. illyricum L. subsp. illyricum). Pallenis spinosa (L.) Cass. subsp. spinosa HT, Me T & P (26/5/95). Picris rhagadioloides (L.) Desf. T, Pt T & P [6/7/92, ως P. sprengeriana (L.) Poir.]. Podospermum laciniatum (L.) DC. in Lam. & DC. T, Pt T & P (1/5/95, ως Scorzonera laciniata L.). Senecio vulgaris L. T, Pt PD 8, T & P (22/2/95). Silybum marianum (L.) Gaertn. T, Me T & P (13/5/92, 18/12/94). Sonchus asper (L.) Hill subsp. asper T, Pt PD 83A, PD 99, PD 157, T & P (13-15/5/92). Sonchus oleraceus L. T, ME PD 54, PD 83, PD 84, T & P (13-15/5/92, 6-10/7/92, 18/12/94, 1/5/95, 7/5/95, 29/5/95, 3/8/95). Symphyotrichum squamatum (Spreng.) G.L. Nesom CH, [neotrop.] T & P [6/7/92, 18/12/94, ως Aster squamatus (Spreng.) Hieron.]. *Taraxacum officinale group PD 78. Tragopogon dubius Scop. T, EA T & P (6-10/7/92, 13/5/95, 29/5/95). Urospermum picroides (L.) F. W. Schmidt T, Me PD 53, PD 82, PD 106A, PD 134, PD 160, T & P (20/5/92, 29/5/95). Boraginaceae Buglossoides arvensis (L.) I. M. Johnst. subsp. arvensis T, Me PD 12, PD 191, T & P (20/4/92, 6-10/7/92). 22

23 Buglossoides glandulosa (Velen.) R. Fern. (= Lithospermum glandulosum Velen.) T, Bk E, TH, R (B, TAUF, 10/4/03). Echium italicum L. H, MS PD 147, T & P (30/5/92, 6-10/7/92). Heliotropium europaeum L. T, ME PD 162, T & P (6-10/7/92, ως H. dolosum De Not.). Myosotis ramosissima Rochel in Shult. T, EA PD 188, PD 209, T & P (13-15/5/92, ως M. stricta Roem. & Schult.). Brassicaceae (Cruciferae) *Alyssum alyssoides (L.) L., T, Eu PD 121, PD 206. Alyssum sp. T & P (6-10/7/92). Calepina irregularis (Asso) Thell. T, MS T & P (13-15/5/92, 10/4/93). Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. TH, Co PD 16, T & P (6-10/7/92). Clypeola jonthlaspi L. T, MS PD 2, PD 28, T & P (20/4/92). Diplotaxis tenuifolia (L.) DC. H, EA PD 50A, T & P (6-10/7/92). Draba praecox Steven [= Erophila praecox (Steven) DC.] T, EA PD 175, T & P (28/3/1993, ως Erophila verna subsp. praecox). Lepidium draba L. GH, Co PD 55, PD 88, T & P [20/4/92, 6-10/7/92, ως Cardaria draba (L.) Desv.]. Microthlaspi perfoliatum (L.) F.K. Mey. T, Pt PD 13, T & P (13-15/5/92, ως Thlaspi perfoliatum L.). Phyllolepidum cyclocarpum (Boiss.) Cecchi C, BA T & P (20/4/92, 6-10/7/92, ως Ptilotrichum cyclocarpum Boiss.). Rapistrum rugosum (L.) All. T, EA PD 52, PD 93, T & P [6-10/7/92, ως R. rugosum (L.) All. subsp. rugosum, 6-10/7/92 και 23-24/7/92, ως R. rugosum subsp. orientale (L.) Arcang.] *Sinapis arvensis L. T, ES PD 179. Sisymbrium irio L. T, EA PD 51, PD 115, PD 178, PD 197, T & P (13-15/5/92). Sisymbrium orientale L. T, EA/[Co] PD 50, PD 193, T & P (13-15/5/92, ως S. loeselli L.). Campanulaceae Legousia speculum-veneris (L.) Chaix T, ME PD 204, T & P (13-15/5/92). Caryophyllaceae *Arenaria leptoclados (Reinchb.) Guss. T, EA PD 79, PD 116, PD 198, PD 208. Cerastium glomeratum Thuill. T, Co PD 192, T & P (13-15/5/92). *Herniaria hirsuta L. TH, Pt PD 125. *Silene sp. PD 131. Silene vulgaris (Moench) Garcke HC, Co PD 111, PD 203, T & P (13-15/5/92). Stellaria apetala Ucria T, EA PD 72, T & P [6-10/7/92, ως S. pallida (Dumort.) Crépin]. Stellaria media (L.) Vill. TH, Co PD 25, T & P (6-10/7/92). Chenopodiaceae Beta vulgaris L. subsp. maritima (L.) Arcang. HT, EA T & P (30/5/92, 6-10/7/92). Chenopodium album L. T, Co PD 217, T & P (6-10/7/92). Chenopodium sp. T & P (6-10/7/92). Dysphania botrys (L.) Mosyakin & Clemants T, EA T & P (6-10/7/92, ως Chenopodium botrys L.). 23

24 Suaeda altissima (L.) Pall. T, EA T & P (10/4/93). Convolvulaceae Convolvulus arvensis L. HG, Co PD 95, T & P (15/5/92, 6-10/7/92). Convovulus betonicifolius Miller H, MS PD 95A, T & P (22-24/7/92). *Convovulus pentapetaloides L. TH, Me PD 201. Cuscuta campestris Yunck. T, [N-Am.] T & P (10/11/93). Crassulaceae *Sedum caespitosum (Cav.) DC. T, Me PD 195. Dipsacaceae Scabiosa atropurpurea L. H, Me PD 102, PD 124, PD 168, T & P (13-15/5/92, ως Knautia ambigua Boiss. & Orph.). Euphorbiaceae *Euphorbia falcata L. T, EA PD 135, PD 144. *Euphorbia helioscopia L. T, Co PD 5, PD 20, PD 77. *Euphorbia prostrata Aiton T, [neotrop.] PD 170. Fabaceae (Leguminosae) Astragalus hamosus L. T, MS PD 46, PD 61, T & P (13-15/5/92). *Hippocrepis unisiliquosa L. T, Me PD 69. Lathyrus annuus L. T, MS T & P (13-15/5/92). Lathyrus aphaca L. T, MS PD 114, T & P (20/4/92). *Lathyrus cicera L. T, MS PD 186, PD 202. Lotus pedunculatus Cav. (= L. uliginosus Schkuhr) H, ME T & P [6-10/7/92, ως L. collinus (Boiss.) Heldr.]. *Medicago arabica (L.) Huds. T, EA PD 71, PD 212. Medicago lupulina L. T, Ct T & P (13-15/5/92, 6-10/7/92). Medicago minima (L.) Bartal. C, Pt PD 211, T & P (13-15/5/92). Medicago orbicularis (L.) Bartal. T, MS PD 42, T & P (13-15/5/92). Melilotus albus Medik. TH, EA PD 132, T & P (6-10/7/92). Melilotus indicus (L.) All. T, EA PD 137, T & P [13-15/5/92, ως M. officinalis (L.) Lam.] Securigera cretica (L.) Lassen T, Me T & P (6-10/7/92, 10/11/93, ως Coronilla cretica L.). Scorpiurus muricatus L. T, Me PD 90, PD 133, T & P (13-15/5/92). Trifolium campestre Schreber in Sturm T, EA PD 44, T & P (13-15/5/92). *Trifolium fragiferum L. H, EA PD 32A, PD 44A. Trifolium hirtum All. T, Me T & P (13-15/5/92). Trifolium ochroleucon Huds. H, ME PD 106, PD 120, T & P (13-15/5/92). Trifolium pratense L. H, EA T & P (13-15/5/92). Trifolium repens L. H, Pt PD 32, PD 200, T & P (6-10/7/92, ως T. repens L. subsp. repens). *Trifolium scabrum L. T, EA PD 199. Trifolium squamosum L. T, ME T & P (6-10/7/92, 13-15/5/92). Trifolium resupinatum L. TH, ME T & P (6-10/7/92). Vicia angustifolia L. T, Pt PD 31, PD 47, PD 47A, PD 185, T & P [13-15/5/92, ως V. sativa subsp. nigra (L.) Ehrh.]. 24

25 Vicia faba L. cultivated PD 112, T & P (20/4/92). *Vicia grandiflora Scop. T, ME PD 117. Vicia villosa Roth subsp. eriocarpa (Hausskn.) P. W. Ball T, EM PD 210, T & P (13-15/5/92, ως V. cracca L.). Fumariaceae *Fumaria densiflora DC. T, ME PD 181A. Fumaria kralikii Jord. T, Me PD 181, T & P (20/04/92, ως F. parviflora Lam.). Fumaria officinalis L. subsp. officinalis T, Pt PD 4, PD 181, PD 189, T & P (20/04/92). Hypecoum imberbe Sm. in Sibth. & Sm. T, Me PD 9, T & P (10/4/93). Geraniaceae Erodium botrys (Cav.) Bertol. T, Me T & P (20/4/92). Erodium ciconium (L.) L' Her. in Aiton TH, EA PD 57, T & P (22-24/7/92). Erodium cicutarium (L.) L' Her. in Aiton T, Ct PD 30, T & P (10/4/93). *Erodium malacoides (L.) L' Her. in Aiton TH, MS PD 56. *Geranium dissectum L. T, EA PD 194. Geranium molle L. T, Pt T & P (20/4/92, ως G. rotundifolium L.). *Geranium pusillum Burm. f. T, EA PD 11, PD 60, PD 85. *Geranium robertianum L. T, Ct/Co PD 177. Hypericaceae Hypericum triquetrifolium Turra G, MS PD 159, T & P (13-15/5/92, 6-10/7/92). Lamiaceae Ajuga chamaepitys (L.) Shreb. TH, EA PD 92, T & P (13-15/5/92, 6-10/7/92). Ballota nigra L. subsp. meridionalis (Bég.) Bég. H, EA PD 155, T & P [6-10/7/92, ως B. nigra subsp. foetida (Vis.) Hayek]. *Lamium amplexicaule L. T, Pt PD 174. Lamium purpureum L. T, EA PD 173, T & P (13-15/5/92). Marrubium vulgare L. H, EA T & P (13-15/5/92). Mentha longifolia (L.) Huds. H, Pt T & P. *Salvia viridis L. T, Me PD 96. Stachys germanica L. subsp. germanica H, ME PD 107, PD 145, T & P (13-15/5/92, 6-10/7/92, 22-24/7/92, ως S. cretica L.). Malvaceae Malva sylvestris L. TH, EA PD 48, PD 180, PD 215, T & P (13-15/5/92, ως M. nicaeensis All.). Malvella sherardiana (L.) Jaub. & Spach H, MS T & P (13-15/5/92, 6-10/7/92, ως M. pusilla Sm.). Orobanchaceae Phelipanche ramosa (L.) Pomel T, Pt PD 41, PD 41A, PD 184, T & P (ως Orobanche ramosa L.). Oxalidaceae Oxalis corniculata L. H, Pt/[Co] PD 196, T & P (6-10/7/92). 25

26 Papaveraceae Papaver rhoeas L. T, Pt PD 38, PD 91, T & P (20/4/92). Plantaginaceae *Plantago altissima L. H, Eu PD 118. Plantago coronopus L. TH, MA T & P (6-10/7/92). Plantago lagopus L. T, Me PD 37, PD 67, PD 113, T & P (13-15/5/92). Plantago lanceolata L. H, Co PD 34, PD 87, T & P (20/4/92). Polygonaceae Persicaria lapathifolia (L.) Gray T, Ct T & P (6-10/7/92, 22-24/7/92, ως Polygonum lapathifolium L.). Polygonum arenarium Waldst. & Kit. T, EA T & P [6-10/7/92, 10/11/93, ως P. arenarium subsp. pulchellum (Loisel.) Thell.]. Polygonum aviculare L. T, Ct/[Co] PD 172, T & P (6-10/7/92, ως P. patulum M. Bieb.). Rumex pulcher L. subsp. pulcher H, MS PD 119, PD 167A, T & P (13-15/5/92, ως Rumex sp.). Portulacaceae *Portulaca oleracea L. s.str. T, Co PD 161. Primulaceae Anagallis arvensis L. TH, Co PD 40, PD 90A, PD 205, T & P (13-15/5/92, ως A. foemina Miller.). Ranunculaceae Adonis flammea Jacq. T, EA T & P (13-15/5/92). Consolida ajacis (L.) Schur T, Me PD 151, T & P (6-10/7/92, ως Delphinium ajacis L.). *Ficaria ficarioides (Chaub. & Bory) Halácsy (= Ranunculus ficarioides Bory & Chaub.) G, Me PD 18. Helleborus odorus Waldst. & Kit. subsp. cyclophyllus (A. Braun) Maire & Petitm. G, Bk T & P (13-15/5/92, ως H. cyclophyllus Boiss.). Nigella arvensis L. T, EA PD 108, T & P (6-10/7/92). *Ranunculus chius DC. T, MS PD 182, PD 183. Resedaceae *Reseda alba L. TH, ME PD 103. Reseda lutea L. TH, Pt PD 127, T & P (13-15/5/92). Rosaceae *Aphanes arvensis L. T, EA PD 58, PD 136. Rubiaceae Galium aparine L. T, EA PD 26, PD 76, T & P (13-15/5/92, 6-10/7/92). Sherardia arvensis L. T, EA PD 6, PD 23, PD 70, T & P (13-15/5/92). Scrophulariaceae Verbascum longifolium Ten. H, Bl T & P (6-10/7/92). 26

27 Verbascum sinuatum L. H, MS PD 149, T & P (6-10/7/92). Verbascum sp. T & P (6-10/7/92). Solanaceae Solanum decipiens Opiz T, EA T & P [22-24/7/92, ως S. nigrum subsp. schultesii (Opiz) Wessely]. Solanum elaeagnifolium Cav. HC, [S-Am.] PD 94, PD 163, PD 214, T & P (22-24/7/92, ως S. sodomeum L.). Urticaceae Parietaria officinalis L. H, EA PD 176, T & P (6-10/7/92). Urtica pilulifera L. T, MS PD 146, T & P (6-10/7/92). Valerianaceae *Valerianella coronata (L.) DC. in Lam. & DC. T, EA PD 187. Verbenaceae Verbena officinalis L. H, Ct T & P (22-24/7/92). Veronicaceae Kickxia elatine (L.) Dumort. T, EA T & P (6-10/7/92, 22-24/7/92). Veronica arvensis L. T, EA PD 59, T & P (20/4/92). Veronica persica Poir. in Lam. & Poir. T, [W-As.] PD 3, PD 33A, T & P (6-10/7/92). Veronica triloba (Opiz) Wiesb. T, ME PD 27, T & P [10/4/93, ως V. hederifolia L. subsp. triloba (Opiz) Celak.]. Violaceae Viola kitaibeliana Shult. in Roem. & Schult. T, ME T & P (20/4/92). Zygophylaceae Tribulus terrestris L. T, Co PD 22, PD 164, T & P (22-24/7/92). Monocotyledones (Μονοκοτυλήδονα) Alliaceae *Allium atroviolaceum Boiss. G, EA PD 143. Asparagaceae Asparagus acutifolius L. C, Me PD 165, T & P (6-10/7/92). Hyacinthaceae Muscari neglectum Guss. ex Ten. G, EA PD 1, PD 19, PD 33, PD 171, T & P (3/92). Ornithogalum divergens Boreau G, ME PD 17, PD 29, T & P (5/4/92, 10/4/93). *Ornithogalum pyrenaicum L. subsp. sphaerocarpum (A. Kern.) Hegi (= O. sphaerocarpum A. Kerner) G, EA PD 104. Iridaceae Gladiolus italicus Mill. G, MS T & P (5/4/92). 27

28 Orchidaceae Ophrys ferrum-equinum Desf. subsp. gottifrediana (Renz) E. Nelson G, T & P [20/3/93 Το διατηρημένο στο ερμπάριο (TAUF) δείγμα δεν είναι σε προσδιορίσιμη κατάσταση και ως εκ τούτου δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί η ταυτοποίηση]. Poaceae *Aegilops biuncialis Vis. (= A. lorentii Hochst.) T, MS PD 101. *Aira elegantissima Schur T, MS obs. *Avena sterilis L. subsp. sterilis T, MS PD 63, PD 129. *Bothriochloa ischaemum (L.) Keng [= Dichanthium ischaemum (L.) Roberty] H, ST PD 169, PD 222. *Brachypodium distachyon (L.) Beauv. T, MS PD 93A. *Bromus madritensis L. T, MS PD 45. Bromus rigidus Roth. T, ST PD 62, PD 140, T & P (13-15/5/92). Bromus tectorum L. T, Pt T & P (13-15/5/92). *Catapodium rigidum (L.) C. E. Hubb. in Dony [= Desmazeria rigida (L.) Tutin] T, Me PD 64. Cynodon dactylon (L.) Pers. G, Co PD 123, T & P (6-10/7/92). *Dactylis glomerata L. H, Pt PD 110. Eragrostis minor Host T, Co T & P (22-24/7/92, 10/11/93). Hordeum murinum L. subsp. leporinum (Link) Arcangeli T, Me PD 43, PD 86, T & P (6-10/7/92). Lolium rigidum Gaudin subsp. rigidum T, ST PD 130, T & P. Phalaris minor Retz. T, ST T & P (13-15/5/92). *Piptatherum milliaceum (L.) Cosson CH, Me PD 139, PD 221, PD 225. *Poa annua L. T, Co PD 14, PD 65. *Poa bulbosa L. H, Pt PD 80. *Rostraria cristata (L.) Tzvelev [= Lophoclhoa cristata (L.) Hyl.] T, Co PD 66. Setaria viridis (L.) P. Beauv. T, Co PD 156, T & P (6-10/7/92, 10/11/93). Sorghum halepense (L.) Pers. G, [Co] PD 14, PD 148, PD 154, T & P (6-10/7/92). Tragus racemosus (L.) All. T, Co T & P (6-10/7/92). *Vulpia bromoides (L.) Gray T, Pt PD Χλωριδική ανάλυση Η χλωρίδα της περιοχής έρευνας, όσον αφορά το επίπεδο των ποωδών φυτικών οργανισμών, περιλαμβάνει 208 taxa (187 είδη και 21 υποείδη). Παρατηρώντας τον Πίνακα 4, διαπιστώνουμε ότι από το σύνολο των taxa την υψηλότερη συμμετοχή παρουσιάζουν τα Δικοτυλήδονα, με ποσοστό που φτάνει το 85,6% (178 taxa). Τα 208 taxa κατανέμονται σε 43 οικογένειες, εκ των οποίων οι 6 ανήκουν στα Μονοκοτυλήδονα και σε 149 γένη, εκ των οποίων τα 123 περιλαμβάνονται στα Δικοτυλήδονα. Από το σύνολο του παραπάνω χλωριδικού καταλόγου, 50 taxa βρέθηκαν μόνο στην παρούσα έρευνα και, όπως προαναφέρθηκε, είναι σημειωμένα με αστερίσκο (*) στο χλωριδικό κατάλογο, 59 taxa δεν επιβεβαιώθηκαν και αποτελούν εύρημα μόνο παλαιότερων ερευνών (Τσιριπίδης & Παπαδόπουλος 1994, Ελευθεριάδου et al. 2004). Τα υπόλοιπα taxa (99 taxa) αποτελούν μέρος τόσο της παρούσης διατριβής, όσο και παλαιότερων χλωριδικών ερευνών (Τσιριπίδης & 28

29 Παπαδόπουλος 1994, Ελευθεριάδου et al. 2004) και περιλαμβάνονται στο χλωριδικό κατάλογο με έντονη γραφή. Πίνακας 4: Αναλυτικά στοιχεία της ποώδους χλωρίδας του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα (TAU) κατά συστηματική μονάδα. Συστηματική Μονάδα Οικογένειες Γένη Είδη Υποείδη Taxa (Είδη+ Υποείδη) Ποσοστό (%) Δικοτυλήδονα ,6 Μονοκοτυλήδονα ,4 Σύνολο Από τη χλωριδική ανάλυση διαπιστώθηκε ότι η πλουσιότερη, σε αριθμό taxa, οικογένεια των Δικοτυλήδονων της χλωρίδας της περιοχής έρευνας είναι αυτή των Asteraceae, η οποία περιλαμβάνει 38 taxa, ενώ ακολουθεί η οικογένεια των Fabaceae με 27 taxa. Οι επόμενες, ιεραρχικά σε αριθμό taxa, είναι οι οικογένειες των Brassicaceae με 14 taxa, και των Geraniaceae και Lamiaceae, οι οποίες περιλαμβάνουν 8 taxa έκαστη. Από τα Μονοκοτυλήδονα, οι πολυπληθέστερες οικογένειες είναι αυτές των Poaceae (23 taxa) και Hyacinthaceae (3 taxa). Οι προαναφερθείσες οικογένειες ανήκουν στις 20 πλουσιότερες, σε αριθμό taxa της ελληνικής χλωρίδας και περιλαμβάνουν 4115 taxa, αριθμός που αντιστοιχεί σε ποσοστό 71,5% της συνολικής ελληνικής χλωρίδας (Dimopoulos et al. 2013). Ειδικότερα, όπως αναφέρουν οι Dimopoulos et al. (2013), οι οικογένειες των Asteraceae, Fabaceae και Poaceae αποτελούν τις τρεις πολυπληθέστερες, γεγονός το οποίο παρατηρείται και στην παρούσα χλωριδική έρευνα Ανάλυση Βιομορφών Βιοφάσμα Με βάση την εξωτερική μορφή και τον τύπο ανάπτυξής τους, τα φυτά κατατάσσονται σε βιομορφές. Η βιομορφή είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ιδιοσυστασίας κάθε είδους (γνωρίσματα κληρονομικά σταθερά και αμετάβλητα), ενώ ταυτόχρονα είναι το αποτέλεσμα της προσαρμογής του στις οικολογικές συνθήκες του περιβάλλοντος (Βλάχος 2006). Ο Raunkiaer (1934) κατέταξε τις βιομορφές των ανώτερων φυτών με βασικό κριτήριο τη θέση των οφθαλμών ανανέωσής τους, σε σχέση με την επιφάνεια του εδάφους, κατά τη δυσμενή γι αυτά περίοδο του έτους. Το σύνολο του αριθμού των φυτικών ειδών, αναγόμενο σε εκατοστιαία αναλογία των βιοτικών μορφών δίνει το βιοφάσμα της περιοχής έρευνας. Για τη διάκριση των βιομορφών χρησιμοποιήθηκε το σύγγραμμα των Dimopoulos et al. (2013), το οποίο είναι βασισμένο στο σύστημα του Raunkiaer (1934) με τις προσθήκες των Ellenberg & Mueller-Dombois (1967). Στον Πίνακα 5 και στο Γράφημα 1 παρατίθενται οι κατηγορίες των βιομορφών με τους συμβολισμούς τους, ο αριθμός των taxa και η ποσοστιαία κατανομή των taxa που περιλαμβάνονται σε αυτές. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι λόγω ύπαρξης διπλών συμβόλων των βιομορφών σε ορισμένα taxa (δηλ. περιπτώσεις στις οποίες ίδια taxa μπορεί να εμφανίζονται με διαφορετική βιομορφή, ανάλογα με την περιοχή εξάπλωσής τους), δημιουργήθηκαν τρεις πρόσθετες «διπλές» κατηγορίες βιομορφών πέραν των βασικών που αναφέρουν οι Dimopoulos et al. (2013). Σημειώνεται ότι για 6 taxa δεν καταγράφονται στοιχεία βιομορφών. Πρόκειται για το Vicia faba, που θεωρείται καλλιεργούμενο (Dimopoulos et al. 2013), το Taraxacum officinale group και τέσσερα που 29

30 αναγνωρίστηκαν έως το επίπεδο του γένους (Alyssum sp., Chenopodium sp., Silene sp. και Verbascum sp.). Πίνακας 5: Βιοτικό φάσμα της ποώδους χλωρίδας του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα (TAU). Βιομορφές Σύμβολο Αριθμός taxa Ποσοστό % Φανερόφυτα P 0 0,0 Χαμαίφυτα C 3 1,5 Ημικρυπτόφυτα H 38 18,8 Γεώφυτα (Κρυπτόφυτα) G 11 5,4 Θερόφυτα T ,9 Υδρόφυτα A 0 0,0 Θερόφυτα ή Ημικρυπτόφυτα TH ή HT 19 9,4 Γεώφυτα ή Ημικρυπτόφυτα GH ή HG 2 1,0 Χαμαίφυτα ή Ημικρυπτόφυτα CH ή HC 4 2,0 Σύνολο ,0 Από την ανάλυση του βιοφάσματος προέκυψε ότι τα θερόφυτα συνιστούν την κυρίαρχη βιομορφή με 125 taxa και ποσοστό 61,9% (δηλ. κυρίως μονοετή φυτά που επιβιώνουν τη δυσμενή γι αυτά περίοδο με τη μορφή σπερμάτων στο έδαφος) προσδίδοντας έτσι έναν ξηροθερμικό χαρακτήρα στη φυσιογνωμία της περιοχής έρευνας. Η υπεροχή των θεροφύτων μπορεί να διακριθεί και στις κατηγορίες που εμφανίζονται δύο τύποι βιομορφών (TH ή HT). Η κατηγορία που ακολουθεί τα θερόφυτα είναι τα ημικρυπτόφυτα με ποσοστό 18,8% (38 taxa), ενώ η «διπλή» κατηγορία, όπου τα taxa μπορεί να εμφανίζονται ως θερόφυτα ή ως ημικρυπτόφυτα περιλαμβάνει 19 taxa (ποσοστό 9,4%). Τα γεώφυτα συμμετέχουν με ποσοστό 5,4% (11 taxa), ενώ τα χαμαίφυτα με ακόμη μικρότερο ποσοστό, της τάξεως του 1,5% (3 taxa). Παρόμοια ποσοστιαία συμμετοχή με αυτή των χαμαιφύτων παρουσιάζουν οι υπόλοιπες «διπλές» κατηγορίες βιομορφών, ενώ δεν υπάρχει εκπροσώπηση στα φανερόφυτα (η διατριβή δεν περιλαμβάνει τα ξυλώδη taxa του Δασοβοτανικού Κήπου) και στα υδρόφυτα (βλ. βιοφάσμα Γράφημα 1). Θερόφυτα ή Ημικρυπτόφυτα (TH ή HT) 9,4% Γεώφυτα ή Ημικρυπτόφυτα (GH ή HG) 1% Χαμαίφυτα ή Ημικρυπτόφυτα (CH ή HC) 2% Χαμαίφυτα (C) 1,5% Ημικρυπτόφυτα (H) 18,8% Γεώφυτα (G) 5,4% Θερόφυτα (T) 61,9% Γράφημα 1: Το βιοτικό φάσμα της ποώδους χλωρίδας του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα (TAU). 30

31 5.4. Χωρολογική ανάλυση Κάθε φυτική ταξινομική μονάδα (taxon) φύεται σε μια συγκεκριμένη περιοχή εξάπλωσης, η οποία μπορεί να ποικίλει σε έκταση και να έχει διαφορετική γεωγραφική οριοθέτηση (Φοίτος 1987). Η περιοχή εξάπλωσης ενός taxon είναι αποτέλεσμα μιας δυναμικής εξέλιξης και διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση ποικίλων βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων, συμπεριλαμβανομένης και της ανθρώπινης παρουσίας (Κωνσταντινίδης 1997). Σύμφωνα με τον Pignatti (1982), ο χωρολογικός τύπος ενός taxon ορίζεται από τη σύγχρονη διάδοσή του και προκαθορίζεται από το γενετικό του υλικό. Όπως προαναφέρθηκε, για τη χωρολογική προέλευση των συλλεχθέντων taxa χρησιμοποιήθηκε η χωρολογική διαίρεση που προτείνουν οι Dimopoulos et al. (2013), της οποίας οι κατηγορίες παρατίθενται στον Πίνακα 6. Επιπλέον, στον Πίνακα 7 παρατίθεται ο αριθμός των taxa σε ποσοστιαία κατανομή στις αντίστοιχες χωρολογικές ομάδες και κατηγορίες, καθώς και τα αντίστοιχα γραφήματά τους (Γράφημα 2 και Γράφημα 3). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην χωρολογική ανάλυση έχουν ληφθεί υπόψη 202 taxa (έχουν αφαιρεθεί τα Vicia faba, Taraxacum officinale group και άλλα τέσσερα taxa αναγνωρισμένα στο επίπεδο του γένους), ενώ στις περιπτώσεις διπλόχωρων γεωστοιχείων (π.χ. Ct/[Co]) έχει ληφθεί ως η επικρατέστερη η πρώτη χωρολογική κατηγορία. Τέλος, οι χωρολογικές κατηγορίες στον Πίνακα 7 έχουν αποδοθεί στα ελληνικά, ενώ στο Γράφημα 3 παρουσιάζονται μόνο οι συμβολισμοί τους. Πίνακας 6: Οι χωρολογικές κατηγορίες, οι συμβολισμοί και οι επεξηγήσεις τους κατά Dimopoulos et al. (2013). Νο Χωρολογικές Κατηγορίες Σύμβολο Περιγραφή Taxa περιορισμένα στις Βαλκανικές 1 Balkan Bk χώρες, ενίοτε επεκτεινόμενα σε γειτονικά μέρη της ΝΔ Ευρώπης. 2 Balkan-Italy BI Taxa περιορισμένα στις Βαλκανικές χώρες και στην Ιταλία (αμφίαδριατικά). Taxa περιορισμένα στις Βαλκανικές χώρες και στη Μικρά Ασία 3 Balkan-Anatolia BA (Ανατολία), ενίοτε επεκτεινόμενα σε γειτονικές Καυκάσιες χώρες (Γεωργία, Αρμενία), Β. Ιράκ ή στη Ν. Ουκρανία (Κριμαία). 4 Balkan-Central Europe BC Taxa τα οποία κατανέμονται στα Βαλκάνια, στα Καρπάθια, στις Άλπεις και σε γειτονικές περιοχές (κυρίως σε όρη). 5 East Mediterranean EM Taxa περιορισμένα στις ανατολικές χώρες της Μεσογείου, ενίοτε επεκτεινόμενα σε γειτονικές Καυκάσιες χώρες ή στη Ν. Ιταλία. Taxa με περι-μεσογειακή 6 Mediterranean Me εξάπλωση, συμπεριλαμβανομένης της Πορτογαλίας, ενίοτε 31

32 7 Mediterranean-Atlantic MA 8 European Eu 9 Mediterranean-European ME 10 Mediterranean-SW Asian MS 11 European-SW Asian EA 12 Euro-Siberian ES 13 Paleotemperate Pt 14 Circumtemperate Ct 15 Irano-Turanian IT 16 Saharo-Sindian SS 17 Subtropical-tropical ST 18 Boreal Bo επεκτεινόμενα (εξωζωνικά) μέχρι τη περιοχή του Καυκάσου και το Β. Ιράκ. Taxa περιορισμένα σε παραθαλάσσιες περιοχές της Δ. Ευρώπης και της Μεσογείου. Taxa με εξάπλωση σε όλη την Ευρώπη. Στις χώρες της Ν. Ευρώπης (Μεσόγειος) η κατηγορία αυτή, στην πραγματικότητα, αντιπροσωπεύει το κεντροευρωπαϊκό στοιχείο. Taxa περιορισμένα στη μεσογειακή και στην εύκρατη Ευρώπη, ενίοτε επεκτεινόμενα στη ΒΔ Αφρική και στην περιοχή του Καυκάσου. Taxa με εύρος εξάπλωσης σε μία ή περισσότερες χώρες της Μεσογείου και επέκταση στη ΝΔ και Κ. Ασία. Ευρωπαϊκά taxa (εμφανίζονται, ενίοτε, σε χώρες της Β. Αφρικής), με εύρος εξάπλωσης που επεκτείνεται στη ΝΔ Ασία, ενίοτε έως την Κ. Ασία. Taxa με κύριο εύρος εξάπλωσης στην εύκρατη Ευρασία (ενίοτε επεκτεινόμενα έως την περιοχή του Καυκάσου). Taxa της εξωτροπικής Ευρασίας συμπεριλαμβανομένων των Ιμαλαΐων και της Α. Ασίας, χωρίς (ή έστω οριακά) να επεκτείνονται στη Β. Αμερική. Taxa της εξωτροπικής Ευρασίας και της Β. Αμερικής. Taxa με κύριο εύρος κατανομής στην ξηρή ΝΔ και Κ. Ασία, εξωζωνικά επεκτείνονται και στη Μεσόγειο. Taxa με κύριο εύρος κατανομής στην ξηρή Β. Αφρική και στη ΝΔ Ασία, εξωζωνικά επεκτεινόμενα και στη Μεσόγειο. Taxa ευρέως διαδεδομένα στις θερμότερες περιοχές των δύο ημισφαιρίων. Taxa με κύριο εύρος εξάπλωσης στη βόρεια και ορεινή Ευρασία (ενίοτε επεκτεινόμενα και στη Β. Αμερική). 32

33 19 Arctic-alpine AA 20 Cosmopolitan Co Origin of the alien taxa in [ ] Greek endemics (incl. single-island and singlemountain endemics) [trop., subtrop., neotrop., paleotrop., pantrop., N-Am., S-Am., Europ., Pontic, Caucas., Arab., Arab. NE- Afr., S- Afr.,E- As., SE- As., Austral., unkown] Taxa με κύριο εύρος εξάπλωσης πέραν των βορείων και ορεινών δασοορίων της Ευρασίας (ενίοτε επεκτεινόμενα έως τη Β. Αμερική). Taxa διαδεδομένα σε όλες τις ηπείρους, δηλ. πέραν του Β. Ημισφαιρίου. Αυτή η κατηγορία, μπορεί να δίνεται σε παρένθεση, μετά τη γνωστή ή ενδεχόμενα γνωστή φυσική εξάπλωση, σε περιπτώσεις ζιζανίων και καλλιεργούμενων φυτών, μεταδιδόμενων παγκοσμίως από τον άνθρωπο. [τροπικά, υπο-τροπικά, νέοτροπικά, παλαιο-τροπικά, παντροπικά, Β-Αμερικής, Ν-Αμερικής, Ευρωπαϊκά, Πόντου, Καυκάσου, Αραβικά, Αραβικά και ΒΑ Αφρικής, Ν Αφρικής, Α-Ασίας, ΝΑ-Ασίας, Αυστραλίας, άγνωστα, ή προαιρετικώς ένας συνδυασμός των παραπάνω.] Taxa με εύρος εξάπλωσης περιορισμένο στην επικράτεια της Ελλάδος, δηλ. σε μία ή περισσότερες χλωριδικές περιοχές της Ελλάδος. 33

34 Πίνακας 7: Ο αριθμός των taxa σε ποσοστιαία κατανομή στις αντίστοιχες χωρολογικές ομάδες και κατηγορίες. Α/Α Αναλυτικά Συγκεντρωτικά Χωρολογικές Ομάδες/Κατηγορίες Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό taxa % taxa % 1. Ευρέως Εξαπλωμένα taxa ,0 Ευρωπαϊκά (Eu) 2 1,0 Ευρωπαϊκά-ΝΔ Ασιατικά (EA) 48 23,8 Ευρω-Σιβηρικά (ES) 2 1,0 Παλαιοεύκρατα (Pt) 25 12,4 Περί-εύκρατα (Ct) 6 3,0 Υποτροπικά-Τροπικά (ST) 4 2,0 Κοσμοπολιτικά (Co) 20 9,9 2. Μεσογειακά taxa 80 39,6 Ανατολικομεσογειακά (EM) 2 1,0 Μεσογειακά (Me) 33 16,3 Μεσογειακά-Ατλαντικά (MA) 1 0,5 Μεσογειακά-Ευρωπαϊκά (ME) 20 9,9 Μεσογειακά-ΝΔ Ασιατικά (MS) 24 11,9 3. Βαλκανικά taxa 4 2,0 Βαλκανικά (Bk) 2 1,0 Βαλκανικά-Ιταλικά (BI) 1 0,5 Βαλκανικά-Ανατολικά (BA) 1 0,5 4. Ελληνικά ενδημικά taxa 1 0,5 5. Ξενικά taxa 10 4,9 Σύνολο

35 Βαλκανικά 2% Ελληνικά ενδημικά 0,5% Ξενικά 4,9% Μεσογειακά 39,6% Ευρέως Εξαπλωμένα 53% Γράφημα 2: Χωρολογικό φάσμα της ποώδους χλωρίδας της περιοχής έρευνας. BA 0,5% 0,5% [] 4,9% BI 0,5% Bk 1% MS 11,9% Eu 1% EA 23,8% MA 0,5% ME 9,9% Me 16,3% EM 1% Co 9,9% Pt 12,4% Ct 3% ST 2% ES 1% Γράφημα 3: Η ποσοστιαία κατανομή των χωρολογικών κατηγοριών της περιοχής έρευνας. Από την ανάλυση των παραπάνω χωρολογικών στοιχείων της περιοχής έρευνας προέκυψε ότι επικρατούν τα Ευρέως Εξαπλωμένα taxa (107 taxa) αντιπροσωπεύοντας το 53% της συνολικής ποώδους χλωρίδας με κυρίαρχες χωρολογικές κατηγορίες να είναι, ιεραρχικά, τα Ευρωπαϊκά-ΝΔ Ασιατικά taxa (23,8%), τα Παλαιοεύκρατα taxa (12,4%) και τα Κοσμοπολιτικά taxa (9,9%). Η χωρολογική ομάδα των Μεσογειακών taxa εκπροσωπείται από αξιόλογο αριθμό taxa (80 taxa-39,6%) με την επικρατέστερη κατηγορία να είναι τα Μεσογειακά taxa (16,3%), ενώ ακολουθούν τα Μεσογειακά-ΝΔ Ασιατικά taxa (11,9%) και Μεσογειακά-Ευρωπαϊκά taxa (9,9%). Επιπλέον, βρέθηκαν 10 Ξενικά taxa (4,9%) και μόλις 1 Ελληνικό ενδημικό (0,5%), ενώ οι υπόλοιπες χωρολογικές κατηγορίες 35

36 αντιπροσωπεύουν εξίσου χαμηλά ποσοστά στη συνολική ποώδη χλωρίδα (βλ. Πίνακας 7 Γράφημα 3) Ιδιότητες και χρήσεις των taxa του χλωριδικού καταλόγου Στην ενότητα αυτή περιελήφθηκαν taxa του χλωριδικού καταλόγου τα οποία, με βάση τη βιβλιογραφία βρέθηκε να έχουν κάποιες ιδιαιτερότητες αναφορικά με τις ιδιότητες και τις χρήσεις τους (Πίνακας 8). Η παράθεσή τους έγινε κατά οικογένειες και αλφαβητικά. Παρακάτω παρατίθενται οι συμβολισμοί και οι συντμήσεις που αφορούν τις ιδιότητες και χρήσεις των taxa, όπως παρατίθενται στον Πίνακα 8, καθώς και κάποιες πρόσθετες επεξηγήσεις. Α: Αρωματικό Φ: Φαρμακευτικό Δ-Τ: Δηλητηριώδες-Τοξικό Μ: Μελισσοτροφικό Ε: Εδώδιμο Β: Βοσκόμενο από κτηνοτροφική ή άγρια πανίδα (*): Δεν έχουν βρεθεί επαρκείς πληροφορίες. Αναφέρεται σε είδη, τα οποία με κριτήριο τη συγγένεια, δύναται να έχουν παρόμοια τοξικότητα με άλλα είδη του ίδιου γένους τα οποία είναι δηλητηριώδη-τοξικά (βλ. Nelson et al. 2007: 4). Για τα taxa του Πίνακα 8, πέραν των σημειωμένων χρήσεων, θα πρέπει να αναφερθεί ότι τα Malva sylvestris και Reseda lutea είναι βαφικά. Ως προς τα taxa που έχουν επισημανθεί με έντονη γραφή, οι βιβλιογραφικές πληροφορίες που αφορούν τις ιδιότητες και χρήσεις τους αναφέρονται στο επίπεδο του είδους (και όχι του υποείδους) και γι αυτό το λόγο δεν θεωρήθηκε σκόπιμο να αφαιρεθούν από τον Πίνακα 8. Πίνακας 8: Ιδιότητες και χρήσεις των taxa του χλωριδικού καταλόγου. Οικογένεια Γένος Είδος Α Φ Δ-Τ Μ Ε Β Alliaceae Allium atroviolaceum (*) Amaranthaceae Amaranthus blitoides * * Amaranthus muricatus * * Amaranthus retroflexus * * Apiaceae Ammi majus * * * Daucus carota subsp. carota * * Scandix pecten-veneris * * * Asparagaceae Asparagus acutifolius * * Asteraceae Calendula arvensis * Cichorium intybus * * * * Erigeron canadensis * Lactuca saligna * Lactuca serriola * * Matricaria chamomilla * * * Senecio vulgaris * * Silybum marianum * * Sonchus oleraceus * * Symphyotrichum squamatum * Taraxacum officinale group * * * * 36

37 Οικογένεια Γένος Είδος Α Φ Δ-Τ Μ Ε Β Asteraceae Urospermum picroides (συνέχεια) * Boraginaceae Buglossoides arvensis subsp. arvensis * Echium italicum (*) Heliotropium europaeum * * (*) * Myosotis ramosissima * Brassicaceae Capsella bursa-pastoris * * * Sinapis arvensis * * Caryophyllaceae Herniaria hirsuta * Stellaria media * Chenopodiaceae Beta vulgaris subsp. maritima * Chenopodium album * Convovulaceae Convolvulus arvensis * * Crassulaceae Sedum caespitosum * Euphorbiaceae Euphorbia falcata * (*) Euphorbia helioscopia * * Euphorbia prostrata * (*) Fabaceae Astragalus hamosus * Lathyrus anuus * * Lathyrus aphaca * * Lathyrus cicera * * Medicago arabica * * Medicago lupulina * * Medicago minima * Medicago orbicularis * Melilotus albus * * Securigera cretica * Trifolium campestre * Trifolium fragiferum * Trifolium hirtum * Trifolium ochroleucon * Trifolium pratense * * Trifolium repens * Trifolium resupinatum * Trifolium scabrum * Trifolium squamosum * Vicia angustifolia * Vicia faba * Vicia grandiflora * Vicia villosa subsp. eriocarpa * Fumariaceae Fumaria officinalis subsp. officinalis * Geraniaceae Erodium cicutarium * Geranium robertianum * Hyacinthaceae Ornithogalum divergens (*) Ornithogalum sphaerocarpum (*) 37

38 Οικογένεια Γένος Είδος Α Φ Δ-Τ Μ Ε Β Hypericaceae Hypericum triquetrifolium * * Lamiaceae Ajuga chamaepitys * Ballota nigra subsp. meridionalis * * Lamium amplexicaule * * Lamium purpureum * * Marrubium vulgare * * Mentha longifolia * * * Stachys germanica subsp. germanica * * * Malvaceae Malva sylvestris * * * Orobanchaceae Phelipanche ramosa * Papaveraceae Papaver rhoeas * * * Plantaginaceae Plantago altissima * Plantago coronopus * * Plantago lagopus * Plantago lanceolata * * Poaceae Aira elegantissima * Avena sterilis subsp. sterilis * Bothriochloa ischaemum * Brachypodium distachyon * Bromus tectorum * Cynodon dactylon * Dactylis glomerata * Hordeum murinum subsp. leporinum * Lolium rigidum subsp. rigidum * Poa annua * Poa bulbosa * Vulpia bromoides * Polygonaceae Polygonum aviculare * * Rumex pulcher * * Portulacaceae Portulaca oleracea * * Primulaceae Anagallis arvensis * * Ranunculaceae Adonis flammea (*) Ficaria ficarioides (*) Helleborus odorus subsp. cyclophyllus * * Ranunculus chius (*) Resedaceae Reseda lutea * * Rosaceae Aphanes arvensis * Rubiaceae Galium aparine * Scrophulariaceae Verbascum longifolium * Verbascum sinuatum * Solanaceae Solanum elaeagnifolium (*) Solanum decipiens * * * Verbenaceae Verbena officinalis * * Urticaceae Parietaria officinalis * 38

39 Οικογένεια Γένος Είδος Α Φ Δ-Τ Μ Ε Β Urticaceae Urtica pilulifera * * (συνέχεια) Σύνολο (taxa) Σύμφωνα με τον Πίνακα 8 διαπιστώνεται ότι από τα συνολικά 208 taxa του χλωριδικού καταλόγου, τα 108 φαίνεται να έχουν κάποιες ιδιότητες και χρήσεις και, μάλιστα, αρκετά από αυτά έχουν περισσότερες από μία ιδιότητες-χρήσεις. Αναλυτικότερα, βρέθηκαν 9 αρωματικά, 70 φαρμακευτικά, 20 δηλητηριώδη-τοξικά, 12 μελισσοτροφικά, 22 εδώδιμα και 37 βοσκόμενα taxa. Ως προς την αντιπροσώπευση των οικογενειών στην εκάστοτε ιδιότητα-χρήση, παρατηρήθηκε ότι, η οικογένεια των Lamiaceae περιλαμβάνει τα περισσότερα αρωματικά taxa και αρκετά σημαντικό αριθμό φαρμακευτικών και εδώδιμων taxa. Επιπλέον, ως προς την κατηγορία των φαρμακευτικών taxa, αρκετά σημαντική παρουσιάζεται η οικογένεια των Asteraceae, η οποία έχει και τα περισσότερα εδώδιμα taxa, ενώ η οικογένεια των Ranunculaceae περιλαμβάνει το μεγαλύτερο αριθμό δηλητηριωδών-τοξικών taxa. Τέλος, όσο αφορά τα βοσκόμενα taxa, μεγαλύτερη σημαντικότητα παρουσιάζουν οι οικογένειες των Fabaceae (22 taxa) και Poaceae (12 taxa). 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στο Δασοβοτανικό Κήπο του Φοίνικα (TAU) φύονται 208 ποώδη taxa. Από το συνολικό αριθμό των taxa, 50 βρέθηκαν μόνο στην παρούσα έρευνα, 59 taxa προήλθαν μόνο από τις προηγούμενες έρευνες και 99 taxa ήταν κοινά. Η χλωριδική ανάλυση ανέδειξε 43 οικογένειες, 149 γένη, 187 είδη και 21 υποείδη, με εμφανή υπεροχή των Δικοτυλήδονων (85,6% του συνόλου των taxa) και πολυπληθέστερες, ιεραρχικά, τις οικογένειες των Asteraceae, Fabaceae και Poaceae. Η ανάλυση του βιοφάσματος ανέδειξε τα θερόφυτα (T) ως επικρατέστερα (61,9%), ενώ τα ημικρυπτόφυτα εμφανίζονται με μικρότερο ποσοστό (18,8%). Το γεγονός αυτό προσδίδει έναν ξηροθερμικό χαρακτήρα στη φυσιογνωμία της περιοχής έρευνας. Οι υπόλοιπες κατηγορίες βιομορφών (γεωφύτων, χαμαιφύτων και λοιπών «διπλών») εμφανίζονται με χαμηλά ποσοστά (TH ή HT-9,4%, G-5,4%, CH ή HC- 2,0%, C-1,5% και GH ή HG-1,0%). Η ανάλυση των χωρολογικών στοιχείων κατένειμε τα φυτικά taxa σε 5 χωρολογικές ομάδες και 17 χωρολογικές κατηγορίες. Οι επικρατέστερες χωρολογικές ομάδες, που προέκυψαν από το χωρολογικό φάσμα, είναι αυτές των Ευρέως Εξαπλωμένων taxa και των Μεσογειακών taxa, αντιπροσωπεύοντας το 53% και 39,6%, αντίστοιχα, της συνολικής ποώδους χλωρίδας. Ως προς τις χωρολογικές κατηγορίες, οι πολυπληθέστερες σε αριθμό taxa είναι τα Ευρωπαϊκά-ΝΔ Ασιατικά taxa (EA), τα Μεσογειακά taxa (Me), τα Παλαιοεύκρατα taxa (Pt) και τα Μεσογειακά-ΝΔ Ασιατικά taxa (MS) με ποσοστιαία κατανομή 23,8%, 16,3%, 12,4% και 11,8%, αντίστοιχα. Συμπερασματικά, η χωρολογική ανάλυση ανέδειξε κυρίως ευρύτοπα και μεσογειακά φυτικά taxa, αλλά αξίζει να σημειωθεί και η ποσοστιαία συμμετοχή ξενικών taxa (4,9%), η οποία τονίζει τον ανθρωπογενή χαρακτήρα της περιοχής έρευνας. Από τα 108 taxa, που φαίνεται να έχουν γνωστές ιδιότητες-χρήσεις, διακρίθηκαν 9 αρωματικά, 70 φαρμακευτικά, 20 δηλητηριώδη-τοξικά, 12 μελισσοτροφικά, 22 εδώδιμα και 37 βοσκόμενα taxa. Ως προς την αντιπροσώπευση των οικογενειών στην εκάστοτε ιδιότητα-χρήση, διαπιστώθηκε ότι σημαντικότερες οικογένειες αναδείχθηκαν οι Asteraceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae και Ranunculaceae. 39

40 Τέλος, όσον αφορά τη συνολική εικόνα της χλωριδικής ποικιλότητας του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα (TAU), αυτή συνίσταται σε σημαντικό βαθμό από μονοετή και ευρύτοπα taxa, ενώ είναι διακριτή η ανθρώπινη επίδραση στη εξέλιξη της χλωρίδας τόσο λόγω της εμφάνισης αρκετών ξενικών taxa όσο και της μη επανεμφάνισης αρκετών taxa. 40

41 7. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Διερεύνηση της φυτοποικιλότητας του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα (TAU) Σκοπός της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής είναι η ανάδειξη της χλωριδικής ποικιλότητας (ή φυτοποικιλότητας) του Δασοβοτανικού Κήπου του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης (TAU), σε επίπεδο ποωδών φυτικών taxa, καθώς και των ιδιοτήτων και διαφόρων χρήσεών τους,. Με την πραγματοποίηση επανειλημμένων επισκέψεων σε όλη την έκταση της περιοχής έρευνας, συλλέχθηκαν περίπου 800 φυτικά δείγματα κατά την περίοδο Μάρτιος 2012 Νοέμβριος Το σύνολο της ποώδους χλωρίδας ανέρχεται σε 208 taxa από τα οποία τα 50 βρέθηκαν για πρώτη φορά, ενώ 59 taxa που αποτελούν εύρημα παλαιότερων ερευνών δεν επιβεβαιώθηκαν κατά την παρούσα έρευνα, σε αντίθεση με 99 taxa που ήταν κοινά στην παρούσα και σε παλαιότερες έρευνες. Αυτά κατανεμήθηκαν σε 43 οικογένειες, 149 γένη, 187 είδη και 21 υποείδη, με εμφανή υπεροχή των Δικοτυλήδονων και πολυπληθέστερες, ιεραρχικά, τις οικογένειες των Asteraceae, Fabaceae και Poacae. Η ανάλυση του βιοφάσματος ανέδειξε ως επικρατέστερα τα θερόφυτα, γεγονός που προσδίδει έναν ξηροθερμικό χαρακτήρα στη φυσιογνωμία της περιοχής έρευνας. Επίσης, η χωρολογική ανάλυση ανέδειξε κυρίως ευρύτοπα taxa, αλλά και αξιόλογη συμμετοχή ξενικών taxa, η οποία τονίζει τον ανθρωπογενή χαρακτήρα της περιοχής έρευνας. Από το σύνολο των taxa, τα περισσότερα από αυτά που φαίνεται να έχουν κάποιες ιδιότητες-χρήσεις, ανήκουν στις οικογένειες των Asteraceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae και Ranunculaceae και είναι κυρίως φαρμακευτικά και βοσκόμενα. 41

42 8. SUMMARY Vascular plant diversity in the Forest Botanic Garden of Finikas (TAU) Aim of the MSc thesis is the assessment of the floristic diversity (or plant diversity) of the Forest Botanic Garden of Aristotle University of Thessaloniki (TAU), concerning the herbaceous plant taxa, as well as their properties and various uses. Approximately 800 plant samples were collected during the period March November 2013, by repeatedly visiting and thoroughly exploring the entire area of research. The herbaceous flora of the Garden consists of 208 taxa in total, of which 50 taxa were collected by the author, 59 taxa were the findings of previous research and not confirmed, while 99 taxa were the common findings of both this research and previous researches. These belong to 43 families, 149 genera, 187 species and 21 subspecies, with an apparent distinction of the dicotyledones and an abundance of the Asteraceae, Fabaceae and Poaceae families respectively. The taxa life form analysed, within the context of floristic research, declared therophytes as predominant life form, a fact which brings an arid character to the area of research. Furthermore, according to the chorological analysis, the highest percentage in the chorological spectrum consists of widely distributed taxa, but also a significant percentage of alien taxa, a result that indicates a high level of anthropogenic influence. The highest percentage of taxa which seem to have properties-uses, were medicinal and grazing plants, mainly belonging to the families of Asteraceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae and Ranunculaceae. 42

43 9. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 9.1. Ξενόγλωσση Altmann H Giftpflanzen Gifttiere: Merkmale, Giftwirkung, Therapie. BLV, München; Wien; Zürich, pp Bajaj Y.P.S Series: Biotechnology in Agriculture and Forestry; 28: Medicinal and Aromatic Plants VII. Springer-Verlag, Berlin; Heidelberg, Germany, pp Bajaj Y.P.S Series: Biotechnology in Agriculture and Forestry; 33: Medicinal and Aromatic Plants VIII. Springer-Verlag, Berlin; Heidelberg, Germany, pp Barthlott W., Biedinger N., Braun G., Feig F., Kier G & Mutke J Terminological and methodological aspects of the mapping and analysis of the global biodiversity. Acta Bot. Fennica 162: Cotton C.M., Ethnobotany, Principles and Applications, John Wiley & Sons. Dimopoulos P., Raus T., Bergmeier E., Constantinidis T., Iatrou G., Kokkini S., Strid A. & Tzanoudakis D. 2013: Vascular Plants of Greece: An annotated checklist. Berlin: Botanischer Garten und Botanisches Museum Berlin-Dahlem; Athens: Hellenic Botanical Society. [Englera 31]. Eleftheriadou E., Theodoropoulos K. & Raus Th Lithospermum glandulosum (Kunth) Griseb. 72. In: Greuter W. & Raus Th. (ed.): Med-Checklist Notulae, 22. Wildenowia 34: Ellenberg H. & Mueller-Dombois D. 1967: A key to Raunkiaer plant life forms with revised subdivisions. Ber. Geob. Inst. ETH Rübel, Zürich 37: Ganopoulos I., Aravanopoulos F., Madesis P., Pasentsis K., Bosmali I., Ouzounis C. & Tsaftaris A Taxonomic Identification of Mediterranean Pines and Their Hybrids Based on the High Resolution Melting (HRM) and trnl Approaches: From Cytoplasmic Inheritance to Timber Tracing. PLoS ONE 8(4): e Guccione M The Mediterranean biogeographic region, Mediterranean Region / Draft 2a ANPA. Hadjikyriakou G.N Aromatic and spicy plants in Cyprus from antiquity to the present day. Bank of Cyprus Cultural Foundation, Nicosia, pp Lafranchis T. & Sfikas G Flowers of Greece Vol DIATHEO. Paris. Margaris N., Koedam A. & Vokou D Aromatic plants: Basic and applied aspects. World crops: Production, utilization, description-volume 7. Proceedings of an International Symposium on Aromatic Plants organized by the Laboratory of Ecology, University of Thessaloniki, held in Kallithea (Chalkidiki) Greece, September Martinus Nijhoff Publishers, The Hague, Netherlands, pp Mittermeier R.A., Gil P.R., Hoffmann M., Pilgrim J., Brooks T., Mittermeier C.G., Lamoreux J. & Da Fonseca G.A.B Hotspots Revisited: Earth's Biologically Richest and Most Endangered Terrestrial Ecoregions. University of Chicago Press for Conservation International. Nelson L.S., Shih R.D. & Balick M.J Handbook of poisonous and injurious plants, Second Edition. Springer, The New York Botanical Garden, New York, pp Pignatti S Flora d Italia, 1-3. Bologna. Raunkiaer C The life forms of plants and statistical plant geography. Claredon Press, Oxford. Riolle Truard V Les Plantes Médicinales. La Terre Flammarion, Paris, pp Rothmaler W Exkursionsflora von Deutschland. Band 4. Gefäßpfanzen: Kritischer Band. Gustav Fischer-Verlag Jena, Stuttgart, pp

44 Scarascia-Mugnozza G., Bauer G.A., Persson H., Matteucci G. & Masci Al Forests of the Mediterranean region: gaps in Knowledge and research needs, Forest Ecology and Management 132: Strid A. & Tan K. (eds) Flora Hellenica. Vol. 1. Koeltz Scientific Books, Königstein, pp Strid A. & Tan K. (eds) Flora Hellenica Vol. 2. A.R.G. Gantner Verlag K. G., Ruggell, pp Thanos C.A "The Geography of Theophrastus' Life and of his Botanical Writings (Περί Φυτών)". In: Karamanos A.J. & Thanos C.A. (eds). Biodiversity and Natural Heritage in the Aegean. Proceedings of the Conference 'Theophrastus 2000', Eressos Sigri, Lesbos, 6 8 July Athens: Fragoudis Ανασύρθηκε στις 30/11/2011. Theodoropoulos K., Eleftheriadou E. & Gerasimidis A The Forest Botanic Garden (Arboretum) at the Aristotle University of Thessaloniki, Greece (TAU). - International Scientific Symposium BOTANIC GARDENS: AWARENESS FOR BIODIVERSITY, Botanic Garden and Botanical Museum Berlin-Dahlem, Germany, 4-6 Ιουνίου 2004: Theodoropoulos K., Eleftheriadou E., Panajiotidis S. & Gerasimides A The Forest Botanic Garden (Arboretum) at the Aristotle University of Thessaloniki, Greece (TAU): Ex situ conservation of trees and shrubs. Proceedings of 6 th European Botanic Gardens Congress (EuroGuard VI) με θέμα European Botanic Gardens in a Changing World, Χίος, 28 Μαΐου-2 Ιουνίου 2012: 106. Tutin T.G., Burges N.A., Chater A.O., Edmonson J.R., Heywood V.H., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M. & Webb. D.A. (eds) Flora Europaea 1, 2 nd edition. Cambridge University Press, Cambridge, pp Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M. & Webb. D.A. (eds). 1968, 1972, 1976, Flora Europaea 2, 3, 4, 5. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 469, 385, 505, 452. Wyk B.E. & Wink M Medicinal plants of the world. Timber Press, Portland; London, pp Ελληνόγλωσση Ανθοπούλου Α Τα φαρμακευτικά φυτά της Χαλκιδικής (είδη, χρήσεις, αξιοποίηση). Πτυχιακή διατριβή. Εργαστήριο Υλοχρηστικής, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Α.Π.Θ. 124 σελ. Βλάχος Α Χλωρίδα, βλάστηση και οικολογία του ορεινού συγκροτήματος των Βαρδουσίων. Διδακτορική διατριβή. Εργαστήριο Οικολογίας Φυτών, Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών, 396 σελ. Γιαννακοπούλου Α Μελέτη και διαμόρφωση του τοπίου για εγκατάσταση βοτανικού κήπου στον χώρο του Α.Π.Θ. του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος. Πτυχιακή διατριβή, Εργαστήριο Λιβαδικής Οικολογίας, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 65 σελ. + χάρτης. Γκουβάς Μ. & Σακελλαρίου Ν Κλίμα και Δασική Βλάστηση της Ελλάδας. Αριθμός Δημοσιεύματος: 1/2011. Τεχνική Βιβλιοθήκη, Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, 238 σελ. ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΒΟΤΑΝΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ, Ένας μικρός οδηγός σελ με θέμα ΔΑΣΟΒΟΤΑΝΙΚΟΣ ΚΗΠΟΣ Α.Π.Θ., Κείμενο, φωτογραφίες: Εργαστήριο 44

45 Δασικής Βοτανικής-Γεωβοτανικής, του Περιοδικού ΚΗΠΟΤΕΧΝΙΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ, Καλοκαίρι 2006, τεύχος 32. Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, Αρ. Φύλλου 60, NOMOΣ ΥΠ ΑΡΙΘ. 3937: Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις. LinkClick.aspx?fileticket=VZbL6W%2F0OL4%3D&tabid=506&language=el-GR. 31/3/2011. Ανασύρθηκε στις 17/6/2013. Ι.Γ.Μ.Ε. Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών Γεωλογικός Χάρτης της Ελλάδος (Φύλλο Θεσσαλονίκης), κλίμακα 1: Αθήνα. Κολλάρου Σ Φυτοποικιλότητα: αξία διατήρησης στο ορεινό οικοσύστημα της Πάρνηθας. Μεταπτυχιακή Εργασία. Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Κορκοτσίδου Ε Συσχέτιση της περιεχόμενης υγρασίας λεπτής ξηρής δασικής καύσιμης ύλης με μετεωρολογικούς παράγοντες. Μεταπτυχιακή εργασία. Θεσσαλονίκη, 76 σελ. Κοτίνη - Ζάμπακα Σ.Ι Συμβολή στην κατά μήνα μελέτη του κλίματος της Ελλάδας. Διδακτορική διατριβή, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη. Κωνσταντινίδης Θ Η Χλωρίδα και η Βλάστηση των ορέων Γεράνεια, Πατέρας και Κιθαιρών. Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αθήνα. Mαυρομμάτης Ν.Γ Το βιοκλίμα της Ελλάδος. Σχέσεις βιοκλίματος και φυσικής βλάστησης, βιοκλιματικοί χάρτες. Δασική Έρευνα, Τόμος 1, Παράρτημα. Ίδρυμα Δασικών Ερευνών, Αθήνα. Λαζαρίδης Κ Βοτανικοί Κήποι: Προτάσεις αξιοποίησης του Βοτανικού Κήπου του Πανεπιστημιου Πατρών. Μεταπτυχιακή Διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών. Μουντράκης Δ Γεωλογία της Ελλάδος. Θεσσαλονίκη, 207 σελ. Μπαρμπούτης Ι. & Βασιλείου Β Φυσικές και μηχανικές ιδιότητες του ξύλου του αΐλανθου (Ailanthus altissima (Miller) Swingle). 14ο Πανελλήνιο Δασολογικό Συνέδριο, Πάτρα, 1-4 Νοεμβρίου 2009: Ντάφης Σ Δασική Φυτοκοινωνιολογία. Θεσσαλονίκη. Παπούλιας Θ Τα άγρια φαγώσιμα χόρτα του βουνού και του κάμπου. Εκδόσεις Ψυχαλού, Αθήνα. 127 σελ. Πιστικούδης Δ Δημιουργία τράπεζας σπόρων στο Δασοβοτανικό Κήπο Φοίνικα (TAU). Πτυχιακή διατριβή. Εργαστήριο Δασικής Βοτανικής- Γεωβοτανικής, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών, Α.Π.Θ. 116 σελ. Σκρουμπής Β Αρωματικά, φαρμακευτικά και μελισσοτροφικά φυτά της Ελλάδος. Εκδόσεις Αγρότυπος, Αθήνα, 256 σελ. Τσιριπίδης Ι. & Παπαδόπουλος M Η ανθρωπογενής και φυσική χλωρίδα του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πτυχιακή διατριβή, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών, Εργαστήριο Δασικής Βοτανικής, Α.Π.Θ. Τσιτίνης Ν.Γ Χλωριδική καταγραφή του τμήματος Πλατανάκια Πανοράματος- Φράγμα Θέρμης του ρέματος Βαθύλακκος, προς ανάδειξη της διαδρομής. Πτυχιακή διατριβή. Εργαστήριο Δασικής Βοτανικής, Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών, Α.Π.Θ. 139 σελ. Τσουμής Γ Δασοβοτανικός Κήπος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Επιστ. Επετ. Γεωπ. και Δασολογικής Σχολής 17: Φλόκας Α.Α Μαθήματα Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας. Εκδόσεις Ζήτη. Θεσσαλονίκη. Φοίτος Δ Μαθήματα Γεωβοτανικής. Πάτρα, 112 σελ. 45

46 9.3. Ηλεκτρονικές Πηγές !2m1!1e3&fid=7. Google Earth. Τελευταία ανανέωση στις 8/7/2012. Ανασύρθηκε στις 4/11/ Ανασύρθηκε στις 21/9/13. Ανασύρθηκε στις 21/9/

47 10. ΛΕΥΚΩΜΑ Εικόνες 1-5: Διάφορες απόψεις του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα (TAU). 47

48 Εικόνες 2 Εικόνες 6-11: Παραδείγματα της ποώδους χλωρίδας του Δασοβοτανικού Κήπου Φοίνικα (TAU). Από αριστερά προς δεξιά: Crepis sancta, Tribulus terrestris, Asparagus acutifolius, Cichorium intybus, Diplotaxis tenuifolia και Setaria viridis. 48