Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΛΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΕΙΑ

Transcript

1 Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΛΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΕΙΑ Μπάμπης Βουρλίδας Φιλόλογος

2 ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 11 η, 514A 515A Η αλληγορία του σπηλαίου. α. Μετά ταυτα δή, ειπον, απείκασον τοιούτω πάθει την ημετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι και απαιδευσίας. Ιδέ γαρ ανθρώπους οιον εν κατωγείω οικήσει σπηλαιώδει, αναπεπταμένην προς το φως την είσοδον εχούση μακράν παρά παν το σπήλαιον, Μετά από αυτά λοιπόν, είπα, παρομοίωσε με κάτι τέτοιο τη δική μας φύση και όσον αφορά την παιδεία και όσον αφορά την απαιδευσιά. Δες δηλαδή τους ανθρώπους σαν να κατοικούν σε ένα σπήλαιο μέσα στη γη, το οποίο έχει την είσοδό του ανοιχτή προς το φως μακριά από το εσωτερικό της σπηλιάς, β. εν ταύτη εκ παίδων όντας εν δεσμοις και τα σκέλη και τους αυχένας, ώστε μένειν τε αυτούς εις το πρόσθεν μόνον οραν, κύκλω δε τας κεφαλάς υπό του δεσμου αδυνάτους περιάγειν, Μέσα σ αυτό (να) βρίσκονται (οι άνθρωποι) από την παιδική τους ηλικία με δεσμά στα πόδια και στον αυχένα, ώστε να μην μετακινούνται οι ίδιοι και να βλέπουν μόνο μπροστά, και να μην μπορούν από τα δεσμά να γυρίσουν κυκλικά τα κεφάλια τους, γ. φως δε αυτοις πυρός άνωθεν και πόρρωθεν καόμενον όπισθεν αυτων, και ένα φως (που προέρχεται) από φωτιά (να) καίει ψηλά και από μακριά από πίσω τους, δ. μεταξύ δε του πυρός και των δεσμωτων επάνω οδόν, παρ ήν ιδέ τειχίον παρωκοδομημένον, ώσπερ τοις θαυματοποιοις προ των ανθρώπων πρόκειται τα παραφράγματα, υπέρ ων τα θαύματα δεικνύασιν. και ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες (δες) ένα δρόμο ψηλά, κοντά στον οποίο δες να έχει οικοδομηθεί ένα μικρό τείχος, όπως ακριβώς τοποθετούνται από τους θαυματοποιούς μπροστά στους ανθρώπους τα παραπετάσματα, πάνω από τα οποία δείχνουν τα τεχνάσματά τους.

3 ε. Ορω, έφη. Όρα τοίνυν παρά τουτο το τειχίον φέροντας ανθρώπους σκεύη τε παντοδαπά υπερέχοντα του τειχίου και ανδριάντας και άλλα ζωα λίθινα τε και ξύλινα και παντοια ειργασμένα, οιον εικός τους μεν φθεγγομένους, τους δε σιγώντας των παραφερόντων. Άτοπον, έφη, λέγεις εικόνα και δεσμώτας ατόπους. Ομοίους ημιν, ην δ εγώ. Βλέπω, είπε. Δες λοιπόν κοντά σ αυτό το μικρό τείχος ανθρώπους να μεταφέρουν κάθε είδους κατασκευάσματα που ξεπερνούν το μικρό τείχος, δηλαδή και ανδριάντες και άλλα ομοιώματα και λίθινα και ξύλινα και κατασκευασμένα από κάθε υλικό, και όπως είναι φυσικό, άλλους να μιλούν και άλλους να σιωπούν από αυτούς που τα μεταφέρουν. Παράξενη εικόνα περιγράφεις με τα λόγια σου, είπε, και παράξενους δεσμώτες. Όμοιους μ εμάς, είπα εγώ. ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 11 η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η περιγραφή του σπηλαίου: Μετά ταυτα το σπήλαιον 1. Φανταζόμαστε μια σπηλιά. Η είσοδός της βρίσκεται στην επιφάνεια του εδάφους. Ακολουθεί ένας μακρύς κατηφορικός διάδρομος, ο οποίος οδηγεί στο εσωτερικό του σπηλαίου. Το φως του ήλιου δε φτάνει στο βάθος. εν αυτή περιάγειν 2. Στο εσωτερικό το σπηλαίου, στην κύρια «αίθουσα του σπηλαίου, βρίσκονται οι δεσμώτες, άνθρωποι που από τη στιγμή της γέννησής τους έχουν αποκλειστεί στη σπηλιά. Είναι

4 ακινητοποιημένοι σε καθίσματα και τα άκρα τους είναι δεμένα. Δεμένος είναι και ο αυχένας τους, με τρόπο ώστε να μην μπορούν να κοιτάξουν παρά μόνο μπροστά. φως δε αυτων 3. Πίσω από τους δεσμώτες καίει μια φωτιά (τεχνητό φως). Οι δεσμώτες βλέπουν μόνον τις σκιές των αντικειμένων που περνούν μπροστά από τη φλόγα αυτή (κάτι σαν κινηματογράφος). μεταξύ δε δεικνύασιν 4. Ακριβώς πίσω από την πλάτη των δεσμωτών περνά ένας δρόμος. Πάνω σε αυτόν περπατούν άνθρωποι. Οι σκιές των ανθρώπων αυτών δεν αντικατοπτρίζονται στο τοίχωμα, μπροστά στους δεσμώτες, γιατί ένα τοιχάκι στο ύψος ενός άνδρα τους κρύβει. όρα παραφερόντων 5. Οι άνθρωποι, πάνω στο δρόμο, κρατούν πάνω από τα κεφάλια τους διάφορα αντικείμενα, ομοιώματα φυσικών πραγμάτων, ζώων και κατασκευών. Αυτά τα ομοιώματα βρίσκονται πάνω από το ύψος του τοίχου, έτσι λοιπόν το φως της φλόγας δημιουργεί τα είδωλά τους (σκιές) στο τοίχωμα μπροστά στα μάτια των δεσμωτών. Όσοι φέρουν ομοιώματα έμβιων όντων μιμούνται και τους ήχους που κάνουν αυτά τα όντα. 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Μετά ταυτα το σπήλαιον 1. Με τον όρο απείκασον ο Σωκράτης ξεκαθαρίζει ότι τα λόγια του έχουν σημασία αλληγορική. Γνωρίζουμε ότι η εικόνα που δημιουργεί συμβολίζει κάτι βαθύτερα φιλοσοφικό. Το τέλος της ενότητας (Ομοίους ημιν) εξηγεί ότι όλη η αλληγορία αναπαριστά τον κόσμο στον οποίο ζούμε κι εμάς τους ίδιους. Ο φωτεινός χώρος, έξω από την είσοδο της σπηλιάς, είναι ο αληθινός κόσμος. Σύμφωνα με τους αναλυτές ο Σωκράτης αντιλαμβάνεται ως πραγματικό τον κόσμο των ιδεών, που τον γνωρίζουμε με τη νόηση, την πνευματική αναζήτηση. Το φως του κόσμου των ιδεών δε φτάνει στο εσωτερικό της σπηλιάς, άρα οι δεσμώτες δεν έχουν γνώση της αληθινής πραγματικότητας.

5 εν αυτή περιάγειν 2. Οι δεσμώτες είναι οι μέσοι άνθρωποι. Τα δεσμά συμβολίζουν την πλάνη του υλικού κόσμου, αυτού που γίνεται αντιληπτός με τις αισθήσεις. Οι άνθρωποι αυτοί στερούνται καλλιέργειας, μόρφωσης και προβληματισμού. Πνευματικά και ηθικά είναι υποταγμένοι στις τεχνητές εικόνες που άλλοι τους προβάλλουν. Βρίσκονται εκεί από την παιδική τους ηλικία, γεγονός που δείχνει ότι είναι παντελώς άπειροι από ιδέες, δεν έχουν έρθει ποτέ σε επαφή με προβληματισμό. Δέχονται ως αληθινή όποια εικόνα τους «ταΐζει» ο περίγυρός τους. φως δε αυτων 3. Η φωτιά συμβολίζει το αδύναμο, τεχνητό φως της αμάθειας. Είναι πού πιο αδύναμο από το φυσικό, το «ηλιακό» φως της γνώσης και της καλλιέργειας του πνεύματος. μεταξύ δε δεικνύασιν 4. Το τοιχάκι κρύβει τους ανθρώπους που περπατούν πίσω του. Θα λέγαμε ότι είναι το μέσο απόκρυψης της πλάνης. όρα παραφερόντων 5. Οι σκιές των ομοιωμάτων και οι μιμήσεις των ήχων παριστούν τον τεχνητό, τον υλικό κόσμο. Είναι είδωλα, εικόνες και ήχοι που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Να επισημάνουμε ότι οι δεσμώτες δε βλέπουν καν τα ομοιώματα, που και αυτά είναι ψεύτικα, αλλά τις σκιές τους, που είναι σκοτεινές και συγκεχυμένες. Συνολική θεώρηση: Η αλληγορία είναι μια σαφέστατη αντιπαράθεση του φωτός με το σκοτάδι. Το φως της πραγματικότητας, του κόσμου των ιδεών, ενάντια στον σκοταδισμό, στο αχνό και κίβδηλο φως της αμάθειας, της υποδούλωσης και της ηθικής ανυπαρξίας. Φιλοσοφικά το φως έχει μόνο θετικούς συμβολισμούς, μέσα από την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Το φως του ήλιου, κατά την επιστήμη, είναι η γενεσιουργός δύναμη της ίδιας της ζωής. Είναι η αιτία που προκάλεσε τη διαφοροποίηση ανάμεσα στον άψυχο υλικό κόσμο και στο οικοσύστημα του πλανήτη μας.

6 Όμως και στις αρχαίες θεογονικές θεωρίες για τη δημιουργία του κόσμου, όπου η ζωή ξεκινούσε από τον / τους θεό / θεούς, συχνά ο θεός ταυτίζεται με το φως ή έστω το χρησιμοποιεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ίδια η χριστιανική θρησκεία, που ονομάζει το Θεό φως της ζωής. Αλλά και στην αρχαία Αίγυπτο, ο Άμμων Ρα, «αυτός που γέννησε τον εαυτό του», παρίσταται συχνά σε τοιχογραφίες ως δέσμη φωτός, ενώ το πρώτο του δημιούργημα είναι «το φωτεινό μωσαϊκό του ουρανού», δηλαδή ο γαλαξίας με τα αστέρια. Εκτός αυτών, και σε συναισθηματικό επίπεδο το φως είναι απόλυτα θετική έκφανση. Φράσεις όπως «φως των ματιών μου», «ήλιε μου», «αστέρι μου», κτλ, ομορφαίνουν διαπροσωπικές σχέσεις (μάνας προς παιδί, εραστών, φίλων, κ.α.) Σε μορφωτικό επίπεδο, πάλι, είθισται ο άνθρωπος με υψηλό πνευματικό επίπεδο να καλείται «φωτισμένος». Οι αναπτυγμένοι πολιτισμοί λέμε ότι έδωσαν το φως της προόδου. Ενώ ακόμα και σε παιδικές γιορτές, συνήθης ευχή είναι ο εορτάζων να χαρίζει παντού «το φως της γνώσης». Μπορούμε να συνοψίσουμε, τώρα, λέγοντας ότι η αλληγορία του σπηλαίου δίνει μια σκληρή απεικόνιση της ζωής. Οι περισσότεροι άνθρωποι ανήκουν στους δεσμώτες. Είναι απαίδευτοι, απροβλημάτιστοι και χωρίς καμιά πνευματική ανησυχία. Αρκούνται στην πλαστή εικόνα του υλικού κόσμου, σε ό,τι μπορούν να αντιληφθούν με τις αισθήσεις τους. Μπορούμε ίσως να εντοπίσουμε κάποια σκοπιμότητα στη δέσμευση αυτών των ανθρώπων στην άγνοια. Ίσως ο Πλάτων υπαινίσσεται ότι, για κάποιες κοινωνίες, είναι συμφέρον να κρατούν τους πολίτες στην αμάθεια, ώστε να τους ελέγχουν ευκολότερα; με τα δεσμά του σκοταδισμού. Όμως το πραγματικό φως, ο κόσμος των ιδεών, της σκέψης, της πραγματικής φύσης των πραγμάτων, είναι υπαρκτός. Ασφαλώς κάποιοι έχουν γνώση του κόσμου αυτού. Το δρόμο για τον κόσμο αυτό θα μας δείξει ο Πλάτων στις ακόλουθες ενότητες.

7 ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 12 η, 519Β - D Η αλληγορία του σπηλαίου. Η απροθυμία των φιλοσόφων. α. Τι δε; Τόδε ουκ εικός, ην δ εγώ, και ανάγκη εκ των προειρημένων, μήτε τους απαιδεύτους και αληθείας απείρους ικανως αν ποτε επιτροπευσαι την πόλιν, μήτε τους εν παιδεία εωμένους διατρίβειν διά τέλους, Μα τι; Δεν είναι φυσικό αυτό, είπα εγώ, και αναγκαίο, από αυτά που έχουν ειπωθεί, ότι δεν θα διοικούν ποτέ ικανοποιητικά την πόλη ούτε οι απαίδευτοι και άπειροι από την αλήθεια, ούτε όσοι αφήνονται να ασχολούνται με την παιδεία ως το τέλος της ζωής τους, τους μεν ότι σκοπόν εν τω βίω ουκ έχουσιν ένα, ου στοχαζομένους δει άπαντα πράττειν ά αν πράττωσιν ιδία τε και δημοσία, τους δε ότι εκόντες είναι ου πράξουσιν, ηγούμενοι εν μακάρων νήσοις ζωντες έτι απωκίσθαι; οι πρώτοι επειδή δεν έχουν ένα σκοπό στη ζωή τους, στον οποίο στοχεύοντας πρέπει να κάνουν όσα τυχόν κάνουν και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή, και οι δεύτεροι επειδή δε θα καταπιάνονται με πρακτικά ζητήματα όσο περνά απ το χέρι τους, επειδή πιστεύουν ότι έχουν εγκατασταθεί στα νησιά των Μακάρων ενώ είναι ακόμα ζωντανοί; β. Αληθη, έφη. Ημέτερον δη έργον, ην δ εγώ, των οικιστων τας βελτίστας φύσεις αναγκάσαι αφικέσθαι προς το μάθημα ο εν τω πρόσθεν έφαμεν είναι μέγιστον, ιδειν τε το αγαθόν και αναβηναι εκείνην την ανάβασιν, και επειδάν αναβάντες ικανως ιδωσι, μη επιτρέπειν αυτοις ο νυν επιτρέπεται. Αλήθεια, είπε. Έργο δικό μας, λοιπόν, είπα εγώ, των ιδρυτών της πολιτείας, είναι να εξαναγκάσουμε τα εξαιρετικά πνεύματα να στραφούν προς τη γνώση, η οποία είπαμε προηγουμένως ότι είναι η σπουδαιότερη, δηλαδή να τους αναγκάσουμε να δουν το αγαθό και να ανέβουν εκείνη την ανηφορική οδό και όταν, μετά την ανάβαση δουν αρκετά, να μην τους επιτρέπεται αυτό που τώρα τους επιτρέπεται,.

8 γ. Το ποιον δή; Το αυτου, ην δ εγώ, καταμένειν και μη εθέλειν πάλιν καταβαίνειν παρ εκείνους τους δεσμώτας μηδέ μετέχειν των παρ εκείνοις πόνων τε και τιμων, είτε φαυλότεραι είτε σπουδαιότεραι. Ποιο, δηλαδή; Το να μένουν συνεχώς εκεί, είπα εγώ, και να μη θέλουν να κατεβαίνουν πάλι σ εκείνους τους δεσμώτες, ούτε να συμμετέχουν στους κόπους και στις τιμές εκείνων (των δεσμωτών), είτε είναι κατώτερες είτε ανώτερες. ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 12 η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Τι δε απωκίσθαι 1. Το ζητούμενο της «Πολιτείας» είναι με ποιο τρόπο θα διοικηθεί ικανοποιητικά η πόλη. Άρα πρέπει να βρεθεί και ποιος θα τη διοικήσει σωστά. Σίγουρα όχι οι άνθρωποι που γνωρίζουν μόνο υλικές εμπειρίες, που γνωρίζουν μόνον ό,τι τους πληροφορούν οι αισθήσεις τους. Ούτε, όμως, και οι αφοσιωμένοι στην πνευματική αναζήτηση άνθρωποι μπορούν να κυβερνήσουν σωστά, γιατί αυτοί στερούνται την εμπειρία ζωής, είναι εντελώς αμέτοχοι στα πολιτικά δρώμενα (άρα, όπως είδαμε στον Πρωταγόρα, δεν είναι ενσωματωμένοι στην πολιτική λειτουργία). Ημέτερον επιτρέπεται 2. Οι οικιστές είναι οι ιδρυτές της πόλης, οι άνθρωποι που κατέχουν σημαντικές θέσεις στη διακυβέρνηση. Ρόλος τους είναι να εντοπίσουν τα φωτεινότερα πνεύματα και να τα ενθαρρύνουν να στραφούν προς τη γνώση. Εν συνεχεία να κατευθύνουν τους, μορφωμένους πια, φωτισμένους ανθρώπους πίσω στους δεσμώτες, για να αναλάβουν την ηγεσία τους.

9 Το αυτου σπουδαιότεραι 3. Δεν πρέπει να δίνεται στον πνευματικό άνθρωπο το δικαίωμα της επιλογής. Δεν έχει δικαίωμα να αποστασιοποιείται από τη ζωή και να αφοσιώνεται στη θεωρητική αναζήτηση. Ρόλος του είναι να συμμετέχει ενεργά στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα και μάλιστα με την ευθύνη να αναλάβει θέσεις ηγετικές. 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Τι δε απωκίσθαι 1. Η διακυβέρνηση ενός κράτους προϋποθέτει υψηλούς στόχου, όραμα αλλά και γνώση της πραγματικής ζωής και των δυσκολιών της. Οι απαίδευτοι άνθρωποι δεν είναι κατάλληλοι για το ρόλο αυτό. Δεν έχουν υψηλούς στόχους, καθώς το μόνο που γνωρίζουν είναι ο κόσμος όπως τον αποδίδουν οι αισθήσεις τους. Δεν μπορούν να διαμορφώσουν όραμα, καθώς είναι άπειροι από πνευματική αναζήτηση. Στερούνται, δηλαδή, θεωρητικής γνώσης. Ο επιστήμονας, πάλι, είναι ακατάλληλος για διακυβέρνηση για τους εντελώς αντίθετους λόγους. Δεν έχει γνώση της καθημερινής ζωής, άρα δε μπορεί να επιλύσει τα προβλήματά της. Η αποκλειστική ενασχόληση με τη θεωρητική αναζήτηση τους έχει απομακρύνει από τους απλούς ανθρώπους, ίσως λοιπόν να μην καταδέχονται να ασχοληθούν με τα ζητήματά τους. Στερούνται, δηλαδή, πρακτικής εμπειρίας. Τα νησιά των μακάρων ήταν ένας μυθικός τόπος, που τοποθετείτο στον κάτω κόσμο. Εκεί συγκεντρώνονταν οι εξέχοντες άνδρες, πολιτικοί, στρατηγοί, φιλόσοφοι και περνούσαν τη μετά θάνατον ζωή με θεωρητικές συζητήσεις, χωρίς έγνοια για επιβίωση. Η γη εκεί δίνει πολλαπλές σοδειές κάθε χρόνο, τα ποτάμια κυλούν με αμείωτη ένταση νύχτα δεν υπάρχει, τα δέντρα δίνουν χρυσούς καρπούς και τα λιβάδια δεν ξεραίνονται ποτέ. Είναι το εξεζητημένο αντίστοιχο του χριστιανικού Παραδείσου.

10 Ημέτερον επιτρέπεται 2. Οικιστές ονομάζονταν οι ηγέτες μιας αποστολής που στόχευε στην ίδρυση μιας αποικίας. Στην περίπτωσή μας, ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του σχεδιάζουν την ιδανική πόλη, είναι, λοιπόν, θεωρητικά οι ιδρυτές της τέλειας Πολιτείας (από όπου και το όνομα του διαλόγου). Τα εξαιρετικά πνεύματα βρίσκονται ανάμεσα στους δεσμώτες. Οι οικιστές καλούνται να τους εντοπίσουν και να τους στρέψουν προς τη γνώση. Από εκεί και περά αρχίζουν οι δυσκολίες. Ο πρώην δεσμώτης πρέπει να ανεβεί την ανηφορική (άρα δύσκολη) οδό προς το φως, τον κόσμο των ιδεών. Δεν πρέπει να στραφεί προς το τεχνητό φως της φλόγας, αλά να αναζητήσει την είσοδο έξοδο του σπηλαίου. Ο δύσκολος αυτό δρόμος συμβολίζει την κοπιαστική πορεία προς τη μάθηση, την πνευματική αναζήτηση και τη φιλοσοφία. Είναι αναμενόμενο η πρώτη επαφή με το φως να τρομάξει τον «φωτισμένο». Η μακρά παραμονή στο σκοτάδι προκαλεί αποστροφή προς οτιδήποτε φωτεινό. Όμως τα μάτια γρήγορα συνηθίζουν το φως. Άρα εύκολα ο απαίδευτος γοητεύεται από τα θέλγητρα της παιδείας. Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι ο δρόμος προς το φως έχει ολοκληρωθεί. Αρχίζει τότε η πραγματική μαγεία της γνώσης: αυτά που άλλοτε ήταν σκοτεινές σκιές, ασαφή είδωλα και ψεύτικοι ήχοι τώρα παίρνουν την πραγματική τους ουσία. Ο «φιλόσοφος» αντιλαμβάνεται την πραγματική φύση, διάσταση και λειτουργία των φυσικών αντικειμένων, των όντων και των λόγων. Και φυσικά αποπλανείται από την ομορφιά του κόσμου των ιδεών. Το αυτου σπουδαιότεραι 3. Τώρα ας δούμε την άλλη μεγάλη δυσκολία: αφού ο «φιλόσοφός» μας φωτίστηκε, θεωρούμε δεδομένο ότι δε θα θέλει να εγκαταλείψει τη θεωρητική αναζήτηση, τον κόσμο των ιδεών, ο οποίος ξέρει καλά ότι είναι και ο πραγματικός. Θα θέλει να παραμείνει εκεί. Αυτό όμως είναι ανεπίτρεπτο. Ο ρόλος των εξαιρετικών πνευμάτων δεν είναι να εγκαταλείψουν τον υλικό, αισθητό κόσμο και να απομονωθούν στον κόσμο του πνεύματος. Η ευθύνη του πνευματικού ανθρώπου είναι πολύ μεγαλύτερη. Πρέπει να επιστρέψει, μετά την εκπαίδευσή του, στο «σπήλαιο», στον κόσμο των απαίδευτων. Σκοπός του πρέπει να

11 είναι να δείξει και στους δεσμώτες ότι ο κόσμος που αντιλαμβάνονται δεν είναι ο πραγματικός. Με απλά λόγια, ο φιλόσοφος έχει τον ηγετικό ρόλο. Η γενική θεώρηση της «Πολιτείας» μας δείχνει ότι, σύμφωνα με την άποψη του Πλάτωνα, για να διοικηθεί τέλεια μια πόλη πρέπει είτε οι φιλόσοφοι να κυβερνήσουν, είτε οι βασιλείς να φιλοσοφήσουν. Για ποιους λόγους όμως ο φιλόσοφος θα είναι απρόθυμος να επανέλθει στο «σπήλαιο»; Να μερικοί πιθανοί λόγοι: - Δε θέλει να θεωρηθεί ότι εκμεταλλεύεται τις γνώσεις του για να καταλάβει αξιώματα. - Φοβάται ότι θα είναι ανεπαρκής για το ρόλο του άρχοντα. - Δε θέλει να ταράξει τη γαλήνη της θεωρητικής αναζήτησης με τις σκοτούρες της πολιτικής ζωής. - Δε θέλει να εμπλακεί στο παιχνίδι των πολιτικών ανταγωνισμών και συγκρούσεων με αντιπάλους. - Δεν καταδέχεται να διοικήσει μια κοινωνία κατωτέρων πνευματικά ανθρώπων. - Απορροφημένος από τις γνώσεις και τους νέους ορίζοντες που ανοίγονται μπροστά του έχει ξεχάσει την ταπεινή προέλευσή του. - Θεωρεί χρέος του να προάγει το πνεύμα και την επιστήμη στο έπακρο, χωρίς περισπάσεις και καθημερινές τριβές με τα κοινά και καθημερινά. Ποιο είναι το «μέγιστον μάθημα»; Πρόκειται είναι το αγαθόν, όρος που δεν διασαφηνίζεται. Το σχολικό βιβλίο δίνει μια προσέγγιση με άξονα το φιλοσοφικό πλαίσιο της Πλατωνικής σκέψης. Αγαθόν είναι: α) το είναι και ό,τι το διατηρεί. (η έννοια της ύπαρξης και της διατήρησής της). β) η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα(η ιεραρχία των φυσικών πραγμάτων, οι μορφές του και η ανάγκη να συνυπάρχουν όλα μαζί για να λειτουργεί ορθά το σύμπαν). γ) ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη (η σκέψη, η παρατήρηση, η έρευνα και ο πειραματισμός).

12 ΠΛΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 13 η, 519D 520Α Η αλληγορία του σπηλαίου. Ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων. α. Έπειτ, έφη, αδικήσομεν αυτούς, και ποιήσομεν χειρον ζην, δυνατόν αυτοις ον άμεινον; Έπειτα, είπε, θα τους αδικήσουμε και θα τους κάνουμε να ζουν χειρότερα, αν και είναι δυνατόν σ αυτούς (να ζουν) καλύτερα; β. Επελάθου, ην δ εγώ, πάλιν, ω φίλε, ότι νόμω ου τουτο μέλει, όπως έν τι γένος εν πόλει διαφερόντως ευ πράξει, Ξέχασες πάλι, φίλε μου, ότι αυτό δεν ενδιαφέρει το νόμο, πώς δηλαδή μια κάποια τάξη μέσα στην πόλη θα ευτυχήσει εξαιρετικά, άλλ εν όλη τη πόλει τουτο μηχαναται εγγενέσθαι, συναρμόττων τους πολίτας πειθοι τε και ανάγκη, ποιων μεταδιδόναι αλλήλοις της ωφελίας ήν άν έκαστοι το κοινόν δυνατοί ωσιν ωφελειν και αυτός εμποιων τοιούτους άνδρας εν τη πόλει, αλλά επινοεί τρόπους να συμβεί αυτό σε όλη την πόλη, ενώνοντας αρμονικά τους πολίτες με την πειθώ και με την ανάγκη (τον καταναγκασμό), κάνοντας να μοιραστούν μεταξύ τους την ωφέλεια, την οποία ο καθένας μπορεί να προσφέρει, και ο ίδιος (ο νόμος) δημιουργώντας τέτοιους άνδρες στην πόλη, ουχ ίνα αφιη τρέπεσθαι όπη έκαστος βούλεται, αλλ ίνα καταχρηται αυτός αυτοις επί τον σύνδεσμον της πόλεως. όχι για να (τους) αφήνει να στρέφονται όπου ο καθένας θέλει, αλλά για να μεταχειρίζεται ο ίδιος αυτούς για τον συνδετικό δεσμό της πόλης.

13 γ. Αληθη, έφη επελαθόμην γαρ. Σκέψαι τοίνυν, ειπον, Γλαύκων, ότι ουδ αδικήσομεν τους παρ ημιν φιλοσόφους γιγνομένους, αλλά δίκαια προς αυτούς ερουμεν, προσαναγκάζοντες των άλλων επιμελεισθαι τέ και φυλάττειν. Αλήθεια, είπε πράγματι το ξέχασα. Σκέψου λοιπόν, είπα εγώ, Γλαύκωνα, ότι ούτε θα αδικήσουμε όσους γίνονται φιλόσοφοι στην πόλη μας, αλλά δίκαια θα μιλήσουμε σ αυτούς (θα είναι δίκαιη η απαίτησή μας), όταν τους αναγκάσουμε να φροντίζουν και να φυλάνε τους υπόλοιπους. ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 13 η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Έπειτ άμεινον; 1. Τελικά είναι σωστό ή λάθος να εξαναγκάζουμε τους φιλοσόφους να ζουν στους ρυθμούς των απλών ανθρώπων; Η ερώτηση τίθεται με προφανή σκοπό να ανατραπεί με τη επιχειρηματολογία που έπεται. Θεωρείται αυτεπάγγελτα σωστό να αναλαμβάνουν οι φιλόσοφοι ενεργό ρόλο στη ζωή της Πόλης. Επελάθου πόλεως 2. «Πολιτεία» σημαίνει πολίτευμα, δηλαδή το σύνολο των νόμων με τους οποίους λειτουργεί ένα οργανωμένο κράτος. Η ανάγκη, λοιπόν, του ατόμου περνά σε δεύτερη μοίρα στα πλαίσια της κρατικής οργάνωσης. Δεν ενδιαφέρει την Πόλη η επιθυμία του φιλοσόφου. Ο νόμος ενδιαφέρεται για την ευημερία του συνόλου των πολιτών. Άρα, σύμφωνα με το νόμο, ο καθένας πρέπει να αναλαμβάνει τα καθήκοντα που εξυπηρετούν το κοινό καλό. Με πειθώ αλλά και εξαναγκασμό ο νόμος τοποθετεί τον καθένα στο πόστο που τον χρειάζεται. Δεν αφήνει τους πολίτες να καταπιάνονται με ό,τι τους ευχαριστεί, αλλά τους χρησιμοποιεί ανάλογα με τις κρατικές ανάγκες. Σκέψαι φυλάττειν 3. Για τους φιλοσόφους ο νόμος προορίζει το ρόλο του φροντιστή και του φύλακα. Φροντίζουν για τον πνευματικό φωτισμό

14 των πολιτών και τους προφυλάσσουν από την αδικία και την ασέβεια. Αν αυτή είναι η επιταγή του νόμου, τότε δεν είναι καθόλου άδικο να τους ανατίθεται αυτό το έργο. 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Το ζητούμενο του διαλόγου που μελετούμε είναι το ιδανικό πολίτευμα. Το πολίτευμα, οι νόμοι, αποσκοπούν στο κοινό καλό. Ο νόμος, λοιπόν, θα καθορίσει, με βάση της ανάγκες της πόλης, το ρόλο, την κοινωνική θέση, την πολιτική συμμετοχή αλλά και το επάγγελμα του καθενός. Ας δούμε ένα απλό παράδειγμα: αν μια πόλη κράτος χρειάζεται 500 αγρότες και 200 κτηνοτρόφους για τις διατροφικές της ανάγκες, έχει όμως 400 αγρότες και 300 κτηνοτρόφους, ο νόμος θα στρέψει 100 κτηνοτρόφους στην καλλιέργεια της γης. Θα δώσει στην αρχή κίνητρα (πειθώ), όπως χρηματικές επιδοτήσεις. Αν δεν είναι αρκετό αυτό, τότε θα χρησιμοποιήσει βία. Αν δεν το κάνει η πόλη θα στερηθεί γεωργικών προϊόντων, άρα ο νόμος, το πολίτευμα, θα είναι αναποτελεσματικός. Αντίστοιχα, στην περίπτωσή μας, το πολίτευμα θέλει σε ηγετικές θέσεις ανθρώπους φωτισμένους, οι οποίοι όμως θα είναι σε αρμονική ζεύξη με το λαό. Δικαιούται να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο για να βρει αυτούς τους ανθρώπους και να τους οδηγήσει στο ρόλο που τους χρειάζεται. Όλα τα παραπάνω συνοψίζονται στην έννοια της κοινωνικής αρμονίας. Κύριες λειτουργίες και μέριμνες του νόμου είναι: α) η συγκρότηση των πολιτών σε αρμονικό σύνολο. β) η συνεισφορά όλων στο κοινωνικό σύνολο. γ) η χρησιμοποίηση των πολιτών για τη συνοχή της πόλης. Με απλά λόγια, σκοπός των νόμων είναι το κοινό καλό και συμφέρον. Η ευημερία του συνόλου συχνά υποβαθμίζει τις επιθυμίες και ανάγκες των ατόμων, υποτάσσοντάς τες στην κρατική ευρυθμία. Σε κάποιο βαθμό αυτό ακούγεται σκληρό. Είναι όμως μια πραγματικότητα, από την οποία ξεπήγασε η έννοια του δημοσίου λειτουργού (δημοσίου υπαλλήλου): είναι ο άνθρωπος που αφιερώνει τη ζωή του στην εύρυθμη λειτουργία του κράτους, βάζοντας σε

15 δεύτερη μοίρα την ατομική και οικογενειακή του ευτυχία. Η έννοια αυτή έχει συχνά παρερμηνευτεί, γεγονός που οδηγεί στη κακή λειτουργία των πολιτευμάτων και των κρατών. Τα μέσα που έχει στη διάθεσή του ο νόμος είναι η πειθώ και ο εξαναγκασμός. Η πειθώ είναι απόλυτα κατανοητός όρος. Πώς όμως νοείται ο εξαναγκασμός σε μια πολιτική λειτουργία, που ευαγγελίζεται τη δικαιοσύνη και το σεβασμό; Για να το κατανοήσουμε αυτό πρέπει να συγκεφαλαιώσουμε τα πορίσματα του Πρωταγόρα και της Πολιτείας. Ένας άνθρωπος που μετέχει σε μια πόλη (κράτος) πρέπει να κατέχει την πολιτική αρετή. Άρα πρέπει να έχει ενεργό συμμετοχή στη δράση του συνόλου, ενδιαφέρον για τα κοινά προβλήματα και διάθεση να συνεισφέρει στα κοινής ωφελείας έργα. Αν δεν έχει κάτι από τα παραπάνω, τότε δεν θεωρείται μέλος της πόλης. Αν, λοιπόν, δεν συμμετέχει στις κοινές προσπάθειες και μάλιστα από το πόστο που του ανατέθηκε (π.χ. ένα δημόσιο αξίωμα) τότε πρέπει να εξορίζεται από την πόλη ή και να θανατώνεται. Για τον φιλόσοφο ισχύει μια επιπλέον συνθήκη: είναι σπάνιο να βρεθεί ένα φωτισμένο πνεύμα, που να οδηγηθεί στο φως της θεωρητικής αναζήτησης και γνώσης. Άρα οι φιλόσοφοι δεν είναι αναλώσιμοι. Δεν υπάρχει η πολυτέλεια να εξορίζονται οι σπάνιες αυτές μορφές, πόσο μάλλον να θανατώνονται. Άρα η ευνομούμενη πολιτεία, που έχει ανάγκη από τους φιλοσόφους, νομιμοποιείται να χρησιμοποιεί μεθόδους πίεσης και εξαναγκασμού, ακόμα και βία, προκειμένου να στρατεύσει τους φιλοσόφους να αναλάβουν τις ευθύνες τους.

16 ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 14 η, 615C 616A Αρδιαίος ο τύραννος α. Έφη γαρ παραγενέσθαι ερωτωμένω ετέρω υπό ετέρου όπου είη Αρδιαιος ο μέγας. Ο δε Αρδιαιος ουτος της Παμφυλίας εν τινι πόλει τύραννος εγεγόνει, ήδη χιλιοστόν έτος εις εκεινον τον χρόνον, γέροντα τε πατέρα αποκτείνας και πρεσβύτερον αδελφόν, και άλλα δη πολλά τε και ανόσια ειργασμένος, ως ελέγετο. Έλεγε πως βρέθηκε εκεί κοντά, όταν κάποιος ρωτούσε κάποιον άλλο πού βρίσκεται ο Αριδαίος ο μέγας. Ο Αρδιαίος αυτός είχε χρηματίσει τύραννος σε κάποια πόλη της Παμφυλίας χίλια χρόνια πριν από εκείνο τον καιρό, αφού σκότωσε και το γέρο πατέρα του και το μεγαλύτερο αδερφό του, και αφού διέπραξε και πολλές άλλες ανομίες, όπως έλεγαν. β. Εφη ουν τον ερωτώμενον ειπειν, «Ουχ ήκει,» φάναι, «ουδ αν ήξει δευρο. Εθεασάμεθα γαρ ουν δη και τουτο των δεινων θεαμάτων επειδή εγγύς του στομίου ημεν μέλλοντες ανιέναι και τάλλα πάντα πεπονθότες, εκείνον τε κατείδομεν εξαίφνης και άλλους σχεδόν τι αυτων τους πλείστους τυράννους Αφηγούνταν λοιπόν ότι αυτός που ερωτήθηκε απάντησε: «Δεν έχει έρθει,» είπε, «ούτε και θα φτάσει εδώ. Γιατί είδαμε ανάμεσα στα άλλα φοβερά θεάματα και αυτό: όταν βρισκόμασταν κοντά στο στόμιο έτοιμοι να ανεβούμε και έχοντας υποστεί όλα τα άλλα (όλες τις άλλες δοκιμασίες), ξαφνικά είδαμε κάτω εκείνον και κάποιους άλλους από αυτούς σχεδόν οι περισσότεροι ήταν τύραννοι γ. ησαν δε και ιδιώται τινες των μεγάλα ημαρτηκότων ους οιομένους ήδη αναβήσεσθαι ουκ εδέχετο το στόμιον, αλλ εμηκατο οπότε τις των ουτως ανιάτως εχόντων εις πονηρίαν ή μη ικανως δεδωκώς δίκην επιχειροι ανιέναι. ήταν όμως και μερικοί απλοί πολίτες, από εκείνους που έχουν διαπράξει μεγάλα εγκλήματα αυτούς, όταν νόμιζαν ότι είναι ώρα να ανεβούν δεν τους δεχόταν το στόμιο, αλλά εβρυχάτο, κάθε φορά που κάποιος από εκείνους που ήταν αθεράπευτα κακούργοι ή κάποιος του οποίου δεν είχε ολοκληρωθεί η τιμωρία προσπαθούσε να ανέβει.

17 δ. Ενταυθα δή άνδρες, έφη, άγριοι, διάπυροι ιδειν, παρεστωτες και καταμανθάνοντες το φθέγμα, τους μεν διαλαβόντες ηγον, τον δε Αρδιαιον και άλλους συμποδίσαντες χειρας τε και πόδας και κεφαλήν, καταβαλόντες και εκδείραντες, ειλκον παρά την οδόν εκτός επ ασπαλάθων κνάμπτοντες, και τοις αει παριουσι σημαίνοντες ων ένεκα τε και ότι εις τον Τάρταρον εμπεσούμενοι άγοιντο.» Τότε λοιπόν κάποιοι άντρες, είπε, άγριοι, όλο φωτιά, που βρίσκονταν εκεί κοντά και ήξεραν τη σημασία του βρυχηθμού, άλλους τους άρπαξαν από τη μέση και τους απομάκρυναν, τον Αρδιαίο όμως και κάποιους άλλους, αφού τους έδεσαν τα χέρια και τα πόδια και το κεφάλι, τους έριξαν κάτω και τους μαστίγωσαν άγρια, και τους έσυραν έξω κοντά στο δρόμο, ξεσκίζοντάς τους πάνω στα ασπαλάθια, εξηγώντας σε αυτούς που κάθε φορά περνούσαν (από εκεί) και για ποιους λόγους (τους μεταχειρίζονται έτσι) και ότι τους μετέφεραν για να τους ρίξουν μέσα στον Τάρταρο.» ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 14 η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Έφη γαρ ερωτώμενον 1. Ο Ηρ βρίσκεται μπροστά στο στόμιο που οδηγεί στον ουρανό. Κάποιος ρωτά να μάθει για τον Αρδιαίο. Ο Αρδιαίος, τύραννος της Παμφυλίας, περιοχή απέναντι από την Κύπρο, στα νότια της Μ. Ασίας. Αρδιαίοι ονομάζονταν τα ιλλυρικά φύλα που κατοικούσαν στην Αδριατική. Ο Αρδιαίος ήταν άνθρωπος ασύδοτος. Δολοφόνησε τον πατέρα του για να του πάρει το θρόνο και τον αδερφό του για να μην διεκδικήσει τη βασιλεία. Επίσης υπήρξε ανελέητος απέναντι στους αντιπάλους του και καταπιεστικός απέναντι στους υπηκόους του. Στο χωρίο βλέπουμε ότι ο τύραννος ήδη έχει εκτίσει ποινή χιλίων ετών και αναμενόταν η ώρα της μετεμψύχωσής του.

18 Έφη ουν τυράννους 2. Η απάντηση για την τύχη του Αρδιαίου είναι λιτή: δεν επρόκειτο να εμφανιστεί. Η αφήγηση είναι σαφής. Άλλοι διάβηκαν κανονικά το στόμιο που οδηγούσε στον ουρανό. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότεροι από όσους θα είχαν διαφορετικοί αντιμετώπιση ήταν τύραννοι. Η έκλυτη ζωή των ηγεμόνων και η απεριόριστη εξουσία διέφθειρε τους περισσότερους από αυτούς και τους οδήγησε στην μετά θάνατον τιμωρία. ησαν δε ανιέναι 3. Οι διεφθαρμένοι τύραννοι και οι χειρότεροι εγκληματίες δεν αφήνονταν να διαβούν το στόμιο προς τον ουρανό. Αυτοί ήταν αμετανόητοι ή δεν είχαν καθόλου τιμωρηθεί νωρίτερα. Ο βρυχηθμός του στομίου είναι μια ηχητική εικόνα, κάτι σαν συναγερμός, που εμποδίζει τους διεφθαρμένους να πορευτούν στους ουρανούς. Ενταυθα άγοιντο 4. Η τιμωρία για τους εγκληματίες είναι φρικτή: τους απαγορεύεται η είσοδος στον «παράδεισο». Ειδικά για τους πατροκτόνους, τους χειρότερους και αμετανόητους προβλέπεται επιπλέον μαρτύριο: σωματικά βασανιστήρια, διασυρμός, πόνος και αιώνια φυλάκιση στον Τάρταρο. 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Έφη γαρ ερωτώμενον 1. Το στοιχείο που κυριαρχεί είναι η μετά θάνατον ζωή της ψυχής. Ο άνθρωπος από νωρίς «επέλεξε» να πιστεύει στη συνέχιση της ζωής μετά το θάνατο. Είναι φυσιολογικό να φοβάται ο αδύναμος άνθρωπος κάτι το οποίο δεν μπορεί να υπερνικήσει, πλάθει έτσι ιστορίες σχετικές με την αιώνια ζωή της ψυχής, αποδεκτή από όλες τις θρησκείες του ανθρώπινου πολιτισμού. Σταθερή είναι και η διαφοροποίηση στην αντιμετώπιση των ψυχών ανάλογα με το πώς διαχειρίστηκαν τον επίγειο βίο τους: αμοιβή για τους ενάρετους, τιμωρία για τους αμαρτωλούς.

19 Το χωρίο που μελετάμε θα μπορούσε χωρίς πρόβλημα να αποτελεί απόσπασμα της χριστιανικής διδασκαλίας. Οι ψυχές πορεύονται προς τον ουρανό και διέρχονται την κρίση. Εν συνεχεία άλλες πορεύονται προς τον «παράδεισο» και άλλες προς το «καθαρτήριο». Έφη ουν τυράννους 2. Εδώ το θέμα είναι ο συσχετισμός εξουσίας αμαρτίας. Η λέξη τύραννος είχε αρχικά απόλυτα θετική σημασία, δηλώνοντας την έννοια του ηγεμόνα, του αρχηγού μιας πολιτείας. Όμως η εξουσία συνήθως φθείρει. Η απουσία ελέγχου και περιορισμών οδηγούσε τους ασθενείς χαρακτήρες σε κατάχρηση της δύναμής τους (φαινόμενο πάντα επίκαιρο στην ανθρώπινη ιστορία, αρχαία, νεώτερη αλλά και σύγχρονη). Έτσι οι τύραννοι κατά κανόνα έπαυαν να ασχολούνται με την προκοπή του λαού τους. Επιδίδονταν σε ασυδοσίες, καταχρήσεις και ακολασίες, επιδιώκοντας μόνον την προσωπική τους ευδαιμονία. Η κακώς εννοούμενη εξουσία είναι ο εύκολος δρόμος. Η ηγεσία δεν αποτελεί προνόμιο, αλλά βαρύτατη ευθύνη, που για να τελεστεί σωστά πρέπει να συνοδεύεται από στερήσεις, σκληρή δουλειά και απομάκρυνση από τον ατομικό ευδαιμονισμό υπέρ του συμφέροντος του κοινωνικού συνόλου. Επειδή οι τύραννοι σπάνια κατάφερναν να αντισταθούν στους πειρασμούς της απόλυτης εξουσίας, συχνά συγκαταλέγονταν στους χειρότερους εγκληματίες και εχθρούς της ανθρωπότητας. ησαν δε ανιέναι 3. Η χειρότερη ομάδα εγκληματιών είναι οι τύραννοι και οι στυγνοί δολοφόνοι. Ιδίως οι δολοφόνοι των γονέων τους ή οι αδελφοκτόνοι αποτελούν χωριστή κατηγορία. Η προβλεπόμενη γι αυτούς τιμωρία είναι διαφορετική από των υπολοίπων. Ενταυθα άγοιντο 4. Τα φρικτά βασανιστήρια: οι χειρότεροι εγκληματίες α) δένονται χειροπόδαρα β) γδέρνονται ζωντανοί (τιμωρία που επέβαλαν οι Πέρσες ηγεμόνες στους εχθρούς τους) γ) σύρονται πάνω σε αγκάθια

20 δ) αφήνονται στην άκρη του δρόμου για να τους δουν οι περαστικοί (παραδειγματισμός) και ε) ρίχνονται στον Τάρταρο (πρόκειται για μια χαράδρα που βρισκόταν στο βάθος της Γης, βαθύτερα από τον Άδη και συμβολίζει την αιώνια τιμωρία). Ανάλογες εικόνες βασανιστηρίων συναντούμε και σε λαϊκές δοξασίες, ειδικά στο Μεσαίωνα. Στις παραστάσεις της εποχής βλέπουμε τον καθένα να τιμωρείται ανάλογα με την αμαρτία του: η αμαρτία της γλώσσας τιμωρείται με γλωσσικά μαρτύρια, η αμαρτία των χειρών (φόνος, κλοπή) αντίστοιχα, κ.ο.κ. Οι ποινές έχουν, ασφαλώς, κάποια σκοπιμότητα. Δεν είναι η τιμωρία πράξη εκδίκησης, αλλά βελτίωσης του ατόμου και του συνόλου. Ο σωφρονισμός και ο παραδειγματισμός είναι κομμάτια της φιλοσοφικής σκέψης τόσο του Πλάτωνα όσο και (όπως θα δούμε) του Αριστοτέλη. Γι αυτό άλλωστε ο βασανισμένος Αρδιαίος εκτίθεται σε κοινή θέα. Πάντως οι απόλυτες ποινές που συχνά επιβάλλονται ακόμα και τώρα, κυρίως σε πολιτικούς ηγέτες (π.χ. δολοφονία ή εκτέλεση) ξεφεύγουν από τα πλαίσια της απονομής δικαιοσύνης.

21 ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 15 η, 617C Ε Λαχέσεως λόγος α. Άλλας δε καθημένας πέριξ δι ίσου τρεις, εν θρόνω εκάστην, θυγατέρας της Ανάγκης, Μοίρας, λευχειμονούσας, στέμματα επί των κεφαλων εχούσας, Λάχεσιν τε και Κλωθώ και Άτροπον, υμνειν προς την των Σειρήνων αρμονίαν, Λάχεσιν μεν τα γεγονότα, Κλωθώ δε τα όντα, Άτροπον δε τα μέλλοντα. Και κάθονταν γύρω γύρω (από το αδράχτι) σε ίσες αποστάσεις τρεις (γυναίκες), η καθεμιά πάνω σε ένα θρόνο, οι κόρες της ανάγκης, οι Μοίρες, λευκοντυμένες και έχοντας στέμματα πάνω στα κεφάλια τους, η Λάχεση, η Κλωθώ και η Άτροπος, και τραγουδούσαν σύμφωνα με το σύστημα μουσικής των Σειρήνων, η Λάχεση αυτά που είχαν γίνει, η Κλωθώ τα τωρινά και η Άτροπος τα μελλοντικά πράγματα. β. Και την μεν Κλωθώ τη δεξια χειρί εφαπτομένην συνεπιστρέφειν του ατράκτου την έξω περιφοράν, διαλείπουσαν χρόνον, την δε Άτροπον τη αριστερα τας εντός αυ ωσαύτως την δε Λάχεσιν εν μέρει εκατέρας εκατέρα τη χειρί εφάπτεσθαι. Και η Κλωθώ αγγίζοντας με το δεξί της χέρι βοηθούσε να στρέφεται το αδράχτι στην εξωτερική περιστροφή του, αφήνοντας να περάσει ένα χρονικό διάστημα, ενώ η Άτροπος πάλι με το αριστερό της χέρι βοηθούσε με τον ίδιο τρόπο την εσωτερική περιστροφή και η Λάχεση με τη σειρά της άγγιζε άλλοτε με το ένα, άλλοτε με το άλλο χέρι της (βοηθώντας) άλλοτε το ένα και άλλοτε το άλλο (είδος περιστροφής). γ. Σφας ουν, επειδή αφικέσθαι, ευθύς δειν ιέναι προς τη Λάχεσιν. Προφήτην ουν τινα σφας πρωτον μεν εν τάξει διαστησαι, έπειτα λαβόντα εκ των της Λαχέσεως γονάτων κλήρους τε και βίων παραδείγματα, αναβάντα επί τι βήμα υψηλόν ειπειν - Αυτές λοιπόν (οι ψυχές), όταν έφτασαν εκεί, αμέσως έπρεπε να κατευθυνθούν προς την Λάχεση. Κάποιος προφήτης λοιπόν τις έβαλε πρώτα να σταθούν με τη σειρά, έπειτα πήρε από τα γόνατα της Λάχεσης κλήρους και υποδείγματα βίων ανθρώπων, ανέβηκε πάνω σε ψηλό βήμα και είπε:

22 δ. «Ανάγκης θυγατρός κόρης Λαχέσεως λόγος. Ψυχαί εφήμεροι, αρχή άλλης περιόδου θνητου γένους θανατηφόρου. Ουχ υμας δαίμων λήξεται, αλλ υμεις δαίμονα αιρήσεσθε.» «Λόγος (ακούγεται) της θυγατέρας της Ανάγκης, της παρθένας Λάχεσης. Ψυχές εφήμερες, ξεκινά για τη θνητή γενιά ένας άλλος κύκλος ζωής με κατάληξη το θάνατο. Δε θα σας επιλέξει με κλήρο ο δαίμονας (ο καλός δαίμονας που θα σας προστατεύει), αλλά εσείς θα επιλέξετε τον δαίμονα.» ε. «Πρωτος δ ο λαχών πρωτος αιρείσθω βίον ω συνέσται εξ ανάγκης. Αρετή δε αδέσποτον, ην τιμων και ατιμάζων πλέον και έλαττον αυτης έκαστος έξει. Αιτία ελομένου θεός αναίτιος.» «Και ο πρώτος που θα υποδείξει ο κλήρος πρώτος να επιλέξει τη ζωή (το είδος ζωής) που θα ζήσει αναγκαστικά. Η αρετή δεν έχει αφέντη, ανάλογα με την εκτίμηση ή την περιφρόνηση που της δείχνει ο καθένας θα έχει μεγαλύτερο ή μικρότερο μερίδιο σε αυτήν (αντίστοιχα). Η ευθύνη είναι αυτού που επιλέγει ο θεός είναι αμέτοχος στην ευθύνη.» ΠΛΑΤΩΝ - ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 15 η ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ 1 ο ΕΠΙΠΕΔΟ - ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Άλλας μέλλοντα 1. Οι Μοίρες, κόρες του Δία και της Ανάγκης, αντιπροσωπεύουν το μοίρασμα της ζωής και της τύχης (μοίρα = μοίρασμα). Στην Πολιτεία είναι προσωποποιημένες, τρεις λευκοντυμένες γυναίκες καθισμένες σε θρόνους γύρω από ένα αδράχτι. Το τραγούδι τους παριστά τον κύκλο της ζωής. Η Λάχεση τραγουδά το παρελθόν, η Κλωθώ το παρόν και η Άτροπος τα μελλούμενα.

23 Και την μεν Κλωθώ εφάπτεσθαι 2. Οι Μοίρες «συνεπιστρέφουσιν» το αδράχτι, δηλαδή βοηθούν την Ανάγκη, τη μητέρα τους, να κινήσει τη ζωή, το σύμπαν. Η Κλωθώ (παρόν) συμμετέχει στην εξωτερική περιστροφή του σύμπαντος, δηλαδή στη νομοτέλεια των φυσικών φαινομένων. Η Άτροπος (μέλλον) στην εσωτερική περιστροφή, δηλαδή στην κίνηση των πλανητών, με φορά αντίθετη από αυτή των εξωτερικών κύκλων. Η Λάχεση (παρελθόν) συμμετέχει εκ περιτροπής και στις δυο κινήσεις, γιατί το παρελθόν επηρεάζει τόσο το παρόν όσο και το μέλλον. Σφας ουν ειπειν - 3. Οι ψυχές που πρόκειται να μετεμψυχωθούν κατευθύνονται προς τη Λάχεση. Από τον κόρφο της θα επιλέξουν οι ψυχές την τύχη τους. Οι κλήροι για τις μετεμψυχώσεις βρίσκονται στα γόνατα της Λάχεσης. Η σεβάσμια μορφή του Προφήτη παίρνει το λόγο. Μεταφέρει το λόγο της Μοίρας Λάχεσης. Το ύφος του είναι μεγαλοπρεπές, όπως φαίνεται από τη μορφή του κειμένου στο χωρίο που ακολουθεί, αλλά και από το γεγονός ότι μιλά από υπερυψωμένο βήμα. Ο Προφήτης είναι αυτός που ερμηνεύει χρησμούς ή γενικότερα θεϊκές ρήσεις (π.χ. ο ιερέας που ερμήνευε τους χρησμούς της Πυθίας). «Ανάγκης θυγατρός αιρήσεσθε.» 4. Η έλλειψη ρήματος και η υπό μορφή εξαγγελίας τοποθέτηση του Προφήτου δίνουν στο χωρίο μεγαλοπρεπές ύφος. Αναγγέλλεται η μετενσάρκωση των ψυχών, η έναρξη ενός νέου κύκλου ζωής. Οι ψυχές καλούνται να διαλέξουν ποιο θεό θα έχουν συνοδό τους. «Πρωτος δ αναίτιος.» 5. Η ευθύνη των ψυχών: επαφίεται στην ελεύθερη βούληση του καθενός να επιλέξει έναν καλό ή έναν κακό δαίμονα για προστάτη. Μπορεί να στραφεί όποιος θέλει στην αρετή ή στο αντίθετό της. Οι Θεοί δε φέρουν ευθύνη για την επιλογή αυτή.

24 2 ο ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΓΚΑΙΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Άλλας μέλλοντα 1. Το «κοσμικό αδράχτι» που περιγράφεται βρίσκεται στον κόρφο της Ανάγκης. Τα επτά βαρίδια του αργαλειού (σφοντύλια) υφαίνουν την κίνηση του σύμπαντος. Γύρω από το αδράχτι κινούνται οι πλανήτες. Οι Μοίρες επεμβαίνουν στην κίνηση αυτή με τη σειρά. Έτσι γράφεται η ιστορία, εκτυλίσσεται το παρόν και διαγράφεται το μέλλον. Αξίζει να αναφέρουμε ότι το σύμπαν κρατά η Ανάγκη. Είναι λοιπόν η φυσική αναγκαιότητα, η αλληλουχία των φυσικών νόμων, που κινεί τα πάντα. Και την μεν Κλωθώ εφάπτεσθαι 2. Τα ονόματα των Μοιρών κρύβουν βαθύτατους συμβολισμούς. Η Κλωθώ κλώθει (υφαίνει) το παρόν, την καθημερινή ζωή. Η συμβολή της στην κίνηση του αδραχτιού γίνεται με το δεξί χέρι, σημάδι θετικής επίδρασης (άλλωστε το δεξί είναι πάντοτε φορτισμένο με θετική σημασία: δεξιοτέχνης, να πάνε όλα δεξιά, κτλ). Η εικόνα συμβολίζει τη σταθερή, σίγουρη και αισιόδοξη πλευρά των πραγμάτων. Η Άτροπος (στερητικό α + τρέπω = μεταβάλω) δηλώνει το αμετάβλητο του μέλλοντος, την αδυναμία των ανθρώπων να επέμβούν στο αύριο ή έστω να το προβλέψουν. Αυτή κινεί το αδράχτι με το αριστερό χέρι, σημάδι αβεβαιότητας αλλά και απαισιοδοξίας. Γενικά το αριστερό είναι δυσοίωνο σύμβολο. Η Λάχεση πάλι (<λαγχάνω = τυχαίνω) δηλώνει το τυχαίο του παρελθόντος. Δεν το επιλέγουμε, είναι το δεδομένο πάνω στο οποίο δομείται η ζωή μας. Αυτή συμμετέχει και στις δυο κινήσεις του σύμπαντος, χρησιμοποιώντας εναλλάξ τα χέρια της. Είναι σαφές ότι, παρόλο που είναι τυχαίο, το μέλλον καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τόσο το παρόν όσο και το μέλλον των ανθρώπων αλλά και της κοσμικής ισορροπίας γενικά. Σφας ουν ειπειν - 3. Η Λάχεση είναι λογικό να κρατά στα χέρια της τους κλήρους των μετεμψυχώσεων. Από αυτήν (το παρελθόν) εξαρτάται απόλυτα και η ροή του μέλλοντος.

25 Το γεγονός ότι οι κλήροι βρίσκονται στα γόνατα της Μοίρας είναι συσχετισμένο με πολλές θεολογίες του ανθρώπινου πολιτισμού. Στα γόνατα των Αιγυπτίων και Ινδών θεών (στα αγάλματά τους) εναπόθεταν οι πιστοί τα αφιερώματά τους και τις θυσίες. Ειδικά οι ινδικές θεότητες παρίστανται συχνά σε στάση «οκλαδόν», έτσι ώστε να σχηματίζεται επαρκής χώρος για τα τάματα. Η εικόνα παραπέμπει και σε ένα μητρικό συμβολισμό, καθώς η αναγέννηση των ψυχών ξεκινά από την αγκαλιά της μητρικής φιγούρας Λάχεσης. «Ανάγκης θυγατρός αιρήσεσθε.» 4. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το ξεκίνημα της νέας ζωής συνδέεται άμεσα με το θάνατο (θνητού γένους θανατηφόρου). Ο Πλάτων δεν τρέφει αυταπάτες, το αναπόφευκτο του θανάτου είναι το μόνο βέβαιο. Όλα τα άλλα είναι απλά σκέψεις, θεωρίες και εικασίες. Η λέξη «δαίμων» είναι σαφέστατα φορτισμένη με θεϊκό περιεχόμενο. Συνήθως όμως δεν αποδίδει τις πρωτεύουσες θεϊκές μορφές, αλλά ήσσονα πνεύματα. Η επιλογή του δαίμονα περνά στα χέρια των ψυχών. Έχουμε εδώ μια σαφέστατη αναφορά στην προαιώνια διαμάχη του καλού με το κακό: ο άγγελος και ο διάβολος, το καλό και το κακό πνεύμα, ο δαίμων που θα συνοδεύει για πάντα την ψυχή. Εκφράσεις όπως «φύλακας άγγελος» σχετίζονται με τη λαϊκή αντίληψη ότι κάθε άνθρωπος έχει το υπερκόσμιο ταίρι του, που συμπορεύεται μαζί του και τον προστατεύει. Εδώ η αντίληψη επεκτείνεται ακόμη περισσότερο: πριν τον ερχομό της στη ζωή η ψυχή επιλέγει το δαίμονα που θα τη συνοδεύει σε όλη τη ζωή της. Δυνατότητα να αλλάξει αυτό δεν υπάρχει. Η ψυχή καλείται να διαλέξει το δρόμο που θα ακολουθήσει, τον καλό ή τον κακό, ανάλογα με το δαίμονα που θα συμπορευτεί μαζί της. «Πρωτος δ αναίτιος.» 5. Είναι συνήθης τακτική των ανθρώπων να ρίχνουν την ευθύνη για τις κακές επιλογές τους σε παράγοντες αστάθμητους, όπως η τύχη, ο Θεός, η κακιά στιγμή, κτλ. Εδώ ο Πλάτων απορρίπτει κατηγορηματικά αυτή τη μετάθεση ευθυνών. Η πορεία του ανθρώπου καθορίζεται αποκλειστικά και μόνον από τις επιλογές του.

26 Οι δρόμοι της αρετής και της κακίας ανοίγονται μπροστά στον καθένα. Καλούμαστε να επιλέξουμε την ατομική μας πορεία χωρίς την παρέμβαση των κοσμικών δυνάμεων. Αυτές μας δίνουν ζωή και τα απαραίτητα για την επιβίωση εφόδια. Δεν ευθύνονται όμως για τα παραστρατήματά μας. Η ψυχή μας προτιμά τον καλό ή τον κακό δαίμονα ως σύμβουλό της, οπότε και οι συνέπειες βαρύνουν εμάς τους ίδιους. Γενική θεώρηση Κυρίαρχα θέματα της ενότητας είναι η ελεύθερη επιλογή του ανθρώπου και η ευθύνη. Το ζήτημα της ελεύθερης επιλογής είναι άμεσα συσχετισμένο και με πολιτικές αντιλήψεις. Ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην «Πολιτεία», το κείμενο που περιγράφει τον ιδανικό, κατά τον Πλάτωνα, τρόπο διακυβέρνησης. Η ελεύθερη επιλογή σχετίζεται στενά με τη θέση του καθενός στο πολίτευμα και στη πόλη κράτος. Το θέμα της ευθύνης, πάλι, έχει να κάνει με την ευθυνόφοβη φύση των ανθρώπων. Για την εδραίωση και διατήρηση της ισορροπίας σε μια οργανωμένη κοινότητα απαιτείται η ανάληψη από όλους αλλά και η απόδοση σε κάποιους των ευθυνών που τους αναλογούν. Ανάλογα με τις επιλογές τους κρίνονται όλοι και αξιολογούνται.

27 Το θέμα των νεκρών εδώ και στην Οδύσσεια: Στο κ της Οδύσσειας η Κίρκη συμβουλεύει τον Οδυσσεά να κατεβεί στον Άδη και να ρωτήσει τον Τειρεσία για το μέλλον του. Η διαδρομή για τον κάτω κόσμο (κόσμο του Άδη και της Περσεφόνης) περιγράφεται στο κ: εκεί καταλήγουν οι ποταμοί Ωκεανός, Αχέροντας και Κωκυτός. Στο λ ο Οδυσσέας φτάνει στη χώρα των νεκρών και τις επικαλείται. Θυσιάζει βοσκήματα και ρίχνει το αίμα τους σε ένα λάκκο. Οι ψυχές πλησιάζουν για να πιουν αίμα και ο Οδυσσέας τις διώχνει γιατί πρέπει πρώτος να πιει ο Τειρεσίας. Η μητέρα του ήρωα πρώτη πλησιάζει και εξιστορεί όσα γνωρίζει για την Ιθάκη μέχρι τη στιγμή του θανάτου της. Ο Τειρεσίας πλησιάζει και αποκαλύπτει όλα τα μελλούμενα του Οδυσσέα. Στη συνέχεια έρχονται οι ψυχές άλλων μεγάλων ηρώων: Αχιλλέας, Αγαμέμνων, Αίας, κτλ. και εξιστορούν πώς ταλαιπωρήθηκαν και πέθαναν. Ρωτούν να μάθουν για τις πατρίδες τους. Μαζεύονται πολλές ψυχές, όλες για να μάθουν ειδήσεις για τον κόσμο των ζωντανών. Ο Οδυσσέας τρομάζει από το πλήθος τους και φεύγει. Γενικές πληροφορίες για τους νεκρούς: Έχουν τη μορφή των «κινηματογραφικών» φαντασμάτων (άϋλες σκιές που πετούν). Πίνουν αίμα. Ανθρωπομορφισμός: μιλούν, σκέφτονται, αισθάνονται. Θυμούνται και νοσταλγούν τον κόσμο των ζωντανών, θρηνούν που στερήθηκαν τη ζωή. Δε δίνεται βαρύτητα στην τιμωρία ή την ανταμοιβή των ψυχών μετά το θάνατο, παρόλο που αναφέρεται ένα διμελές «δικαστήριο» (Μίνως και Ροδάμανθυς, αδέρφια του Αιακού, που ήταν πατέρας του Πηλέα, άρα παππούς του Αχιλλέα / τα αδέρφια ήταν γνωστά για την ευσέβεια και το περί δικαίου αίσθημά τους). Αναφέρεται το μαρτύριο του Ταντάλου (πείνα και δίψα) και του Σίσυφου (βράχος).

28 Γενικά κανείς δεν είναι ευχαριστημένος που πήγε στον κάτω κόσμο. Ακόμα και ο αθάνατος Ηρακλής, περαστικός από τον Άδη για μια αποστολή του Δία, δηλώνει ότι δεν υπάρχει πιο απεχθές καθήκον από μια αποστολή στον κάτω κόσμο.