ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΓΙΑ ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΓΕΦΥΡΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ-ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΓΕΦΥΡΙΑ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΜΑΣ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Transcript

1 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΓΙΑ ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΓΕΦΥΡΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ-ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΓΕΦΥΡΙΑ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΜΑΣ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΟΓΕΦΥΡΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ-ΜΑΪΟΥ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή.4 Ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν στη δημιουργία μύθων και θρύλων σχετικά με τη κατασκευή των πέτρινων γεφυριών...5 Μύθοι-θρύλοι-δοξασίες-γεγονότα που συνδέονται με τα πέτρινα γεφύρια της Ηπείρου Ο θρύλος του γεφυριού της Άρτας..9 Το γεφύρι της Νονούλως 12 Το γεφύρι του Καπετάν-Αρκούδα..13 Η γέφυρα του Καλόγηρου - Η ιστορία της θυμίζει παραμύθι.14 Το γεφύρι του Κόκκορη...17 Μια ζαγορίσια πρόληψη..18 Το έγκλημα στο γεφύρι της Κλειδωνιάς...20 Το γεφύρι του Παπαστάθη..22 Η γέφυρα του Κοράκου 23 Το γεφύρι της Πλάκας...25 Το γεφύρι της Κυράς.26 Η γέφυρα του Βρατσίστα στο Ν. Άρτας.27 Το γεφύρι του Μύλου στο Ζαγόρι Ιωαννίνων...28 Το γεφύρι του Πετσιώνη..29 Το γεφύρι στο λάκκο Γερομνιού...30 Θεογέφυρα-Διαβολογέφυρα...31 Το διαβολογέφυρο της Μουρμουρίτας στο Βελεντζικό Άρτας 32 Θεογέφυρο Ιωαννίνων..34 Τα πέτρινα γεφύρια στη Δημοτική μας ποίηση και λογοτεχνία..36 Το τραγούδι του γεφυριού της Άρτας-Παραλλαγές. 36 Δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στα στοιχειά των ποταμών...63 Η γέφυρα του Κοράκου μέσα από τη δημοτική μας ποίηση και λογοτεχνία.64 Τα πέτρινα γεφύρια στην ελληνική μουσική...66 Τα πέτρινα γεφύρια στην δημοτική-παραδοσιακή μουσική.71 Τα πέτρινα γεφύρια στη Νεοελληνική Λογοτεχνία.77 Το χτίσιμο των γεφυριών..78 Τα γεφύρια στα χαρτονομίσματα.80 Τέχνημα-Λεύκωμα.84 Βιβλιογραφία 138 1

3 Το γεφύρι της Κλειδωνιάς στο Βοϊδομάτη Το Καλπακιώτικο γεφύρι στο Ν. Θεσπρωτίας 2

4 ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ Αντωνίου Κωνσταντίνα-Σοφία Βαλάρη Ευαγγελία Γκαρτζώνη Παναγιώτα Γκόγκα Χριστίνα Ζάβαλη Ελένη Ζάβαλη Παρασκευή Καζή Βασιλική Καραβασίλη Χρυσαυγή-Κωνσταντίνα Καραμέτση Κωνσταντίνα Καρπούζου Κωνσταντίνα Κατέρη Σεβαστή Κατσινίκα Σωσσάνα Κλάγκου Μαρία-Λυδία Μάλλιου Σοφία Ξουρίδα Αικατερίνη Πάνου Αναστασία Πουλιάνου Κωνσταντίνα Η γέφυρα της Πλάκας Η ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Κοντογιάννη Βασιλική ΠΕ10 3

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα πέτρινα γεφύρια της Ηπείρου αποτελούν ένα σπάνιο δείγμα αρχιτεκτονικής κατασκευής, κομμάτι του πολιτισμού και της λαϊκής παράδοσης της Ηπείρου. Έργα άξια θαυμασμού για τον τρόπο κατασκευής τους. Τα κατασκεύασαν Ηπειρώτες μαστόροι, ( από τα μαστοροχώρια της Ηπείρου: Πυρσόγιαννη, Χουλιαράδες, Πράμαντα κ. ά.), που έβαλαν όλη τους την τέχνη και το μεράκι για να φτιάξουν αυτά τα σπουδαία έργα, που έκαναν τη ζωή των ανθρώπων καλύτερη. Τα παλιά χρόνια τότε που δεν υπήρχαν τα σημερινά τεχνικά μέσα, το χτίσιμο των γεφυριών και μάλιστα σε μεγάλα ορμητικά ποτάμια το θεωρούσαν σπουδαίο κατόρθωμα. Οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν στην κατασκευή τους, αλλά και οι αποτυχίες που υπήρχαν ( κάποια γεφύρια γκρεμίζονταν και τα ξανάφτιαχναν από την αρχή), οδήγησαν στη δημιουργία μύθων και θρύλων σχετικά με την κατασκευή τους. Ο πιο γνωστό θρύλος είναι αυτός της θυσίας της γυναίκας του πρωτομάστορα, που έγινε πολύ γνωστός μέσα από το γεφύρι της Άρτας. Το χτίσιμο των γεφυριών ενέπνευσε την λαϊκή μας μούσα, αλλά και σπουδαίους συγγραφείς που κατέγραψαν τους μύθους και τους θρύλους για το χτίσιμο των γεφυριών. Στόχος αυτής της ερευνητικής εργασίας είναι να γνωρίσουμε τους μύθους και τους θρύλους, τις δοξασίες που συνδέονται με την κατασκευή των γεφυριών, να γνωρίσουμε πως η δημοτική μας ποίηση και λογοτεχνία κατέγραψε το χτίσιμο των γεφυριών, τους θρύλους και του μύθους που συνδέονται με την κατασκευή τους. Το γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορη στο Κεντρικό Ζαγόρι 4

6 ΠΟΙΟΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΜΥΘΩΝ ΚΑΙ ΘΡΥΛΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΠΕΤΡΙΝΩΝ ΓΕΦΥΡΙΩΝ Το γεφύρι της Βωβούσας, στο χωριό Βωβούσα του Ν. Ιωαννίνων Τα παλιά χρόνια, τότε που δεν υπήρχαν τα σημερινά τεχνητά μέσα, το χτίσιμο ενός γεφυριού και μάλιστα σε μεγάλα, ορμητικά ποτάμια το θεωρούσαν μεγάλο κατόρθωμα. Γι αυτό το λόγο ο λαός μας συνέδεσε το χτίσιμο των γεφυριών με πολλούς θρύλους και παραδόσεις. Τα πέτρινα γεφύρια, αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνικού πολιτισμού και του ελληνικού τοπίου είναι άρρηκτα δεμένα με λαϊκούς μύθους και δοξασίες. Οι ελλείψεις στα μέσα κατασκευής του 17 ου -18 ου αιώνα, όπου αυτά τα σπουδαία δημιουργήματα του ανθρώπου γκρεμίζονταν σε σύντομο χρονικό διάστημα, διεύρυνε τη φαντασία του λάου μας, που φαίνεται ότι απέδιδε την αποτυχία σε κάποιο φυσικό ον που εχθρεύονταν τους μαστόρους και χαλούσε τις κατασκευές τους. Ο σχεδιασμός και το χτίσιμο των γεφυριών ήταν πολύ δύσκολη υπόθεση. Ο πρωτομάστορας και οι μάστοροι έρχονταν αντιμέτωποι με τα υπόλοιπα στοιχεία της φύσης. Δεν ήταν εύκολα να δαμάσουν ούτε τη φύση ούτε τα ποτάμια, που πολλές φορές ήταν πολύ ορμητικά. Οι δεισιδαιμονίες και ο φόβος που προκαλούσαν έμπαιναν εμπόδιο στα έργα των ανθρώπων. Ας μην ξεχνάμε ότι από τα αρχαία χρόνια τα ποτάμια είχαν προσωποποιηθεί και οι άνθρωποι δεν επιθυμούσαν τη σύγκρουση μαζί τους, γι αυτό προσπαθούσαν να τα εξευμενίσουν για να μπορούν να τα διαβούν χωρίς απώλειες. Όταν λοιπόν έπρεπε να γεφυρώσουν ένα ποτάμι πάντα είχαν το φόβο της εκδίκησης και της τιμωρίας. Πίστευαν ότι τα γεφύρια φυλακίζουν το ελεύθερο πνεύμα των νερών και κάποια στιγμή αυτά αντιστεκόμμενα θα τιμωρήσουν τους 5

7 κτίστες τους. Κάθε φορά που ένα γεφύρι γκρεμίζονταν, οι κτίστες έβλεπαν την τιμωρία τους επειδή με το χτίσιμο προσπαθούσαν να ελέγξουν την δύναμη του. Οι κόποι τους πήγαιναν χαμένοι, η σκληρή δουλειά δεν έφερνε αποτελέσματα. Δεν μπορούσαν όμως πάντα να βρουν την πραγματική αιτία των γκρεμισμένων γεφυριών. Όπου δεν μπορούσαν να δώσουν εξήγηση και επηρεασμένοι από τον φόβο που τους προκαλούσε η επέμβαση στη φύση, έπλαθαν μύθους που στηριζόταν σε πανάρχαιες δοξασίες, για να στεριώσει ένα γεφύρι χρειάζονταν να γίνει θυσία. Χαρακτηριστικός είναι ο μύθος για το πέτρινο γεφύρι της Άρτας όπου χρειάστηκε να θυσιαστεί η γυναίκα του πρωτομάστορα για να στεριώσει το γεφύρι. Η ανθρωποθυσία που γίνεται με το χτίσιμο στα θεμέλια του γεφυριού ή σε μία κολώνα του ονομάζεται «στοίχειωμα». Το εντοιχισμένο θύμα γίνονταν το στοιχειό του χτίσματος και μπορούσε με τις υπερφυσικές του δυνάμεις που διέθετε να το προστατεύει από κάθε κίνδυνο. Πάνω σε αυτό το θρύλο της θυσίας της γυναίκας του πρωτομάστορα δημιουργήθηκε το δημοτικό τραγούδι «του γιοφυριού της Άρτας». Έχει ιδιαίτερη σημασία το θύμα να είναι η γυναίκα του πρωτομάστορα γιατί αυτός πρώτος προσπάθησε να νικήσει τις δυνάμεις της φύσης, να αγνοήσει τους φυσικούς νόμους. Επομένως έπρεπε να τιμωρηθεί, να πονέσει πολύ θυσιάζοντας την αγαπημένη του γυναίκα. Η απόφαση του πρωτομάστορα έρχεται μετά από εσωτερική σύγκρουση με τον εαυτό του. Ποια πράξη ήταν πιο ωφέλιμη; Να σώσει τη γυναίκα του ή το γεφύρι; Η γυναίκα του εκπροσωπεί τον ίδιο, το άτομό του, την προσωπική του ευτυχία. Το γεφύρι εκπροσωπεί το κοινωνικό σύνολο, το κοινωνικό συμφέρον. Ο πρωτομάστορας λοιπόν θυσιάζει το ατομικό του συμφέρον για το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου. Τα μεγάλα έργα, οι μεγάλες πράξεις που ωφελούν τον άνθρωπο απαιτούν θυσίες και ο πρωτομάστορας θυσίασε την αγαπημένη του γυναίκα. Ο λαογράφος Ν. Πολίτης λέει ότι: «ο θρύλος του γεφυριού της Άρτας» είναι μια επιβίωση των δοξασιών που επικρατούσαν στους διάφορους λαούς για να στεριωθεί ένα κτίσμα, πρέπει στα θεμέλιά του να σφαχτεί ή να εντοιχιστεί ένα ζώο. Στα μεγάλα οικοδομήματα οι ελληνικοί μύθοι και οι βυζαντινές δοξασίες απαιτούν θυσία ανθρώπων. Την ελληνική αυτή παράδοση αποδέχτηκαν και άλλοι λαοί της βαλκανικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο θρύλος για την ανθρωποθυσία στο γεφύρι της Άρτας συναντάτε στον ελληνικό χώρο σε 333 διαφορετικές παραλλαγές. Η ίδια παράδοση για τη θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα αναφέρεται και σε άλλα μεγάλα και γνωστά γεφύρια του ελληνικού χώρου, όπως το γεφύρι της Κυράς στην Πελοπόννησο και το γεφύρι του Πασά στη δυτική Μακεδονία. 6

8 Μέσα από το θρύλο του γεφυριού της Άρτας, που έχει πανάρχαιες ρίζες και τον συναντάμε στην λαϊκή παράδοση και των άλλων Βαλκανικών χωρών για τα δικά τους γεφύρια, παρουσιάζεται ο αγώνας του ανθρώπου να τιθασεύσει τη φύση. Ο αγώνας αυτός είναι πολύ δύσκολος. Ο άνθρωπος καταθέτει χρόνο, κόπο και χρήμα. Πολλές φορές οι προσπάθειές του δεν είναι πετυχημένες. Χρειάζεται να ξαναπροσπαθήσει. Οδηγείται κάποτε στα όρια της απελπισίας μπροστά στην αντίσταση που συναντά από τη φύση. Σε αυτές τις περιπτώσεις τα παλιά χρόνια ο άνθρωπος δεν έχει άλλη επιλογή από το να καταφεύγει στον εξευγενισμό της φύσης με ξόρκια, φτάνοντας ακόμη και στη θυσία αγαπημένων προσώπων. Τα λιθόκτιστα γεφύρια της Ηπείρου, διάσπαρτα, πανέμορφα, αναπόσπαστα κομμάτια του ηπειρώτικου πολιτισμού και της ηπειρώτικης παράδοσης, συνδυάζονται αρμονικά με τη φύση και προσδίδουν μια ιδιαίτερη γραφικότητα στα ποτάμια, πάνω από τα οποία στέκονται αγέρωχα. Είναι συνδεδεμένα με λαϊκούς μύθους, ανέκδοτα παροιμίες, μάχες, συνθηματικές λέξεις, ιστορικά γεγονότα, μαρτυρίες, θρύλους και παραδόσεις. Το γεφύρι στο Γκρέτσι στο Πωγώνι Ιωαννίνων 7

9 Το πέτρινο γεφύρι στον Άγιο Μηνά κάτω από το Δίλοφο Ζαγορίου Το γεφύρι του Καλογερικού ή Πλακίδα κοντά στα χωριά Κήποι και Κουκούλι του Κεντρικού Ζαγορίου 8

10 ΜΥΘΟΙ-ΘΡΥΛΟΙ-ΔΟΞΑΣΙΕΣ-ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΓΕΦΥΡΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ Ο θρύλος του γεφυριού της Άρτας Πουλάκι εδιάβη κι έκατσε αντίκρυ στο ποτάμι, δεν εκελάηδε σαν πουλί, μηδέ σαν χηλιδόνι, παρά εκελάηδε κι έλεγε ανθρωπινή λαλίτσα: "Αν δε στοιχειώσετε άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει, και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη, παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα, που έρχεται αργά τ' αποταχύ και πάρωρα το γιόμα." Ο θρύλος του γεφυριού της Άρτας έκανε το πέτρινο πέρασμα γνωστό στα πέρατα της οικουμένης, με βοηθό το τραγούδι που η δημοτική μούσα έβαλε στα χείλη των ανθρώπων. Αλλά και η ίδια η εικόνα του γεφυριού έχει κοσμήσει πίνακες, κεντήματα, χαλκογραφίες, νομίσματα και ξυλόγλυπτα κάνοντάς το αθάνατο και προσφέροντάς του μια θέση ανάμεσα στα υπόλοιπα θρυλικά ελληνικά μνημεία. Εκατοντάδες χρόνια πριν, έξω από την Άρτα, οι άνθρωποι θέλησαν να γεφυρώσουν τον Άραχθο ποταμό. Ήταν μεγάλο και δύσκολο σε εκτέλεση έργο, αλλά συγχρόνως και μεγάλης κοινωνικής σπουδαιότητας. Για να γίνει το γεφύρι δούλευαν πολλοί και ονομαστοί για την τέχνη τους μάστορες και ακόμη περισσότεροι μαθητάδες (σαράντα πέντε μάστοροι και εξήντα μαθητάδες). Το πρωί το γεφύρι το χτίζανε και το βράδυ αυτό γκρεμίζονταν. Μεγάλη στενοχώρια κυρίευσε τον πρωτομάστορα και όλους τους άλλους. Ένα πουλί πέρασε και στάθηκε αντίκρυ στο ποτάμι. Δεν κελαηδούσε όπως τα πουλιά, αλλά κελαηδούσε με ανθρώπινη λαλιά και είπε πως έπρεπε να θυσιαστεί στα θεμέλια η γυναίκα του πρωτομάστορα για να στεριώσει το γεφύρι (και μη στοιχειώσετε άνθρωπο, μη ξένο, μη διαβάτη, παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα). Το γεφύρι έπρεπε να στοιχειώσει. Τα λόγια του πουλιού έριξαν τον πρωτομάστορα σε βαθιά μελαγχολία. Η θέση του ήταν απελπιστική. Μπροστά όμως στο κοινό καλό 9

11 έστειλε μήνυμα με το πουλί στην αγαπημένη του γυναίκα να ετοιμαστεί αργά και να τους επισκεφτεί όσο πιο αργά γίνεται( αργά ντυθεί, αργά αλλαχτεί, αργά να πάει το γιόμα). Το πουλί όμως παράκουσε και μετέφερε το μήνυμα διαφορετικά, δηλαδή να πάει όσο πιο γρήγορα γίνεται. Η μοίρα όμως της γυναίκας ήταν προκαθορισμένη. Σύντομα η ανυποψίαστη γυναίκα βρέθηκε κοντά στον άντρα της και στους άλλους μαστόρους (να τηνε και εξανάφανε από την άσπρη στράτα). Στην ερώτησή της γιατί είναι όλοι στενοχωρημένοι και ιδίως ο πρωτομάστορας, της απάντησαν πως έχασε το δαχτυλίδι του στα θεμέλια. Πρόθυμη αυτή κατεβαίνει να το βρει ( μάστορα μην πικραίνεσαι κι εγώ πάω να στο φέρω). Αμέσως μάστορες και μαθητάδες άρχισαν να τη χτίζουν ζωντανή. Τότε κατάλαβε τη μοίρα της. Ήταν η ίδια με των δύο άλλων αδερφών της, που έχτισαν η μία τον Δούναβη και η άλλη τον Ευφράτη. Φοβερή κατάρα βγαίνει από το στόμα της για την τύχη της γέφυρας και για τους διαβάτες της. Οι εργάτες όμως της θυμίζουν ότι έχει ακόμη έναν αδερφό στην ξενητιά που μπορεί να διαβεί το γεφύρι και να κινδυνέψει και αυτός. Η αδελφική αγάπη υπερισχύει κι αμέσως η κατάρα μετατρέπεται σε ευχή. Το γεφύρι να στεριώσει και να πετρώσει. Η ιστορική έρευνα διατυπώνει, ότι ο θρύλος αυτός έκρυβε πολλά χρόνια μια ιστορική αλήθεια για την περιοχή της Άρτας και γενικότερα της Ηπείρου. Όταν χρειάστηκε να περάσει από τη περιοχή μεγάλη δύναμη τουρκικού στρατού ζητήθηκε η βοήθεια των κατοίκων για τη δημιουργία μιας γέφυρας. Τότε προστρέξανε πάρα πολλοί δηλώνοντας ότι γνωρίζουν να κτίζουν, προκειμένου να κερδίσουν κάποια εύνοια. Όταν όμως έμαθαν οι κάτοικοι το σκοπό για τον οποίο θα πέρναγε το τουρκικό ασκέρι πήγαιναν τη νύκτα και γκρέμιζαν ότι την προηγούμενη οι ίδιοι είχαν φτιάξει. Όταν οι Τούρκοι ζήτησαν να μάθουν γιατί αργεί τόσο πολύ το έργο, εκείνοι απάντησαν ότι τελικά είναι στοιχειωμένο το μέρος, πιστεύοντας ότι οι Τούρκοι ή δεν θα περνούσαν ή ότι θα επέστρεφαν. 10

12 Τότε ο Tούρκος διοικητής (πουλάκι) διέταξε τη σύλληψη του Πρωτομάστορα και της γυναίκας του και τη θανάτωσή τους. Τότε φοβούμενοι όλοι οι άλλοι Έλληνες που συμμετείχαν στο έργο της ανέγερσης της γέφυρας για τη τύχη που θα τους περίμενε, έσπευσαν και ολοκλήρωσαν το γεφύρι συνοδεύοντας με κατάρες το τουρκικό ασκέρι, αναπολώντας την αλλοτινή δόξα της φυλής που επί Μ. Αλεξάνδρου έφθασαν από Δούναβη μέχρι Ευφράτη. Μετά όμως την εθνεγερσία του 1821 και αναμένοντας την απελευθέρωσή τους από τον ελληνικό στρατό (αδελφό στη ξενιτιά), οι προηγούμενες κατάρες έγιναν ευχές. 11

13 Το γεφύρι της Νονούλως Πρόκειται για ένα πέτρινο μονότοξο γεφύρι, κατασκευασμένο στις αρχές του 20 ου αιώνα στη περιοχή του Πωγωνίου. Βρίσκεται στη τοποθεσία «Ξυλογέφυρο», που είναι έξω από το χωριό Δολό, στη χαράδρα του Κουβαρά και γεφυρώνει το ομώνυμο ρέμα. Το γεφύρι κατασκευάστηκε το 1908 και χορηγός του ήταν, όχι κάποιος πλούσιος κάτοικος της περιοχής όπως συνήθως συμβαίνει σε αντίστοιχες περιπτώσεις, αλλά μια φτωχή γυναίκα. Η γιαγιά Νόννω ή Νοννούλω που ζούσε μόνη της στο χωριό Δολό. Την εποχή εκείνη η φτωχή γυναίκα περνούσε συχνά από τη παλιά ξύλινη γέφυρα που προϋπήρχε στο σημείο αυτό. Πήγαινε τακτικά με το γαϊδουράκι της φορτωμένο ξύλα στην Πωγωνιανή για να τα πουλήσει... Η παλιά όμως γέφυρα ήταν πολύ επικίνδυνη και η Νόννω με το ζώο της δυσκολευόταν να περάσει. Το ίδιο φυσικά συνέβαινε και με όλους όσους έφταναν στο σημείο αυτό και προσπαθούσαν να περάσουν το γεφυράκι. Το πέρασμά του έκρυβε πολλούς κινδύνους, ιδιαίτερα όταν το ρέμα του Κουβαρά ήταν «φουσκωμένο» και γι αυτό, αρκετά συχνά, η διέλευσή του αποδεικνύονταν θανάσιμη παγίδα. Τότε η γιαγιά Νόννω πήρε τη σπουδαία απόφαση να βάλει ένα τέλος στον εφιάλτη. Από τα λιγοστά χρήματα που μάζευε άρχισε να αποταμιεύει ένα ποσό με σκοπό να μαζευτούν τα λεφτά που χρειάζονταν για κατασκευαστεί στη περιοχή ένα νέο και ασφαλές γεφύρι. Τα απαιτούμενα χρήματα τελικά μαζεύτηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα και έτσι το 1908 στήθηκε το νέο πέτρινο γεφύρι, στερεωμένο στα βράχια που υπάρχουν στη κοίτη του ρέματος. Έχει ύψος περίπου 7 μέτρα, ενώ άλλα τόσα υπολογίζεται ότι είναι και το άνοιγμα του. Στις πλευρές του καταστρώματός του έχει κτιστεί χαμηλό στηθαίο, που εξασφαλίζει ακόμη περισσότερο την άνετη και ασφαλή διέλευση των διερχόμενων, κάνοντας έτσι πραγματικότητα το όνειρο της χορηγού του. 12

14 Το γεφύρι του Καπετάν Αρκούδα Κοντά στο χωριό Δίλοφο (πρώην Σοποτσέλι) του κεντρικού Ζαγορίου, στη τοποθεσία «Σκούρτη» βρίσκεται το γεφύρι του Αρκούδα. Πρόκειται για ένα μονότοξο κτίσμα με ύψος περίπου 3,5 μέτρων, μήκος που φτάνει σχεδόν τα 9 μέτρα, ενώ στις πλευρές του καταστρώματός του φέρει αραιές αρκάδες. Κτίστηκε το 1806 με χορηγία 40 Ναπολαιόντιων νομισμάτων, του Εβραίου Ιωαννίτη Σολομώντα Ματσίλη, που στο σημείο εκείνο κατά τη διάρκεια μιας κακοκαιρίας, είχε κινδυνέψει να χάσει τη ζωή του. Γι αυτό και το γεφύρι παλιότερα λέγονταν και «γεφύρι του Εβραίου». Είναι επίσης γνωστό και με μια άλλη ονομασία, ως «γεφύρι του Λάβδα». Την τρίτη ονομασία του, ως «γεφύρι του Καπετάν Αρκούδα» την πήρε από τον Σαμαρινιώτη οπλαρχηγό Γιώργο Αρκούδα, που στις 6 Αυγούστου 1906 δολοφονήθηκε στην περιοχή, από τις οθωμανικές αρχές. Σε ανάμνηση αυτού του ιστορικού γεγονότος, οι κάτοικοι της περιοχής έδωσαν το όνομα του ήρωα καπετάνιου στο γεφύρι, ονομασία που από τις αρχές του 20 ου αιώνα επικράτησε των προηγούμενων. Ένα παλιό δημοτικό τραγούδι της περιοχής μας εξιστορεί τα γεγονότα που συνέβησαν εκεί τον Αύγουστο του 1906: «Τρεις περδικούλες κάθονταν ψηλά στη Τσούκα Ρόσια, η μια τηράει τα Γιάννινα κι η άλλη το Ζαγόρι η Τρίτη η μικρότερη μοιρολογάει και λέει: Αρκούδας εσκοτώθηκε στου Λάβδα το γεφύρι, τρεις ντουφεκιές του έριξε ο Λάμπρος ο ντραγάτης η μια τον πήρε ξόφαλτσα κι η άλλη στο ποδάρι η τρίτη ήταν φαρμακερή, τον πήρε στη καρδιά του τον πήραν και τον πάησαν εκεί στην πέρα χώρα.» 13

15 Η ΓΕΦΥΡΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ: Η ιστορία της θυμίζει παραμύθι Μια αυγή, άκουσε πολύ βαθιά μέσα του ν ανεβαίνει η φωνή του Θεού του ο πάτερ Διονύσιος. Φώναξε του Στεφανή: - Η ξυλεία κ η πέτρα από τα νταμάρια να κατέβει κάτω στην πεδιάδα, διάταξε. Ο παραγιός κοντοστάθηκε. - Άλλαξες γνώμη για τη θέση της; Όμως κινδυνεύει κοντά στο ποτάμι, τόλμησε. - Τι πράμα; ρώτησε ο καλόγερος. - Η εκκλησιά, είπε το παιδί. - Δεν θα χτίσουμε εκκλησιά, είπε. Και κανένας πια δεν θα κινδυνεύσει Μπήκε η άνοιξη. Ο ήλιος άρχισε να ψήνει τα καλαμπόκια, τα κορμιά των εργατών Κάτω απ το μυστρί και τη βαριά το γιαπί κάθε μέρα πιο πάνω. Χαράματα τυφλά ο ποταμός τους δρόσιζε τα μέτωπα κι αυτοί τον πολεμούσαν Φωνάζονται πια με τα μικρά τους ονόματα, ο Βλάσης, ο Γιώργης, ο Αρτέμης, «Γιώργη φέρε το τρυπάνι, Βλάση τη σκάλα, Αρτέμη πιο λιανή πέτρα». Μια μέρα ήρθε ο Αρτέμ-μπέης καβαλάρης. - Ο Αλλάχ να σας ευλογεί, είπε. Τι χτίζετε; - Ένα γεφύρι, είπε ο πρωτομάστορας..! Είναι ένα μικρό απόσπασμα από το πάρεργο ενός ποιητή, λογοτεχνική προσέγγιση από το Γιάννη Δάλλα ενός, σημαντικού για το γενέθλιο τόπο του, γεγονότος: την κατασκευή του γεφυριού του Καλόγηρου στη Φιλιππιάδα της Πρέβεζας. Ο ηγούμενος ενός μοναστηριού της περιοχής του Προφήτη Ηλία αποφάσισε στα μέσα του 19 ου αιώνα να ενώσει τον Λούρο με ένα πέτρινο τοξωτό γεφύρι. Το χειμώνα τα νερά από τις βροχές στην περιοχή επεκτείνονταν τόσο που σχημάτιζαν λίμνη, για αυτό και η απόφαση ήταν τολμηρή. Η κατασκευή ήταν δύσκολη διήρκησε κάμποσα χρόνια πάντα όμως με την χρηματική υποστήριξη του μοναστηριού, η οποία ανήλθε στα γρόσια Μόνο οι ηγούμενοι άλλαξαν. Το γεγονός, με πολύτιμες λεπτομέρειες, καταγράφεται, σαν ενθύμηση, 14

16 σε εκκλησιαστικό βιβλίο της Άρτας, γύρω στα Το 1853 τον Φεβρουάριο άρχισε η οικοδομή της γεφύρας Ινάχου ποταμού με έξοδα του Πανοσιώτατου καθηγουμένου της Ιεράς και Σεβάσμιας ενοριακής μονής του προφήτη Ηλία κ. Διονυσίου από το Λευτεροχώρι, ο οποίος δεν πρόφθασε να το τελειώσει, διότι το 1857 τον Απρίλιο απεβίωσε. Ο διάδοχος αυτού, ο κ. Ιερόθεος από την Άρτα τελειοποίησε τη γέφυρα μαζί με τις έξω καμάρες κα με δαπάνες από την ίδια ιερά μονή. Το πρώτο και το δεύτερο στοίχισε υπέρ τα γρόσια. Τελείωσε αυτό γύρω στα τέλη του έτους Αυτό αναφέρεται στην ενθύμηση. Τα παραπάνω επαληθεύονται, τουλάχιστον όσον αφορά τα πρόσωπα, απ όσα έγραψε, δέκα χρόνια αργότερα, ο Ιωάννης Λαμπρίδης, ο οποίος, ας σημειωθεί, αγνοούσε τότε την ενθύμηση - θα δημοσιευτεί μόλις στα 1929 στο περιοδικό «Ηπειρωτικά Χρονικά». Ωστόσο, μεταξύ τους, επισημαίνονται μικρές διαφορές στο χρόνο αποπεράτωσης του έργου και στο ύψος της συνολικής δαπάνης. Να δούμε τι έγραψε ακριβώς και ο Λαμπρίδης: Ο ηγούμενος της Μονής αυτής Διονύσιος από το Ελευθεροχώρι κατέβαλε 640 οθωμανικές λίρες για την κατασκευή της γέφυρας στον ποταμό Λούρο μεταξύ των τμημάτων Καρβασαρά και Κάμπου και των χωριών Χαλκιάδες και Ελευθεροχώρι. Ο διάδοχος αυτού Ιερόθεος ο Μπάικος από την Άρτα για την αποπεράτωση του έργου (1867) έδωσε 360 οθωμανικές λίρες. Ίσως οι πληροφορίες που μας δίνει ο άγνωστος ιερωμένος που έγραψε την ενθύμηση να είναι πιο ακριβείς γιατί βρισκόταν πιο κοντά στο χώρο και το χρόνο που συνέβη το γεγονός. Το γεφύρι του Καλόγηρου ανατινάχτηκε τη δεκαετία του 1940, στα χρόνια της κατοχής! Τελικά, χρειάστηκε καιρός πολύς, για να βρεθούν αληθινά ντοκουμέντα σε σχέση με το γεφύρι. Έτσι αποκαλύφθηκε η φιγούρα του χαμένου γεφυριού. Σε δύο φωτογραφίες ντοκουμέντα το γεφύρι φαίνεται μέσα στους βάλτους σχεδόν αχρηστεμένο να περιμένει την τελική του καταστροφή (1941). Η μία περιλαμβάνεται στο λεύκωμα της Μαρίας Χρουσάκη που τύπωσε η Εθνική Πινακοθήκη το Στο λεύκωμα αυτό, βλέπουμε το γεφύρι μέσα στους βάλτους, σχεδόν αχρηστευμένο, να περιμένει το τέλος του που πλησιάζει. Η Χρουσάκη το βρήκε και το αποθανάτισε το 1941, όταν ανέβαινε στο μέτωπο. Ενώ η άλλη είναι τραβηγμένη από τον Fred Boissonnas πριν σχεδόν 100 χρόνια. Το γεφύρι είχε χτιστεί στη δυτική άκρη του κάμπου της Άρτας, κάτω από το ύψωμα Ηλιοβούνι (560 υψόμετρο.) όπου και το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία. 15

17 Πιο κοντινά του χωριά, το Ελευθεροχώρι και η Φιλιππιάδα. Μετά το 1881, ανάμεσά τους, θα χτιστεί κι η Νέα Φιλιππιάδα.. Ο δρόμος που διασχίζει τους αρχικά δύο, μετέπειτα τρεις οικισμούς φεύγοντας για το γεφύρι, είναι τότε ένα στενό, χαμένο στη βλάστηση, μονοπάτι. Ο κεντρικός δρόμος Άρτας - Ιωαννίνων, ξεκινώντας απ τη Σαλαώρα, το επίνειό τους, περνά ανατολικότερα, από Χανόπουλο και Γκρίμποβο, κατευθυνόμενος στα Πέντε Πηγάδια. Όσοι έρχονται από Πρέβεζα, πρέπει να ανεβαίνουν στις δυτικές πλαγιές του Λιοβουνιού, να κατεβαίνουν στο ξύλινο πια γεφύρι της Πάσσενας, στην Παντάνασσα, και να συναντούν το μεγάλο δερβένι στα Μουλιανά (Γοργόμυλο). Λοιπόν, σ αυτόν τον κάμπο, βάλτο, που όλοι αποφεύγουν, δεν μπορούν να διασχίσουν, το γεφύρι του Καλόγηρου φαντάζει το λιγότερο άχρηστο. Τα πράγματα αρχίζουν να αλλάζουν και μάλιστα ραγδαία γύρω στο 1890, που γίνεται η νέα χάραξη του δρόμου Άρτας - Ιωαννίνων μέσω Φιλιππιάδας. Από τότε το γεφύρι αποκτάει άλλη σημασία. Συναντιούνται σ αυτό όλοι οι δρόμοι που επικοινωνούν τη νότια Ήπειρο. Ο πάτερ Διονύσιος, με το έργο του, αν μη τι άλλο, είχε προβλέψει το μέλλον. Το κυρίως γεφύρι, βασική και βοηθητική καμάρα, χτίζει, 1853 με 1857, ο ηγούμενος της Μονής Προφήτη Ηλία, Διονύσιος από το Ελευθεροχώρι. Οι δύσκολες συνθήκες της περιοχής αναγκάζουν τον επόμενο ηγούμενο, Ιερόθεο Μπάικο από την Άρτα, να συνεχίσει, να μεγαλώσει εκατέρωθεν, το έργο, χτίζοντας, ως το 1861, τις έξω καμάρες. Μεγάλο και δύσκολο το γεφύρι, πολλά τα χρόνια, πολλά και τα χρήματα που χρειάστηκαν, αντίστοιχα 9 χρόνια, παραπάνω από λίρες. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν η κυκλοφορία αυξάνεται, οι Τούρκοι προσπαθούν να λύσουν το πρόβλημα του χειμώνα κατασκευάζοντας τη μακριά οδογέφυρα Χαμηδιέ. Το πέτρινο παλιό τοξωτό γεφύρι συνεχίζει να λειτουργεί, τουλάχιστον το καλοκαίρι, επιβάλλοντας τ όνομά του στο χώρο, την αισθητική του στο χρόνο Στους αγώνες 12-13, για να προωθούνται στο μέτωπο εφόδια απ τον πλωτό Λούρο, καταστρέφεται τμήμα του, που αμέσως μετά επισκευάζεται. Στα σκληρά χρόνια της κατοχής, τη νύχτα από 4η προς 5η Ιουλίου του 1943, ανατινάζεται και χάνεται οριστικά το δίτοξο όπως ήταν στην αρχή- γεφύρι του Καλόγηρου. Σήμερα, διατηρούνται τμήματα των ακρόβαθρων, για να θυμίζουν σ όσους ξέρουν. Κοντά τους και μια μαρμάρινη πλάκα που έστησε, «εις μνήμην», ο τελευταίος ηγούμενος του μοναστηριού -πριν κι αυτό εγκαταλειφθεί. (Αρχείο πέτρινων γεφυριών-κείμενα Σπύρου Μαντά) 16

18 Το γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορου Το πέτρινο γεφύρι του Κόκκορου, φορτισμένο υπέρμετρα στη φαντασία του κόσμου, πρωταγωνιστεί σε διάφορα δρώμενα του τότε. Στο Ζαγόρι ένα στενό, ψηλό γεφύρι «το γεφύρι του Κόκκορου», παίζει καθοριστικό ρόλο στη σκηνή ενός ιδιότυπου λαϊκού δικαστηρίου. Θυμάται ένας ηλικιωμένος και διηγείται..: «Εδώ, στου Κόκκορου το γιοφύρι, όχι το σημερινό, το παλαιότερο, ήταν έτσι φτιαγμένο, που το χρησιμοποιούσαν για να τιμωρούν του ζωοκλέφτες. Να πως γινότανε: όταν έναν τον υποψιάζονταν, ή τον έπιαναν να κλέβει, κι αυτός διαμαρτυρόταν ότι είναι ψέματα, είναι αθώος, και τέτοια, του έλεγαν: «Πάρε αυτή τη γίδα, βάλτη στον ώμο και πέρνα από δω να πας πέρα». Αλλά να είναι το γιοφύρι πλημμυρισμένο! Αν περνούσε με τη γίδα, ήταν αθώος, ήταν απόδειξη. Όσοι όμως πνίγονταν, ήταν ένοχοι. Γι αυτό τιμωρούνταν». Το 1940 μετά την κήρυξη του πολέμου, δίπλα στο γεφύρι στήθηκε μια ξύλινη γέφυρα για να μπορούν ευκολότερα να μεταφερθούν πολεμοφόδια και τρόφιμα στον σταθμό που υπήρχε στο Καπέσοβο. Από εκεί οι γυναίκες της περιοχής φορτωνόταν και μετέφεραν τα υλικά στο Βρυσοχώρι όπου ο Ελληνικό στρατός προσπαθούσε να αναχαιτίσει και τελικά τα κατάφερε, τους Ιταλούς εισβολείς. Η ξύλινη κατασκευή έμεινε όρθια από τις αρχές του Νοέμβρη του 1940 ως τις 12 Δεκεμβρίου της ίδιας χρονιάς, όταν και παρασύρθηκε από τα φουσκωμένα νερά του ποταμού. Δίπλα από το γεφύρι υπάρχει μια σπηλιά και λέγεται ότι εκεί ήταν ένα από τα κρησφύγετα του λήσταρχου Νταβέλη. Ο Νούτσος Κοντοδήμος από το Βραδέτο χρηματοδότησε την κατασκευή του γεφυριού, το οποίο πήρε το όνομα του ευεργέτη. Λέγεται και γεφύρι του Κόκκορη (ή Κόκκορου) γιατί, ο Κόκκορος από το Κουκούλι, που είχε μύλο εκεί, διέθεσε το 1910 χρήματα για την επισκευή του. 17

19 Μια ζαγορίσια πρόληψη Από την αρχαία ακόμη εποχή τα ποτάμια είχαν λατρευτεί σαν θεοί και είχαν κάποτε παρασταθεί με μορφή ταύρου ή φιδιού που χε κεφάλι ανθρώπινο (Αχελώος). Αλλά και στα αετώματα των ναών, οι όποιες παραστάσεις συνήθιζαν να κλείνουν, στις άκρες της βάσης τους, με προσωποποιημένους ποτάμιους θεούς (Κηφισός, Αλφειός, Αώος). Έτσι κι ο λαός, με διάφορες εκδηλώσεις επιδίωκε την εύνοιά τους για να επιτύχει την ευφορία της γης, αλλά και τη δική του ευγονία. Συνέχεια όλων αυτών των αντιλήψεων, θα πρέπει να θεωρηθεί και μια πρόληψη που μέχρι τα τελευταία χρόνια επικρατούσε στο Ζαγόρι της Ηπείρου. Εκεί, όποια γυναίκα γεννούσε το παιδί της πεθαμένο, αφού κατέβαινε στο πιο κοντινό ποτάμι, έσπρωχνε μέσα στο νερό, από την κορυφή της καμάρας κάποιου γεφυριού, μία ή περισσότερες αρκάδες του, τις όρθιες δηλαδή πέτρες που υπήρχαν κατά μήκος των δύο πλευρών του γεφυριού και έκαναν την διάβασή του πιο ασφαλή. Ήταν τέτοιες οι συνέπειες αυτής της πράξης, που πολλά στην περιοχή γεφύρια κυριολεκτικά ξεδοντιάστηκαν. Τι πιο φυσικό από τη λύπη μιας γυναίκας που μόλις την τελευταία στιγμή αποτυγχάνει να γίνει μητέρα! Πίσω, όμως, από κάθε λύπη, βαθιά μέσα μας, φωλιάζει πάντα και ένα ακαθόριστο μίσος που ψάχνει να βρει τον φταίχτη. Στην περίπτωση της γυναίκας από το Ζαγόρι από μια λανθάνουσα στο υποσυνείδητο διαίσθηση, φαίνεται να εντοπίζεται ο παλιός προστάτης της ευγονίας, ο ποταμός, που, όμως, αυτήν την αδίκησε. Το παιδί της γεννήθηκε πεθαμένο. Ακολουθεί η εκδίκηση του ποταμού από την γυναίκα πετροβολώντας τον. Υπάρχουν καταγραμμένες πολλές τέτοιες περιπτώσεις αντίδρασης στη λαϊκή συμπεριφορά. Το ότι εδώ η γυναίκα του Ζαγοριού διαλέγει να τιμωρήσει το ποτάμι από ένα γεφύρι, δεν είναι τυχαίο. 18

20 Πρόκειται ακριβώς για την κατασκευή που στην ντόπια αντίληψη ταπείνωσε τον ατίθασο ποταμό γεφυρώνοντάς τον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεφύρι του Μίσιου. Αναφέρεται ότι αντικαταστάθηκαν οι αρκάδες του καταστρώματός του, με προστατευτικό στηθαίο και αυτό γιατί οι μεγάλες όρθιες πέτρινες πέτρες (αρκάδες) του γεφυριού είχαν υποστεί φθορές εξαιτίας αυτής της παλιάς ζαγορίσιας πρόληψης. Κάθε γυναίκα της τότε εποχής που δεν έφερνε στον κόσμο ζωντανό παιδί, ανέβαινε στο γεφύρι και έριχνε μια από τις αρκάδες του. Το γεφύρι του Μίσιου 19

21 Το έγκλημα στο γεφύρι της Κλειδωνιάς Η περιοχή του γεφυριού της Κλειδωνιαβίστας ( ή Κλειδωνιάς) είναι συνδεδεμένη μ ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα που συνέβησαν στο Ζαγόρι και που για αιώνες έμεινε χαραγμένο στην μνήμη των κατοίκων του. Ένα άγριο φονικό που στη συνέχεια το ακολούθησε και «βεντέτα» οδήγησε στη διάλυση του παλιού χωριού Αγίου Μηνά. Πιο συγκεκριμένα: στα τέλη του 16ου αιώνα οι οικογένειες των Γεραίνη και Σταμάτη, δυο από τις μεγαλύτερες οικογένειες του παλιού χωριού Αγίου Μηνά ((χωριό που βρισκόταν κτισμένο κοντά στη περιοχή «Καστράκι», γειτονική περιοχή με το χώρο του γεφυριού), συγκρούστηκαν για λόγους τιμής. Κάποιοι υποστηρίζουν επίσης ότι η διαμάχη δεν έγινε μεταξύ δυο διαφορετικών οικογενειών, αλλά μεταξύ δυο απογόνων της ίδιας οικογένειας, του Γεραίνη Σταμάτη. Ο Άγιος Μηνάς ήταν ένα από τα παλιά χωριά του Ζαγορίου και σύμφωνα με τον Ηπειρώτη γιατρό και ιστοριοδίφη Ιωάννη Λαμπρίδη, στους βυζαντινούς καιρούς ο πληθυσμός του οικισμού έφτανε τους 700 κατοίκους. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρει, η κόρη του Γεραίνη ξεκίνησε ντυμένη νύφη μαζί με τους οικείους της, πηγαίνοντας προς το σπίτι του γαμπρού. Τότε λέγεται ότι ο συγχωριανός τους Σταμάτης, που είχε λόγους να μην επιθυμεί να γίνει ο γάμος, έχοντας μαζί του συγγενείς και φίλους του, έστησε ενέδρα στη γαμήλια πομπή την ώρα που αυτή περνούσε από το παλιό γεφύρι της περιοχής. Το γεφύρι αυτό στις αρχές του 19 ου αιώνα κατέρρευσε και στη θέση του το 1853 κτίσθηκε το νέο πέτρινο γεφύρι που υπάρχει ως τις μέρες μας. Όταν η νύφη και η συνοδεία της έφτασε στην περιοχή τότε ο Σταμάτης και οι δικοί του, τους επιτέθηκαν. Στο σημείο αυτό δόθηκε μάχη στην οποία σκοτώθηκε ο Γεραίνης, η γυναίκα του 20

22 καθώς και δυο συγγενικά τους πρόσωπα (ξαδέλφια της νύφης). Οι βιαιοπραγίες όμως δεν σταμάτησαν, και τα επόμενα χρόνια τα αιματηρά επεισόδια μεταξύ των δυο οικογενειών συνεχίστηκαν. Ακόμη και οι παρεμβάσεις των οθωμανικών αρχών δεν στάθηκαν ικανές να σβήσουν το μίσος των δυο αντιμαχόμενων πλευρών. Οι κάτοικοι του χωριού μη μπορώντας να αντέξουν τη κατάσταση το εγκατέλειψαν οριστικά. Κάποιοι από αυτούς λέγεται ότι ενσωματώθηκαν στα Κάτω Σουδενά και μάλιστα γιορτάζουν την ημέρα του Αγίου Μηνά. Η αιματηρή συμπλοκή και τα όσα ακολούθησαν, όπως ήταν φυσικό σοκάρισαν τους κατοίκους της περιοχής και για πολλά χρόνια το σημείο του γεφυριού, ήταν στην μνήμη τους συνδεδεμένο, με τα βίαια αυτά γεγονότα. Μάλιστα κατά τα ήθη της περιοχής, τα όσα συνέβησαν εκεί καταγράφηκαν και μνημονεύονται από ένα παλιό Ζαγορίσιο τραγούδι, που μας το μεταφέρει ο Ιωάννης Λαμπρίδης στο βιβλίο του «Ζαγοριακά»: «Κοράσιο ετραγούδαγε, πέρδικα, περδικούλα μου, λέει επάνω στο γεφύρι, γιάς Γεραίνη μ, κόρη μ γιάς, και το γεφύρι εσείσθηκε, πέρδικα, περδικούλα μου λέει, κι ο ποταμός εστάθη. Κι το θεριό αντικρίθηκε λέει, από δεξιά καμάρα για πέστο, πέστο κόρη μου λέει, μεταδευτερωσέ το. Τι το καλό έχω να ειπώ Και να δευτερώσω; Έχασα κύριον και κυρά λέει, και δυο πρώτα ξαδέρφια». Τα γεγονότα αυτά υπολογίζεται ότι συνέβησαν μετά το 1571, γιατί τη χρονιά εκείνη, σύμφωνα με τον Ιωάννη Λαμπρίδη, ο Γεραίνης και ο Σταμάτης έκτισαν μαζί στο χωριό τους τη «Μεγάλη εκκλησιά». Το γεγονός αυτό σύμφωνα με τον Ηπειρώτη λόγιο μαρτυρούσε επιγραφή που βρισκόταν στο πίσω μέρος της Αγίας Τράπεζας στο ιερό του ναού.. Το γεφύρι της κλειδωνιάς στο Βοϊδομάτη 21

23 Το γεφύρι του Παπαστάθη Για την κατασκευή του γεφυριού υπάρχουν αρκετές παραδόσεις και διάφορες εκδοχές για το χορηγό και την ονομασία του. Στις παραδόσεις αυτές αναφέρεται ότι χορηγός ήταν κάποιος ηγούμενος, αλλά γίνεται σύγχυση των μονών Κηπίνας και Βύλιζας. Κάποιες από αυτές τις παραδόσεις επιχειρούν να ερμηνεύσουν και το όνομα του γεφυριού, θεωρώντας ότι Παπαστάθης ήταν το όνομα του ηγούμενου. Αναφέρεται επίσης ότι τα χρήματα που δόθηκαν για την κατασκευή του γεφυριού προέρχονταν από κάποιους ληστές, που θέλησαν να κλέψουν το μοναστήρι, αλλά με θαυματουργό τρόπο τράπηκαν σε φυγή και εγκατέλειψαν τα χρήματα. Όταν πλημμυρίζει το ποτάμι, οι κάτοικοι των γύρω χωριών ισχυρίζονται ότι ακούν τις φωνές ενός αράπη κι ενός κόκκορα που, κατά την παράδοση, θάφτηκαν στη θεμελίωση του γεφυριού. Όταν χτιζόταν το γεφύρι ο Παπαστάθης έριξε λίρες στα θεμέλια. 22

24 Η γέφυρα του Κοράκου Η ιστορική γέφυρα του Κοράκου βρίσκεται στις περιοχές Αργιθέας του Ν. Καρδίτσας και Πηγές του Ν. Άρτας, στα όρια των νομών Άρτας και Καρδίτσας. Χτίστηκε το Ήταν το μεγαλύτερο μονότοξο γεφύρι στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια. Γεφύρωνε τον Αχελώο ποταμό. Η γέφυρα δεν υπάρχει πια. Γκρεμίστηκε στις 28 Μαρτίου το 1949 κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Σώζονται μόνο κάποια ερείπια από τα βάθρα και η μία από τις δύο κούλιες (τουρκικά φυλάκια που υπήρχαν ένα σε κάθε πλευρά). Ήταν ένα γεφύρι που συνέδεσε το όνομά του με πολύ σπουδαία ιστορικά γεγονότα της Ελλάδας. Mεγάλο ενδιαφέρον κρύβει και η ονομασία της γέφυρας του Κοράκου. Ο Λαμπρίδης γράφει πως «ονομάσθη δ' ούτος εκ του από το μέσο ταύτης κρεμασμένου σιδηρού κόρακος» ενώ ο Σεραφείμ Ξενόπουλος πιστεύει ότι: «...εστηριμένη ούσα παράδοξος επί δυο βουνών, εν τω μέσω των οποίων ο μέγιστος της Ελλάδος ποταμός Αχελώος, καλείται του Κοράκου, διότι ως λέγεται ο διερχόμενος αυτήν φαίνεται ένεκα υπερβολικού ύψους αυτής, ως τι κόραξ κάτωθεν...». Και με τις δυο όμως αυτές γνώμες φαίνεται να διαφωνεί η παράδοση εντελώς. Του Λαμπρίδη την άποψη την απορρίπτει, του Ξενόπουλου την προεκτείνει προτείνοντας τις δικές της διαφορετικές ερμηνείες. Ρίχνοντας ο Άγιος Βησσαρίωνας τον σταυρό στο ποτάμι, υποστηρίζει η πρώτη άποψη, θέλησε να μάθει πως φαινόταν ανεβασμένος πάνω στην τεράστια καμάρα. «Σαν κόρακας δέσποτα», απάντησε γελώντας το πλήθος (κατά άλλη 23

25 εκδοχή ο πρωτομάστορας), που έχοντας καλύψει τους γύρω χώρους παρακολουθούσε την τελετή με ενθουσιασμό. «Αϊ, γεφύρι του Κόρακα ας είναι τότε το όνομά του» αποφάσισε ο Μητροπολίτης που ήταν αυτός που έδωσε τα χρήματα για την κατασκευή της γέφυρας. Υπάρχει όμως και μια διαφορετική άποψη: Όταν τελείωσε λέει το γεφύρι, όλα τα ξύλα που είχαν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του (σκαλωσιές, υποστηρίγματα, κρεβάτια, καλούπια), πήραν από άγνωστη αιτία φωτιά, προτού ακόμα προλάβουν οι μάστορες να τα απομακρύνουν. Αποτέλεσμα ήταν ο πολύς καπνός να το καταμαυρίσει και έτσι σιγά-σιγά να του κολλήσουν και το παράξενο το όνομα. Τέλος μια τρίτη ιστορία μιλάει για ένα αληθινό αυτή τη φορά κοράκι, που όταν τελείωσε ο αγιασμός πήγε και στάθηκε πάνω στην καμάρα προκαλώντας την έκπληξη του κόσμου και στη συνέχεια την αυθόρμητη αντίδραση του. 24

26 Το γεφύρι της Πλάκας Ένα από τα ωραιότερα μονότοξα γεφύρια της Ελλάδας, δείγμα εξαιρετικής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Βρίσκεται στον Ν. Ιωαννίνων στην περιοχή Ραφταναίοι, στον οικισμό της Πλάκας. Πρόκειται για το μεγαλύτερο μονότοξο γεφύρι της Ελλάδας, έργο τζουμερκιωτών μαστόρων. Η παράδοση λέει πως για το στέριωμα του γεφυριού έχτισαν άνθρωπο. Άλλοι ισχυρίζονται πως έχτισαν έναν Τούρκο και άλλοι μια επιληπτική κοπέλα από το Μονολίθι. Η παράδοση επίσης λέει πως για το κονίαμα με το οποίο ενώθηκαν οι πέτρες του γεφυριού χρειάστηκαν τα ασπράδια από αβγά! 25

27 Το γεφύρι της Κυράς Στη περιοχή της Μπαλντούμας, κοντά στον επαρχιακό δρόμο Ιωαννίνων Μετσόβου, υπάρχουν τα ερείπια ενός παλιού πέτρινου γεφυριού που γεφυρώνει τον Άραχθο και το μήκος του υπολογίζεται ότι κάποτε έφτανε περίπου τα 80 μέτρα. Το γεφύρι αυτό που είναι γνωστό ως «γεφύρι της Κυράς» πήρε την ονομασία του από την Πασίνα των Ιωαννίνων, τη σύζυγο του Χατζή Αχμέτ Πασά (Βαλή των Ιωαννίνων τη περίοδο ) και μητέρα του επίσης Πασά Μεχμέτ του Β (του επονομαζόμενου και «Καλού Πασά», βαλή των Ιωαννίνων μεταξύ ). Η Κυρά, που δυστυχώς στις μέρες μας δε διασώζεται το όνομα της, στη περιοχή του γεφυριού διατηρούσε ένα χάνι που κάλυπτε τις ανάγκες των ταξιδιωτών που περνούσαν από εκεί, κινούμενοι κυρίως από και προς τις περιοχές της Δ. Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. Φαίνεται ότι κάπου προς τα μέσα του 18ου αιώνα κρίθηκε αναγκαίο να δημιουργηθεί ένα νέο γεφύρι στη περιοχή και τα χρήματα που χρειαζόταν τα έδωσε η άλλοτε Πασίνα των Ιωαννίνων. Έτσι το 1762 δόθηκε προς χρήση το πέτρινο αυτό γεφύρι του Αράχθου που ονομάστηκε «γεφύρι της Κυράς» και που σήμερα μόνο λίγα ερείπια του διασώζονται. 26

28 Η γέφυρα του Βρατσίστα στον Ν. Άρτας Ο Αριστείδης Σχισμένος (συγγραφέας εκπαιδευτικός) γράφει: Οι ανάγκες ωθούν τους ανθρώπους σε συνεργασία και κοινή προσπάθεια. Κάπως έτσι οι κάτοικοι της περιοχής και με τη βοήθεια του δεσπότη της Λάρισας Βησσαρίωνα έφτιαξαν το ονομαστό γεφύρι της Άνω Καλεντίνης γύρω στα , περίπου την ίδια εποχή με την ιστορική γέφυρα Κοράκου στον Αχελώο ποταμό στις Πηγές Άρτας. Οι δύο γέφυρες (Άνω Καλεντίνης και Κοράκου) διευκόλυναν τις εμπορικές σχέσεις της Άρτας με τη Θεσσαλία, αλλά και την ευρύτερη ακόμη περιοχή. Είναι η τρίτη γέφυρα της Άνω Καλεντίνης, η οποία αργότερα πήρε και την ονομασία γέφυρα του Βρατσίστα, από την οικογένεια του Βρατσίστα που κατοικούσε πολύ κοντά στο γεφύρι, ένα από τα παλιότερα πέτρινα γεφύρια του νομού Άρτας. 27

29 Το γεφύρι του Μύλου στο Ζαγόρι Ιωαννίνων Δίπλα από το γεφύρι βρίσκεται ο εκκλησιαστικός νερόμυλος στον οποίο και οφείλει το όνομά του. Ο νερόμυλος αυτός έχει ανακαινισθεί τώρα τελευταία αλλά δυστυχώς δεν βρίσκεται σε λειτουργία. Το γεφύρι έχει δύο καμάρες και μία μικρότερη ψευτοκαμάρα, ενώ στο κέντρο του υπάρχει εντοιχισμένη μία μαύρη πέτρα στην οποία αναγράφεται η λέξη «βουστροφηδόν» που σημαίνει «σύμφωνα με την κίνηση των βοδιών όταν οργώνουν». 28

30 Το γεφύρι του Πετσιώνη Χτίσθηκε το 1830 από τον Θεόδωρο Πετσιώνη, όταν από θαύμα σώθηκε από το Μπαγιώτικο ποταμό, που τον παρέσυρε την στιγμή που επιχείρησε να τον διασχίσει. Για να δείξει την ευγνωμοσύνη του έχτισε στο σημείο αυτό το γεφύρι και πρόσφερε επιπλέον χρήματα για την συντήρησή του. Σήμερα πραγματικά χάνεται μέσα στο πράσινο, τα ψηλά πλατάνια και στις καλαμιές. 29

31 Το γεφύρι στο λάκκο Γερομνιού Σχεδόν δυο χιλιόμετρα μετά τους Κήπους Ζαγορίου -προς Νεγάδες- υπάρχει το μικρό πέτρινο γεφύρι στο Λάκκο του Γερομνιού. Είναι μονότοξο με μήκος 4μέτρα και ύψος 2,30μέτρα. Ονομάστηκε έτσι από το γεγονός ότι στο ρέμα αυτό πνίγηκε ένας κάτοικος των Κήπων, που είχε το παρτσούκλι «Γιρομνιός», επειδή είχε έρθει σώγαμπρος από το χωριό Γερομνήμη (Ιερομνήμη) Κουρέντων. Ο θάνατος αυτός έγινε και η αιτία να χτιστεί το γεφύρι. Δεν είναι γνωστό πότε και από ποιους τεχνίτες κατασκευάστηκε. 30

32 ΘΕΟΓΕΦΥΡΑ-ΔΙΑΒΟΛΟΓΕΦΥΡΑ Το διαβολογέφυρο στο Τσαγγάρι Σουλίου Υπάρχουν κάποια γεφύρια που τα δημιούργησε η ίδια η φύση. Η φύση λειτουργώντας σαν μάστορας σιγά-σιγά, χωρίς βιασύνη, αργά αλλά σταθερά με άριστη τεχνική, αντοχή και τελειότητα, έδωσε στον άνθρωπο μαθήματα τέχνης, φτιάχνοντας λιγοστά, αλλά πανέμορφα γεφύρια χωρίς την παρέμβαση του ανθρώπου. Τα εκπληκτικά αυτά γεφύρια η λαϊκή μας παράδοση τα ονόμασε θεογέφυρα. Υπάρχουν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος όπως το θεογέφυρο στον νομό Ιωαννίνων κοντά στην Ζίτσα στον ποταμό Θύαμι, το διαβολογέφυρο της Μουρμουρίτας στο Βελεντζικό Άρτας κ.ά. Ο λαός μας φρόντισε να ντύσει και να επενδύσει τα γεφύρια αυτά με μύθους, θρύλους, παραδόσεις και 31

33 δεισιδαιμονίες δίνοντάς τους έτσι ζωντάνια και αιωνιότητα. Όσα γεφύρια τα έφτιαξε η φύση ο κόσμος τα ονόμασε θεογέφυρα. Όσα τα έφτιαξε ο άνθρωπος σε δύσκολα, σημεία που φαντάζονταν απίθανο να γίνουν, ο κόσμος τα ονόμασε διαβολογέφυρα γιατί θεωρούσε ότι ήταν έργα του διαβόλου. Με το πέρασμα των χρόνων όμως λόγω της δυσκολίας κατασκευής και των δύο οι έννοιες ταυτίστηκαν και ονομάζονται θεογέφυρα ή διαβολογέφυρα. Το Διαβολογέφυρο της Μουρμουρίτας στο Βελεντζικό Άρτας Ένα από τα εντυπωσιακά δημιουργήματα της φύσης είναι και το διαβολογέφυρο της Μουρμουρίτας στο χωριό Βελεντζικό της Άρτας. Βρίσκεται στην απόκεντρη περιοχή της Μουρμουρίτας στην κοίτη του ρέματος 32

34 Γερομπόρου, ανάμεσα από τα χωριά Βελεντζικό και Παλιοδιάσελλο, στο στενό και κατάφυτο παλιό μονοπάτι που αντάμωνε το Βελεντζικό με τον οικισμό Καρυές του Παλιοδιάσελλου και οικισμούς της Άνω Καλεντίνης, που βρίσκονται κοντά στο μοναστήρι της Ροβέλιστας. Αρκετά ταιριαστός με το διαβολοκρατούμενο γεφύρι της Μουρμουρίτας είναι και ο παρακάτω μύθος, ο οποίος συνδέεται με το γεφύρι. «Την παλιά εποχή κατέβαινε από την εκκλησία του Βελεντζικού ένα συμπεθεριακό, από το απέναντι χωριό της Παναγιάς Διασέλλου, αφού είχαν πάρει νύφη μια όμορφη νέα από το Βελεντζικό. Μετά τα στέφανα γύριζαν στο χωριό του γαμπρού το Διάσελλο και καθώς κατηφόριζαν στο μονοπάτι κι έφτασαν στο Διαβολογέφυρο της Μουρμουρίτας σταμάτησαν να ξεκουραστούν και να πιούν νερό από την πηγή που ανάβλυζε δίπλα από το γεφύρι. Μερικές γυναίκες θαμπωμένες από την ομορφιά της νύφης και αναλογιζόμενες την πάντα κακιά συμπεριφορά της πεθεράς της είπαν: «Τι κρίμα που είναι τέτοια όμορφη νύφη θα υποφέρει σίγουρα στη ζωή της από την κακιά πεθερά της». Τη συζήτηση την άκουσε η κομψή και αγνή νύφη και ευχήθηκε: «Αν είναι να υποφέρω στη ζωή μου καλύτερα να μαρμαρώσουμε όλοι εδώ, όπως είμαστε». Η προσευχή της νύφης εισακούστηκε και αμέσως όλοι μαρμάρωσαν και αποτυπώθηκαν στην οροφή της καμάρας του γεφυριού. Έτσι δικαιολογούν τις παράξενες σχηματικές παραστάσεις των σταλαχτιτών του γεφυριού, όπου κάποιες μοιάζουν με καβαλάρηδες, οργανοπαίχτες, νύφη, μουλάρια, κλπ. Οι περισσότεροι ηλικιωμένοι κάτοικοι του χωριού έχουν να διηγηθούν και κάποια ιστορία σχετικά τους διαβόλους του γεφυριού της Μουρμουρίτας και όλοι αναφέρονται σε κάποιο γεγονός, που έτυχε στους ίδιους ή τους συγγενείς τους. Ένας κάτοικος του Βελεντζικού, με το όνομα Ιωάννης Ζαχάρης υποστηρίζει με έμμονο πείσμα, ότι υπήρχαν δαιμονικά και διηγείται ότι μια φορά περνώντας η μητέρα του νύχτα από το γεφύρι αυτό, τους απάντησε την ώρα που χόρευαν επάνω στο γεφύρι. Πιάστηκε κι αυτή στο χορό τους, γιατί έτσι έπρεπε να αντιδράσει, για να σωθεί, και όταν λάλησαν τα κοκόρια και σκόρπισαν στα ρέματα οι διάβολοι, επέστρεψε στο σπίτι της άφωνη, τρομαγμένη και σε άθλια κατάσταση. Πέρασαν αρκετές ημέρες χωρίς μιλιά και χρειάστηκε η επίσκεψή της, αρκετές φορές, στο μοναστήρι της Ροβέλιστας για απανωτά ευχολόγια, εξορκισμούς και η βοήθεια των γιατρών, για να ανακτήσει τη φωνή της και να αποκατασταθεί η ψυχική της υγεία. 33

35 Θεογέφυρο Ιωαννίνων Συνηθίζεται κάθε τι μεγάλο, αξιοθαύμαστο ή και δύσκολα ερμηνευόμενο, να αγκαλιάζεται από παραδόσεις και θρύλους. Έτσι και για το Θεογέφυρο. Μια παράδοση λοιπόν λέει για την κατασκευή του: Μια γυναίκα λεχώνα από το Λίθινο μια μέρα πήγε στο μοναστήρι για ν' ανάψει τα καντήλια του, αφήνοντας πίσω το παιδί της να κοιμάται. Το πέρασμα του ποταμού πρώτα γινόταν με μια λιάσα. Με μια πρόχειρη ξύλινη γέφυρα. Καθώς έφθασε στο μοναστήρι άρχισε να πέφτει δυνατή βροχή. Το ποτάμι θέριεψε. Τα νερά του ανέβηκαν πολύ και παρέσυραν την ξύλινη γέφυρα. Στο γύρισμά της η λεχώνα γυναίκα βλέπει την γέφυρα να λείπει και γεμάτη αγωνία για το πως θα περάσει απέναντι σκύβει, γονατίζει και προσεύχεται: «Θεέ μου τι θα κάνω τώρα που είμαι λεχώνα και θα πρέπει να βυζάξω το παιδί μου. Θα ξυπνήσει και θα κλαίει», είπε στην προσευχή της. Τότε με μιας τα νερά του ποταμού υποχώρησαν και στο σημείο που ήταν η ξύλινη γέφυρα, χάθηκαν. Είχαν χωνέψει κάτω από μια μεγάλη πέτρα για να βγουν και πάλι στην επιφάνεια λίγα μέτρα πιο κάτω. Η λεχώνα μόλις διαπίστωσε ότι μπορεί να περάσει απέναντι έτρεξε στο σπίτι της και ταΐσε το παιδί της, που στο μεταξύ μόλις είχε ξυπνήσει. Αφού το τάϊσε τότε συνειδητοποίησε τι ακριβώς έγινε στο ποτάμι. Τρέχει χτυπάει την καμπάνα του χωριού φωνάζοντας: «Ελάτε χωριανοί έγινε θαύμα. Ελάτε χωριανοί έγινε θαύμα. Ο Θεός χάλασε την ξύλινη γέφυρα και έφτιαξε μια δική του». Μαζεύτηκαν οι χωριανοί και πήγαν στο σημείο της διάβασης, όπου διαπίστωσαν πραγματικά το ποτάμι να περνάει κάτω από έναν 34

36 βράχο ο οποίος σχημάτιζε ένα φυσικό γεφύρι. Έτσι λοιπόν η παράδοση λέει ότι σχηματίστηκε το γεφύρι. Ο Θεός άκουσε την προσευχή της γυναίκας και δημιούργησε ένα γεφύρι για να περάσει αυτή απέναντι να ταΐσει το μικρό της αγγελούδι. Για τον λόγο αυτό οι κάτοικοι του χωριού έβγαλαν το γεφύρι Θεογέφυρο, ονομασία η οποία είναι γνωστή ως τα σήμερα. 35

37 ΤΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΓΕΦΥΡΙΑ ΣΤΗΝ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΜΑΣ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Τα πέτρινα γεφύρια οι θρύλοι, οι μύθοι και οι δοξασίες που τα συνοδεύουν τραγουδήθηκαν από τη λαϊκή μας μούσα κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Το πιο γνωστό τραγούδι και το πιο πολυτραγουδισμένο είναι αυτό «του γεφυριού της Άρτας». Tο συναντάμε σε πολλές παραλλαγές και σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Ο θρύλος του γεφυριού της Άρτας ενέπνευσε κορυφαίους Έλληνες συγγραφείς και μουσικούς. Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε τον «Πρωτομάστορα» και ο Γεώργιος Θεοτοκάς «Το γεφύρι της Άρτας». Ο Μανόλης Καλομοίρης δημιούργησε την όπερα «Πρωτομάστορας» βασισμένη στο ομώνυμο έργο του Καζαντζάκη. Το τραγούδι του γεφυριού της Άρτας-Παραλλαγές Το τραγούδι «του γεφυριού της Άρτας», εντάσσεται σε ιδιαίτερη κατηγορία ασμάτων που αποκαλούνται παραλογές -πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια με έντονο το παραμυθιακό στοιχείο. Το τραγούδι, με τη σημερινή του μορφή, πρέπει να πρωτοξεκίνησε -όπως όλες οι νεοελληνικές παραλογές- γύρω στον 9ο με 10ο αιώνα από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, την περιοχή της Καππαδοκίας. Τώρα πρέπει να θυσιαστεί, να στοιχειωθεί, η γυναίκα του Πρωτομάστορα προκειμένου να στεριώσει ένα γεφύρι. Σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες γιοφύρι εθεμέλιωναν στης Άρτας το ποτάμι. Ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ εγκρεμιζόταν. Μοιριολογούν οι μάστοροι και κλαιν οι μαθητάδες: "Αλοίμονο στους κόπους μας, κρίμα στις δούλεψές μας, 36

38 ολημερίς να χτίζουμε το βράδυ να γκρεμιέται." Πουλάκι εδιάβη κι έκατσε αντίκρυ στο ποτάμι, δεν εκελάηδε σαν πουλί, μηδέ σαν χηλιδόνι, παρά εκελάηδε κι έλεγε ανθρωπινή λαλίτσα: "Αν δε στοιχειώσετε άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει, και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη, παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα, που έρχεται αργά τ' αποταχύ και πάρωρα το γιόμα." Τ' άκουσ' ο πρωτομάστορας και του θανάτου πέφτει. Πιάνει, μηνάει της λυγερής με το πουλί τ' αηδόνι: Αργά ντυθεί, αργά αλλαχτεί, αργά να πάει το γιόμα, αργά να πάει και να διαβεί της Άρτας το γιοφύρι. Και το πουλί παράκουσε κι αλλιώς επήγε κι είπε: "Γοργά ντύσου, γοργά άλλαξε, γοργά να πας το γιόμα, γοργά να πας και να διαβείς της Άρτας το γιοφύρι." Να τηνε κι εξανάφανεν από την άσπρην στράτα. Την ή' ο πρωτομάστορας, ραγίζεται η καρδιά του. Από μακριά τους χαιρετά κι από κοντά τους λέει: "Γειά σας, χαρά σας, μάστοροι και σεις οι μαθητάδες, μα τι έχει ο πρωτομάστορας και είναι βαργιομισμένος; "Το δαχτυλίδι το 'πεσε στην πρώτη την καμάρα, και ποιος να μπει, και ποιος να βγει, το δαχτυλίδι νά 'βρει;" "Μάστορα, μην πικραίνεσαι κι εγώ να πά σ' το φέρω, εγώ να μπω, κι εγώ να βγω, το δαχτυλίδι νά 'βρω." Μηδέ καλά εκατέβηκε, μηδέ στη μέση επήγε, "Τράβα, καλέ μ' τον άλυσο, τράβα την αλυσίδα τι όλον τον κόσμο ανάγειρα και τίποτες δεν ήβρα." 37

39 Ένας πηχάει με το μυστρί κι άλλος με τον ασβέστη, παίρνει κι ο πρωτομάστορας και ρίχνει μέγα λίθο. "Αλίμονο στη μοίρα μας, κρίμα στο ριζικό μας! Τρεις αδελφάδες ήμαστε, κι οι τρεις κακογραμμένες, η μια 'χτισε το Δούναβη, κι η άλλη τον Αφράτη κι εγώ η πλιό στερνότερη της Άρτας το γιοφύρι. Ως τρέμει το καρυόφυλλο, να τρέμει το γιοφύρι, κι ως πέφτουν τα δεντρόφυλλα, να πέφτουν οι διαβάτες." "Κόρη, το λόγον άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε, πο 'χεις μονάκριβο αδελφό, μη λάχει και περάσει." Κι αυτή το λόγον άλλαξε κι άλλη κατάρα δίνει: "Αν τρέμουν τ' άγρια βουνά, να τρέμει το γιοφύρι, κι αν πέφτουν τ' άγρια πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες, τί έχω αδελφό στην ξενιτιά, μη λάχει και περάσει Το Γεφύρι της Άρτας - Από το βιβλίο του G. Beresford. Βιβλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη 38

40 39

41 Του γεφυριού της Άρτας- Παραλλαγή του τραγουδιού από την Σκιάθο(Δόμνα Σαμίου) Kάτω στην ά- κάτω στην ά- κάτω στην άκρη του γυαλού στην τέλειωση του κόσμου, στην τέλειωση του κόσμου, εκεί γεφύ- ν-εκεί γεφύ- εκεί γεφύρι κτίζανε, γεφύρι δε στεριώνει, γεφύρι δε στεριώνει. Aπό βραδίς το κτίζανε και το πρωί χαλούσε. Aκούν φωνή, ν-ακούν στριγγλιά μέσα στο μεσονύχτι. A δεν κτίσετε άνθρωπο, γεφύρι δε στεριώνει. Ούτ ορφανό, ούτε φτωχό, ούτ απ τα ξένα ξένο, μόνον του πρωτομάστορη την έμορφη γυναίκα. Mηνύματα παν κι έρχονται στου μάστορη την πόρτα. Έλα μαστόρισσα εκεί κι ο μάστορης σε θέλει. Tι να με κάν ο μάστορης τώρα το μεσημέρι; Aν είναι θλίψη να θλιφτώ κι αν είν χαρά ν αλλάξω. Ήμπε και ηστολίζουνταν τρεις μέρες και τρεις νύχτες, βάζει τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αστήθι και του κοράκου το φτερό βάζει καμαροφρύδι. Tον ίσκιο ν-ίσκιο πήγαινε, μην τη μαυρίσ ο ήλιος. Kαθώς την είδ ο μάστορης τα δάκρυα τόνε πήραν. Tι έχεις μάστορη και κλαις και βαριανεστενάζεις; - Tο δαχτυλίδι μου πεσε μέσα εις το γεφύρι. Έννοια σου μάστορη μην κλαις κι εγώ θα σου το βγάλω. Ήμπε κι ενεσκουμπώνονταν μέσα εις το γεφύρι. Tρέχουν πουργοί με τον πηλό, χτιστάδες με τη λάσπη, τρέχει κι ο πρωτο-μάστορης με λίγο ασβεστάκι. Σταθείτε βρε κακοί πουργοί και σεις κακοί μαστόροι τρία λογάκια να σας πω κι ύστερα κτίσετέ με. Έχω το σπίτι μ ανοιχτό και το μικρό στην κούνια. Kούνια μου κούνα το παιδί, κούνια μου μέρωνέ το, κι αν σου γυρέψει και βυζί, σήκω και βύζασέ το. Tρεις αδελφάδες ήμαστε και οι τρεις μια μοίρα είχαν, η μια χτισε το Δούναβη και η άλλη το Kαστράκι κι εγώ η βαριορίζικη της Άρτας το γεφύρι. 40

42 Του γεφυριού της Άρτας-Η παραλλαγή από τη Μάνη Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παραλλαγή από τη Μάνη που κατατάσσει το τραγούδι στα μοιρολόγια. Η μανιάτικη εκδοχή, προσαρμοσμένη στις ανάγκες της περιοχής και εκφράζοντας με τη σειρά της τους ανθρώπους του συγκεκριμένου τόπου, μετατοπίζει το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στον άδικο χαμό της κόρης. Σαρανταπέντε μάστοροι και εξήντα αποδότες γιοφύρι εστεριώνανε στης Άρτας το ποτάμι ολημερίς το χτίνανεν, το βράδυ τους εχάλα. Βγήκε φερμάνι από βασιλιά να διώξει τους μαστόρους. Πουλάκι διάει κι έκατσε στη μεσιανή κολόνα δεν εκιλάηδα σαν πουλί μήτε σα χελιδόνι, μον εκελάηδα ανθρωπινά, ανθρώπινη λαλίτσα: -Αν δε στοιχειώστε άνθρωπον, γιοφύρι δε θα κτίστε, μηδέ πτωχός μηδ άνρχοντας, μόνον του πρωτομάστορα, του Γιώργη τη γυναίκα. Κι ο Γιώργης όπου τ άκουσεν πολύ του κακοφάνη -Γεια σου χαρά σου, Λέκω μου. -Καλώς τονε το Γιώργη Γιώργη, γιατί σαι κίτρινος, γιατί σαι μαραμένος; -Λούσου, κτενίσου, Λέκω μου, και φόρα τα σκουτιά σου, γιατί θενά σε χτίσουνε στης Άρτας το ποτάμι! -Αγάλια-αγάλια, Γιώργη μου, να λυκοδέσω το παιδί, να το χορτάσω γάλα. Τρεις αδελφούλες είχα γω και πήγαν κακοθάνατες η μια πνιχτή στη θάλασσα και η άλλη στα Παρίσα και τρίτη η στερνότερη στης Άρτας το ποτάμι. και όπως τρέμει η καρδούλα μου να τρέμει το γεφύρι και όπως τρέμει τα μαλλάκια μου να τρέμει το ποτάμι. ( Σωκράτης Κουγέας,Τα Τραγούδια του Κάτω Κόσμου, εκδ. Το Ροδακιό, σ.116) 41

43 1897 Το Γεφύρι της Άρτας-Φωτογραφικό αρχείο Εθνικού Μουσείου Μπενάκη. 42

44 Του γεφυριού της Άρτας- Παραλλαγή από την Πρέβεζα Η παραλλαγή καταγράφτηκε στα 1883 στην Πρέβεζα από τον Δημήτρη Περιστέρη. Αργότερα τη δημοσίευσε -στίχους και μελωδία σε βυζαντινή γραφή στο περιοδικό «Φόρμιγξ». Στο τελευταίο, δυσεύρετο πια, στηρίχτηκε η σύγχρονη -Δεκέμβρη του ηχογράφηση. Πάντως η μελωδία, με μικρές διαφορές, έχει καταγραφεί και σε άλλα μέρη -στη γειτονική Άρτα, στο Μικρό Χωριό Ευρυτανίας, στην Πελοπόννησο κ.α. Σαράντα μαστορόπουλα κι εξήντα δυο μαστόροι γιοφύρι -ν- εστεριώνανε στης Άρτας το ποτάμι. Ολημερίς εχτίζανε το βράδυ γκρεμιζόταν! Φερμάν' από το Βασιλιά να κόψουν τους μαστόρους. Κλαίγουν τα μαστορόπουλα, κλαίγουν για τους μαστόρους. Πουλάκι πήγε κι έκατσε στη μεσινή καμάρα, δεν κελαδούσε σαν πουλί, σαν τ' άλλα τα πουλάκια, μόν' κελαδούσε κι έλεγε μ' ανθρώπινη λαλίτσα. «Αν δε στοιχειώσετ' άνθρωπο, γιοφύρι δε στεργιώνει, ουδέ εχθρόν, ούδ' οβρηόν, ουδέ κανέναν άλλον, μόνον του πρωτομάστορα του Γιώργη τη γυναίκα». Κι ο Γιώργης όταν τ' άκουσε πολύ του κακοφάνη, σταυρώνει τα χεράκια του στο σπίτι του παγαίνει. Κι η Λένη τον καρτέραε στην πόρτα και στη σκάλα. -Το τι χαμπέρια Γιώργη μου, το τι χαμπέρια Γιώργη; -Τι να σου πω Λενίτσα μου, τι να σου μολογήσω; Για σήκ' απάνω κι άλλαξε και βάλε τα χρυσά σου, πάμε να σε στοιχειώσομε στης Άρτας το γιοφύρι. Κι η Λένη όταν τ' άκουσε πολύ της κακοφάνη. -Αγάλι αγάλια, Γιώργη μου, αγάλι αγάλια Γιώργη, να λυσοδέσω το παιδί να το χορτάσω γάλα, κι απέ να με στοιχειώσετε στης Άρτας το γιοφύρι. Στο δρόμο που πηγαίνανε, στο δρόμο που παγαίνουν, μοιριολογούσε κι έλεγε, μοιριολογάει και λέγει: 43

45 -Τρεις αδερφάδες είμαστε, τρία μηριά του κόσμου, μία βαστάει τον Τύρναβο, κι η άλλη την Τατάρνα, κι η τρίτη η ομορφότερη της Άρτας το γιοφύρι. Πως τρέμει η καρδούλα μου να τρέμει το γιοφύρι, πως πέφτουν τα μαλλάκια μου να πέφτουν οι διαβάτες. Παραλλαγή του γεφυριού της Άρτας για το γεφύρι της Κυράς στην Αρκαδία Μια άλλη παραλλαγή του γεφυριού της Άρτας έχει δημιουργηθεί για το γεφύρι της Κυράς στην Αρκαδία. Σύμφωνα με την παράδοση, αυτό το γεφύρι δημιουργήθηκε τον καιρό της Φραγκοκρατίας από την Κυρά της Άκοβας, που πέρασε με το άλογό της από ένα ξύλινο παλιογέφυρο και ντράπηκε που στη βαρωνεία της το πέρασμα του Λάδωνα ήταν τόσο επικίνδυνο. Τότε έδωσε εντολή και χτίστηκαν τα δυο πρώτα τόξα του γεφυριού. Η παραλλαγή, που αναφέρει την Κυρά που έχτισε το γεφύρι, είναι η ακόλουθη: Τριακόσιοι πέντε μάστοροι και χίλια μαστορόπουλα Γεφύρι εθεμέλιωναν, το Λάδωνα να ζέψουν, Και η Κυρά που τόχτισε, ζύγισε το αλάτι Να ξέρει ο κόσμος κι ο ντουνιάς το τι θα της στοιχίσει. Και το πουλάκι έκατσε μεσ στη δεξιά την όχθη. Δεν κελαϊδούσε σαν πουλί, ούτε σαν χελιδόνι Μον κελαϊδούσε κι έλεγε με ανθρώπινη φωνίτσα. Αν δεν στεριώσετε άνθρωπο γεφύρι δε στεριώνει. Και η Κυρά σαν τάκουσε έπιασε το κεφάλι. Συλλογισμένη κάθεται, ποιόνε να θεμελιώσει; Το γεφύρι της Κυράς στην Αρκαδία 44

46 45

47 Του γιοφυριού της Άρτας-Παραλλαγή από το ποιμενικό(τσουμπανλί) της Θράκης (του Παύλου το γεφύρι) Νερ) Σαρανταπέντι μάστουροι - Βέργω μουρ'(η) Βέργω μ' λυγιρή (νερ) κι ως χίλια μαθητούδια - κι ωχ Βουργάρα 'ν' η ν- αγάπη γιουφύρι καταπιάστηκαν, του Παύλου το γιουφύρι. Ουλημερίτσα το 'χτιζαν, του βράδ(ι) αργά ξιγέρνει. Μοιρ(γ)ιολογούν οι μάστουροι κι κλαιν τα μαθητούδια: - Αλίμουνο στουν κόπου μας, κρίμα στη δούλιψη μας, ολημερίτσα χτίζουμε, του βράδι να ξιγέρνει. Πουλάκι πήγι κι έκατσι στη δέξια την καμάρα, δεν κελαηδούσι σαν πουλί κι ουδέ σα χιλιδόνι, μόνου λαλούσι κι έλιγι μ' ανθρώπινη λαλίτσα: - Όσου δε φάει άνθραπου, γιουφύρι δε στιρ(γ)ιώνει, ουδέ ξενό, ουδέ δικό, του μάστουρα τ(η)' γυναίκα! Του μαθητούδ(ι) προυβόδισαν, τ' μαστόρ'σα για να φέρει. Κι απού μακριά τη χιριτάει, κι απού κουντά τη λέει: - Ν' έλα, ν' έλα μαστόρισσα, μάστουρας σι γυρεύει. - Κι τί μι θέλει μάστουρας, κι τι μι θέλει Παύλους; Αν μι γυρεύει για καλό, ν αλλάξου κι να έρθου, κι αν μι γυρεύει για κακό, να βάλω μαύρα να 'ρθω. - Κι για καλό κι για κακό, ν' αλλάξεις κι να έρθεις. - Έχου ψουμί για φούρνισμα κι του πιδί μ στην κούνια. - Κι του ψουμί σου ψένιτι, κι του πιδί σ' κουνιέτι. Κι τα χρυσά τσου έβαζι, στου μάστουρα παένει. Κι απού μακρ(ι)ά τους χιριτάει, κι απού κουντά τους λέει: - Σαν τι μι θέλεις μάστουρα, σαν τι μι θέλεις Παύλη; - Του δαχτυλίδι μ' έπισι, κι η πρώτη αρραβώνα μ' - Στέκα, στέκα, βρέ μάστορα, να σέβου να του βγάλου. 'Χιρσαν πέτρις να θιμιλιών', τα(η)' μαστόρ'σα να σκουτώσουν. - Τράβα, τράβα, βρε μάστορα, τράβα για να μη βγάλεις. - Πως τρέμει του κουρμάκι μου, να τρέμει του γιουφύρι, πως πέφτουν τα μαλλάκια μου, να πέφτουν οι διαβάτες. - Κόρη του λόγου σ' άλλαξι κι άλλη κατάρα δώσι, εχ' ς αδιρφό στην ξινητειά, μη λάχει κι πιράσει. - Πως τρέχ'(ει) του γαλατάκι μου, να τρέχουν οι διαβάτες. 46

48 Η ποµάκικη παραλλαγή «του γεφυριού της Άρτας» (Μετάφραση) Τρία αδέλφια γεφυριού τοίχο χτίζανε Τη µέρα το χτίζουν, το βράδι γκρεµίζεται Το βράδι γκρεµίζεται, θυσία θέλει. Καθίσανε τρία αδέλφια Να κουβεντιάσουν, να αποφασίσουν. - Αδέλφια, βρε αδέλφια, τρία αδέλφια, Ελάτε να κάνουµε δικιά µας συµφωνία Όποια θα έρθει αύριο νωρίς Εκείνη θα τη βάλουµε στη µέση στα θεµέλια. Ξεπρόβαλλε του πιο µικρού (αδελφού) Του πιο µικρού η όµορφη Γιουρκέ, Η όµορφη Γιουρκέ, η νέα νύφη. Στο αριστερό χέρι κρατάει ζεστό πρωινό Στο δεξί της έχει κρύο νερό. Την είδε ο µικρότερος ο αγαπηµένος της Με το χέρι της έγνεψε πίσω να γυρίσει Της έκλεισε το µάτι. Εκείνη πήγε πιο γρήγορα. - Αδέλφια, αδέλφια, τρία αδέλφια Καλή ευκολία, τρία αδέλφια. - Ο Θεός µαζί σου, όµορφη Γιουρκέ - Γιατί µου κλαις πρώτη µου αγάπη; Πώς να µην κλαίω, όµορφη Γιουρκέ; Το δαχτυλίδι µου έπεσε στη µέση του γεφυριού. - Μη µου κλαις πρώτη µου αγάπη Θα µαζέψω το µανίκι και θα σηκώσω το πανωφόρι Θα µπω στη µέση στα θεµέλια Θα σου βγάλω το άξιο το δαχτυλίδι Το ασηµένιο δαχτυλίδι µε τη µαρµαρένια πέτρα. - Ρίξτε της αδέλφια, ξύλο για ξύλο Πέτρα για πέτρα για να χτίσουµε την όµορφη Γιουρκέ στη µέση της γέφυρας - Αφήστε µε, τρία αδέλφια Έχω παιδί, µου είναι ξεσκέπαστο Μου είναι ξεσκέπαστο και ξεφασκιωµένο. - Μη µου κλαις όµορφη Γιουρκέ Έχεις µάνα, θα σου το σκεπάσει Θα το σκεπάσει και θα το φασκιώσει. 47

49 Παραλλαγή του γεφυριού της Άρτας-Της Τρίχας του γιοφύρι (Στην ελληνική καθομιλουμένη) Στη Δρακολίμνη πέρα εκεί, στης Τρίχας το γιοφύρι, χίλιοι μαστόροι δούλευαν και μύριοι μαθητάδες. Ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν. Και τα μαστόρια χαίρονταν, θε ν αυξηθεί ο μισθός τους. Κι οι μαθητάδες κλαίγανε! Ποιός κουβαλάει λιθάρια; Μονάχα ο Πρωτομάστορας σκέπτεται νύχτα μέρα. - Τί δίνεις Πρωτομάστορα, να στήσω το γιοφύρι; - Αν δώσω σε τον κύρη μου, δεν θα χω άλλον κύρη. - Τί δίνεις Πρωτομάστορα, να στήσω το γιοφύρι; - Αν δώσω σε τη μάννα μου, δεν έχω άλλη μάννα. - Τί τάζεις Πρωτομάστορα, για να σταθεί το έρμο; - Αν τάξω τ αδερφάκια μου, χωρίς αδέρφια θα μαι. - Και τί μου δίνεις, μάστορα, να σου το στεριώσω; - Αν δώσω τα παιδάκια μου, άλλα παιδιά δεν θα χω. - Τί δίνεις, Πρωτομάστορα, να σου το θεμελιώσω; - Αν δώσω τη γυναίκα μου, καλύτερη θε να βρω! Της στέλνει μήνυμα και λέει, γοργά γοργά για να ρθει. Τον Γιάννη της δεν έλουσε, στην κούνια δεν τον πήγε. Τα ζώα της δεν άρμεξε, δεν βύζαξαν οι μόσχοι. Μήνυμα στέλνει δεύτερο, με τ αγριοπουλάκι: «Σάββατο ας πάει στο λουτρό, την Κυριακή στο γάμο, και τη Δευτέρα το πρωί, στης Τρίχας το γιοφύρι». 48

50 Σάββατο πήγε στο λουτρό, την Κυριακή στο γάμο. Μυρόλουσε τον Γιάννη της, στην κούνια τόνε βάζει. Καλάρμεξε τα ζωντανά, βύζαξε τα μοσχάρια. Και τη Δευτέρα το πρωί πήγε στη Δρακολίμνη. - Στη Δρακολίμνη μου πεσε, καλή μ, το δαχτυλίδι και το πουγγί του κύρη μου, της μάννας το λογάρι. Όποιος βουτά και παίρνει αυτά, ας έχει αυτά κι εμένα. Αντάξια γυναίκα μ θα σαι συ, αν πας και μου τα φέρεις. Πέντε οργιές στο βάραθρο βουτάει τραγουδώντας. Πέντ άλλες εκατέβηκε πικρομοιρολογώντας. - Τα κάλλη και τη νιότη μου διόλου δεν λυπάμαι. Πονώ και κλαίω το πουλί μ, που τ άφησα στην κούνια. Ως τρέμουνε τα πόδια μου, να τρέμει το γιοφύρι κι όπως μου σειούνται τα μαλλιά, να σειούνται κι οι διαβάτες 49

51 Κι ως τρέχουνε τα δάκρυα, να τρέχει το ποτάμι. - Καλή μου, ευχήσου, πες ευχές, ευχές, μην καταριέσαι. Στα ξένα έχεις αδερφούς, θα ρθουν και θα διαβούνε. - Ως στέκουνε τα πόδια μου, να στέκει το γιοφύρι, κι όπως μου στέκουν τα μαλλιά, να στέκουν κι οι διαβάτες. Κι ως στέκουνε τα δάκρυα, να στέκει το ποτάμι. Τρεις αδερφάδες είμαστε κι οι τρεις καταραμένες. Η μια έχτισε την Άδεσα κι η άλλη το Δεβασίρι. Κι εγώ η τρισκατάρατη της Τρίχας το γιοφύρι. Της Τρίχας το γεφύρι 50

52 Παραλλαγή του γεφυριού της Άρτας Του Παύλου το γιοφύρι Ο μάστορας βουλήθηκε γεφύρι να στεργιώσει, γεφύρι μυριουγέφυρο του Παύλου το γιουφύρι, μι τετρακόσιους μάστορες, μι χίλιους μαθητάδες. Ολημερίς να χτίζουνε το βράδυ να γκρεμιέται. Μοιρολογούν οι μάστοροι και κλαιν οι μαθητάδες. Πουλάκι διάβη κι έκατσε δεξιά απ την καμάρα κι δεν λαλούσε σαν πουλί, σαν τ άλλα τα πουλάκια, μόν έλουσε κι έλεγεν ανθρώπινη λαλίτσα. «Άνθρωπ δε θεμελιώσατε γιοφύρι δε στεργιώνει και δε ξένο και δε δικό, και δε κάναν διαβάτη, μόνον του πρωτομάστορα την πρώτη τη γυναίκα» Του μαθητούδ προβόδισαν τ' μαστόρσα να φωνάξουν: - Κυρά μ σοι κράζ ο μάστορας κι πρώτος του ντουλγκέρης. - Και τι μοι θέλ ο μάστορας κι πρώτος του ντουλγκέρης; κι αν μοι φωνάζ για καλό ν αλλάξω κι να έρτω, κι αν μοι φωνάζ για κακό να έρτω όπως είμι. Κι άλλαξε στολίστηκε σαν άσπρη περιστέρα στους κάμπους εκατέβηκε στου μάστορα πηγαίνει. - Κι τι μοι θελς βρε μάστορα κι πρώτε μου ντουλγκέρη; - Του δαχτυλίδι μ ξέγυρει στη δεξιά κάμαρα - Σώπα, σώπα βρε μάστορα εγώ θα σοι του βγάλου. Κι σέβηκε κι διάγυρε, δ ευρίσκει δαχτυλίδι. - Τράβα, τράβα βρε μάστορα, τράβα για να μι βγάλεις. - Κι αυτού που μέσα σέβηκες κόρη μ βγαλμό δεν έχεις. - Έχω ψωμί που ψένεται κι του πιδί μου κλαίει. - Και το ψωμί σου ψένιται κι του πιδί σ δεν κλαίει. -Πως τρέμει το κορμάκι μου να τρέμει το γιοφύρι, πως τρέχ το γαλατάκι μου να τρέχουν οι διαβάτες Το γεφύρι της Άρτας Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Μουσείου Μπενάκη 51

53 Του γεφυριού της Άρτας- Παραλλαγή από το Μπρόσνερο Χανίων Όντε ν' εθεμελιώνανε ελληνική καμάρα, ουλιμερίς τη χτίζανε κι από βραδύς εχάλα. Απ' κεια πουλιά περάσανε και γλυκοκελαϊδούσαν: «Καμάρα ετού δε στέκι, μουδέ θεμέλιο κάνει, όξω αν βάλει ο μάστορας θεμέλιο τη γυναίκα τ'»! Κι ο μάστορας ως τ' άκουσε πολλά του βαρόνοι. Πάει βρίσκει ντη ζύμωνε αφράτο παξιμάδι. -Άφες, κερά, το ζυμωτό και βρες ρούχα να βάλεις, γιατί σε ζουγραφήσανε θεμέλιο τση καμάρας! -Κούνια μου κούνιε το παιδί, κούνια νανάριζέ το και συ καλή γειτόνισσα άμε ξετύλιξέ το. Οι όρθες τρώνε το ψωμί κι οι σκύλοι το παιδί τση. -Αφήστε με να σας ειπώ αν είναι τρία λόγια: τρεις αδερφήδες είμαστε κι οι τρεις μας κακομοίρες, η μια επήγε από φωθιά, η γι' άλλη από πηγάδι, κι εγώ το κακορίζικο θεμέλιο τση καμάρας. Πάρε, τρυγώνι, ομορφιά, και συ, παγώνι, κάλλη και συ, το σφακολούλουδο, πάρε την ομορφιά μου και συ, το ξενικόσταρο, πάρε τα τα μαλλιά μου, να μην τα πάρει άλλη καμιά, να 'χει τα βάσανά μου. Ο γι' εις τση 'χτύπα με πηλό κι άλλος με το χαλίκι, Κι ατός του ο πρωτομάστορας με το βαρύ πελέκι Μπρόσνερο χανίων 52

54 Του γιοφυριού της Άρτας- Παραλλαγή από το Δρυμό Ελασσόνας Δρυμός Ελασσόνας Λε, καμάρα πύργου έστησαν -ματάκια! καμάρα δε στεργιώνει -κόρη, παπαδοκόρη! Λε, χίλιοι μαστόροι δούλευαν -ματάκια! και χίλια μαστορούδια -κόρη, παπαδοκόρη! Λε, βαλούσαν και του στοίχιζαν -ματάκια! στην πρώτη μαστορίνα -κόρη, παπαδοκόρη! Λε, πως τρέμει το κορμάκι μου -ματάκια! να τρέμει το γιοφύρι -κόρη, παπαδοκόρη! Λε, πως πέφτουν τα μαλλάκια μου -ματάκια! να πέφτουν οι διαβάτες -κόρη, παπαδοκόρη! Λε, πως σκούζει το παιδάκι μου -ματάκια! να σκούζει το ποτάμι -κόρη, παπαδοκόρη! Του γεφυριού της Άρτας Παραλλαγή από το Δραβήσκο Σερρών Χίλιοι μαστόροι, γιε μου, δούλευαν χίλιοι μαστόροι δούλευαν, τρακόσια μαστορούδια. Oλημερίτσα, γιε μου, δούλευαν ολημερίτσα δούλευαν, το βράδυ γκρεμιζόταν. Με μέλι, γιε μου, το θεμέλιωναν με μέλι το θεμέλιωναν, με ζάχαρη το χτίζαν Τα μαστορούδια, γιε μου, έκλαιγαν τα μαστορούδια έκλαιγαν απ' τον πολύ καημό τους. 53

55 Του γεφυριού της Άρτας-Παραλλαγή από την Τερπνή Νιγρίτας Τερπνή Σερρών Ο Δήμος απεφάσισε γεφύρι για να χτίσει μι τετρακόσιους μάστουρις, μι χίλια μαστουρούδια. Όλην ημέρα δούλιβαν, του βράδυ ρουβουλούσι. Στοιχειό ξιφανιρώθηκε στη δεξιά καμάρα. «Αν δε θαφτεί (Δήμου μ') άνθρουπους, γεφύρι δε θα γίνει, ούδι Τούρκους ούιδι Ρουμιός, του Δήμου τη γυναίκα». Κι κίνησι κι πάινι στο σπίτι του να πάει κι την καλούδα τ' έλιγι κι την καλούδα τ' λέει: - Του δαχτυλίδι μ' έχασα την πρώτη μ' αρραβώνα. - Του δαχτυλίδ' κι αν το 'χασις εγώ θα σι του βγάλου. Ρίχνουν σκοινάκια δώδικα κι πάτους δεν ηυρέθη, ρίχνουν κι άλλα τέσσιρα κι πάτους τότι βρέθκι... - Βγάλις μι, Δήμου μ', βγάλις μι, γιατί θα βλαστημήσου, πως τρέμει το κορμάκι μου να τρέμει το γεφύρι, πως τρέχ' το γαλατάκι μου να πέφτουν οι διαβάτις... - Σώπα, καλή μου, μη του λες κι μη του διφτιρώνεις, έχεις αδιρφό στη ξενιτιά κι θέλει να περάσει Το Γεφύρι της Άρτας - Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Μουσείου Μπενάκη 54

56 Του γεφυριού της Άρτας- Παραλλαγή από την Αιανή Κοζάνης Σαρανταπέντε μάστορες και εξήντα μαθητάδες γιοφύρι θιμιλιώνανε στης Άρτας το ποτάμι. Ν ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν. Μοιρολογούν οι μάστορες και κλαιν οι μαθητάδες. Πουλάκι πήγε κι έκατσε στην άκρη το ποτάμι, δεν κελαηδούσε σαν πουλί κι ουδέ σαν χελιδόνι, μόν κελαηδούσε κι έλεγε ανθρώπινη λαλίτσα: Αν δεν στεριώστε άνθρωπο γιοφύρι δεν στεριώνει και μη στεριώστε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη, παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα. Τ άκουσε ο πρωτομάστορας και ράγισε η καρδιά του και το πουλάκι έπιασε και το παρακαλούσε: - Αργά να πας στο σπίτι μου, αργά και στη γυναίκα μ, αργά ντυθεί, αργά στουλτστεί, αργά να φέρ το γιόμα. Και το πουλί παράκουσε κι αλλιώς επήγε κι είπε: - Γοργά ντυθείς, γοργά στολτστείς, γοργά να φέρ ς το γιόμα. Μα νάτην που εφάνηκε από την άσπρη στράτα. Την είδε ο πρωτομάστορας και πέφτει να πεθάνει. Από μακριά τους χαιρετά κι από κοντά τους λέει: - Καλημέρα σας μάστορες και εσείς οι μαθητάδες, μα τ έχει ο πρωτομάστορας και είναι λυπημένος; - Το δαχτυλίδι τού πεσε στην πρώτη τη καμάρα, και ποιος θα μπει και ποιος θα βγει το δαχτυλίδι να βρει; - Ν ιγώ θα μπω, ν ιγώ θα βγω το δαχτυλίδι να βρω. Και σαν την κατεβάσανε στην πρώτη τη καμάρα Ψάζει ζερβά, ψάζει δεξιά, ψάζει κατά τη μέση. - Τράβα καλέ τον άλυσο, τράβα την αλυσίδα, ν όλο τον τόπο γύρισα και τίποτα δεν βρήκα. Ένας πηγαίν μι του μυστρί, κι άλλος με τον ασβέστη, παίρνει και ο πρωτομάστορας και ρίχνει μέγα λίθους. - Πως τρέμει το κορμάκι μου να τρέμει το γιοφύρι, πως πέφτουν τα μαλλάκια μου να πέφτουν οι διαβάτες. - Κόρη το λόγο άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε, έχεις αδερφό στη ξενιτιά μη λάχει και περάσει. Κι αυτή το λόγο άλλαξε κι άλλη κατάρα δίνει: Πως τρέμουν τ άγρια βουνά να τρέμει του γιοφύρι, πως πέφτουν τ άγρια πουλιά να πέφτουν οι διαβάτες. Τρεις αδερφάδες ήμασταν κι οι τρεις κακογραμμένες, η μια στησε τον Δούναβη κι η άλλη τον Αυλώνα, κι εγώ η πιο μικρότερη της Άρτας το γιοφύρι. 55

57 Του γεφυριού της Άρτας-Παραλλαγή από το Πυλί της Κω Το Πυλί της Κω Εκατομπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες, δεκαοχτώ καλοί πουργοί, να χτίσουν ντη γκαμάρα ολημερίς εχτίζασι, κάθε βραδύν εχάλα φέρνουνε φτέρες το νερό, ε-φτέρες τα χαλίκια, κι απ τη Κωσταντινόπολη φέρνουν ντο γκερεστέ ντης και το στοιχειόν εφώναξε απ τη μπο πέρα πάντα: «του πρώτου, πρώτου μάστορη, του πρώτου τη γεναίκα, θεμέλιο να τη βάλετε να στήσει η γκαμάρα». Κι ο μάστορης σα ντο κουσεν έπεσεν και λυγώθη, σταμνί νερό ντου ρίχτουσι κι ήρτεν ο λογισμός του. - Να βάλω τη μανούλα μου, μανούλα πια δε γκάμνω, να βάλω τ αδερφούλα μου, άλλη αδερφή δε γκάμνω, α βάλω τη γεναίκα μου, γεναίκα γκάμνω πάλε. Στέλει το μαστορόπουλο να πάει να της λέει: - Το Σάββατο μη χτενισθείς, τη Γκυριακή μη λλάξεις και την Δευτέρα ντο πρωί εις την γκαμάρα να ρτεις. Κι εκείνος επαράκουσε και πάει και της λέει: - Το Σάββατο να χτενιστείς, τη Γκεριακή ν αλλάξεις και την Δευτέρα ντο πρωί εις τη γκαμάρα να ρτεις. Το Σάββατο χτενίζεται τη Γκεριακή αλλάζει και τη Δευτέρα ντο πρωί εις τη γκαμάρα μπάει. Μάστορης σα ντην είδενε ήπεσε και λυγώθη, σταμνί νερό ντου ρίχνουσι τρία κανιά το μόσκο και τρία το ροδόσταμο για να ρτ ο λογισμός του. - Τι έχ ο πρωτομάστορης και κάθεται και κλαίει; - Ο αρραβώνας μού πεσε στα βάθη της καμάρας. - Δέσε με μπο τη ζώνη σου, κατέβασέ με κάτω. Δένει τη μπο τη ζώνη ντου, κατέβασέν ντη γκάτω, ψάχνει πο δω, ψάχνει πο κει, ούτ αρραβώνα να βρει, μόνο ντου δράκου τα μαλλιά πο κάτω πο τη μπέτρα. - Ανέβασέ με μάστορη, γιατ η ψυχή μου βγαίνει, 56

58 όχι μονάχα μένανε, μόνο και του παιδγιού μου τρεις αδερφάδες είμαστο κι οι τρεις κακομοιράδες, τη μνια ντη βάλα στο λουτρό, την άλλη στο γεφύρι, κι εμένα ντη δερνόμοιρη βάλου με στη γκαμάρα πο πάν από το ντάφο μου καντήλι να κρεμάει, για να περνά η μάνα μου να το γιμώζει δάκρυ, για να περνά ο κύρης μου να το γιμώζει λάδι Του γεφυριού της Άρτας- Παραλλαγή από την Άμπλιανη Ευρυτανίας Άμπλιανη Ευρυτανίας Χίλιοι μαστόροι δούλευαν στης Άρτας το γιοφύρι. Ολημερούλα δούλευαν, το βράδυ γκρεμιζόταν. Πουλάκι πήγε κ έκατσε δεξά απ την καμάρα δεν ελαλούσε σα πουλί, σαν τ άλλα τα πουλάκια, παρά λαλούσε κ έλεγε μ ανθρώπινη κουβέντα: -Μαστόροι μ, τι παιδεύεστε και τι χασομεράτε αν δε στοιχειώσετε άνθρωπο καμάρα δεν στεριώνει, κι όχι άνθρωπο, ούτ άνθρωπο, ούτε κι απ την αράδα, παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα. Τ άκούσε ο πρωτομάστορας και ράγισ η καρδιά του. -Έλα, κυρά, μαστόρισσα, σε θέλει ο μάστοράς σου. -Τι έχει ο πρωτομάστορας κι είναι βασανισμένος; -Το δαχτυλίδι του πεσε στη μέση στη καμάρα και ποιος θα μπει και ποιος θα βγει το δαχτυλίδι να βρει; -Εγώ θα μπω κι εγώ θα βγω το δαχτυλίδι να βρω. Κι ώσπου να μπει κι ώσπου να βγει η κόρη στην καμάρα, ο ένας παίρνει το μυστρί κι ο άλλος παίρνει λάσπη, παίρνει κι ο πρωτομάστορας βάζει χρυσό λιθάρι. 57

59 Του γεφυριού της Άρτας-Παραλλαγή από την Ιερισσό Χαλκιδικής Ιερισσός Χαλκιδικής Μι τετρακόσιοι μάστουροι -ματάκια μου, κι ξήντα μαθητούδια -πού πας καρδιά καμέ(νη) ν όλη μερίτσα έχτιζαν -ματάκια μου, καμάρα θεμελιώνουν -πού πας καρδιά καμέ(νη) ν όλη μερίτσα έχτιζαν -ματάκια μου, κι απού βραδύς χαλνούσαν -καμάρα δε στιργιών(ει). Πουλάκι πάησι κι έκατσι -ματάκια μου, διξιά απ τη καμάρα -καμάρα δε στιργιών(ει). Δεν κελαηδούσι σαν πουλί -ματάκια μου, σαν αγριοπούλι απούταν -πού πας καρδιά καμέ(νη) μον κελαηδούσι κι έλιγι -ματάκια μου, μ ανθρώπινη λαλίτσα -πού πας καρδιά καμέ(νη): «Σαν δε στοιχειώσεις άνθρωπο -ματάκια μου, καμάρα δε στιργιώνει -πού πας καρδιά καμέ(νη) ουδέ φτουχό, ουδ ορφανό -ματάκια μου, ουδέ ξένου διαβάτη -πού πας καρδιά καμέ(νη) μόνο του πρωτουμάστουρα -ματάκια μου, του κάλφα τη γυναίκα -πού πας καρδιά καμέ(νη)». Τουν κάλφα ξιπροβόδισαν -ματάκια μου, να πάει να τη φέρει -πού πας καρδιά καμέ(νη). - Αν ήρθις, κάλφα μ, για καλό -ματάκια μου, να πα να βγάλου τούτα -πού πας καρδιά καμέ(νη) κι αν ήρθις, κάλφα μ, για κακό -ματάκια μου, να πα να βάλου τ άλλα -πού πας καρδιά καμέ(νη) πως τρέμει η καρδούλα μου -ματάκια μου, να τρέμει το γιοφύρι -πού πας καρδιά καμέ(νη) πως πέφτουν τα μαλλάκια μου -ματάκια μου, να πέφτουν οι διαβάτις -πού πας καρδιά καμέ(νη) 58

60 Του γεφυριού της Άρτας- Παραλλαγή από την Πολύτσανη Πωγωνίου Πολύτσανη Πωγωνίου Σαρανταπέντε μάστοροι και ξήντα μαθητάδες ολημερίς το χτίζανε το βράδυ γκρεμιζόνταν. Πουλάκι πάει και κάθισε στη δεξιά καμάρα: «Μάστοροι μη δουλεύετε κι εσείς οι μαθητάδες, αν δε στοιχειώσετ άνθρωπο γεφύρι δε στεριώνει, ούτε ορφανόν, ούτε έρημον, μη ξένον, μη διαβάτη, πάρτε του Πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα». Τ ακούει ο Πρωτομάστορας και του θανάτου πέφτει. Κάνει γραφή και στέλλει την με το πουλί τ αηδόνι. -Γουργά ντύσου, γουργά άλλαζε, γουργά φέρε το γιόμα, γουργά να ρθεις και να διαβείς στης Άρτας το γιοφύρι. Νάτη και ξεφανίστηκε και τους καλημεράει. -Τι έχει ο Πρωτομάστορας κι είν έτσι κακιωμένος; -Το δαχτυλίδι το πεσε μεσ τη δεξά καμάρα και ποιος να μπει και ποιος να βγει και ποιος να του το φέρει. -Άντρα μου μη πικραίνεσαι κι εγώ θα σου το φέρω, εγώ θα μπω, εγώ θα βγω και μόνη να το πάρω. Όλο τον τόπο γύρισα, δεν ηύρα δαχτυλίδι. Άντρα μ για ρίξ τον άλυσο, ρίξε την αλυσίδα. Πιάνει κι ο Πρωτομάστορας ρίχνει μέγα λιθάρι. -Πως πέφτουν τα μαλλάκια μου να πέφτουν οι διαβάτες. Ένας πιάνει με το μυστρί κι άλλος με τον ασβέστη. 59

61 -Κόρη μ το λόγο σου άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε τ έχεις αδερφό στην ξενιτιά μη λάχει -Πως τρέμει η καρδούλα μου να τρέμει το γιοφύρι. Τρεις αδερφούλες ήμασταν κι οι τρεις κακογραμμένες, η μια χτισε τον Τούρναβο κι η άλλη την Αυλώνα, κ εγώ, είμαι η μικρότερη, της Άρτας το γιοφύρι. Του γεφυριού της Άρτας- Παραλλαγή από το Σελλειό Δρόπολις Β. Ηπείρου Ω, σαρα- μωρέ, σαρανταπέντε μάστοροι Σαρανταπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες -κι εξήντα μαθητάδες (ν)επάνε για να χτίσουνε της Άρτας το γιοφύρι. (Ν)ολημερίς εχτίζανε το βράδυ γκρεμιζόνταν. Μοιριολογούν οι μάστοροι και κλαίν οι μαθητάδες. Πουλάκι πάησε κι έκατσε στην άκρη στο ποτάμι, δεν κελαϊδούσε σαν πουλί ούτε σαν χελιδόνι, μόν κελαηδούσε κι έλεγε ανθρώπινη κουβέντα: «Αν δε στεριώσετε άνθρωπο γιοφύρι δε στεριώνει, να μη στεριώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη, παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα». Τ άκουσε ο πρωτομάστορας και του θανάτου πέφτει και πάησε και της έστειλε με το πουλί τ αηδόνι: «Γοργά ντύσου, γοργά άλλαξε, γοργά να ρθεις το γιόμα». Και το πουλί παράκουσε κι αλλιώς πάει και της είπε: «Αργά ντύσου, αργά άλλαξε, αργά να πας το γιόμα, αργά να ρθεις και να διαβείς της Άρτας το ποτάμι». Νάτηνε και ξεφάνηκε απ τη μεγάλη στράτα, την είδε ο πρωτομάστορας και του θανάτου πέφτει. Από μακριά τους χαιρετά κι από κοντά τους λέει: - Γεια σας χαρά σας μάστοροι κι εσείς οι μαθητάδες, τι έπαθε ο πρωτομάστορας και στέκει μαραμένος; - Το δαχτυλίδι τού πεσε μεσ τη δεξιά καμάρα και ποιος θα μπει και ποιος θα βγει το δαχτυλίδι να βρει; - Καλέ μου μη μου θλίβεσαι και βαριαναστενάζεις, εγώ θα μπω κ εγώ θα βγω το δαχτυλίδι να βρω. Χρυσή αλυσίδα ζώθηκε και στη καμάρα μπαίνει. Ένας παίρνει με το μυστρί κι άλλος με τον ασβέστη, παίρνει κι ο πρωτομάστορας και ρίχνει μέγα λίθο. - Πως τρέμει το κορμάκι μου να τρέμει το γιοφύρι, πως πέφτουν τα μαλλάκια μου να πέφτουν οι διαβάτες. - Κόρη μ το λόγο άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε, τι έεις αδερφό στη ξενιτιά μη λάχει και περάσει. Κι αυτή το λόγο άλλαξε κι άλλη κατάρα δίνει: - Πως τρέμουν τ άγρια βουνά να τρέμει το γιοφύρι, αν πέφτουν τ άγρια τα πουλιά να πέφτουν οι διαβάτες, τι έχω μονάκριβο αδερφό μη λάχει και περάσει. Τρεις αδερφούλες ήμασταν και οι τρεις κακογραμμένες, η μια έχτισε το Δούναβη κι η άλλη τον Αφράτη κι εγώ η πιο στερνότερη της Άρτας το γιοφύρι. 60

62 Του γεφυριού της Άρτας- Παραλλαγή από τον Όλυμπο Καρπάθου Σαρανταπέντε μισταργκοί κ εξηνταδυό μαστόροι [Μισταργκοί= μισθωτοί εργάτες] γιοφύρι θεμελιώννουσι, γιοφύρι θε να χτίσου. Κι ολημερίς το χτίντζασι κι οληνυχτίς εχάλα. Φωνή εκούστ απ ουρανού κι απ αρχαγγέλου στόμα: - Α δε στοιχειώσετ άθρωπο, γιοφύρι δε θα χτίσει. Στο μπουλλετί το κάμασι κι ότινος θέλει πέσει. [Μπουλλετί = λαχνός, κλήρος] Το μπουλλεττίν εξέπεσε στο πρωτομάστορή τω. Τις ήκλαιεκ κ εβρέχετον, ο πρωτομάστορής τω! - Α βάλω τη μανούλλα μου, πού να βρω άλλη μάνα, α βάλω και το κύρη μου, πού να βρω άλλο κύρη, α βάλω τ αερφάκια μου, πού να βρω άλλ αέρφια, ας βάλω τη γυναίκα μου κι άλλη γυναίκα βρίσκω! Στέλλει και παραγγέλλει της μ ένα μικρό καρφάκι: [Καρφάκι = μαθητευόμενος] - Σάατο βράυ μη λουστεί και Κυριακή μη λάξει και τη Γευτέρα το πρωίν εις το γιοφύριν να ρτει. Κι εκείνος επαράκουσε και πάει και της λέει: - Σάατο βράυν να λουστεί και Κυριακήν ν αλλάξει και τη Γευτέρα το πρωίν εις το γιοφύριν νά ρτει. Σάατο βράυ λούννεται και Κυριακήν αλλάτσει και τη Γευτέρα το πρωίν εις το γιοφύρι πάει. Πο τα μαλλάκια την αρπά και κάτω τηνε βάλλει. -Σταθείτ εσείς, καλοί πουργκοί κ εσείς καλοί μαστόροι, [Πουργκοί = βοηθοί] κι αφήτε με να σας ειπώ ένα μοιρολοάκι: Τρεις αερφούλλες είμεθα, κ οι τρεις κακού θανάτου η μια στοιχειώννει τρίστρατο κ η άλλη μοναστήρι κ εγιώ, η πλια μικρότερη, στοιχειώννω το γιοφύρι! Μ ως τρέμει το κορμάκι μου να τρέμει το γιοφύρι κι από τ αντρός μου τη γενιά ψυχή να μη πομείνει! 61

63 Όλυμπος Καρπάθου 62

64 Δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στα στοιχειά των ποταμών Κάποιες φορές τα στοιχειά των ποταμών μαλακώνουν, παρουσιάζονται πολύ ευαίσθητα και ρομαντικά, όπως στο παρακάτω δημοτικό τραγούδι: Κόρη ξανθή τραγούδαγε σε πέτρινο γεφύρι και από το θλιβερό σκοπό, το θλιβερό τραγούδι, και το γεφύρι ράγισε και το ποτάμι εστάθει και το στοιχειό του ποταμού στην άκρη επετάχθει κι ένας διαβάτης φώναξε από πέρα από την ράχη. Άλλαξε κόρη τον ηχό και πες άλλο τραγούδι για να κινήσει ο ποταμός, να σμίξει το γεφύρι Χαρακτηριστικό είναι επίσης και το παρακάτω τραγούδι παραλλαγή του προηγούμενου, που αναφέρεται σε «στοιχειά»: Κοράσιον ετραγούδησεν επάνω σε γεφύρι και το γεφύρι ράγισε, και το ποτάμι σπάθη και το στοιχειόν του ποταμού κι αυτό στην άκρη εβγήκε ~κόρη μου, πάψε τον αχόν κι ειπέ κι άλλο τραγούδι. ~Αχ, πως να πάψω τον αχόν κι άλλο να πω τραγούδι έχω τον άνδρα μ' άρρωστον κι άρρωστων γυρεύω. Το γεφύρι του Καμπέρ-Αγά στο Ανατολικό Ζαγόρι 63

65 Η γέφυρα του Κοράκου μέσα από την δημοτική μας ποίηση και λογοτεχνία Η γέφυρα επηρέασε σημαντικά τον πολιτισμό της περιοχής μας, τη λογοτεχνία και την ποίηση, ως πηγή δε λαογραφικού υλικού και μέσα από την ποίηση έδωσε στην πατρίδα μας. Αναφέρεται σε ιστορίες, θρύλους και ποιήματα. Ο Αργιθεάτης ποιητής και συγγραφέας Πάνος Τσίνας γράφει: Το γιοφύρι του Κόρακα Κι αν πάς Γιωργή μ κατ Άγραφα, κι αν πάς κατ τα Τζουμέρκα χαιρέτα μ τα ψηλά βουνά και τις κοντοραχούλες και πέστους, μούπε, να σας πω το ξόριστο παιδί σας να στείλετε με τα πουλιά τη χάρη, την πνοή σας, τη Βλάχα τη φλογέρα σας για να σας τραγουδήση. Βροχή σαν τύχει Γιώργη μου και βαριομπουμπουνίζει μην ποφασίσεις να διαβείς το κορακογιοφύρι οντάναι νύχτα σούρουπο σιμά σιμά να φέξη, γιατί έχει δράκους και στοιχειά σαν είν κατεβασμένος ο ποταμός, και τα βουνά τριζοβολάν τριγύρω. Άκου Γιωργή μ τα λόγια μου, μην ποφασίσης, όχι να το περάσης χειμωνιά τ απόβραδ ή το σκάρο. Τη νύχτα κεί μέσ τα γκρεμά στ ολόγοργο το ρέμα τα ξωτικά μαζεύονται με τα στοιχειά παλεύουν Και χίλιες δυό φωνές κι αχούς ακούς πέρ από δώθε. Ακούς το ποδοβολητό της ποταμιάς που τρέχει του βράχου τον αντίλαλο, του πλατανιά το βόγγο λές και το χάσμα του γκρεμού πέφτει, γρεμιέται, σκούζει λές μοιρολόγια ακούς εκεί, μια κλώσσα με πουλάκια κι ανάρια μέσ τη χαλασιά βαρύ κοράκου κράμα. Τρέμει σα φύλλ από δεντρί και σκούζει το γιοφύρι μαζί κλαίει κι η μαστόρισσα πούναι θεμελιωμένη με μια φωνή, βραχνή φωνή χουγιάζει ώρα την ώρα. Κράτα κυρά, κράτα καλά και κόρακα και κλώσσα τι τα θεμέλια τρίζουνε, τι τρέμει το γιοφύρι. ΚΟΥΛΙΕΣ (Καζάρμες-Φυλάκια) Τη γέφυρα φρουρούσαν δυο Κούλιες. Στα Πέντε Αδέρφια όποιος διαβεί και πάει στη Βριστενίτσα και ιδεί το χάσμα, τον γκρεμό, το Κορακογιοφύρι, το ρέμα τ Ασπροπόταμου λαβούρα θα τον πιάσει. Στα Πέντε Αδέρφια όποιος διαβεί σ όποιο νυχτώσει σπίτι, φτωχό καλύβι αχέρινο, χαγιάτι σανιδένιο, 64

66 από τσοπάνο σε παιδί κι από παιδί σε γέρο τα περασμένα θα του λέν κι όλο και για το Σέλτσο. Στίχοι Πάνου Τσίνα VII (σελίς 38) Ποιήματα - Αθήνα 1988 Η Γέφυρα Κοράκου συνδέεται με την ιστορία της Αργιθέας και της Τετραφυλίας (Ραδοβίζια) και με την Εθνική Ιστορία άρρηκτα. Ενδεικτικά είναι τα παρακάτω ποιήματα που αναφέρονται σε σπουδαία ιστορικά γεγονότα. Τι έχεις καημένε κόρακα και σκούζεις και φωνάζεις; Μήνα διψάς για αίματα, για τούρκικα κουφάρια; Αν εδιψάς για αίματα για τούρκικα κουφάρια πέτα ψηλά κατ τ Άγραφα στου Άσπρου το γιοφύρι. Εκεί θα φάς κρέας από Κατή και πλάτη από Βοϊβόντα να κάμεις πήχυ το φτερό και σπιθαμί το νύχι. Μη φοβηθείς τον πόλεμο, την τόση ταραχή ο Μπουκουβάλας πολεμάει με χίλιους πεντακόσιους Στις 18 Δεκεμβρίου 1862 λεηλατήθηκε η Αγία Σωτήρα Βραγκιανών και εσφάγησαν οι μοναχοί από τον Τουρκαλβανό Τσέτσα μετά από συνεννόηση με ασεβείς Βραγκιανίτες. Σχετικό ποίημα αναφέρει: Ο Άσπρος να κατέβαζε κι ο Κόρακας να έπεφτε να μην περάσουν τα σκυλιά, αυτός ο σκύλο Τσέτσας που πάτησε την Παναγιά και την Αγιά Σωτήρα. Έσφαξε τον Κωνστάντινο και τον Παπαοικονόμου : 65

67 Τα πέτρινα γεφύρια στην ελληνική μουσική Μιλώ για σένα Στίχοι - Μουσική: Θανάσης Παπακωνσταντίνου Ερμηνεία: Μελίνα Κανά Μιλώ με τα ψηλά τ' απάτητα βουνά και τους μιλώ για σένα πως έχεις ομορφιά και φρύδια τοξωτά σαν πέτρινα γεφύρια Και μ' απάντησαν: Τα γεφύρια χορταριάζουν. άμοιρη ψυχή μην ξεγελαστείς Μιλώ με τ' ουρανού τα μαύρα σύννεφα και τους μιλώ για σένα πως όταν περπατάς, γλυκά όπου πατάς η στέρφα γη ανθίζει Και μ' απάντησαν: Η γη ανθίζει εκεί που θέλει. άμοιρη ψυχή μην ξεγελαστείς. Μιλώ με τις πηγές που ζούνε μοναχές και τους μιλώ για σένα πως όταν με κοιτάς, σαν λες πως μ' αγαπάς αγγέλοι φτερουγίζουν θεογέφυρο Και μ' απάντησαν: Είναι χάρτινοι οι αγγέλοι. άμοιρη ψυχή μην ξεγελαστείς. Το παλιό πέτρινο γεφύρι του Κόκκορη και η νέα γέφυρα 66

68 Το γεφυράκι Πάνω σ' ένα γεφυράκι πρωτοσμίξαμε τα `παμε ένα χεράκι, τα μιλήσαμε. Το γεφυράκι ήταν στενό κι είχε σκεπή τον ουρανό. Και για το φεγγάρι, ε για μόλα για, είχαμε σαλπάρει κείνη τη βραδιά. Το μικρό το γεφυράκι το γκρεμίσανε μείναμε οι δυο μονάχοι, μας χωρίσανε. Το γεφυράκι το μικρό να το περάσω δεν μπορώ. Να γυρίσω πίσω στον παλιό καιρό να σε συναντήσω να σε ξαναβρώ. (To gefuraki Γιώργος Ζωγράφος) Στίχοι:Τάκης Παναγόπουλος Μουσική:Τάκης Παναγόπουλος Δισκογραφία: Στην άδεια την πόλη 1978 Το γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορου στο Κεντρικό Ζαγόρι 67

69 Πέτρινο γεφύρι Εκεί που σμίγουν δυο ποτάμια, και αδερφώνουν τα νερά ένα γεφύρι πέτρινο απλώνει τ άσπρα του φτερά Ξέρω τα χέρια που το χτίσανε τα πόδια που το περπατήσανε. Κρυμμένο μέσα στα πλατάνια ακούει τ άγρυπνο νερό, ένα γεφύρι πέτρινο που ταξιδεύει στον καιρό. Ξέρω τα χέρια που το χτίσανε τα χείλη που το τραγουδήσανε. Το γεφύρι του Αγίου Μηνά (Άκου το γέλιο της χτισμένης στα πέρατα οικουμένης) Στίχοι: Μιχάλης Γκανάς Μουσική : Νίκος Ξυδάκης Το γεφύρι της Βωβούσας-Βωβούσα Ιωαννίνων 68

70 Της Άρτας το γεφύρι Kάθε νύχτα σε γυρεύω την αγάπη μου παιδεύω στης ζωής το πανηγύρι σαν της Άρτας το γεφύρι Ένα σου βλέμμα, για δες όλα γίναν όπως χθες αν τα γκρεμίσεις ξανά θα πνιγούμε στη στεριά. Για δες πως φεύγει ο καιρός κι έχω γίνει σαν τρελός άνοιξη μπαίνει ξανά άνοιξέ μου μια αγκαλιά Mοιάζεις σύννεφο και μπόρα στης ζωής την ανηφόρα σαν το χώμα διψασμένος σε ζητάω σαν μεθυσμένος Στίχοι-μουσική Σωκράτης Μάλαμας 69

71 Το Γεφυράκι (παιδικό τραγούδι) Το γεφύρι είναι μικρό Είναι μικρό Είναι μικρό Το γεφύρι είναι μικρό Είναι ωραίο Και περάσαν τα πουλιά Τα πουλιά Τα πουλιά Και περάσαν τα πουλιά Το γκρεμίσαν Φτιάξαν άλλο πιο ψηλό Πιο ψηλό Πιο ψηλό Φτιάξαν άλλο πιο ψηλό Πιο ωραίο Θα σε πάρω να το δεις Να το δεις Να το δεις Θα σε πάρω να το δεις Που είναι ωραίο Το γεφύρι του Καλογερικού ή Πλακίδα Η γέφυρα της Κλειδωνάς ή του Βοϊδομάτη 70

72 Τα γεφύρια στην δημοτική, παραδοσιακή μουσική Τραγούδια με αναφορά στα πέτρινα γεφύρια συναντάμε και στην δημοτική παραδοσιακή μας μουσική. Ο σπουδαίος Ηπειρώτης τραγουδιστής Αλέκος Κιτσάκης(το αηδόνι της Ηπείρου,όπως τον αποκαλούν) τραγούδησε για της Άρτας το γεφύρι. Στης Άρτας το γεφύρι Αφού εσύ δεν μ αγαπάς και μου χαλάς χατίρι εγώ θα πάω να γκρεμιστώ, στης Άρτας το γιοφύρι. Άιντε να με πάρει το ποτάμι και τα ψάρια να με φάνε και για σένα να πεθάνω το χατίρι σου να κάνω Αν δε θα σε στεφανωθώ ψηλά στο μοναστήρι Θα ρίξω το κορμάκι μου στης Άρτας το γεφύρι. Άιντε να με πάρει το ποτάμι και τα ψάρια να με φάνε και για σένα να πεθάνω το χατίρι σου να κάνω. Αφού δε βγαίνεις να σε ιδώ ούτε στο παραθύρι Θα πάω κι εγώ να γκρεμιστώ στης Άρτας το γιοφύρι. Άιντε να με πάρει το ποτάμι και τα ψάρια να με φάνε Και για σένα να πεθάνω το χατίρι σου να κάνω. Πέρασα από να γεφύρι Πέρασα μωρέ παιδιά, πέρασα από να γεφύρι βλέπω νια στο παραθύρι Με τη μα μωρέ παιδιά, με τη μάνα της μαλώνει με τη μάνα της μαλώνει και βαριά τη βαλαντώνει. Καλέ μα μωρ μάνα μου, καλέ μάνα παντρεψέμε καλέ μάνα παντρεψέμε και σπιτονοικοκυρεψέμε. 71

73 Γέρον ά μωρ μάνα μου, γέρον άντρα μη μου δώσεις, γέρον άντρα μη μου δώσεις γιατί εσύ θα μετανοιώσεις. Να μου δω μωρ μάνα μου, να μου δώσεις έναν νιο Να μου δώσεις έναν νιο να τον ζω να τον χαρώ. Τα σύνορα Σ ούλον τον τόπο ξάστερο, σ ούλον τον τόπο ήλιος και στα καημένα τα Γιάννενα μαύρο βαρύ σκοτάδι, και στο Συρράκο στο χωριό στα μαύρα είναι ντυμένοι. Ανάθεμά σε πιτροπή και συ βρε Κουμουντούρε τα σύνορα που βάλαταν στης Άρτας το γιοφύρι, στην Άρτα και στην Πράμαντα, Συρράκο και Καλαρρύτες στο Περιστέρι στην κορφή μέσα στη Λεπενίτσα, απάνου από τον Κόζικα στη ράχη του Τρικάλου και στο Γκριλιάνο στο χωριό απόξω από το Τσιότι, απάνω από τον Τούρναβο στ Αλίσφακο στη ράχη, και στη Ραψάνη στο χωριό και στου Ζορμπά τη βρύση και στα καημένα Γιάννινα κλαίγουνε νύχτα μέρα, κλαίγουνε οι μαύροι τη σκλαβιά που είναι σκλαβωμένοι στα χέρια τα θωμανικά και στους σκυλαρβανίτες. Ο θάνατος του Κίτσου Μπότσαρη (1813) Τρία πουλάκια κάθονταν στης Άρτας το γιοφύρι, το να τηράει τα Γιάννινα, τ άλλο κατά το Σούλι, το τρίτο το καλύτερο μοιρολογάει και λέει: Ο Μπότσαρης εκίνησε, στα Γιάννινα να πάει για να μαζώξει τ άσπρα του όπου χε δανεισμένα κι από την Άρτα διάβηκε κονάκι να του κάμουν κι ευθύς κονάκι το καμαν στου Παπουτσή του Ρίζου. Τρία ντουφέκια του ρηξαν τα τρία αράδα-αράδα. Το να τον παίρνει στο πλευρό, τ άλλο μέσα στα στήθη, το τρίτο το φαρμακερό, τον παίρνει μεσ στο στόμα το στόμα αίμα γιόμωσε και κελαηδεί και λέγει: Καθήστε παλικάρια μου και συ βρε ψυχογιέ μου, τι τούτο δεν είναι για σας, πάρτε μου το κεφάλι να μη το πάρει η Τουρκιά, το πάει του Βεζύρη, το ιδούν οχτροί και χαίρονται, οι φίλοι και λυπούνται. Η λευτεριά των σκλάβων «Καλά τρώμε και πίνουμε και λιανοτραγουδάμε δεν κάνουμε κι ένα καλό, καλό για την ψυχή μας: -ο κόσμος φκιάνουν εκκλησιές, φκιάνουν και μοναστήρια δεν πάμε να φυλάξουμε της τρίχας το γιοφύρι: που θα περάσει ο Βοϊβοντάς με τς αλυσοδεμένους να κόψουμε τους αλυσούς, να βγούν οι σκλαβωμένοι;». Οι σκλάβοι λευτερώθηκαν, με οχτώ νεκρούς οχτρούς μας 72

74 Μα τ Κολοκοτρώνη ο υγιός έφυγε από κοντά μας Ο Γέρος όμως του Μοριά και πάλι προσκυνάει την Παναγιά τη Δέσποινα για να μας βοηθάει. Ο γιος του Ρήγα κίνησε Ο γιος του Ρήγα κίνησε να πάει να αρραβωνιάσει με το Σιδέρη τα άλογο που χει χρυσή τη σέλα. Στο δρόμο όπου επήγαινε στο δρόμο που πηγαίνει μια κόρη τον αντάμωσε γλυκά τον ερωτάει. Που πας καλέ λεβέντη μου σε τούτα τα ξένα μέρη; Κι αυτός της αποκρίθηκε μια κόρη πάω να πάρω. Κι αν κατεβάσει ο Δούναβης και πνίξει τα γιοφύρια; Εγώ έχω Γρίβα όμορφο καλό και παιχνιδιάρη, στο δαχτυλίδι θα διαβεί στη βέργα θα περάσει και στο ασημακόντυλο θα διπλωθεί να κάτσει. Το ξύρισμα του γαμπρού Ασπροσυγνέφιασ ο ουρανός, και ρίχνει ο Μάης τα δροσιά του Σήμερα νιος ξυρίζεται, σήμερα μπερμπερίζεται. Ξυράφια από τα Γιάννινα κι ακόνια από την Πρέβεζα. Σήμερα στους ουρανούς, σήμερα άσπρη μέρα, σήμερα στεφανώνεται αητός με περιστέρα. Ποιος να ταν ο προξενητής που να χε φάει κανέλλα, κι αντάμωσε τα αστέρι το λαμπρό μ αυτή την περιστέρα. Για σπούδιαξε βλαμάκη μου, για σπούδιαξε λεβέντη μ σπούδιαξε το χεράκι σου, γιατί είν μακρινές οι στράτες, κι έχουμε βουνά απέραστα και τρία ποτάμια αδιάβατα πριν πέσουν χιόνια και βροχές και πάρουν τα γεφύρια. 73

75 Κόρη ξανθή τραγούδησε (Δόμνα Σαμίου) Kόρη ξανθή τραγούδησε σε τρίχινο γεφύρι, μα το γεφύρι εράϊσε και το ποτάμι εστάθη και το στοιχειό του ποταμιού βγαίνει την αρωτάει: - Kόρη, σαν είσ' ανύπαντρη, άντρα να μη γνωρίσεις κι αν έχεις άντρα και παιδιά χήρα να καταντήσεις. - ν-εγώ έχω άντρα, είν' άρρωστος τώρα και δέκα χρόνια, γυρευιμό μου γύρεψε στον κόσμο δεν υπάρχει, γυρεύει γάλα από λαγό, τυρί απ' άγριο γίδι. Ως ν' ανεβώ 'γώ στα βουνά, ψηλά στα κορφοβούνια, να πάρω δίπλα τα βουνά κι όλα τα ραχοβούνια, να φκιάσω στρούγκα του λαγού, ν' αρμέξω τ' άγριο γίδι, άντρας μου έγινε καλά κι άλλη γυναίκα πήρε. Δεν με περνάει στην εμορφιά ούτε και στα καλά μου παρά στα ρούσικα μαλλιά να με περνάει κομμάτι. Tι τό 'κανες εμένανε εσύ παλιογυναίκα, θαρείς οι άντρες χάθηκαν και πήρες τον δικό μου και ρήμαξες το σπίτι μου και το νοικοκυριό μου. 'Kειό πο' 'καμες εμένανε μιά μέρα θα ντο νιώσεις σε τούτ' τον κόσμο κι όχι αλλού, εδώ θα ντα πληρώσεις. Στη σκάλα που κατέβαινε την κατάρα της δίνει. Να τήνε πιάνει θερμασιά, βαριά να την ταράζει και τα μαλλιά της κεφαλής τρίχα να μην 'πομένει. Aρρώστησε, ξαρρώστησε βαριά γιά να πεθάνει και τα μαλλιά της κεφαλής τρίχα δεν απομένει. Κόρη ξανθή τραγούδαγε- Παραλλαγή Κόρη ξανθή τραγούδαγε 'ς της Τρίχας το γεφύρι, ψιλά τραγούδια νέλεγε και παραπονεμένα, κι' από το χλιβερό σκοπό, το χλιβερό τραγούδι, και το γεφύρι ερράγισε και το ποτάμι στάθη, και το Στοιχειό του ποταμού 'ς την άκρια νεπετάχτη. Κ' ένας διαβάτης φώναξε 'πό πέρα από τη ράχη. "Άλλαξε, κόρη, τον ηχό, και πες άλλο τραγούδι, για να κινήση ο ποταμός, να σμίξη το γεφύρι, και το Στοιχειό του ποταμού 'ς το τόπο του να πάη. -Το πώς ν' αλλάξω τον ηχό, να πάψω νο τραγούδι, τι γαρ τραγούδι το είπα γω, για μοιρολόγι το είπα, γιατί έχω πόνο 'ς την καρδιά, που γιατρεμό δεν έχει. Μάννα και κύρην έχασα κ' εννιά αδερφούς στρατιώταις, έχω και τον πολλαγαπώ άρρωστο 'ς το κρεβάτι, κι' αρρωστικό μου γύρεψε το τι δεν είν' 'ς τον κόσμο. Μου γύρεψε λαγού τυρί κι' απ' αγριογίδα γάλα, κι' ώστε να πάου 'ς τάγρια βουνά, να κατεβώ 'ς τους κάμπους, 74

76 να κυνηγήσω το λαγό, να πιάσω ταγριογίδι, να στήσω μαρμαρόμαντρα και να τυροκομήσω, πολλαγαπώ παντρεύτηκε κι' άλλη γυναίκα πήρε. Πήρε την πλάκα πεθερά, τη μαύρη γης γυναίκα." Το γεφύρι του Μπαμπά λίγο έξω από το Ανθοχώρι Ιωαννίνων Το γεφύρι του Καραγιάννη. Βρίσκεται στο χωριό Πηγή (πρώην Πεκλάρι) Κονίτσης 75

77 Για το θάνατο του οπλαρχηγού Καπετάν Αρκούδα «Τρεις περδικούλες κάθονταν ψηλά στο γερό Σμόλικα Η μια τηράει τη Λειβαδιά κι η άλλη τη Σαμαρίνα Η Τρίτη η μικρότερη μοιρολογάει και λέει: Τι είναι το κακό που γίνεται στη Μπάγια στο γεφύρι; Μήνα λιοντάρια σφάζονται, μήνα κριάρια σφάζουν; Το Γιώργη Αρκούδα βάρεσαν τον πρώτο καπετάνιο Τον γέλασαν τον πλάνεψαν οι δόλιοι οι Ζαγορίσοι Που χουν φαρμάκι στη καρδιά και ζάχαρη στα χείλη Που πήγαν και τον πρόδωσαν στης Μπάγιας το κονάκι». Ο κόσμος του Ζαγορίου όπως ήταν φυσικό θρήνησε τον Καπετάν Αρκούδα και για τον θάνατο του γράφτηκαν πολλά δημοτικά τραγούδια. Ο Κώστας Λαζαρίδης στο βιβλίο του για τον Αρκούδα κατέγραψε και διέσωσε αρκετά από αυτά τα τραγούδια. Το γεφύρι μετονομάστηκε σε γεφύρι του Καπετάν Αρκούδα. Το γεφύρι του Καπετάν-Αρκούδα, κοντά στο Δίλοφο Ζαγορίου 76

78 Τα γεφύρια στην νεοελληνική λογοτεχνία Απόσπασμα από το θεατρικό έργο του Γιώργου Θεοτοκά «Το γεφύρι της Άρτας» «ΜΑΣΤΟΡΟΙ: Το μυστρί! Τον ασβέστη! Τον πηλό! Εμπρός! Μια και καλή! Όξω φτώχεια! Μες στα όλα! Έμπρός! Έλα και ξεμπερδέυουμε! Στην ευχή του Θεού! Εμπρός! Τι να σου κάμω γυναίκα ερημοσκότεινη; Ποιος να σε σώσει από την άραχλη τη μοίρα σου; Δε φταίει κανείς, χαντακωμένη ψυχή! Εμπρός! Άντε να τελειώνουμε! Να λευτερωθούμε! Άντε να σωθούμε! Εμπρός! Να λύσουμε τα μάγια! Να πνίξουμε τη βασκανιά! Να ξαναγίνουμε άνθρωποι! Εμπρός! Τον πηλό! Τον ασβέστη! Το μυστρί! ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΦΥΛΑΚΑΣ: Γιατί μωρέ, γιατί; Γιατί, μωρέ παιδιά; Γιατί, μωρέ το κάματε, αδέλφια μου, παιδιά του Θεού; Γιατί; Γιατί; Γιατί; ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΑΣ: (τρέχει εδώ κι εκεί και δίνει θάρρος). Εμπρός! Εμπρός! Δουλειά! Λευτεριά! Εμπρός! Άλλη μιά! Βαράτε δυνατά! Κλείστε την γερά! Μη σας ξεφύγει, προσέχετε καλά! Εμπρός, καλοτεχνίτες μου και καλοδουλευταράδες, δεξιοί και προκομμένοι μου, λεβέντες χρυσοχέρηδες! Για την τρανή μας τη δουλειά! Για την καλή μας λευτεριά! Βαστάτε! Χτυπάτε! Αέρα και το πήραμε το κάστρο του Σατανά, τ άτιμο το Γεφύρι, το μπαμπέσικο!...». 77

79 Το χτίσιμο των γεφυριών Το χτίσιμο των γεφυριών το κάνανε από τους Κουδαραίους οι πρώτοι, οι καλύτεροι. Έρχονταν από την Κόνιτσα, λάκα του Σαραντάπορου! Μπορεί κι απ τα Τζουμέρκα, ή τα Χουλιαροχώρια! Και της Ανασελίτσας ήσαν καλοί - μεταξύ τους Ηπειρώτες πρόσφυγες που γίναν Μακεδόνες! Όπως κι οι Κολωνιάρηδες κι οι Οπαρλήδες της Πάνω Ηπείρου, αρβανιτόφωνοι αυτοί! Μπροστά, έβλεπες να βαδίζει ο Πρωτομάστορας! Ύστερα, οι καλφάδες: πελεκάνοι, χτίστες, μαραγκοί, κλειδοσάδες, ασβεστάδες, νταμαρτζήδες. Τελευταία, τα μαστορόπουλα Μεγάλο το βάρος στα μουλάρια -τα εργαλεία πολλά: τσοκάνια, χτενιές, καζμάς, βελόνια, ματρακάδες, παραμήνες, σαούλια, πηλοφόρια, καλέμια Γύρω του Αϊ-Γιώργη φεύγαν, την άνοιξη - διώχνω την λέγανε! Επέστρεφαν το φθινόπωρο, του Αϊ-Δημήτρη Στην ξενιτιά πελέκαγαν και χτίζανε -αργός ρυθμός, σαν μοιρολόι! Σεράγια, εκκλησίες, μύλοι, μοναστήρια, τζαμιά, αρχοντικά, βρύσες, καμπαναριά, χάνια, βγήκανε από τα χέρια τους Με άλλα λόγια, χτούσανε τον κόσμο όλο, χτούσανε και τα γιοφύρια του! Μόνο που για τα τελευταία δεν αρκούσαν μόνο τα χέρια, ήθελε και την καρδιά -το θάρρος της, την τόλμη! Γιατί δεν ήξεραν γράμματα. Παθαίνανε, μαθαίνανε τότες ματααρχίνισαν να χτίζουν το γεφύρι, μαρμάρωνε κι ανέβαινε σαν να ταν πο μολύβι. Εγίνηκεν, τελείωσε,,κι ακόμη είναι θιάμα, γιοφύρι πέτρινο τηράς να κρέμεται στο ράμμα 78

80 Σαρανταπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες γιοφύρι εστεριώνανε στης Άρτας το ποτάμι. Ολημερίς εχτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν «Αν δεν στοιχειώστε άνθρωπο γιοφύρι δεν στεριώνει» «Γιοφύρι θα φκιάσεις αν κάνεις αυτό το καλό»! Τούτος ο λόγος, λαϊκός. Το έργο, όμως, του πλούσιου -να βγει απ την αφάνεια, να τον παινέψουν πιότερο, να σώσει και την ψυχή του! Τη μια φορά ήτανε Ρωμιός Τούρκος την άλλη κάποτε καλόγερος που κοίταζε και χαμηλά, να σώσει εδώ ζωές. Τα λεφτά πάντα πολλά. Λίρες με το φτυάρι -λένε στην Άρτα- τάισε το ποτάμι ο Θειακογιάννης. Για να μερώσει το θεριό, να το ζεύξουν, μέχρι και Τούρκου χρήματα δανείστηκε! Στο τέλος το στησε το γεφύρι του γερό και όμορφο Τότε ήταν που ο Τούρκος ζήλεψε μερίδιο στη δόξα. Πίσω τα χρήματά του, τα δανεικά, δεν ήθελε να τα πάρει. Είδε και απόειδε -«δικά σου είναι, πρέπει να τα δεχθείς»- τον πήγε ο Θειακογιάννης στον κατή. Και εκεί, με απόφαση, του τα επέστρεψε όλα μέχρι και το τελευταίο γρόσι. Όλη η τιμή δικιά του Αυτά συνέβησαν στην Άρτα. Το άλλο, κοντά στο Μέτσοβο, κάτω απ το Προσγόλι. Άγριος εκεί ληστής, ο Μπρούζος, φοβέρα για τους Τούρκους και απειλή. Μα και για τους Χριστιανούς μπελάς, αφού, συχνά, αυτοί πληρώναν τα σπασμένα. Κι έβαλαν οι προεστοί σκοπό να τόνε διώξουν μαζεύοντας χρήματα να τόνε δελεάσουν. Κάποτε -μεγάλο το ποσό- ο Μπρούζος πείστηκε. Μα αντί οι προεστοί να του τα δώσουν, τον πλήρωσαν με φονικό. Έτσι τους μείναν τα λεφτά, τους μείνανε και οι τύψεις. Στο τέλος οι ενοχές τούς φέρανε στην εκκλησία. Και ο παπάς: -γιοφύρια αν θα χτίσετε, θα πάρετε συχώριο..! (Αρχείο Γεφυριών Ηπειρώτικων-Σπύρος Μαντάς). Σαν τρώμε και σαν πίνουμε και σαν χαροκοπούμε, κι ένα καλό δεν κάνουμε στη δόλια τη ψυχή μας Ο κόσμος φτιάχνουν εκκλησιές φτιάχνουν και μοναστήρια, φτιάχνουν και πετρογέφυρα για να περνάει ο κόσμος Το γεφύρι του Κονόμου στο Τσεπέλοβο Ζαγορίου. 79

81 Τα γεφύρια στα χαρτονομίσματα Τα γεφύρια αποτέλεσαν και αποτελούν δρόμους επικοινωνίας για τους ανθρώπους. Οι άνθρωποι έφτιαξαν τα πέτρινα γεφύρια για να μπορούν να επικοινωνούν με τους άλλους ανθρώπους, να μεταφέρουν τα προϊόντα τους, να γνωρίσουν καινούργιους πολιτισμούς, να βγούν από την απομόνωση. Σήμερα δεν χρησιμοποιούμε τα πέτρινα γεφύρια, αλλά σύγχρονες μεγάλες γέφυρες για να επικοινωνήσουμε με τους άλλους ανθρώπους, τις άλλες χώρες. Σήμερα δεν κατασκευάζονται πέτρινα γεφύρια, αλλά σύγχρονες μεγάλες γέφυρες με τα πιο σύγχρονα μηχανήματα και υλικά που έχει να μας επιδείξει η σύγχρονη γεφυροποιϊα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η γέφυρα του Ρίου-Αντιρρίου, μια από τις πιο σύγχρονες γέφυρες στον κόσμο. Η απεικόνιση των γεφυριών πάνω στα χαρτονομίσματα του Ευρώ έχει συμβολικό χαρακτήρα. Μας δείχνει την επικοινωνία των λαών της Ευρώπης. 80

82 81

83 Στο χαρτονόμισμα των 5000 δραχμών απεικονίζεται η Καρύταινα και η γέφυρά της. 82

84 ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ 83

85 ΤΕΧΝΗΜΑ- ΛΕΥΚΩΜΑ Η γέφυρα της Βωβούσας, στη Βωβούσα Ιωαννίνων Το γεφύρι της Γκούμανης στο Ν. Θεσπρωτίας 84

86 Το γεφύρι του Καλογερικού ή Πλακίδα στο Κεντρικό Ζαγόρι Το πέτρινο γεφύρι του Κόκκορη και η νέα γέφυρα στο Κεντρικό Ζαγόρι 85

87 Το Καπεσοβίτικο γεφύρι βρίσκεται στο μονοπάτι που οδηγεί από το χωριό Καπέσοβο Ζαγορίου προς το γειτονικό χωριό Βραδέτο και γεφυρώνει το ρέμα της Μεζαριάς.. Το πέτρινο γεφύρι του Κρυονερίου βρίσκεται δίπλα από την επαρχιακή οδό Κόνιτσας- Κοζάνης, λίγο μετά τη διακλάδωση του δρόμου με αυτό, προς το χωριό Νικάνορας. Το όνομα του το οφείλει σε παρακείμενη πηγή που ανάβλυζε κρύο νερό. 86

88 Το γεφύρι της Άρτας Το τρίτοξο γεφύρι κοντά στον Καλουτά Ζαγορίου 87

89 Το πέτρινο τοξωτό γεφύρι της Κόνιτσας, εξαιρετικό δείγμα αρχιτεκτονικής, στον Αώο Το γεφύρι της Κόνιτσας φωταγωγημένο 88

90 Το τοξωτό γεφύρι του Καμπέρ-Αγά κοντά στους Μηλιωτάδες Ζαγορίου Το τοξωτό γεφύρι της Βωβούσας στη Βωβούσα Ζαγορίου, στολίδι του χωριού πάνω από τον Αώο. 89

91 Το πανέμορφο μονότοξο γεφύρι της Κόνιτσας Το γεφύρι του Καλογερικού ή Πλακίδα στο Κεντρικό Ζαγόρι 90

92 Το γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορη χιονισμένο Το γεφύρι της Καβάλας στο χωριό Άγιοι Πάντες του Ν. Θεσπρωτίας 91

93 Το γεφύρι του Αγίου Μηνά κάτω από το Δίλοφο Ζαγορίου Το γεφύρι της Πολιτσάς στο Ν. Ιωαννίνων 92

94 Το γεφύρι του Μύλου (Κήπων) στον ποταμό Αώο Το γεφύρι του Παπαηλία στο Ν. Ιωαννίνων 93

95 Το γεφύρι του Παπαστάθη στο Ν. Ιωαννίνων, ανάμεσα στα χωριά Δρίσκος και Κράψη Το γεφύρι του Μεζάνη στο Ν. Πρέβεζας, λίγο έξω από την Πάργα 94

96 Γεφύρι της Γκούρας στον ποταμό Άραχθο-Ανατολικό Ζαγόρι Το γεφύρι της Πάλτσας στον Καλαρρύτικο ποταμό 95

97 Το γεφύρι του Χάτσιου στο Ν. Ιωαννίνων, στο παλιό μονοπάτι της διαδρομής Τσεπέλοβο-Κήποι Το γεφύρι της Παλιουρής στο Ν. Ιωαννίνων, κάτω από το χωριό Παλιουρή 96

98 Το γεφύρι του Μίσσιου στο Ν.Ιωαννίνων, στο παλιό μονοπάτι που ένωνε το Κουκούλι με τη Βίτσα Παλιό πέτρινο γεφύρι. Το πέτρινο γεφύρι της φωτογραφίας βρίσκεται ανάμεσα από τα χωριά Ελατοχώρι και Μακρίνο. 97

99 Γεφύρι Μητσαίων: είναι το πιο παλιό και ψηλότερα κατασκευασμένο γεφύρι της Καστάνιανης. Χτίστηκε το 1845 στη θέση παλαιότερου γεφυριού του Το γεφύρι του Λαζαρίδη ή Κοντοδήμου, κοντά στο χωριό Κήποι του Κεντρικού Ζαγορίου, στο Ν. Ιωαννίνων 98

100 Το γεφύρι του Καμπέρ-Αγά στο Ν. Ιωαννίνων (ανατολικό Ζαγόρι κοντά στο χωριό Μηλιωτάδες). Το γεφύρι της Κηπίνας στους Χρηστούς 99

101 Το γεφύρι της Γκρίκας στον Αμπελώνα Θεσπρωτίας Το γεφύρι του Μπαλκάν ή της Βίγλας, ανάμεσα στα χωριά Βοτονόσι και Ανθοχώρι στο Ν. Ιωαννίνων. 100

102 Το γεφύρι της Κλειδωνιάς ή του Βοϊδομάτη Γεφύρι της Κούρτιας- Δόλιανη Ιωαννίνων 101

103 102

104 Γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορη (Κεντρικό Ζαγόρι-Ιωάννινα) Το ιστορικό γεφύρι της Πλάκας (στην περιοχή του οικισμού της Πλάκας των Ραφταναίων, στο Ν. Ιωαννίνων). 103

105 Το γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορη στο Κεντρικό Ζαγόρι Ιωαννίνων Το κατάστρωμα του γεφυριού είναι χτισμένο με την τεχνική του Γκαλντεριμιού 104

106 Το γεφύρι της Κλειδωνιάς ή του Βοϊδομάτη, στο χωριό Κλειδωνιά του Ν. Ιωαννίνων. Το γεφύρι του Καλογερικού ή Πλακίδα στο Ν. Ιωαννίνων. 105

107 Το γεφύρι της Γκαλντερούσιας, λίγο πριν το χωριό Δόλιανη του Ν. Ιωαννίνων. Το γεφύρι της Εκκλησιάς στην περιοχή της Μουργκάνας, στο χωριό Τσαμαντάς της Θεσπρωτίας. 106

108 Το γεφύρι της Άρτας Της Άρτας το γεφύρι είναι λαϊκό αριστούργημα, σαν ένα κομμάτι από ραψωδία ομηρική. Και είναι για να το εκμεταλλεύονται ποίηση και μουσική μας όσο υπάρχουν και μουσική μας όσο υπάρχουν Κωστής Παλαμάς (1930) ) 107

109 Το γεφύρι του Καπεταν Αρκούδα στα Ιωάννινα (παλαιότερη ονομασία γεφύρι του Λάβδα) «Τρεις περδικούλες κάθονταν ψηλά στη Τσούκα Ρόσια, η μια τηράει τα Γιάννινα κι η άλλη το Ζαγόρι η Τρίτη η μικρότερη μοιρολογάει και λέει: Αρκούδας εσκοτώθηκε στου Λάβδα το γεφύρι, Το γεφύρι στο Γκρέτσι στο Πωγώνι Ιωαννίνων. 108

110 Το γεφύρι του Μύλου στην έξοδο του χωριού Κήποι προς τους Νεγάδες στα Ιωάννινα. Παλιό πέτρινο γεφύρι-δόλιανη Ιωαννίνων 109

111 Το γεφύρι του Πέτσου στο Ζαγόρι Ιωαννίνων Το «γεφύρι του Νασιώκα» που βρίσκεται στο ποταμό «Κρυοπόταμο», πάνω στο παλιό δρόμο (μονοπάτι) προς τα Γιάννινα. Γεφύρι του Λώλη ή του Λάκκου (Δυτικό Ζαγόρι). Το μονότοξο γεφύρι συνδέει το Μικρό και το Μεγάλο Πάπιγκο.. 110

112 Πέτρινο γεφύρι στο Ν. Ιωαννίνων Το γεφύρι του Λακοτσολιού βρίσκεται στο Μανασσή Ζαγορίου. Γεφυρώνει το Λάκκο του Τσολιού που αργότερα γίνεται ο Ζαγορίτικος ποταμός. Βρίσκεται στη θέση σκάλα. 111

113 Το γεφύρι του Καπετάν Αρκούδα στο Δίλοφο του Ν. Ιωαννίνων. Το Ζαλογγογέφυρο στο Ν. Ιωαννίνων 112

114 Το γεφύρι της Βροσίνας στο χωριό Βροσίνα Ιωαννίνων Η παράδοση αναφέρει ότι χτίστηκε με χρήματα της Μονής Μακρυαλέξη (Λάβδανη) 113

115 Το Ζαλογγογέφυρο στο Ν. Ιωαννίνων Πέτρινο γεφύρι Εκεί που σμίγουν δυο ποτάμια, και αδερφώνουν τα νερά ένα γεφύρι πέτρινο απλώνει τ άσπρα του φτερά Ξέρω τα χέρια που το χτίσανε τα πόδια που το περπατήσανε. Στίχοι: Μιχάλης Γκανάς Μουσική : Νίκος Ξυδάκης Το γεφύρι της Ζέρμας ή Κάντσικου 114

116 Τα δυο γεφύρια στον Καλαμά, στο Ν. Ιωαννίνων Το Κατωγέφυρο στον ποταμό Καλαμά, στο Ν. Ιωαννίνων 115

117 Το γεφύρι του Παπαστάθη στο Ν. Ιωαννίνων Το γεφύρι του Καλογερικού ή Πλακίδα στο Κεντρικό Ζαγόρι 116

118 Το γεφύρι της Βωβούσας, στη Βωβούσα Ιωαννίνων Το γεφύρι της Κόνιτσας 117

119 Η γέφυρα της Βωβούσας 118

120 Το γεφύρι της Τσίπιανης-Ανατολκό Ζαγόρι 119

121 Το παλαιογέφυρο. Πρόκειται για ένα από τα πιο παλιά μονότοξα γεφύρια στη περιοχή του Ζαγορίου, αφού υπολογίζεται ότι κτίσθηκε γύρω στα 1700 μ.χ., χάρη στη χορηγία ενός Σκαμνελιώτη, του Γεωργίου Παρτάλη. Βρίσκεται πάνω στο Σκαμνελιώτικο ρέμα στην είσοδο της χαράδρας «Βικάκι»... Γεφύρι Του Μύλου. Βρίσκεται κάτω από τον οικισμό της Ελάτης Ζαγορίου. Γεφύρωνει τον Ξηροπόταμο, που χύνεται στον Βίκο. Το έτος κατασκευής του είναι άγνωστο. 120

122 Η γέφυρα του Κοράκου Το τραγούδι και η μισοκατεστραμμένη σήμερα δίπλα από το γεφύρι κούλια (δηλ. το φυλάκιο), η μια από τις δύο που υπήρχαν άλλοτε, αποτελούν απόηχο και χειροπιαστό σημάδι αντίστοιχα των γεγονότων που διαδραματίστηκαν κατά καιρούς πάνω στο σημαντικό αυτό πέρασμα. 121

123 Πρώτο γεφύρι της Ντούβρης στο Βρυσοχώρι Ιωαννίνων Το γεφύρι του Καλουτά στο Βρυσοχώρι Ιωαννίνων 122

124 Πέτρινο γεφύρι στο Ζαγόρι Το ξωκκλήσι του Αγίου Μηνά και το πέτρινο γεφύρι 123

125 Πλακουτσόρεμα..Το μικρό αυτό μονότοξο γεφύρι το συναντάμε μετά την καινούργια γέφυρα όπως ανεβαίνουμε προς Άνω Καλεντίνη, στο Ν. Άρτας. Πλαγκοβίτσα (Λειβαδάκια).Το κυριότερο ίσως πέρασμα των ορεινών προς την Άρτα. Είναι κτισμένο στο ποτάμι που ξεκινάει από τη Σκουληκαριά (Σκουληκαρίτη).Σήμερα είναι δύσκολο να το επισκεφτεί κάποιος γιατί οι δρόμοι πρόσβασης έχουν εγκαταλειφτεί. 124

126 Το γεφύρι της Σγάρας στο χωριό Σγάρα του Ν. Άρτας Γέφυρα του Βρατσίστα - Άνω Καλεντίνη Σαν πήρα έναν κατήφορο, για δες, την άκρη το ποτάμι και το ποτάμι, άντε ρούσα παπαδιά, και το ποτάμι ήταν θολό και το ποτάμι ήταν θολό, θολό κατεβασμένο σέρνει λιθά, άντε ρούσα παπαδιά, σέρνει λιθάρια ριζιμιά σέρνει λιθάρια ριζιμιά, δέντρα ξεριζωμένα Ρούσα παπαδιά-παραδοσιακό Ρούμελης 125

127 Το γεφύρι της Εκκλησιάς βρίσκεται στην περιοχή της Μουργκάνας, μέσα στο χωριό Τσαμαντάς στην Θεσπρωτία, δίπλα στην κεντρική εκκλησία. Το γεφύρι του Βαθύλακου, στη θέση Μεσούρα του Μανδρότοπου Θεσπρωτίας 126

128 Το γεφύρι του Πούσι στο Φοινίκι Θεσπρωτίας Το γεφύρι του Γκούμου στο χωριό Αγία Κυριακή (Πόποβο), στο δρόμο για την Παραμυθιά. 127

129 Το Μεγάλο Γεφύρι του Στάλου-Δόλιανη Ιωαννίνων. Την ονομασία του το γεφύρι την οφείλει στο μέρος το οποίο βρίσκεται: τον παλιό στάλο του χωριού. Αντλώντας από το ποιμενικό γλωσσάρι αναφέρουμε ότι "στάλος" είναι το σκιερό μέρος που ξεκουράζονται τα πρόβατα το μεσημέρι. Το γεφύρι της Πάλτσας στον Καλαρρύτικο ποταμό 128

130 Το γεφύρι της Σκαρβένας στο Βρυσοχώρι Ιωαννίνων Το γεφύρι του Ρέμου στο Βρυσοχώρι Ιωαννίνων 129

131 Το γεφύρι της Κουϊτσας στο Βρυσοχώρι Ιωαννίνων Το γεφύρι του Γκαράνη στο Βρυσοχώρι Ιωαννίνων 130

132 Γεφύρι στα Θεοδώριανα Άρτας. Έξω απ' το χωριό και πάνω στο δρόμο για τα Τρίκαλα, βρίσκεται το παλιό πέτρινο γεφύρι του ποταμού Γκούρα. Είναι μονότοξο. Γέφυρα Κοφερίτας στους Μελισσουργούς Άρτας 131

133 Πέτρινο γεφύρι στο Μεσόπυργο του Ν. Άρτας Γεφύρι του Πλαστήρα. Βρίσκεται στην Άνω Καλεντίνη (νομός Άρτας). Γεφυρώνει το Πλακουτσόρεμα του Αράχθου. 132

134 Ζαγοροχώρια: ο τόπος των πέτρινων γεφυριών Σαν τρώμε και σαν πίνουμε και σαν χαροκοπούμε, κι ένα καλό δεν κάνουμε στη δόλια τη ψυχή μας Ο κόσμος φτιάχνουν εκκλησιές φτιάχνουν και μοναστήρια, φτιάχνουν και πετρογέφυρα για να περνάει ο κόσμος. 133

135 Άραχθος ποταμός 134

136 Καλαμάς ποταμός 135

137 Αώος ποταμός 136

138 Ποταμός Αχέροντας 137

139 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ιστοσελίδες WWW. ntua. gr/mirc/db/ epirus-db/ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ/Gefyria.htm ofisofi: blogspot. Com/2014/ 1html/ petrina gefyria. Gr arhiogefyronipirotikon.blogspot.com/ aksioperierga. Blogspot. Com/2011/04/blog-post-28 html peri-planomenos-blogspot. Com/2013/03/bridge- of Plaka html photophotis. blogspot. Com/2011/10/blog- post_5882 html arhiogefyrionipirotikon blogspot. Com/2012/03/ blog- post-6317 html lyk-peir-mytil. les. sch. gr/stydent-assignments/ /paradosiaka_gefyria. pdf kpe- makrin. Mag. Sch. gr/ smnrgefyr 13/erg 2013/GEF.%20 RIVER pdf 7gym-laris. Larsch. Gr/ergasies/ERGA/gefyria. Htm el wikipedia. Org/wiki/ Γεφύρι της_ Άρτας ofisofi. blogspot. Com/2012/04/3. html iliochori- blogspot. Com/2011/06/blog-post-06.html piges. gr/ korakou. Php www. katafylli. Gr/ /402-gefyra-korakoy-64 xronia-apo-tin-anatinaksi gympeir.nom. gr/ekdiloseiw/12-thrania G2/thrania-G2. pdf oikodomos. blogspot. gr/2011/08/9.html coogle: πέτρινα γεφύρια της Ηπείρου-εικόνες lwww.taxydromosartas.gr/index.php/.../item/390-tis-trixas-to-gefyri.html iliochori.net/index.php?option=com_content...id... shelf3d.com/.../της%2bάρτας%2bτο%2bγεφύρι%2b(γιοφύρι)%2bplay Li aetostz.blogspot.com/2010/12/blog-post_9543.html Βιβλία Πρωτοπρεσβύτερου Δημητρίου Ε. Μασιά: Απάνθισμα ποιημάτων και δημοτικών τραγουδιών 138

140 Γεφύρι στον ποταμό Καλαμά, στο Ν. Ιωαννίνων Βωβούσα Ιωαννίνων 139