ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ποια η σχέση του δράματος με τα άλλα δύο είδη του αρχαίου ελληνικού λόγου; Σε τι διαφέρει από αυτά;

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΥΡΙΠΙΔΗ «ΕΛΕΝΗ» Ι. ΤΟ ΔΡΑΜΑ Σε ποια είδη χωρίζεται ο αρχαίος ελληνικός ποιητικός λόγος; Ο αρχαίος ελληνικός ποιητικός λόγος διαιρείται στα εξής τρία είδη: α) στο έπος (ηρωικό π.χ. Όμηρος, διδακτικό π.χ. Ησίοδος) β) στη λυρική ποίηση (Μονωδία, χορωδία, ίαμβος, ελεγεία) γ) στο δράμα (τραγωδία, κωμωδία) Ποια η σχέση του δράματος με τα άλλα δύο είδη του αρχαίου ελληνικού λόγου; Σε τι διαφέρει από αυτά; Το δράμα συνθέτει στοιχεία από δύο άλλα είδη, το έπος (= λόγος) και τη λυρική ποίηση (= μουσική και όρχηση), τα οποία προηγούνται χρονικά. Το δράμα διαφέρει από αυτά κυρίως από το γεγονός ότι δημιουργήθηκε για παράσταση. Τι είναι το δράμα; Το δράμα, όπως άλλωστε δηλώνει το όνομά του (προέρχεται από το ρήμα δράω-ῶ = πράττω), σημαίνει την αναπαράσταση ενός γεγονότος, τη μίμηση μιας πράξεως μπροστά στα μάτια των θεατών. Από πού προέρχεται το δράμα; Το δράμα συνδεόταν με θρησκευτικές τελετές (δρώμενα), οι οποίες είτε αναπαριστούσαν γεγονότα από τη ζωή των θεών (π.χ. το γάμο Δία - Ήρας) είτε αποτελούσαν συμβολικές ιερές πράξεις, όπου συμμετείχαν οι πιστοί. Τέτοιες συμβολικές ιερές πράξεις συνέβαιναν στα Ελευσίνια μυστήρια και στη λατρεία του θεού Διονύσου. Η γέννηση του δράματος έχει άμεση σχέση με το Διόνυσο και τη λατρεία του. Από το διθύραμβο και μάλιστα από τους αυτοσχεδιασμούς των κορυφαίων, «τῶν ἐξαρχόντων τὸν διθύραμβον», θεωρείται

2 ότι δημιουργήθηκε το δράμα σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Ποιητική 1449α 10 κ.ε). Ο διθύραμβος ήταν ένας χορικός ύμνος (δηλαδή ύμνος που τραγουδούσε ομάδα ανθρώπων, η οποία ονομαζόταν χορός) και συνόδευε τις τελετουργικές πράξεις των βακχικών θιάσων (πρόκειται για πομπές μεταμφιεσμένων που έπιναν και τραγουδούσαν διθυράμβους προς τιμήν του θεού Διόνυσου = Βάκχου). Ο διθύραμβος πιθανότατα περιείχε μιαν αφήγηση σχετική με τη ζωή και τα παθήματα του Διόνυσου. Την αφήγηση αυτή, που ήταν αυτοσχέδια, αναλάμβανε ο κορυφαίος του Χορού, ενώ η κύρια λειτουργία του Χορού ήταν να τραγουδάει κάποιες συμβατικές επωδούς (επωδός, η = τμήμα χορικού άσματος που ακολουθεί μετά την τελευταία αντιστροφή). Γιατί είναι σημαντική η παραπάνω πληροφορία, που δίνει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του, σχετικά με τη γένεση του δράματος; Γιατί ο Αριστοτέλης ήταν πολύ πιο κοντά χρονικά στα πράγματα, για τα οποία μιλάει, έστω και αν δεν εξηγεί πώς από την αυτοσχέδια χορική ποίηση (διθύραμβος) ξεπήδησε το δράμα. Τι γνωρίζετε για το θεό Διόνυσο και τη λατρεία του; Ο Διόνυσος ή Βάκχος ήταν γιος του Δία και της Σεμέλης, κόρης του Κάδμου. Η λατρεία του ήρθε στην Ελλάδα από τη Φρυγία (αρχαία ονομασία περιοχής της Β.Δ. Μικράς Ασίας) μέσω της Θράκης. Γρήγορα απέκτησε πανελλήνιο χαρακτήρα ως θεός της βλάστησης, του κρασιού και γενικότερα των παραγωγικών δυνάμεων της φύσης, κοντά στους ανθρώπους της αγροτικής ζωής, οι οποίοι τον θεωρούσαν προστάτη τους και τον λάτρευαν πίνοντας κρασί και τραγουδώντας τραγούδια, που συνέθεταν προς τιμήν του. Η έκσταση ήταν ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της λατρείας του Διόνυσου. Ο πιστός, που έπεφτε σε έκσταση, λησμονούσε την προσωπικότητά του, ξέφευγε από την πραγματικότητα και ένιωθε να κατέχεται από το πνεύμα του λατρευόμενου θεού (θεοληψία θεός + λαμβάνω). Οι πιστοί μεταμφιέζονταν και στεφανώνονταν με το ιερό φυτό του θεού, τον κισσό. Επίσης άλειφαν τα πρόσωπά τους με κατακάθι κρασιού ή τα κάλυπταν με φύλλα δέντρων και έπαιρναν τη μορφή σατύρων (= ζωόμορφων πλασμάτων που ακολουθούσαν το Διόνυσο) φορώντας δέρματα ζώων. Η μεταμφίεση υποβοηθούσε τους πιστούς να νιώσουν ότι κατέχονταν από το πνεύμα του Βάκχου. ΙΙ. Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ Σε ποια είδη διαιρείται το δράμα; Το δράμα διακρίνεται σε τρία είδη: την τραγωδία, την κωμωδία και το σατυρικό δράμα. Ποιοι είναι οι σημαντικότεροι σταθμοί της εξέλιξης από το διθύραμβο στην τραγωδία, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, που μας παρέχουν οι αρχαίες πηγές;

3 Η τραγωδία, όπως έχουμε δει, ξεκίνησε από το διθύραμβο. Δεν είναι εύκολο να παρακολουθήσουμε την εξελικτική πορεία από το διθύραμβο στην τραγωδία, μπορούμε, όμως, να γνωρίσουμε ορισμένους σταθμούς αυτής της εξέλιξης, αξιοποιώντας τις πληροφορίες που μας δίνουν οι αρχαίες πηγές. Δύο είναι οι σταθμοί στην εξέλιξη της τραγωδίας: ο ένας με το σημαντικό ποιητή και μουσικό Αρίωνα και ο άλλος με το Θέσπη. Ο Ηρόδοτος στην ιστορία του (βιβλίο 1.23) αναφέρει ότι ο Αρίωνας, ο οποίος κατάγονταν από τη Λέσβο και ζούσε στην Κόρινθο την εποχή του τυράννου Περιάνδρου (6ος αι. π.χ.), πέτυχε με την τέχνη του να δώσει τεχνική μορφή στο διθύραμβο, που μέχρι τότε ήταν αυτοσχέδιος. Ο Αρίωνας συνέθετε με μεγάλη επιμέλεια τους στίχους και τη μουσική των διθυράμβων του. Ονομάστηκε «ευρετής του τραγικού τρόπου» (κατά το λεξικό Σούδα του 10ου αι.), γιατί παρουσίαζε τα μέλη του τραγικού Χορού μεταμφιεσμένους σε σατύρους, δηλαδή με χαρακτηριστικά τράγων. Οι χορευτές (= τα μέλη του Χορού) ονομάζονταν «τραγωδοί», είτε εξαιτίας της μεταμφίεσής τους είτε γιατί έπαιρναν ως έπαθλο, όταν νικούσαν στο διαγωνισμό που έπαιρναν μέρος, ένα τράγο, ή τέλος από το γεγονός ότι τραγουδούσαν κατά τη διάρκεια της θυσίας τράγου. Η παραπάνω πληροφορία που δίνει ο Ηρόδοτος για τον τραγικό Χορό: α) φωτίζει μιαν άλλη αναφορά που κάνει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του ( κ.ε.) για την τραγωδία, ότι δηλαδή η τραγωδία απέκτησε μεγαλοπρέπεια, όταν ο Χορός έπαψε να έχει σατυρική μορφή, β) ενισχύει την άποψη που θέλει την τραγωδία να έχει την προέλευσή της από το διθύραμβο, τον οποίο τραγουδούσε και χόρευε ένας σατυρικός Χορός. Το καθοριστικό βήμα για την εξέλιξη της χορικής παράστασης του διθυράμβου σε τραγωδία έγινε από το Θέσπη, ο οποίος καταγόταν από το δήμο της Ικαρίας (σημερινό Διόνυσο) στην Αττική. Κατά την πιθανότερη εκδοχή, αυτός αποχωρίστηκε από το Χορό, του οποίου ήταν ο κορυφαίος χορευτής, και στάθηκε απέναντί του υποδυόμενος ένα ρόλο. Σταμάτησε δηλαδή να τραγουδά μια ιστορία και άρχισε να την αφηγείται και να την παρασταίνει. Μ' αυτόν το τρόπο ο Θέσπης έγινε ο πρώτος υποκριτής, αυτός δηλαδή που «υποκρίνεται» (= αποκρίνεται, απαντάει) στο Χορό, συζητά μαζί του, απαντά στις ερωτήσεις του και δίνει αφορμή για τα άσματά του, απαγγέλλοντας στίχους σε διαφορετικό μέτρο και μελωδία από εκείνη των στίχων που τραγουδούσε ο Χορός. Από τους στίχους που έλεγε ο υποκριτής, σταδιακά προήλθαν ο πρόλογος και τα επεισόδια της τραγωδίας. Η καινοτομία που επέφερε ο Θέσπης ήταν πολύ σημαντική, γιατί ένωσε το επικό στοιχείο (αφήγηση) με το λυρικό (χορικά άσματα), το οποίο κυριαρχούσε μέχρι τότε, και έτσι γεννήθηκε η τραγωδία, ένα από τα λαμπρότερα δημιουργήματα του ανθρώπινου πνεύματος όλων των εποχών. Ποιες αλλαγές συνέβησαν με την πάροδο του χρόνου στην τραγωδία, ώστε αυτή ν' αποκτήσει την οριστική της μορφή και διάρθρωση ως θεατρικό είδος; Οι αλλαγές που συνέβησαν με το πέρασμα του χρόνου στην τραγωδία, είναι οι παρακάτω: α) τα διαλογικά μέρη, που αρχικά ήταν περιορισμένης έκτασης, έγιναν εκτενέστερα, ενώ αντίστοιχα περιορίστηκαν τα άσματα που έψαλλε ο Χορός. β) Η πλοκή τής υπόθεσης έγινε πιο σύνθετη και διαιρέθηκε σε επεισόδια. γ) Οι υποκριτές αυξήθηκαν. Μ' αυτές τις αλλαγές η τραγωδία απέκτησε την οριστική της μορφή και δομή.

4 Ποια μέρη της τραγωδίας αποτελούν το επικό στοιχείο της και τι γνωρίζετε γι' αυτά; Το επικό - διαλογικό στοιχείο της τραγωδίας αποτελούν ο πρόλογος, τα επεισόδια και η έξοδος. Ο πρόλογος είναι το τμήμα του προηγείται από την είσοδο του Χορού στην ορχήστρα (= μέρος του θεάτρου που προοριζόταν για το Χορό και στο κέντρο του υπήρχε βωμός του θεού Διόνυσου). Ο πρόλογος, που στις παλαιότερες τραγωδίες δεν υπήρχε, εισάγει το θεατή στην υπόθεση του έργου. Τα επεισόδια είναι τα τμήματα που παρεμβάλλονται ανάμεσα στα χορικά άσματα (τραγούδια του Χορού) και αντιστοιχούν στις πράξεις του σύγχρονου θεάτρου. Η έξοδος είναι το τμήμα που ακολουθεί μετά το τελευταίο άσμα του Χορού. Ο πρόλογος, τα επεισόδια και η έξοδος είναι οι φορείς της υπόθεσης του έργου. Ποια μέρη της τραγωδίας αποτελούν το λυρικό στοιχείο της και τι γνωρίζετε γι' αυτά; Το λυρικό τμήμα της τραγωδίας αποτελούν η πάροδος και τα στάσιμα. Η πάροδος είναι το άσμα που τραγουδάει ο Χορός όταν μπαίνει στην ορχήστρα, μετά τον πρόλογο. Τα στάσιμα είναι τα άσματα που ψάλλει ο Χορός μετά τα επεισόδια και αναφέρονται συνήθως σ' αυτά. Στο λυρικό τμήμα ανήκουν ακόμα άσματα που ψάλλουν οι ηθοποιοί μόνοι τους ή με τη συνοδεία του Χορού. Τέτοια είναι οι κομμοί, οι μονωδίες και οι διωδίες. Ποια είναι τα κατά ποσόν μέρη της τραγωδίας σύμφωνα με τον Αριστοτέλη; Ο Αριστοτέλης κάνει μια διάκριση ανάμεσα στα κατά ποσόν μέρη της τραγωδίας και στα κατά ποιόν μέρη της. Το κατά ποσόν μέρη της τραγωδίας είναι το επικό τμήμα (Πρόλογος, Επεισόδια, Έξοδος) και το λυρικό (Πάροδος, Στάσιμα, Κομμοί, Μονωδίες, Διωδίες). Ποια είναι τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας και τι ξέρετε γι' αυτά; Τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας είναι τα εξής έξι: ο μύθος, το ήθος, η διάνοια, η όψη, η λέξη και το μέλος. Ο μύθος είναι η υπόθεση του έργου, το σενάριο. Μπορεί να είναι απλός ή περίπλοκος και να περιλαμβάνει αναγνωρίσεις και περιπέτειες (αναγνωρίσεις χαμένων προσώπων, που ξανασυναντιούνται μετά από πολλές περιπέτειες). Ο μύθος είναι το πρωταρχικό και ουσιαστικότερο στοιχείο ενός δράματος. Το ήθος αναφέρεται στο χαρακτήρα του ήρωα. Πρέπει να είναι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, χρηστόν (ευγενικό), αρμόττον (να συμφωνεί με το φύλο, την ηλικία και την τάξη των προσώπων), όμοιον (φυσικό) και ομαλόν (να μη μεταβάλλεται). Το ήθος ενός ήρωα οικοδομείται πάνω σε δύο επίπεδα: το επίπεδο των συναισθημάτων και των γνωρισμάτων.

5 H διάνοια είναι οι ιδέες και οι σκέψεις των προσώπων της τραγωδίας, καθώς και τα επιχειρήματα που αναπτύσσουν για να υποστηρίξουν τις απόψεις τους. Πρόκειται τις περισσότερες φορές για διαχρονικές ιδέες, δηλαδή για ιδέες και αλήθειες που δεν τις αλλοιώνει ο χρόνος. Η όψη αναφέρεται στη σκηνογραφία (= διάκοσμος της θεατρικής σκηνής, που απεικονίζει τον τόπο, όπου διαδραματίζεται η υπόθεση του έργου) και στη σκηνοθεσία (= διδασκαλία του τρόπου ερμηνείας ενός έργου). Η λέξη έχει να κάνει με τον τρόπο απαγγελίας, την ποικιλία των εκφραστικών μέσων και το ύφος του συγγραφέα. Το μέλος είναι η μουσική επένδυση του έργου, για την οποία ελάχιστα γνωρίζουμε. Από πού αντλούνταν το περιεχόμενο του διθυράμβου και στη συνέχεια των τραγωδιών; Οι μύθοι, που αντλούνταν από τη διονυσιακή παράδοση και αναφέρονταν στη ζωή και τις περιπέτειες του θεού Διόνυσου, αποτελούσαν το περιεχόμενο του διθυράμβου, το οποίο δραματοποίησε η τραγωδία στα πρώτα βήματά της. Αργότερα χρησιμοποιήθηκαν και άλλοι μύθοι που δεν είχαν καμία σχέση με το θεό («οὐδὲν πρὸς Διόνυσον» / «ἀπροσδιόνυσοι»). Οι υποθέσεις, που πραγματεύονται οι τραγικοί ποιητές στα έργα τους, είναι κυρίως από τρεις μυθικούς κύκλους: τον Αργοναυτικό (αναφέρεται στην Αργοναυτική εκστρατεία), το Θηβαϊκό (αναφέρεται στο βασιλικό οίκο της Θήβας) και τον Τρωικό (αναφέρεται στον Τρωικό πόλεμο και στις περιπέτειες του γυρισμού των ηρώων). Τι ήταν οι μύθοι; Οι μύθοι ήταν παραδόσεις περί θεών ή ηρώων, που αναφέρονται σε μια προ-ιστορική περίοδο. Αποτελούσαν κομμάτι της παράδοσης και σε γενικές γραμμές ήταν γνωστοί στους θεατές. Η υπόθεσή τους στρεφόταν γύρω από την πράξη ενός σπουδαίου προσώπου της ελληνικής παράδοσης, που αποτελούσε τον τραγικό ήρωα. Το πρόσωπο αυτό βρισκόταν συνήθως σε δίλημμα ανάμεσα σε δύο αντίθετες ηθικές αρχές, από τις οποίες έπρεπε να επιλέξει τη σπουδαιότερη (π.χ. Οιδίποδας, Αντιγόνη). Γιατί οι τραγικοί ποιητές αντλούσαν το περιεχόμενο των τραγωδιών τους από τους μύθους; Οι μύθοι, χάρη στην ευελιξία τους, παρείχαν τη δυνατότητα στον ποιητή να τους τροποποιεί και να τους προσαρμόζει στις απαιτήσεις του νέου θεατρικού είδους και στους δραματικούς του στόχους. Ο μύθος με το κύρος του έδινε αξιοπιστία και εγκυρότητα στην τραγωδία. Γινόταν φορέας του νέου προβληματισμού και έδινε τη δυνατότητα στον ποιητή να μιλήσει δημόσια για τα μεγάλα πολιτικά, κοινωνικά, ηθικά και υπαρξιακά προβλήματα των ανθρώπων, αλλά και για την πολιτική, πολεμική και πνευματική επικαιρότητα της εποχής του, εξασφαλίζοντας την αναγκαία χρονική απόσταση (π.χ. στην Ελένη είναι έντονο το αντιμιλιταριστικό κλίμα, πράγμα που σχετίζεται με το γεγονός ότι το έργο γράφτηκε το 412, κατά τη διάρκεια, δηλαδή, του Πελοποννησιακού πολέμου).

6 Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που φανερώνουν το θρησκευτικό χαρακτήρα της τραγωδίας; H τραγωδία ως δραματικό είδος προήλθε από το διθύραμβο και είχε άμεση σχέση με το θεό Διόνυσο και τη λατρεία του. Ο θρησκευτικός χαρακτήρας είναι βασικό γνώρισμα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και γίνεται φανερός από πολλά εξωτερικά στοιχεία της, τα οποία είναι τα εξής: α) οι τραγωδίες παριστάνονταν κατά τη διάρκεια των εορτών του Διόνυσου και αποτελούσαν μέρος της λατρείας του, β) οι παραστάσεις δίνονταν στον ιερό χώρο του Ελευθερέως Διονύσου, στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης, γ) στις παραστάσεις την πιο τιμητική θέση στην πρώτη σειρά των επισήμων κατείχε ο ιερέας του Διόνυσου, δ) τους νικητές των δραματικών αγώνων στεφάνωναν με κισσό, το ιερό φυτό του Διόνυσου. Με την εξέλιξη της τραγωδίας η θρησκευτικότητα εισχώρησε μέσα στο έργο. Αυτό διαπιστώνεται από τα παρακάτω εσωτερικά στοιχεία της τραγωδίας: α) η θρησκευτικότητα αποτελεί στοιχείο της υπόθεσης του μύθου, β) αποτελεί γνώρισμα του χαρακτήρα (ήθους), των ιδεών, των σκέψεων και των επιχειρημάτων (διάνοιας) των ηρώων, γ) εκφράζεται με την έννοια της ύβρης (ο τραγικός ήρωας διαπράττει ύβρη, όταν υπερβαίνει με τα λόγια, τα έργα ή τις σκέψεις του τα όρια της ανθρώπινης φύσης, γεγονός που αποτελεί παραβίαση της ηθικής τάξης και οδηγεί στην καταστροφή του), της νέμεσης (της θείας δίκης, η οποία τιμωρεί τον ήρωα που διέπραξε ύβρη) και της τίσης (= τιμωρίας). Με την ύβρη, τη νέμεση και την τίση επαληθεύεται η αδυναμία του ανθρώπου και η παντοδυναμία των θεών. Ποια είναι τα γνωρίσματα της τραγωδίας σύμφωνα με τον ορισμό που έδωσε ο Αριστοτέλης στην «Ποιητική» του; Ο Αριστοτέλης στην «Ποιητική» του ορίζει τι είναι τραγωδία και αναφέρει τα σπουδαιότερα γνωρίσματά της, τα οποία αποτελούν και την ουσία της. Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη η τραγωδία είναι μίμηση μιας πράξης σπουδαίας, που έχει αρχή, μέση και τέλος επίσης, κάποια έκταση, και ευσύνοπτο μέγεθος. Η μίμηση αυτή γίνεται με λόγο ἡδυσμένῳ, δηλαδή με λόγο που έχει ρυθμό, μελωδία και αρμονία. Τα στοιχεία αυτά κατανέμονται στα διάφορα μέρη του έργου, όπου ταιριάζει το καθένα. Η μίμηση δε γίνεται με απαγγελία, αλλά με δράση (δρώντων καί οὐ δι' ἀπαγγελίας). Οι θεατές συμμετέχουν διανοητικά και συναισθηματικά στα δρώμενα. Η τραγωδία διεγείρει στην ψυχή τους τον ἔλεο, δηλαδή τη ζωηρή συμπάθεια για τον ήρωα, ο οποίος έχει συνήθως υψηλά και ευγενή αισθήματα, αλλά συντρίβεται από κάποιο σφάλμα ακόμα διεγείρει το φόβο, καθώς οι θεατές

7 αισθάνονται αγωνία για την τύχη των ηρώων και τη δική τους. Μέσω του ἐλέου και του φόβου το κοινό οδηγείται στο τέλος της παράστασης στην κάθαρση. Τι είναι η κάθαρση; Η κάθαρση είναι ο πιο πολυσυζητημένος όρος στην «Ποιητική» του Αριστοτέλη. Έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το περιεχόμενο του όρου, σύμφωνα με τις οποίες υποστηρίζεται ότι στο τέλος της τραγωδίας οι ήρωες, οι θεατές ή οι ηθοποιοί καθαίρονται, δηλαδή εξαγνίζονται και ότι η κάθαρση έχει χαρακτήρα ηθικό (αποκαθίσταται η ηθική τάξη), ψυχολογικό (φέρνει ψυχική ανακούφιση) και αισθητικό (αποκαθίσταται το αισθητικά ωραίο). Κατά την επικρατούσα άποψη, κάθαρση αισθάνονται οι θεατές. Ο ποιητής με την τέχνη του δίνει τέτοια τροπή στην εξέλιξη του μύθου και τέτοια λύση, ώστε να έρχεται στο τέλος η κάθαρση. Οι θεατές καθαίρονται, δηλαδή, λυτρώνονται από τα συναισθήματα (έλεο και φόβο), που προκάλεσε στην ψυχή τους η διανοητική και συναισθηματική συμμετοχή τους στην υπόθεση. Επίσης, οι θεατές ελευθερώνονται από αντικοινωνικά και επικίνδυνα συναισθήματα, όπως η επιθετικότητα, η έλλειψη αιδούς (= συστολής, ντροπής), η απουσία φόβου, ανακουφίζονται και ηρεμούν. Εδώ βρίσκεται και ο παιδευτικός ρόλος της τραγωδίας: με την αναπαράσταση ανθρώπινων καταστάσεων και αντιδράσεων ο θεατής συμπληρώνει την εμπειρία του, διευρύνει τον κόσμο του με πρωτόγνωρα βιώματα και φεύγει από την παράσταση πνευματικά και ηθικά εξυψωμένος. Πότε ακμάζει η τραγωδία; Γιατί ακμάζει αυτή την εποχή; Η ακμή της τραγωδίας τοποθετείται στα χρόνια του Περικλή (περίπου π.χ.), την περίοδο δηλαδή της μεγάλης ακμής της δημοκρατίας στην Αθήνα. Η εξέλιξη και η ακμή της τραγωδίας συμβαδίζει με την εξέλιξη και την ακμή της δημοκρατίας. Η τραγωδία απέκτησε το μεγαλείο και τη σοβαρότητά της κατά την περίοδο της δημοκρατίας του Κλεισθένη (τέλη 6ου αι. π.χ.). Με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και τη λειτουργία νέων πολιτειακών θεσμών εγκαθιδρύθηκε η δημοκρατία στην Αθήνα. Μετά τους Περσικούς πολέμους ( π.χ.) η οικονομικοπολιτική δύναμη, η ελευθερία και οι νέες ρυθμίσεις, που ενίσχυσαν το δήμο, εδραίωσαν τη δημοκρατία στην Αθήνα και συνέβαλαν σε μία πρωτοφανέρωτη για την ευρωπαϊκή ιστορία ανάπτυξη του πνευματικού πολιτισμού. Οι Περσικοί πόλεμοι πρόβαλαν για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία τον άνθρωπο ως φορέα πολιτικής υπευθυνότητας, ο οποίος αγωνίστηκε για τα ύψιστα ιδανικά, όπως τα είχε συλλάβει ο ελληνισμός (ελευθερία, αξιοπρέπεια, αυτονομία) και εδραίωσε τη δημοκρατία. Στο πλαίσιο αυτό άκμασε η νέα σύνθετη ποιητική δημιουργία, η τραγωδία. Η δημοκρατία και η τραγωδία εκφράζουν την αποδέσμευση του ανθρώπου από τη γοητευτική δύναμη του μύθου και την ενίσχυση της λογικής θεώρησης των πραγμάτων, γεγονός που κάνει τον άνθρωπο να συνειδητοποιήσει την τραγικότητα της ελευθερίας και της ευθύνης του. Η δημοκρατία στηρίζεται στο διάλογο και στο ρητορικό λόγο (διαδικασίες που έχουν ως βάση τους τη λογική), ενώ η τραγωδία στο «διάλογο» έπους και λυρικής ποίησης (και τα δύο δανείζουν στοιχεία τους στην τραγωδία), ανθρώπων - θεών, λογικής - παθών, μουσικής - ρυθμού, λόγου και εικόνας.

8 Πώς εξηγείται η επιβίωση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, η παγκοσμιότητα και η διαρκής επικαιρότητα που γνωρίζει; Τα σωζόμενα αρχαία θέατρα (στην Ελλάδα, την Κύπρο, τη Μ. Ασία, τη Συρία, την Ιορδανία, την Αίγυπτο, τη Λιβύη, τη Ν. Ιταλία κ.ά.) μαρτυρούν τη σημασία που είχε το δράμα στον αρχαίο κόσμο και τη συμβολή του στη διάδοση του ελληνικού πνεύματος. Σήμερα τα έργα των μεγάλων τραγικών εξακολουθούν να ανεβαίνουν στα θέατρα όλου του κόσμου από σημαντικούς σκηνοθέτες. Έτσι οι τραγωδίες παριστάνονται σε πολλές γλώσσες και με ποικίλους τρόπους. Επίσης, νεότεροι και σύγχρονοι θεατρικοί συγγραφείς σ' όλο τον κόσμο εμπνέονται από τους αρχαίους τραγικούς. Η επιβίωση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μετά από χρόνια παγκόσμιου πολιτισμού και η διαρκής επικαιρότητα που γνωρίζει, οφείλονται στα εξής: α) Τα μηνύματα που το αρχαίο ελληνικό δράμα εκπέμπει, είναι πανανθρώπινα και διαχρονικά. Θέτει θεμελιώδη προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως η ελευθερία, το χρέος, το τίμημα της προσωπικής επιλογής, η σχέση του ανθρώπου με το θείο, του άρχοντα με τον αρχόμενο, το κύρος των θεσμών, η κοινωνική ευθύνη. β) Προκαλεί ευγενή και υψηλά συναισθήματα στις ψυχές των θεατών και προσφέρει υψηλή αισθητική απόλαυση. γ) Ο μύθος της διαθέτει ευελιξία που επιτρέπει την εκ νέου χρησιμοποίησή του από τη σύγχρονη θεατρική πράξη. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή συγκινούσε το κοινό, που έψαχνε μια εξήγηση για τα δεινά του πολέμου. Η Μήδεια του Ευριπίδη ήταν ένα έργο που γνώριζε μεγάλη επικαιρότητα σε Ευρώπη και Αμερική, όταν βρισκόταν σε έξαρση το φεμινιστικό κίνημα. ΙΙΙ. Η ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ α) Το αρχαίο θέατρο Πού στηρίζονται οι γνώσεις μας για το αρχαίο ελληνικό θέατρο; Οι γνώσεις μας για το αρχαίο θέατρο αντλούνται από τρεις πηγές: α) από τα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν σε ανασκαφές στα αρχαία θέατρα και από τις παραστάσεις που υπάρχουν πάνω σε αγγεία, β) από τη μεταγενέστερη παράδοση και συγκεκριμένα από πραγματείες που αναφέρονται σε θεατρικά θέματα (π.χ. η Ποιητική του Αριστοτέλη) ή από αναφορές ρητόρων και ιστορικών, γ) από τα κείμενα του αρχαίου δράματος που μας έχουν σωθεί. Σε ποιους χώρους δίνονταν οι παραστάσεις κατά την πρώιμη περίοδο της τραγωδίας και σε ποιους κατά την περίοδο της ακμής της;

9 Κατά την πρώιμη περίοδο για τις παραστάσεις χρησιμοποιήθηκαν χώροι, όπου λατρευόταν ο θεός Διόνυσος, επειδή το δράμα συνδεόταν με τη λατρεία του. Οι παραστάσεις δίνονταν σ έναν κυκλικό χώρο, την ορχήστρα, όπου εκτελούνταν ο διθύραμβος. Στη μέση της ορχήστρας υπήρχε ένας βωμός αφιερωμένος στο Διόνυσο, η θυμέλη. Σταδιακά ο χώρος ακολούθησε την εξέλιξη του δράματος και διαμορφώθηκε ανάλογα με τις νέες ανάγκες. Το θέατρο απέκτησε συγκεκριμένη μορφή και εντάχθηκε στους δημόσιους χώρους συγκέντρωσης, όπως οι ναοί, η εκκλησία του δήμου και η βουλή. Ποια είναι τα βασικά μέρη, από τα οποία αποτελείται το θέατρο κατά την περίοδο της ακμής του; Το θέατρο στην περίοδο της ακμής του διακρίνεται σε τρία βασικά μέρη: α) το κυρίως θέατρο ή κοίλο, β) την ορχήστρα, γ) τη σκηνή. Περιγράψτε το κυρίως θέατρο. Το κυρίως θέατρο ή κοίλο είχε ημικυκλικό σχήμα και περιέβαλλε την ορχήστρα. Αποτελούνταν από τα καθίσματα (εδώλια) για το κοινό, τα οποία ήταν τοποθετημένα σε σειρές επάλληλες. Ακόμα υπήρχαν ένας ή δύο οριζόντιοι διάδρομοι, τα διαζώματα, που χώριζαν το κυρίως θέατρο σε δύο ή τρία μέρη και διευκόλυναν τους θεατές να κυκλοφορούν. Ανάμεσα στα καθίσματα και κάθετα προς την ορχήστρα υπήρχαν σκάλες (κλίμακες), από όπου ανέβαιναν οι θεατές στα ψηλότερα καθίσματα. Κερκίδες ονομάζονταν τα μέρη ανάμεσα στις σκάλες. Τα καθίσματα του 5ου αι. ήταν ξύλινα. Κατά τον 4ο αι., όταν δημιουργήθηκε το πρώτο λιθόκτιστο θέατρο στην Αθήνα, έγιναν λίθινα. Το κοίλο ήταν αμφιθεατρικό, χτισμένο στην πλαγιά ενός λόφου (όπως το θέατρο του Διόνυσου στους πρόποδες της Ακρόπολης). Τι ήταν η ορχήστρα; Η ορχήστρα ήταν μια επίπεδη κυκλική έκταση στο κέντρο του θεατρικού χώρου, που την περιέβαλλε το κοίλο. Η ορχήστρα ήταν το μέρος του θεάτρου που προοριζόταν για την όρχηση, το Χορό. Στο κέντρο της ορχήστρας υπήρχε βωμός του Διόνυσου (θυμέλη). Τι γνωρίζετε για τη σκηνή; Η σκηνή ήταν ένα ξύλινο ορθογώνιο οικοδόμημα, που βρισκόταν στη μία πλευρά της ορχήστρας απέναντι από τους θεατές. Η σκηνή χρησίμευε ως αποθήκη του θεατρικού υλικού και για να μεταμφιέζονται οι ηθοποιοί. Ο Αισχύλος ήταν αυτός που ενσωμάτωσε τη σκηνή στη θεατρική δράση. Η πλευρά της σκηνής προς το κοινό απεικόνιζε την πρόσοψη ενός κτίσματος (ανακτόρου ή ναού) και είχε μία ή τρεις πόρτες, από τις οποίες έβγαιναν οι ηθοποιοί, που υποτίθεται ότι βρίσκονταν μέσα στο ναό ή

10 στο παλάτι. Άλλοτε, πάλι, στη σκηνή απεικονιζόταν ένα ζωγραφισμένο τοπίο, ανάλογο προς τις ανάγκες του έργου. Ο χώρος ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα ονομαζόταν λογεῖο και υπάρχουν ενδείξεις ότι ήταν υπερυψωμένο. Εκεί μιλούσαν και κινούνταν οι ηθοποιοί. Στα μεταγενέστερα χρόνια η σκηνή έγινε διώροφο οικοδόμημα πάνω στη στέγη της κατασκευάστηκε ένα είδος εξώστη (θεολογεῖο) απ όπου εμφανίζονταν οι θεοί. Επιπλέον η σκηνή βοηθούσε να κατευθύνονται τα κύματα του ήχου της φωνής των ηθοποιών προς τους θεατές. Στις δύο πλευρές ανάμεσα στη σκηνή και στο κυρίως θέατρο υπήρχαν δύο διάδρομοι, που ονομάζονταν πάροδοι. Από αυτές έμπαιναν στην ορχήστρα ο Χορός και οι ηθοποιοί, που δεν έρχονταν από το κτίσμα το οποίο απεικόνιζε η σκηνογραφία. Από τη δεξιά προς το θεατή πάροδο έμπαιναν οι ηθοποιοί που έρχονταν από την πόλη ή το λιμάνι, ενώ από την αριστερή, αυτοί που έρχονταν από τους αγρούς ή από μία ξένη χώρα. Ποια ήταν τα βασικότερα μηχανήματα που είχαν επινοήσει οι αρχαίοι για τις ανάγκες της παράστασης; Οι αρχαίοι είχαν επινοήσει ορισμένα απλά μηχανήματα για τις ανάγκες της παράστασης. Τα σημαντικότερα ήταν τρία: το εκκύκλημα, οι περίακτοι και η μηχανή ή αιώρημα. Το εκκύκλημα ήταν ένα τροχοφόρο δάπεδο πάνω στο οποίο παρουσίαζαν στους θεατές ομοιώματα νεκρών. Το εκκύκλημα ήταν απαραίτητο, γιατί στο αρχαίο θέατρο απέφευγαν να παριστάνουν φόνο ή αυτοκτονία μπροστά στα μάτια των θεατών. Οι περίακτοι ήταν δύο ξύλινοι στύλοι τοποθετημένοι στις δύο άκρες της σκηνής, οι οποίοι περιστρέφονταν γύρω από άξονα και παρουσίαζαν τους στερεωμένους πάνω σ' αυτούς ζωγραφισμένους πίνακες, εξυπηρετώντας έτσι τις ανάγκες της σκηνογραφίας. Η μηχανή ή αιώρημα ήταν ένα είδος γερανού, με τη βοήθεια του οποίου παρουσιάζονταν οι θεοί (από μηχανής θεοί). β) Οι συντελεστές της παράστασης Ποιοι ήταν οι συντελεστές της παράστασης (= αυτοί που βοηθούσαν για να πραγματοποιηθεί η παράσταση); Οι συντελεστές της παράστασης ήταν: ο ποιητής, οι ηθοποιοί, η σκευή (ενδυμασία) και ο Χορός. Ποια ήταν τα καθήκοντα που αναλάμβανε ο ποιητής ως ο βασικότερος συντελεστής της παράστασης; Ο ποιητής, ο σημαντικότερος συντελεστής της παράστασης στο αρχαίο θέατρο, αναλάμβανε ποικίλα καθήκοντα. Εκτός από δημιουργός τού δράματος ήταν ο σεναριογράφος (= αυτός που έγραφε το

11 σενάριο, την αναλυτική, δηλαδή, περιγραφή της υπόθεσης του έργου) και ο σκηνοθέτης των έργων του (= αυτός που δίδασκε πώς θα παρασταθεί το έργο επί σκηνής). Ακόμα ασκούσε το Χορό στο άσμα (= τραγούδι) και στην όρχηση, μοίραζε τους ρόλους στους ηθοποιούς και τους ασκούσε στην απαγγελία και την υποκριτική. Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι οποίες έχουν σωθεί, στα πρώτα δράματα που δημιουργήθηκαν, ο ποιητής ήταν και υποκριτής π.χ. ο Αισχύλος λέγεται ότι υποδύθηκε την Κλυταιμνήστρα στην «Ορέστεια». Τι γνωρίζετε για τους ηθοποιούς; Κατά την πρώιμη περίοδο της τραγωδίας στην παράσταση έπαιρνε μέρος ένας ηθοποιός. Αργότερα, η συνθετότερη πλοκή του μύθου και η ανάγκη κάθε ηθοποιός να υποδύεται πολλούς διαφορετικούς ρόλους επέβαλλαν την αύξηση του αριθμού των ηθοποιών. Έτσι ο Αισχύλος εισήγαγε δεύτερο και ο Σοφοκλής και τρίτο υποκριτή. Οι τρεις ηθοποιοί ονομάζονταν ως εξής: πρωταγωνιστής, δευτεραγωνιστής, τριταγωνιστής. Όλοι οι υποκριτές και τα μέλη του Χορού ήταν άνδρες, οι οποίοι υποδύονταν και τους γυναικείους ρόλους. Τους παιδικούς ρόλους, που ήταν πάντα βουβοί, υποδύονταν παιδιά. Οι ηθοποιοί στην αρχή ήταν ερασιτέχνες και αργότερα έγιναν επαγγελματίες. Μάλιστα τον 3ο αι. π.χ. ενώθηκαν σε συντεχνία μαζί μ' όλους τους καλλιτέχνες, που έπαιρναν μέρος στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων Διονυσίων. Η συντεχνία ονομάστηκε «κοινὸν τῶν περὶ τὸν Διόνυσον τεχνιτῶν». Τι ήταν η σκευή και τι γνωρίζετε γι' αυτήν; Σκευή ονομαζόταν η κατάλληλη σκηνική παρουσία και η ενδυμασία των υποκριτών και του Χορού, η οποία επιβαλλόταν από τον τελετουργικό χαρακτήρα του αρχαίου θεάτρου και τους ρόλους που έπρεπε να υποδυθούν στο έργο. Οι ηθοποιοί και ο Χορός φορούσαν μάσκες, που ονομάζονταν προσωπεία. Σύμφωνα με μαρτυρίες που προέρχονται από αγγειογραφίες, οι μάσκες κατά τον 5ο αι. κατασκευάζονταν από διάφορα εύκαμπτα υλικά (λινό ή άλλο), ήταν βαμμένες και ενισχυμένες με γύψο. Οι ηθοποιοί φορούσαν ένα μακρύ χιτώνα, που έφτανε μέχρι κάτω στα πόδια (ποδήρης). Από πάνω φορούσαν ένα βαρύτερο ρούχο. Με το πέρασμα του χρόνου τα ενδύματα άρχισαν να ράβονται από πολύτιμα υφάσματα και απέκτησαν περίτεχνη διακόσμηση. Γενικότερα, η ενδυμασία των ηθοποιών και η όλη εμφάνισή τους υπαγορεύονταν από το πρόσωπο που υποδύονταν π.χ. ο ηθοποιός που παίζει το ναυαγό Μενέλαο στην Ελένη είναι ντυμένος με κουρέλια και είναι απεριποίητος, προκειμένου η εμφάνισή του να είναι ανάλογη με το πρόσωπο που υποδύεται και να πείθει. Τι ήταν ο Χορός και με ποιο τρόπο συντελούσε στην πραγματοποίηση της τραγικής παράστασης; Ο Χορός ήταν πολύ σημαντικός παράγοντας του αρχαίου θεάτρου και οργανικό μέλος της τραγωδίας. Στην αρχή αποτελούνταν από δώδεκα άτομα, που στη συνέχεια ο Σοφοκλής τα αύξησε σε δεκαπέντε. Έμπαινε στην ορχήστρα από τη δεξιά προς το θεατή πάροδο, σ ένα παραλληλόγραμμο σχηματισμό (5x3 ή 3x5). Μπροστά πήγαινε ο αυλητής, ο οποίος με τους ήχους τού αυλού του

12 συνόδευε την όρχηση (= άσματα που ψάλλονταν + χορός). Τα μέλη του Χορού ήταν ντυμένα απλούστερα από τους ηθοποιούς. Ο Χορός τραγουδούσε τα χορικά άσματα και χόρευε. Μόνο ο κορυφαίος του Χορού διαλεγόταν (= συζητούσε) με τους ηθοποιούς. Τα μέλη του Χορού ήταν ερασιτέχνες. Η συμμετοχή τους σ' αυτόν θεωρούνταν μεγάλη τιμή και ήταν ισότιμη με τη στρατιωτική θητεία, γεγονός που φανερώνει τη σπουδαιότητα που είχε η τραγωδία για τη ζωή της πόλης - κράτους. Σήμερα επικρατεί η άποψη ότι ο Χορός είναι ένας υποδεέστερος (= κατώτερος) υποκριτής, με το δικό του ήθος (=χαρακτήρα) και τα δικά του κίνητρα, που τον χρησιμοποιεί ο ποιητής ως λυρικό όργανο, για την επίτευξη των δραματικών του στόχων. ΙV. Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΟ ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΑΓΩΝΑ ΚΑΙ Η ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΟΥ A) Η προετοιμασία των δραματικών αγώνων Κατά τη διάρκεια ποιων γιορτών διεξάγονταν δραματικοί αγώνες; Οι δραματικοί αγώνες διεξάγονταν κατά τη διάρκεια των δύο σημαντικότερων διονυσιακών γιορτών στην Αθήνα και αποτελούσαν μέρος των εορταστικών εκδηλώσεων προς τιμήν του Διόνυσου. Οι γιορτές αυτές ήταν: τά Μεγάλα ἤ ἐν ἄστει Διονύσια και τά Λήναια. Λαμπρότερα και επισημότερα ήταν τα πρώτα. Πότε τελούνταν τα Μεγάλα Διονύσια και γιατί; Τα Μεγάλα Διονύσια τελούνταν στην αρχή της άνοιξης και συγκεκριμένα το μήνα Ελαφηβολιώνα (περίπου στα μέσα Μαρτίου - Απριλίου). Η τέλεση των γιορτών σ' αυτή τη χρονική περίοδο εξυπηρετούσε τους παρακάτω θρησκευτικούς, πολιτικούς και πρακτικούς λόγους: α) η αναγέννηση της φύσης την άνοιξη ταίριαζε με τον οργιαστικό χαρακτήρα της λατρείας του Διονύσου, β) την άνοιξη η ναυσιπλοΐα ήταν δυνατή και επέτρεπε να παραβρεθούν στην Αθήνα υψηλοί ξένοι προσκεκλημένοι και σύμμαχοι, γ) το γεγονός ότι οι γεωργικές εργασίες ήταν περιορισμένες επέτρεπε τη μεγαλύτερη δυνατή προσέλευση των Αθηναίων στις γιορταστικές εκδηλώσεις, δ) επειδή ο καιρός βελτιωνόταν, μπορούσαν να δοθούν υπαίθριες παραστάσεις. Πόσο καιρό διαρκούσε η προετοιμασία των δραματικών αγώνων; Ποια ήταν τα καθήκοντα των υπεύθυνων για τη διεξαγωγή των αγώνων αξιωματούχων; Ποια άλλα στάδια περιλάμβανε η προετοιμασία των αγώνων;

13 Η προετοιμασία για τη συμμετοχή στους δραματικούς αγώνας κρατούσε περισσότερο από έξι μήνες. Αρμόδιοι αξιωματούχοι για τη διεξαγωγή των αγώνων ήταν ο επώνυμος άρχων για τα Μεγάλα Διονύσια και ο άρχων βασιλεύς για τα Λήναια. Τα καθήκοντα των υπεύθυνων αρχόντων ήταν: α) Να επιλέξουν τρεις ποιητές ανάμεσα στους υποψήφιους που είχαν υποβάλει αίτηση συμμετοχής στους αγώνες. Κριτήρια για την επιλογή τους ήταν το περιεχόμενο των έργων τους, η προσωπικότητα των υποψηφίων και η στάση του αθηναϊκού κοινού, βάσει προηγούμενων παραστάσεων, απέναντί του. β) Να βρουν χορηγούς. Άλλα στάδια που περιλάμβανε η προετοιμασία των αγώνων ήταν: γ) Οι δοκιμές (πρόβες), που γίνονταν σε κατάλληλο χώρο. δ) Ο προάγωνας. ε) Η επιλογή των κριτών των αγώνων. Τι ήταν η χορηγία και ποιες δαπάνες αναλάμβαναν οι χορηγοί; Η χορηγία ήταν αξίωμα αρκετά δαπανηρό, αλλά και πολύ τιμητικό. Θεωρούνταν ως μία από τις λειτουργίες (λειτουργία = βαρύ δημόσιο αξίωμα, που αναλάμβαναν με δικές τους δαπάνες οι πλουσιότεροι από τους πολίτες για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος). Ο χορηγός αναλάμβανε τη δαπάνη για τα μέλη του Χορού, για τη διδασκαλία του, τον αυλητή, τα προσωπεία, την αμφίεση κλπ. Σε κάθε ποιητή αντιστοιχούσε ένας χορηγός, που οριζόταν με κλήρο. Τι ήταν ο προάγωνας; Ο προάγωνας ήταν μια τελετή που οργανωνόταν στο Ωδείο λίγες μέρες πριν από την έναρξη των Μεγάλων Διονυσίων. Σ' αυτή την τελετή γινόταν η επίσημη παρουσίαση όλων των διαγωνιζόμενων δραμάτων. Οι τρεις ποιητές που είχαν προκριθεί, μαζί με το Χορό, τους ηθοποιούς και το χορηγό, ανέβαιναν πάνω σε μία υπερυψωμένη εξέδρα, παρουσιάζονταν στο κοινό και έδιναν πληροφορίες για το περιεχόμενο των έργων τους. Φορούσαν στεφάνια και θεατρική ενδυμασία, χωρίς όμως τα προσωπεία τους. Πώς ορίζονταν οι κριτές των αγώνων; Το τελευταίο στάδιο της προετοιμασίας αφορούσε την επιλογή των κριτών. Η διαδικασία που ακολουθούνταν ήταν πολύπλοκη, για να αποφεύγονται οι δωροδοκίες. Κάθε μία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές εξέλεγε έναν αριθμό υποψηφίων, των οποίων τα ονόματα φυλάσσονταν στον Παρθενώνα. Η οριστική επιλογή των κριτών γινόταν την ημέρα της γιορτής. Από κάθε κάλπη κληρωνόταν ένας κριτής. Οι δέκα κριτές έπαιρναν την τιμητική τους θέση, αφού ορκίζονταν ότι θα ψηφίσουν κατά συνείδηση.

14 Β) Η διεξαγωγή των δραματικών αγώνων Πότε λάμβαναν χώρα (= γίνονταν) οι δραματικοί αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια; Τα Μεγάλα Διονύσια διαρκούσαν έξι ημέρες, εκ των οποίων οι τρεις τελευταίες ήταν αφιερωμένες στην τραγωδία. Η παράσταση άρχιζε πολύ νωρίς το πρωί και κάθε ποιητής συμμετείχε με μια τετραλογία (= τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα). Τι γνωρίζετε για το κοινό των δραματικών παραστάσεων; Το κοινό των θεατρικών παραστάσεων αποτελούσαν κάτοικοι όλων των αθηναϊκών στρωμάτων: ελεύθεροι πολίτες, μέτοικοι και δούλοι συνοδευόμενοι από τους κυρίους τους. Για την παρουσία των γυναικών και των παιδιών στο θέατρο υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις. Έχει αμφισβητηθεί η παρουσία τους στο θέατρο, ενώ διάφοροι υπαινιγμοί των κωμικών προϋποθέτουν την ύπαρξη και των δύο ομάδων. Πάντως δεν υπήρχε κανένας νόμος, που να απαγόρευε την είσοδο των γυναικών στο θέατρο. Το πλήθος συνέρεε πολύ νωρίς το πρωί στο θέατρο και έπαιρνε τις θέσεις του στο κοίλο. Την τάξη εξασφάλιζαν οι ραβδούχοι, υπάλληλοι που ασκούσαν αστυνομικά καθήκοντα. Το εισιτήριο λεγόταν σύμβολον και το εισέπραττε ο θεατρώνης, που ήταν ο οργανωτής του θεάματος. Οι επίσημοι κάθονταν στις πρώτες θέσεις του κοίλου, τις προεδρίες. Την πιο κεντρική και επίσημη θέση καταλάμβανε ο ιερέας του Διόνυσου. Οι περισσότεροι Αθηναίοι έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους δραματικούς αγώνες. Το αθηναϊκό κοινό είχε θεατρική παιδεία, γνώριζε σε γενικές γραμμές τις υποθέσεις των μύθων και μπορούσε εύκολα να εισχωρήσει στην ουσία του έργου. Όταν η παράσταση άρεσε στο κοινό, αυτό εκδήλωνε την επιδοκιμασία του με χειροκροτήματα και επευφημίες, ενώ στην αντίθετη περίπτωση αποδοκίμαζε την παράσταση και το δημιουργό της. Πώς γίνονταν η κρίση των ποιητών που αγωνίζονταν; Ποιες ήταν οι τιμητικές διακρίσεις που συνόδευαν τους νικητές; Η κρίση των ποιητών που αγωνίζονταν, γινόταν ως εξής: την τρίτη μέρα των αγώνων, αφού τελείωνε η παράσταση, οι δέκα κριτές ψήφιζαν γράφοντας τα ονόματα των ποιητών κατά σειρά προτίμησης σε πινακίδα, που την έριχναν σε μια κάλπη. Από τις δέκα πινακίδες κληρώνονταν οι πέντε για την ανάδειξη των νικητών. Οι αποφάσεις που έπαιρναν οι κριτές ήταν σεβαστές και αφορούσαν την τετραλογία ως σύνολο. Νικητές αναδεικνύονταν ο ποιητής μαζί με το χορηγό μιας τετραλογίας. Οι νικητές κέρδιζαν ως έπαθλα το διονυσιακό στεφάνι από κισσό και έναν τρίποδα (= σκεύος με τρία πόδια, κατασκευασμένο πολλές φορές από πολύτιμα μέταλλα, που συνήθιζαν να τον αφιερώνουν σε ναούς). Ο τρίποδας ήταν βραβείο αθλοθετημένο από την πολιτεία, το οποίο οι νικητές είχαν το

15 δικαίωμα να στήσουν στην ανατολική πλευρά της Ακρόπολης, απ' όπου περνούσε η περίφημη οδός των τριπόδων. Ένα τέτοιο δείγμα τρίποδα είναι το σωζόμενο μνημείο του Λυσικράτους. Οι τίτλοι των έργων, τα ονόματα των ποιητών, των χορηγών και των πρωταγωνιστών, και το αποτέλεσμα του δραματικού αγώνα γράφονταν σε πλάκες, τις διδασκαλίες, οι οποίες φυλάσσονταν στο δημόσιο αρχείο. Ποιοι είναι οι πρόδρομοι των μεγάλων τραγικών ποιητών (του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη), τι γνωρίζουμε για τα έργα τους και ποιες καινοτομίες εισήγαγαν στο δράμα; Οι πρόδρομοι των μεγάλων τραγικών ήταν ο Θέσπης (β μισό 6ου αι.), ο Χοιρίλος (λίγο νεότερος του πρώτου), ο Φρύνιχος και ο Πρατίνας. Τα έργα τους δεν σώζονται. Για το Φρύνιχο μόνο γνωρίζουμε από διάφορες πηγές ότι, εκτός από εκείνες που είχαν μυθικό περιεχόμενο, έγραψε και δύο τραγωδίες με υποθέσεις από τη σύγχρονη πραγματικότητα: (Μιλήτου άλωσις και Φοίνισσαι). Στην πρώτη παρουσίαζε την άλωση της Μιλήτου από τους Πέρσες το 494 π.χ. Το θλιβερό θέαμα τάραξε τους Αθηναίους, που του επέβαλαν πρόστιμο και απαγόρευσαν την επανάληψη του έργου. Με τις Φοίνισσες το 476 π.χ. ο ποιητής κέρδισε το στεφάνι της νίκης. Το θέμα της τραγωδίας αυτής ήταν ο αντίκτυπος στην Περσία της νίκης των Ελλήνων στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ο Θέσπης, όπως έχουμε ήδη πει, εισήγαγε τον πρώτο υποκριτή. Επίσης χρησιμοποίησε ως μέρος της αμφίεσης την πούδρα (ψιμύθιο). Για το Χοιρίλο λέγεται ότι πιθανόν εισήγαγε τα προσωπεία και τις ενδυμασίες των υποκριτών, ενώ για το Φρύνιχο ότι εισήγαγε τα γυναικεία προσωπεία και έγραψε τραγωδίες αντλημένες από τη σύγχρονη ιστορική πραγματικότητα. Τέλος, ο Πρατίνας θεωρείται ευρετής ή αναμορφωτής του σατυρικού δράματος. (Στην αρχαιότητα υπήρχαν 3 είδη δράματος: η τραγωδία, το σατυρικό δράμα και η κωμωδία. Τα σατυρικά δράματα είχαν την εξωτερική μορφή και το μυθικό περιεχόμενο της τραγωδίας, το οποίο όμως οι ποιητές πραγματεύονταν από τη φαιδρή (= χαρούμενη) όψη του. Το σατυρικό δράμα γραφόταν από τους τραγικούς ποιητές και σκοπό είχε να προκαλέσει ευθυμία στους θεατές και να τους ξεκουράσει από την ένταση της τραγωδίας.)

16 V. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΕΓΑΛΟΙ ΤΡΑΓΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ Ποιοι είναι οι τρεις κορυφαίοι εκπρόσωποι της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας; Σε τι είδους σχέση βρίσκονταν μεταξύ τους; Οι τρεις κορυφαίοι εκπρόσωποι της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας είναι ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης. Μεταξύ των ποιητών αυτών είχε αναπτυχθεί μια ανταγωνιστική αλλά συνάμα και δημιουργική σχέση. Το πρώτο διαπιστώνεται από το γεγονός ότι πολλές φορές διαγωνίστηκαν μεταξύ τους. Έτσι, το 468 π.χ. ο Σοφοκλής νίκησε τον Αισχύλο, ενώ τον επόμενο χρόνο ο Αισχύλος με το έργο του «Επτά επί Θήβας» νίκησε το Σοφοκλή. Το δεύτερο διαφαίνεται από το διαφορετικό τρόπο που παρουσιάζουν τους ήρωές τους ή που χρησιμοποιούν το Χορό, καθώς και από τη στάση που ο καθένας τους τηρεί απέναντι στη θρησκεία και τους θεούς. Α) ΑΙΣΧΥΛΟΣ Τι γνωρίζετε για το βίο του Αισχύλου; Ποιοι είναι οι παράγοντες εκείνοι που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και στη στροφή του προς την τραγική ποίηση; Ο Αισχύλος γεννήθηκε στην Ελευσίνα το 525/4 π.χ. Πατέρας του ήταν ο Ευφορίων, ο οποίος καταγόταν από διακεκριμένη γενιά. Αποφασιστικό ρόλο για την εσωτερική διαμόρφωση του ποιητή έπαιξε η πολιτική κατάσταση της εποχής του. Όταν ήταν νέος έζησε την κατάλυση του τυραννικού πολιτεύματος, τις δραστικές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, που εγκαθίδρυσε τη δημοκρατία και διέσωσε τη νεαρή πολιτεία. Μεγαλύτερος έλαβε μέρος στη μάχη του Μαραθώνα (490) και της Σαλαμίνας (480), πολεμώντας για την ελευθερία και την πνευματική υπόσταση της Ελλάδας εναντίον των Περσών. Σημαντική επίδραση άσκησαν πάνω του τα Ελευσίνια μυστήρια. Άλλοι παράγοντες που συνέβαλαν στη στροφή του προς την τραγική ποίηση ήταν οι πρόδρομοι τραγικοί ποιητές, οι σχέσεις του με το μεγάλο χορικό ποιητή Πίνδαρο και τον τραγικό ποιητή Ίωνα από τη Χίο. Ποια ήταν η συμβολή του Αισχύλου στην τελειοποίηση της μορφής της τραγωδίας; Ποιες καινοτομίες εισήγαγε; Η συμβολή του Αισχύλου στην τελειοποίηση της μορφής της τραγωδίας ήταν πολύ σημαντική, γιατί: α) της έδωσε σαφή, ευδιάκριτη μορφή, β) άρθρωσε και παρουσίασε τη διδασκαλία μιας τριλογίας, δηλαδή τριών τραγωδιών στη σειρά με κοινό μύθο, γ) αύξησε τον αριθμό των ηθοποιών

17 από έναν σε δύο, δ) μείωσε τον αριθμό των μελών του Χορού από 50 σε 12, ελαττώνοντας μ' αυτόν τον τρόπο τη σημασία του και δίνοντας προτεραιότητα στα διαλογικά μέρη, ε) βελτίωσε τη χορογραφία και τη σκευή (= ενδυμασία). Τι γνωρίζετε για τη γλώσσα και το ύφος των έργων του Αισχύλου; Η γλώσσα των έργων του χαρακτηρίζεται ως επίσημη, μεγαλόπρεπη και σεμνή και είναι ανάλογη προς τη σοβαρότητα των ιδεών που εκφράζει. Στα διαλογικά μέρη είναι πολύ απλή και λιτή, ενώ στα λυρικά γίνεται πυκνή και πολλές φορές δύσκολη στην κατανόηση, εξαιτίας της ποικιλίας των επιθέτων και των σχημάτων που χρησιμοποιεί ο ποιητής. Η λέξη δεν είναι απλά φορέας νοήματος αλλά και ουσίας. Η λέξη και ο ήχος, μέσα προσιτά στην αίσθηση, βοηθούν το θεατή να φτάσει στην ουσία των πραγμάτων και των ιδεών. Το ύφος στα διαλογικά μέρη διακρίνεται για τη χρήση αντιθέσεων και την αποφυγή των επιθέτων, ενώ στα λυρικά μέρη για τη μεγαλοπρέπειά του. Γενικά τα έργα του Αισχύλου ξεχωρίζουν για τη φαντασία, τη λάμψη των εικόνων και τη μεγαλοπρέπεια των συλλήψεων. Ο Αισχύλος ήταν φορέας ενός νέου πνεύματος που αναπτύχθηκε στην Αθήνα μετά τους Περσικούς πολέμους. Ποιο ήταν αυτό; Οι Περσικοί πόλεμοι αποτέλεσαν ορόσημο για τον ελληνικό κόσμο και ιδιαίτερα για την Αθήνα, η οποία μετά από αυτούς γνώρισε μέγιστη πνευματική ανάπτυξη. Η κοινή εμπειρία του Μηδικού πολέμου, η αίσθηση του θριάμβου και η πίστη ότι οι θεοί έσωσαν την πόλη και προόριζαν το λαό της για κάτι ξεχωριστό, οδήγησαν τον Αθηναίο πολίτη στην αναζήτηση μιας κοσμικής δικαιοσύνης και μιας ισορροπίας των δυνάμεων, που καθόριζαν τη ζωή του και προσδιόριζαν τη θέση του μέσα στην παγκόσμια τάξη. Ο Αισχύλος ήταν φορέας αυτού του νέου πνεύματος και εκφραστής της νέας στάσης, που υιοθέτησε το άτομο απέναντι στα προβλήματα του κόσμου και της ζωής. Πώς παρουσιάζονται οι ήρωες του Αισχύλου στις τραγωδίες του; Οι αισχύλειοι ήρωες παθαίνουν μια νοητική ή ηθική τύφλωση (άτη), η οποία είναι αποτέλεσμα της θείας παρέμβασης. Η άτη τούς οδηγεί στη διάπραξη ενός σφάλματος ή μιας αμαρτίας (ύβρης), η οποία προκαλεί την ανατροπή της κοινωνικής και ηθικής ισορροπίας. Η ύβρη (= υπέρβαση του μέτρου, των ορίων, με λόγια, πράξεις ή σκέψεις) επιφέρει την πτώση του ήρωα και την τιμωρία του (νέμεση). Οι περισσότερες τραγωδίες του Αισχύλου στηρίζονται πάνω στο ηθικό σχήμα άτη (= τύφλωση του νου) - ύβρη (= υπέρβαση του μέτρου) - νέμεση (= τιμωρία), όπως οι Πέρσαι και η Ορέστεια. Με ποια θέματα ασχολείται ο Αισχύλος στις τραγωδίες του;

18 Ο Αισχύλος στις τραγωδίες του πραγματεύεται τις σχέσεις θεών-ανθρώπων, το ρόλο της μοίρας στη ζωή των ανθρώπων, την ελευθερία και την ευθύνη, τη θεία δικαιοσύνη και τις συμφορές που πλήττουν τους αθώους. Όλα τα παραπάνω είναι πανανθρώπινα προβλήματα, που αποτέλεσαν αντικείμενο της φιλοσοφικής και θρησκευτικής σκέψης όλων των εποχών και συνθέτουν την ουσία της τραγικότητας του ανθρώπου. Ποιες είναι οι θρησκευτικές αντιλήψεις του Αισχύλου και πώς αυτές εκφράζονται μέσα από τη σχέση ηρώων - θεών στις τραγωδίες του; Τις τραγωδίες του Αισχύλου διαπνέει βαθιά θρησκευτικότητα. Σύμφωνα με τον ποιητή ο θεός, που παρουσιάζεται άλλοτε δίκαιος και άλλοτε σκληρός και ακατανόητος για τον άνθρωπο, διαμορφώνει την ανθρώπινη μοίρα. Μόνο αυτός μπορεί να δώσει στον άνθρωπο την πολυπόθητη συγχώρεση και λύτρωση. Στις καίριες αποφάσεις που καλείται ο άνθρωπος να πάρει, αποφασιστικό ρόλο παίζει η πιεστική ανάγκη της Μοίρας, που περιορίζει την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης και θέτει στενά όρια στις δυνατότητες επιλογής του ανθρώπου. Στον Αισχύλο η προσωπική απόφαση και η θεόσταλτη μοίρα εμφανίζονται σαν ένα πλέγμα, όπου τα μεταξύ τους όρια είναι δυσδιάκριτα. Οι ήρωές του παρουσιάζονται με υπερφυσικές δυνάμεις και οδηγούνται σε τραγικές καταστάσεις τρομαχτικής βαρύτητας, γεγονός που προκαλεί το δέος (= κατάπληξη, φόβο) στο θεατή. Τελικά υποκύπτουν στη θεϊκή βούληση και συντρίβονται. Έτσι ο θεός οδηγεί τον άνθρωπο, παρά τη θέλησή του στη γνώση, στο πάθει μάθος (= τα παθήματα γίνονται μαθήματα) και επιβεβαιώνει την αδυναμία του ανθρώπου μπροστά στη θεϊκή δύναμη. Παρόλα αυτά οι ήρωες του Αισχύλου δεν αποτελούν απλά παιχνίδια στα χέρια των θεών. Η απόφαση που παίρνει το άτομο, αν και δεσμευμένη από όρους, είναι και αποτέλεσμα της βούλησής του. Τι εκφράζει γενικά στα έργα του ο Αισχύλος; Γενικά ο Αισχύλος εκφράζει στα έργα του την αβεβαιότητα της ύπαρξης, την ανθρώπινη αδυναμία και ατέλεια, την αναγκαιότητα να κάνει ο άνθρωπος επιλογές και την ανεξέλεγκτη θεϊκή δύναμη. Ποιος ο ρόλος του Χορού στις Αισχύλειες τραγωδίες; Ο Χορός του Αισχύλου γίνεται κήρυκας θρησκευτικών και ηθικών διδαγμάτων ή παίρνει μέρος σε θρησκευτικές ιεροτελεστίες διαδραματίζοντας μάλιστα ηγετικό ρόλο. Για παράδειγμα, πρωτοστατεί στην προσφορά χοών (= θυσία που περιλάμβανε χύσιμο υγρού προς τιμή των θεών ή των νεκρών), στην επίκληση των νεκρών ή στις προσευχές προς τους θεούς. Ο Χορός στον Αισχύλο διατηρεί πάντα το θρησκευτικό του χαρακτήρα, γεγονός που τον φέρνει πιο κοντά στον αρχέγονο Χορό. Ο αισχύλειος Χορός προσπαθεί να κινήσει στους θεατές θρησκευτική συγκίνηση και να τους

19 επιβάλλει μια ευγενέστερη θρησκεία (δηλαδή θρησκεία στην οποία έχουν διεισδύσει κοινωνικές αρχές, όπως η ηθική και η δικαιοσύνη). Τι γνωρίζετε για τα τελευταία χρόνια της ζωής του ποιητή; Πόσα έργα έγραψε και ποια σώζονται; Ο Αισχύλος πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Σικελία, στην αυλή του τυράννου Ιέρωνα στη Γέλα. Εκεί πέθανε το 456/5 π.χ., μακριά από την πατρίδα του. Οι κάτοικοι της Γέλας αλλά και επίδοξοι τραγικοί ποιητές τιμούσαν τον τάφο του. Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν 90 τίτλους έργων του Αισχύλου, από τα οποία σώθηκαν μόνο επτά: Πέρσαι, Επτά επί Θήβας, Ικέτιδες, Αγαμέμνων, Χορηφόροι, Ευμενίδες (τα τρία τελευταία αποτελούν την Ορέστεια) και Προμηθέας Δεσμώτης. Είναι χαρακτηριστικό ότι το παρακάτω επιτύμβιο επίγραμμα (= επίγραμμα που ήταν χαραγμένο πάνω στον τάφο) του Αισχύλου, αναφέρεται μόνο στη συμμετοχή του στη μάχη του Μαραθώνα και καθόλου στον τραγικό ποιητή. Αἰσχύλου Εὐφορίωνος Ἀθηναίον τόδε κεύθει μνῆμα καταφθίμενον πυροφόροιο Γέλας ἀλκήν δ εὐδόκιμον Μαραθώνιον ἄλσος ἂν εἴποι καὶ βαθυχαιτήεις Μήδος ἐπιστάμενος. Μετάφραση: Τον Αισχύλο, το γιο του Ευφορίωνα, που ήταν από την Αθήνα, σκεπάζει αυτό το μνήμα. Πέθανε στη Γέλα που βγάζει πολύ σιτάρι. Για τη λαμπρή ανδρεία του θα μπορούσε να μιλήσει το άλσος του Μαραθώνα και ο μακρυμάλλης Μήδος, που τη γνώρισε καλά. Β) ΣΟΦΟΚΛΗΣ Τι γνωρίζετε για το βίο και το χαρακτήρα του Σοφοκλή; Ποιες μεγάλες προσωπικότητες τον επηρέασαν; Ο Σοφοκλής γεννήθηκε στον Κολωνό, ένα μαγευτικό προάστιο της Αθήνας το 497/6 π.χ. Ο πατέρας του ονομαζόταν Σόφιλος και ήταν εύπορος. Έτσι ο γιος του μπόρεσε να λάβει αριστοκρατική αγωγή και παιδεία. Είχε μεγάλη επίδοση στη μουσική και τη γυμναστική. Ο δάσκαλός του στη μουσική Λάμπρος και ο τραγικός ποιητής Αισχύλος τον επηρέασαν αρκετά. Ήρθε σε επαφή με σημαντικές πολιτικές και πνευματικές προσωπικότητες της εποχής του, όπως ο Περικλής, ο Ηρόδοτος, ο Σωκράτης και ο τραγικός ποιητής Ίωνας. Κατά τη διάρκεια της ζωής του

20 κατέλαβε πολύ υψηλά δημόσια αξιώματα, από τα οποία υπηρέτησε την πατρίδα του. Υπήρξε Ελληνοταμίας, στρατηγός μαζί με τον Περικλή και χρημάτισε πολλές φορές ως επίσημος απεσταλμένος της Αθήνας. Επίσης υπήρξε ιερέας του ήρωα Άλωνα (οι ήρωες τιμούνταν κατά την αρχαιότητα ως θεοί). Ο Σοφοκλής ήταν εκ φύσεως πρόσχαρος, γοητευτικός και καταδεκτικός. Ήταν «φιλαθήναιος» όπως και ο Σωκράτης, δηλαδή, αγαπούσε υπέρμετρα την πατρίδα του, την οποία δεν εγκατέλειψε ποτέ, παρά μόνο για να εκπληρώσει τα στρατιωτικά του καθήκοντα. Πότε ο Σοφοκλής έκανε την πρώτη του εμφάνιση στο θέατρο και πόσες νίκες σημείωσε κατά τη διάρκεια της ζωής του; Ποια ήταν η συμβολή του στην εξέλιξη της τραγωδίας; Ο Σοφοκλής το 468 π.χ. εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε δραματικούς αγώνες και μάλιστα σημείωσε την πρώτη νίκη του εναντίον του Αισχύλου. Κέρδισε 20 περίπου πρώτες νίκες στα Μεγάλα Διονύσια κατά τη διάρκεια της ζωής του. Η συμβολή του στην εξέλιξη της τραγωδίας ήταν πολύ μεγάλη, γιατί: α) εγκατέλειψε τη συνεχόμενη τριλογία με κοινό μύθο και δίδασκε τρεις χωριστές τραγωδίες με διαφορετική υπόθεση, β) επέφερε σημαντικές αλλαγές στη δομή της τραγωδίας περιορίζοντας τα άσματα του Χορού και δίνοντας μεγαλύτερη έκταση στο διάλογο, γ) αύξησε τον αριθμό των μελών του Χορού από 12 σε 15, δ) εισήγαγε τον τρίτο ηθοποιό, ε) καθιέρωσε τα έγχρωμα σκηνικά. Περιγράψτε τη γλώσσα των τραγωδιών του Σοφοκλή. Στα πρώιμα δράματά του η γλώσσα του περιέχει εκφραστικά στοιχεία από τη γλώσσα του Αισχύλου και δάνεια από τον Όμηρο και τους λυρικούς ποιητές. Στα ώριμα έργα του η γλώσσα του γίνεται απλούστερη, χωρίς όμως να φτάνει στον καθημερινό λόγο, και αποκτά έναν πιο γρήγορο ρυθμό. Έτσι εκφράζει με μεγαλύτερη επιδεξιότητα το ήθος των ηρώων. Γενικά την γλώσσα του Σοφοκλή χαρακτηρίζει η ευγένεια, η λεπτότητα και η αρμονία. Τα χορικά άσματα, τα οποία ενσωματώνονται θαυμάσια στην υπόθεση του έργου, είναι κομψά και δουλεμένα με πολλή τέχνη, μεγαλοπρέπεια και χάρη. Ο Αριστοτέλης έλεγε γι' αυτόν πως το στόμα του «μέλιτι κεχρισμένον ἦν» (= ήταν αλειμμένο με μέλι). Σε τι διαφέρουν ο Σοφοκλής από τον Αισχύλο; Πώς πραγματοποιείται το τραγικό στον έναν και πώς στον άλλο; Τι γνωρίζετε για τους ήρωες των τραγωδιών του Σοφοκλή; Ο Σοφοκλής διαφέρει από τον Αισχύλο ως προς τον τρόπο θεώρησης της ανθρώπινης μοίρας, σε συνδυασμό με το ρόλο του θείου στην ανθρώπινη ζωή. Στον Αισχύλο το τραγικό πραγματώνεται μέσα από τη χωρίς ελπίδα πάλη του ανθρώπου εναντίον της παντοδύναμης θεόσταλτης μοίρας.

21 Στο Σοφοκλή οι θεϊκές δυνάμεις δεν παύουν να λειτουργούν ως ρυθμιστικοί παράγοντες, αλλά στην καταστροφή ή στην ολοκλήρωση του ανθρώπου τον αποφασιστικό ρόλο έχει η βούληση και η ελεύθερη αντίδρασή του απέναντι στα προβλήματα. Κατά το Σοφοκλή ο άνθρωπος, έχοντας συνείδηση της προσωπικότητας και της αδυναμίας του, πρέπει να υποτάσσεται στους θεούς. Η τραγική αντίληψη στο Σοφοκλή γίνεται αυστηρά ανθρωποκεντρική, δηλαδή συγκεντρώνει την προσοχή του στον άνθρωπο, όχι ως εκπρόσωπο μιας ομάδας αλλά ως υπεύθυνο άτομο. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα έργα της ωριμότητάς του, σ' αντίθεση μ' αυτά των νεανικών του χρόνων, όλα τα δραματικά γεγονότα συγκεντρώνονται γύρω από ένα μοναδικό κεντρικό πρόσωπο (Αίας, Αντιγόνη, Τραχίνιοι). Χαρακτηριστικό των τραγικών ηρώων του Σοφοκλή είναι η αφοσίωση τους σ' ένα σκοπό και προορισμό. Η τραγική τους πορεία τις περισσότερες φορές ξεκινάει με την υπέρβαση (= ξεπέρασμα) των ανθρώπινων ορίων, συνεχίζεται με την αντιμετώπιση ενός διλήμματος και τέλος κορυφώνεται με την πλήρη απομόνωση από τους γύρω, που καταλήγει στην καταστροφή. Μέσα στη τραγική συμφορά, που πλήττει ανελέητα τους ήρωές του, ο ποιητής ζωγραφίζει τον πλούτο και το βάθος της ανθρώπινης ψυχής και αφήνει να φανεί ό,τι άφθαρτο και μεγαλειώδες κλείνει μέσα του ο άνθρωπος, που τον υψώνει ως τους θεούς. Οι ήρωές του Σοφοκλή δρουν μόνοι τους, μένουν σταθεροί στο σκοπό τους και αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους. Ο Σοφοκλής, σ' αντίθεση με τον Αισχύλο, που παριστάνει τους ήρωές του υπερφυσικούς, και τον Ευριπίδη, που τους παριστάνει όπως είναι στην πραγματικότητα, πλάθει τους ήρωές του ιδανικούς, όπως θα έπρεπε να είναι, ακολουθώντας την ευγενέστερη αρετή του ελληνικού πνεύματος, το μέτρο. Ποιος ο ρόλος του Χορού στις τραγωδίες του Σοφοκλή; Ο Σοφοκλής χρησιμοποιεί το Χορό στις τραγωδίες του μ έναν ιδιαίτερο, δικό του τρόπο. Έχουν υποστηριχθεί διάφορες απόψεις για το ρόλο του Χορού στα δράματά του. Μερικοί πιστεύουν ότι ο Χορός αντιδρά στα γεγονότα που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια του έργου, όπως υποτίθεται ότι αντιδρά το ακροατήριο. Άλλοι υποστηρίζουν πως ο Χορός είναι το μέσο που χρησιμοποιεί ο ποιητής, για να εκφράσει τις απόψεις του. Τα λόγια δηλαδή του Χορού, στην ουσία αποτελούν σχόλια ηθικού ή θρησκευτικού περιεχομένου που κάνει ο συγγραφέας πάνω στη δραματική εξέλιξη. Η επικρατέστερη όμως άποψη θεωρεί το Χορό ως έναν από τους υποκριτές, που έχει δική του ταυτότητα, χαρακτήρα και κίνητρα. Με το Σοφοκλή ο Χορός από προφητικός, που ήταν στις τραγωδίες του Αισχύλου, μετατράπηκε σ ένα ακόμα δραματικό πρόσωπο, το οποίο στέκεται απέναντι στο τραγικό συμβάν, το αφομοιώνει και του προσδίδει μια καθολικότητα (=γενικότητα). Τι μαρτυρίες υπάρχουν από μεγάλους πνευματικούς άνδρες της αρχαιότητας για την απαράμιλλη τραγική τέχνη του Σοφοκλή; Ο Σοφοκλής ήταν άριστος τεχνίτης του δράματος. Ο Ξενοφώντας τον χαρακτηρίζει «τελειότατον των τραγικών» για τις εξαιρετικές ποιητικές του αρετές. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο