ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Α' ΚΥΚΛΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Α' ΚΥΚΛΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ: ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΣΤΙΣ ΤΡΩΑΔΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΑΒΗ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ Hecuba and Polyxena, Merry-Joseph Blondel ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΒΑΣΙΛΑΚΗ ΜΑΡΙΛΕΝΑ Α.Μ.: 1315 ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Π. ΚΥΡΙΑΚΟΥ (ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ) Ι. ΤΖΙΦΟΠΟΥΛΟΣ Θ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2015

2 αν είναι αλήθεια πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια, ή κάποιος άλλος Αίαντας ή Πρίαμος ή Εκάβη ή κάποιος άγνωστος, ανώνυμος, που ωστόσο είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια, δεν το χει μες στη μοίρα του ν ακούσει μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε πως τόσος πόνος τόση ζωή πήγαν στην άβυσσο για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη. Γ. Σεφέρης, Ελένη Στους γονείς μου, Γ ιώργο και Ρένα

3 Περιεχόμενα > Εισαγωγή... 1 > Τρωάδες Η τριλογία Πρόλογος (1-52) Πάροδος (53-234) Πρώτο επεισόδιο ( ) Πρώτο στάσιμο ( ) Δεύτερο επεισόδιο ( ) Δεύτερο στάσιμο ( ) Τρίτο επεισόδιο ( ) Τρίτο στάσιμο ( ) Έξοδος ( ) Συμπεράσματα...30 > Εκάβη: Εισαγωγή Πρόλογος (1 97) Πάροδος (98-152) Κομμός Εκάβης και Πολυξένης ( ) Πρώτο επεισόδιο ( ) Πρώτο στάσιμο ( ) Δεύτερο επεισόδιο ( ) Δεύτερο στάσιμο ( ) Τρίτο επεισόδιο ( ) Τρίτο στάσιμο ( ) Τέταρτο επεισόδιο ( ) Τέταρτο στάσιμο ( ) Έξοδος ( ) Συμπεράσματα...69 > Σύγκριση Τρωάδων-Εκάβης/Συμπεράσματα > Βιβλιογραφία...73 > Περίληψη > Summary > Παράρτημα εικόνων... 78

4 Εισαγωγή Η παρούσα εργασία έχει ως θέμα της την επιβίωση των γυναικών, που βίωσαν την καταστροφή και την απώλεια στις Τρωάδες και την Εκάβη του Ευριπίδη. Στις δυο αυτές τραγωδίες παρουσιάζονται η Κασσάνδρα, η Ανδρομάχη, η Πολυξένη, η Εκάβη, καθώς και οι Τρωαδίτισσες που συναπαρτίζουν τον Χορό και μέσα από τις δυσκολίες και τις κακουχίες της αιχμαλωσίας θα διαφανεί το ήθος και η ακεραιότητα της προσωπικότητάς τους. Οι νεαρές Τρωαδίτισσες, πλην της Πολυξένης, βρίσκονται αντιμέτωπες με τη σεξουαλική βία που συνεπάγεται η αιχμαλωσία τους, καθώς είναι υποχρεωμένες να κοιμηθούν με άνδρες που δεν επέλεξαν και να τους ακολουθήσουν στην Ελλάδα. Όλες χαρακτηρίζονται ως νύφες πολέμου και νύφες θανάτου, ακολουθώντας η καθεμία τη δική της μοίρα. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο μόνος θάνατος ήταν της Πολυξένης, που πέθανε με γενναιότητα και τιμήθηκε για αυτό. Οι γηραιότερες Τρωαδίτισσες, συμπεριλαμβανομένης της Εκάβης, έρχονται αντιμέτωπες μόνο με την άλλη πλευρά της αιχμαλωσίας, την απώλεια και τον θάνατο των αγαπημένων τους προσώπων. Η σκιαγράφηση του χαρακτήρα της Εκάβης ολοκληρώνεται με κορύφωση στην Εκάβη, όπου αναλαμβάνει δράση και εκδικείται για τον γιο της Πολύδωρο. Σε αντίθεση με την Εκάβη, οι Τρωάδες είναι μία τραγωδία δίχως περιπέτεια. Μέσα όμως από τις δύο τραγωδίες ολοκληρώνεται η εικόνα αυτών των γυναικών και κυρίως της Εκάβης, που παρουσιάζεται και στις δύο. Τέλος, ακολουθεί μία σύντομη σύγκριση των δύο τραγωδιών για την παρουσίαση της συνολικής εικόνας, που αποκομίζει ο αναγνώστης και θεατής.

5 Τρωάδες Ευριπίδη '1, ί m f\ j ïæ a <ga^ y t λ-.4» - ' ' * > vr* ~ Death ofastaynax

6 Τρωάδες Οι Τρωάδες είναι μία από τις 17 διασωθείσες τραγωδίες του Ευριπίδη. Την άνοιξη του 415 π.χ. στα μεγάλα Διονύσια παραστάθηκε η τριλογία του Ευριπίδη, η οποία περιελάμβανε τις τραγωδίες Αλέξανδρος, Παλαμήδης, Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος. O Ευριπίδης κατέλαβε τη δεύτερη θέση, ενώ το βραβείο απέσπασε ο Ξενοκλής,1 ο οποίος ποτέ στο παρελθόν δεν είχε νικήσει σε δραματικούς αγώνες, με την τριλογία Οιδίπους, Λυκάων, Βάκχες και το σατυρικό δράμα Αθάμας. Από την τριλογία του Ευριπίδη διασώθηκαν μόνο οι Τρωάδες, ενώ από τις άλλες δύο τραγωδίες διασώζονται αποσπάσματα με βάση τα οποία οι μελετητές έχουν προσπαθήσει να ανασυνθέσουν την πλοκή και τη θεματολογία τους. Σε αντίθεση με την τριλογία του αισχύλειου τύπου, ο Ευριπίδης δεν επιδιώκει την ολοκλήρωση του νοήματος και του μύθου από τη μία τραγωδία στην επόμενη, ωστόσο η συγκεκριμένη τρωική τριλογία είναι μοναδική ανάμεσα στα έργα του.3 Παρότι οι τρεις αυτές τραγωδίες αποτελούν αυτοτελή έργα, ταυτοχρόνως υπάρχει προβολή θεμάτων και χαρακτήρων από τον Αλέξανδρο και τον Παλαμήδη στις Τρωάδες. Με αυτό τον τρόπο οι δύο πρώτες συγκλίνουν στην τρίτη διατηρώντας η καθεμία την αυτοτέλειά της χωρίς η μία τραγωδία να αποτελεί συνέχεια της άλλης, όπως συμβαίνει στην Ορέστεια του Αισχύλου. 1. Η τριλογία Η τραγωδία Αλέξανδρος4 έχει ως θέμα τη μεταβολή της τύχης του Πάρη. Η Εκάβη, όταν ήταν έγκυος στον Πάρη, είδε όνειρο πως θα γεννήσει τον δαυλό που θα κάψει την Τροία και παρά τις συμβουλές μάντεων να θανατώσουν το παιδί μόλις γεννηθεί, ο Πρίαμος απλώς το εξέθεσε στην ύπαιθρο. Το μωρό βρήκαν κάποιοι βοσκοί και έτσι ο Πάρης μεγάλωσε μαζί τους στο βουνό Ίδα. Στο πρώτο επεισόδιο εμφανίζεται επί σκηνής η Κασσάνδρα, η οποία βρίσκεται σε έκσταση και προφητεύει την άφιξη των Ελλήνων, τον θάνατο του Έκτορα και την άλωση της Τροίας, αλλά δεν γίνεται πιστευτή. Έπειτα ένας αγγελιαφόρος φέρει την είδηση πως στους αγώνες που διεξάγονταν στη μνήμη του Πάρη ένας άγνωστος βοσκός νίκησε τον Έκτορα και τον Δηίφοβο. Η Εκάβη εξοργισμένη παροτρύνει τον Δηίφοβο, ο οποίος είναι ιδιαίτερα 1 Conacher, 1967, Diggle, 1981, Lee, 1976, x-xi. 4 Ο Πάρης ονομάστηκε Αλέξανδρος από τους βοσκούς που τον μεγάλωσαν, γιατί κρατούσε τους ληστές μακριά από τα κοπάδια. Βλ. Conacher, 1967, Αντιθέτως ο Coles υποστηρίζει πως το όνομα Αλέξανδρος δεν δόθηκε με ετυμολογικά κριτήρια. Ίσως και τα δύο ονόματα λειτουργούσαν σαν επώνυμα. Το όνομα Πάρης εικάζεται πως δόθηκε από τον πρώτο βοσκό που πήρε το παιδί και μάλιστα προέκυψε από την π ή ρ α μέσα στην οποία είχε εκτεθεί και το όνομα Αλέξανδρος του δόθηκε στην πορεία από τους άλλους βοσκούς. Βλ. Scodel, 1980,

7 ενοχλημένος από την ήττα του από έναν σκλάβο, να σκοτώσει τον Πάρη. Λίγο πριν τη δολοφονία η Εκάβη αναγνωρίζει τον Πάρη και τον παίρνει πίσω στο παλάτι. Η τραγωδία ολοκληρώνεται με τον Απόλλωνα ως από μηχανής θεό να επιβεβαιώνει την προφητεία της Κασσάνδρα για την καταστροφή της Τροίας.5 Η τραγωδία Παλαμήδης σχετίζεται με την τύχη του επώνυμου Έλληνα πολεμιστή στην Τροία, ο οποίος ανακάλυψε την τέχνη της γραφής και ήταν γνωστός για τις ικανότητες και τη σοφία του. Ο Παλαμήδης ήταν ο μόνος ο οποίος δεν πείστηκε από το τέχνασμα του Οδυσσέα ότι ήταν τρελός και δεν ήταν σε θέση να λάβει μέρος στον Τρωικό πόλεμο και από τότε ο Οδυσσέας στράφηκε εναντίον του αναζητώντας αφορμή να τον εκδικηθεί. Έτσι έθαψε μυστικά μία ποσότητα χρυσού στη σκηνή του και ένα πλαστό γράμμα, το οποίο έδωσε σε έναν Τρώα αιχμάλωτο. Το πλαστό γράμμα ήταν από τον Πρίαμο προς τον Παλαμήδη που του υποσχόταν χρυσό, αν πρόδιδε τους Έλληνες. Παρότι ο αιχμάλωτος αφέθηκε ελεύθερος μετά από αυτό, τελικά πιάστηκε από τον Αγαμέμνονα, ο οποίος πήρε το γράμμα και έτσι καταδίκασε και εκτέλεσε τον Παλαμήδη. Προς το τέλος της τραγωδίας ο Οίαξ χάραξε την ιστορία του άδικου θανάτου του αδερφού του σε κουπιά, τα οποία πέταξε στη θάλασσα ελπίζοντας πως ο πατέρας τους Ναύπλιος θα τα βρει και θα εκδικηθεί για τον φόνο. Η τραγωδία ολοκληρώνεται με την προφητεία του από μηχανής θεού ότι ο Ναύπλιος θα εφεύρει τέχνασμα, για να καταστρέψει τον στόλο των Ελλήνων με παραπλανητικούς φάρους. Ως τρίτη τραγωδία της τριλογίας οι Τρωάδες συνενώνουν πολλά στοιχεία των δύο τραγωδιών που προηγήθηκαν. Από την τραγωδία Αλέξανδρος το όνειρο της Εκάβης φαίνεται να πραγματοποιείται στις Τρωάδες, όταν η Τροία καίγεται ολοσχερώς επαληθεύοντας έτσι την προφητεία της Κασσάνδρα και του Απόλλωνα, καθώς ο Πάρης τελικά είναι πράγματι ο δαυλός που καίει την Τροία. Επίσης, σε 5 Η νεώτερη έκδοση ενός σημαντικού μέρους της υπόθεσης του Αλέξανδρου παρέχει πρόσθετες μαρτυρίες για την πλοκή παρουσιάζοντας την εξής διαφοροποίηση: η Κασσάνδρα εν τέλει εμφανίζεται στο τέλος της τραγωδίας και ο Πάρης δέχεται επίθεση από την ίδια την Εκάβη και όχι από τον Δηίφοβο. Βλ. Lee, 1976, 286. Σύμφωνα με τον Υγίνο ο μύθος του Αλέξανδρου σώζεται με κάποιες επιπλέον πληροφορίες και διαφοροποιήσεις. Η Εκάβη όταν ήταν έγκυος στον Πάρη πράγματι είδε όνειρο πως γεννά έναν δαυλό και έπειτα από τις συμβουλές των μάντεων, οι οποίοι φοβόντουσαν το κακό για την πόλη, το παιδί που γεννήθηκε δόθηκε για σφαγή, αλλά οι υπηρέτες το λυπήθηκαν και αντί αυτού το εξέθεσαν. Το παιδί μεγάλωσαν βοσκοί δίνοντάς του το όνομα Πάρης. Όταν ήταν νέος είχε έναν ταύρο ως αγαπημένο ζώο, τον οποίο οι υπηρέτες του Πρίαμου πήραν από εκείνον, για να τεθεί ως βραβείο στους επικήδειους αγώνες που διεξάγονταν συχνά προς τιμή του νεκρού βασιλικού τέκνου. Ο Πάρης από αγάπη προς τον ταύρο του (amore incensus tauri sui) έλαβε μέρος στους δικούς του επικήδειους αγώνες, νίκησε τους βασιλικούς αδελφούς του και τότε ο Δηίφοβος του επιτέθηκε με αποτέλεσμα ο Πάρης να καταφύγει στον ναό του Δία του Ερκείου. Όταν η Κασσάνδρα αποκάλυψε πως ήταν αδερφός της, ο βασιλιάς Πρίαμος τον αναγνώρισε και τον επανέφερε στη βασιλική του θέση. Οι διαφοροποιήσεις απέχουν από την ευριπίδεια εκδοχή. Με αυτή τη γνώση της ιστορίας έχουν γίνει πολλές προσπάθειες ανασύνθεσης του έργου από όσα αποσπάσματα σώζονται και από τα αποσπάσματα από τον Αλέξανδρο του Έννιου που βασίζεται στο μεγαλύτερο μέρος του πάνω σε αυτό. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως στο τέλος του έργου εμφανίζεται η Αφροδίτη ως από μηχανής θεός ανακοινώνοντας στον Πάρη ότι θα κερδίσει την Ελένη, γιατί ο πατέρας Δίας το έχει σχεδιάσει ευχόμενος να προξενήσει κακό στους Τρώες και να προκαλέσει προβλήματα στους Έλληνες. Βλ. Conacher, 1967, και Scodel, 1980, ^

8 αναλογία με την εμφάνισή της στον Αλέξανδρο βρίσκεται η εμφάνιση της Κασσάνδρας στο πρώτο επεισόδιο των Τρωάδων, καθώς και εκεί εμφανίζεται εκστατική επί σκηνής προφητεύοντας τα μελλούμενα, τα οποία δεν θα γίνουν πιστευτά και θα προκαλέσουν δυσφορία τόσο στην Εκάβη όσο και στις αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες που αποτελούν τον Χορό.6 Η ευγενική και γενναιόδωρη εικόνα του Έκτορα, ο οποίος σε αντίθεση με τον φθονερό Δηίφοβο δεν έχει εμμονή με την ήττα του, εμφανίζεται ξανά σε κάποια σημεία των Τρωάδων και κυρίως στον μονόλογο της Ανδρομάχης. Το σημαντικότερο ίσως είναι η μεταβολή της τύχης της Εκάβης. Στον Αλέξανδρο είναι η βασίλισσα μιας πλούσιας πόλης η οποία χαίρεται μαζί με τον Πρίαμο και τα παιδιά της και ο μόνος φόβος που πλανάται στον αέρα είναι οι προφητείες της Κασσάνδρας που προκαλούν απλώς μία αναστάτωση και έναν προβληματισμό, αφού άλλωστε ποτέ δεν γίνονταν πιστευτές. Στις Τρωάδες αντιθέτως η Εκάβη είναι μία παρουσία η οποία έχει υποστεί τα πάνδεινα, όπου ξαφνικά το ζοφερό μέλλον, το οποίο παρουσίαζε η Κασσάνδρα, έγινε τραγικό παρόν. Η τύχη της Εκάβης μεταβλήθηκε προς το χειρότερο, όπως και η τύχη της Τροίας. Η μία είναι πλέον δούλη και χήρα με νεκρούς γιους και αιχμάλωτες κόρες και η άλλη καίγεται από τους δαυλούς των Ελλήνων. Η πτώση αυτή συσχετίζεται με τον μεταβαλλόμενο δαίμονα, από την επιρροή του οποίου δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς και στον οποίο υποτάχθηκε η Εκάβη, η Τροία και θα υποταχθούν και οι Έλληνες. Από νικητές θα καταλήξουν ηττημένοι όχι των Τρώων, αλλά των ίδιων των θεών, όπως προοικονομείται στον πρόλογο των Τρωάδων. Από την τραγωδία Παλαμήδης προοικονομείται η εικόνα του πολυμήχανου Οδυσσέα, ο οποίος σύμφωνα με αυτά που μηχανεύτηκε ήταν φυσικό επακόλουθο να μην είναι αρεστός στις Τρωαδίτισσες και η Εκάβη να τρομοκρατείται, όταν πληροφορείται πως κληρώθηκε δική του δούλα. Επίσης, δεν προκαλεί εντύπωση πως εκείνος μηχανεύτηκε τη δολοφονία του Αστυάνακτα, καθώς το μυαλό του έχει μία ιδιαίτερη ροπή προς κάθε είδος ραδιουργίας. Ένα ιδιαίτερο σημείο ομοιότητας ανάμεσα στις δύο τραγωδίες είναι το σχέδιο του Ναύπλιου στην έξοδο του Παλαμήδη για την καταστροφή του ελληνικού στόλου, το οποίο είναι παρεμφερές με το σχέδιο του θεού Ποσειδώνα και της θεάς Αθηνάς στον πρόλογο των Τρωάδων, όπου σχεδιάζουν να καταστρέψουν τους Έλληνες κατά τον απόπλου τους από την Τροία για την επιστροφή τους στην Ελλάδα.7 Η θέση των Τρωάδων ως τελευταίας τραγωδίας της τριλογίας θα μπορούσε εν μέρει να εξηγήσει και την παντελή έλλειψη περιπέτειας σύμφωνα με τον Rodighiero,8 καθώς οι αυξανόμενες προσδοκίες των δύο προηγούμενων ολοκληρώνονται στην τρίτη: στην τραγωδία Αλέξανδρος αναφέρεται η καταστροφή της Τροίας και στην τραγωδία Παλαμήδης το επικείμενο ναυάγιο του ελληνικού στόλου. Συνεπώς στις Τρωάδες πραγματοποιούνται όσα προοικονομούνται στις δύο προηγούμενες 6 Scodel, 1980, Lee, 1976, x-xiv, Scodel, 1980, 66, Rodighiero, υπό δημοσίευση. ~ 5 ~

9 τραγωδίες. Είναι ο θρηνητικός απόηχος ενός πολέμου χωρίς περαιτέρω δράση και εξέλιξη, καθώς τα γεγονότα που περιγράφονται είναι η απόρροια της πρότερης πολεμικής δράσης. Οι Τρωάδες είναι μία τραγωδία που αποτυπώνει την καταστροφή των Τρώων και προοικονομεί εκείνη των Ελλήνων. Οι Τρώες και συγκεκριμένα οι Τρωαδίτισσες έχουν υποταχθεί σε μία μοίρα καταστροφής και απώλειας. Οι Έλληνες αντιθέτως είναι οι προσωρινοί νικητές οι οποίοι θα βιώσουν την ίδια καταστροφή και απώλεια μόλις πάψει η τύχη να διάκειται ευνοϊκά απέναντί τους λόγω των ύβρεων και των βεβηλώσεων που έχουν διαπράξει κατά τη διάρκεια του δεκαετούς πολέμου. Η παρούσα εργασία άπτεται της επιβίωσης αυτών των γυναικών μέσα από αυτή την απώλεια με έναν άκρως αξιοπρεπή τρόπο αντιμετώπισης των όσων συμβαίνουν. Το φρόνημα και η ηθική τους δεν κάμπτονται ούτε στιγμή και ακόμα και απέναντι στις πιο σκληρές διαταγές στις οποίες είναι αναγκασμένες να υπακούσουν διατηρούν την αυτοκυριαρχία τους. Η Κασσάνδρα είχε προφητεύσει όλα τα δεινά και εξακολουθεί στην τραγωδία να προφητεύει το μέλλον της μητέρας της, του Αγαμέμνονα, αλλά και το δικό της, όπου αποκαλύπτει πως θα δολοφονηθεί από την ίδια την Κλυταιμήστρα παραπέμποντας σε γεγονότα του κύκλου των Ατρειδών. Η Πολυξένη θυσιάζεται στον τάφο του Αχιλλέα, ενώ η Ανδρομάχη θα χρειαστεί να ακολουθήσει τον γιο του δολοφόνου του άνδρα της πριν προλάβει καν να θάψει τον νεκρό γιο της Αστυάνακτα. Τέλος, η Εκάβη παρουσιάζεται ως η τραγικότερη μορφή, εικόνα που ολοκληρώνεται και με την ομώνυμη τραγωδία που θα σχολιασθεί παρακάτω, καθώς έχασε τον άνδρα της και τους γιους της πλην του Έλενου, ο οποίος ήταν μάντης και πιάστηκε αιχμάλωτος. Επίσης, έχασε σχεδόν όλες τις κόρες της πλην της Κασσάνδρας, της οποίας τον θάνατο δεν είδε. Ακόμη έθαψε τον μοναδικό της εγγονό και μαζί με αυτόν έθαψε και την τελευταία ελπίδα αναγέννησης της Τροίας, την οποία στο τέλος της τραγωδίας βλέπει να καίγεται ολοσχερώς. Έζησε την απόλυτη ευτυχία και κατέπεσε στην απόλυτη δυστυχία και όπως εύστοχα παρατηρείται όσο πιο μεγάλη, πιο λαμπρή και πιο μακρόχρονη υπήρξε η ευτυχία τόσο πιο τραγική και μη υποφερτή φαντάζει η δυστυχία. Υπέστη την απόλυτη μεταβολή της τύχης της και της τύχης της Τροίας και παρόλα αυτά εκπλήσσει με το σθένος, την ακεραιότητα του χαρακτήρα της, την αξιοπρέπεια και το ήθος με τα οποία αντιμετωπίζει τα γεγονότα. Οι Τρωάδες παρουσιάζουν την απώλεια των θεμελιωδών αξιών της ταυτότητας και υπόστασης της κοινότητας των Τρώων, καθώς επιβίωσαν μόνο γυναίκες, οι οποίες στην εξορία θα ξεχάσουν κάθε τους πολιτιστική ανάμνηση και η κουλτούρα τους θα απορροφηθεί από την ελληνική, καθώς θα γεννήσουν παιδιά Ελλήνων, όπως υποστηρίζει ο Rodighiero.9 Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση υπάρχει λογική εξήγηση για την τόσο έντονη επιθυμία της Εκάβης να διαιωνίσει ο Αστυάνακτας το βασιλικό γένος των Τρώων, όπως επίσης αποδεικνύεται και ο δόλιος σκοπός της απόφασης των Ελλήνων να τον δολοφονήσουν επιτυγχάνοντας έτσι το 9 Rodighiero, υπό δημοσίευση. -*ν 6

10 ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Το γένος των Τρώων οδηγείται σε πλήρη αφανισμό, ξεριζωμό και απορρόφηση μέσω επιγαμιών με Έλληνες, ώστε τίποτα να μην θυμίζει εκείνον τον πολιτισμό. Η Εκάβη υποστηρίζει πως η κοινή ανάμνηση θα γίνει θέμα για τα τραγούδια των ποιητών ως μόνη παρακαταθήκη αυτής της παράδοσης που τελεί υπό εξαφάνιση. Για αυτό η Εκάβη ισχυρίζεται πως η (βασιλική) πολιτιστική ανάμνηση θα περάσει από τους Τρώες στους Έλληνες, οι οποίοι είναι σε θέση να κρατήσουν ζωντανή αυτή την ανάμνηση για τις επόμενες γενιές. Πράγματι ό,τι συναπαρτίζει την τρωική κοινότητα -τοποθεσίες, άνθρωποι, τελετουργίες, ήθη, έθιμα και τραγούδια- περιγράφεται αμέσως μετά την καταστροφή, σαν να είναι η τελευταία ευκαιρία διάσωσής τους μέσα από αυτόν τους τον θρήνο. Οι τρωικές γυναικείες φωνές αφηγούνται την καταστροφή μιλώντας ελληνικά, σε μία τραγωδία ελληνική, όπου οι θεοί που τους εγκατέλειψαν είναι Έλληνες, όπως ελληνικός είναι και ο θρήνος που περιβάλλει την τραγωδία σαν ηχητικό μοτίβο σύμφωνα με τον Rodighiero.10 Πράγματι οι Τρωάδες είναι μία τραγωδία, η οποία μέσα από τον μαρασμό της καταστροφής και της απώλειας αντικατοπτρίζει την αξιοπρέπεια της επιβίωσης γυναικών που τελικά μόνο βάρβαρες δεν θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν παρά την καταγωγή τους. Αντιθέτως οι θηριωδίες και οι τερατωδίες στο όνομα του πολέμου παρουσιάζονται ως βασικό χαρακτηριστικό του ελληνικού στρατού. Ενδέχεται αυτό το μήνυμα να ήταν στοχευμένο από τον Ευριπίδη, καθώς η τραγωδία παρουσιάσθηκε στο αθηναϊκό κοινό κατά τη διάρκεια του δεύτερου μέρους του Πελοποννησιακού πολέμου ( π.χ.) λίγο πριν την εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία. Ο Ευριπίδης ήταν πιθανόν αντίθετος σε αυτή την εκστρατεία και σαν άλλη μαινόμενη Κασσάνδρα ενδέχεται να οραματιζόταν και να προέβλεπε την καταστροφή, η οποία ήταν το αποτέλεσμα της επιθυμίας των συμπατριωτών του για κατοχή και επέκταση Πρόλογος (1-152) Το έργο διαδραματίζεται στην Τροία μετά την άλωσή της και στο βάθος προφανώς ήταν τα τείχη της και τα κτίρια της πόλης. Το σκηνικό οικοδόμημα αναπαριστά ένα κατάλυμα, το πιθανότερο μία από τις σκηνές, στις οποίες διέμεναν οι αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες μέχρι να τους ανακοινωθεί σε ποιον Έλληνα αρχηγό κληρώθηκαν δούλες. Μπροστά στη σκηνή βρίσκεται σωριασμένη η Εκάβη συγκλονισμένη από τα γεγονότα και ψυχικά επιβαρυμένη από την απώλεια και τη 12 δυστυχία που βίωνε. Αυτή είναι η πρώτη εικόνα του θεατή μέχρι την είσοδο του θεού Ποσειδώνα που εκφωνεί το πρώτο, μονολογικό τμήμα του προλόγου (1-152). Ο Ποσειδώνας κάνει μία σύντομη αναδρομή στα γεγονότα που συνέβησαν (1-27) και 10 Rodighiero, υπό δημοσίευση. 11 Lee, 1976, x. 12 Lee, 1976, 65. /

11 από τον στίχο 28 και εξής στρέφει την προσοχή του στις αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες. Παρότι η Εκάβη βρίσκεται ήδη επί σκηνής και ο θεατής εύλογα θα περίμενε ο Ποσειδώνας να αναφερθεί άμεσα σε αυτήν παρατηρείται μία σταδιακή και κλιμακωτή εστίαση στο πρόσωπό της. Ξεκινά με την ανώνυμη μάζα των αιχμαλώτων από τους θρήνους των οποίων αντηχεί ο Σκάμανδρος, καθώς κληρώνονται σε κυρίους (28-31), συνεχίζει με όσες δεν έχουν κληρωθεί και βρίσκονται στη σκηνή (32-35) και τέλος στρέφει την προσοχή του στην Εκάβη απαριθμώντας κάποιες από τις αιτίες των 13 δακρύων της (39-44). Η αναφορά στην Εκάβη σε κάθε περίπτωση είναι αναγκαία από δραματικής απόψεως, γιατί με κάποιον τρόπο έπρεπε να γνωστοποιηθεί στον θεατή η ταυτότητά της (36-38).14 Εκείνη δεν ακούει τα λεγόμενα του Ποσειδώνα ούτε αντιλαμβάνεται την παρουσία του, καθώς βρίσκεται σε μία ομιχλώδη κατάσταση που μπορεί να συσχετισθεί με λιποθυμία ή λήθαργο. Στη συνέχεια ο Ποσειδώνας περιγράφει σε λίγους μόνο στίχους την τύχη των μελών της βασιλικής οικογένειας (39-44) αναφερόμενος αρχικά στους νεκρούς: την Πολυξένη και τον Πρίαμο και στη συνέχεια στην τύχη της Κασσάνδρα, η οποία δόθηκε ως εξαίρετο δώρο στον Αγαμέμνονα. Στον στίχο 40 (λάθραι τέθνηκε τλημόνω ς Π ολυξένη15) η χρήση της λέξης λάθραι υποδηλώνει πως η πράξη συντελέστηκε εν αγνοία της Εκάβης,16 όπως άλλωστε θα επιβεβαιωθεί στη συνέχεια και από την αντίδρασή της, όταν θα της το ανακοινώσει η Ανδρομάχη. Ακόμη και ο Ταλθύβιος αποφεύγει να γίνει πιο σαφής, όταν τον ρωτά συγκεκριμένα η Εκάβη για τη μοίρα της Πολυξένης απαντώντας της με αμφίσημα λόγια. Εύλογα αυτό επιτείνει την τραγικότητα της Εκάβης, η οποία ήδη από τον πρόλογο της τραγωδίας παρουσιάζεται τόσο εμφανώς ψυχικά καταβεβλημένη. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί η παρατήρηση της Meridor πως αυτό που έχει ήδη συμβεί, ο θάνατος του Πριάμου και των γιων της, παρεμβάλλεται με μία αρκετά σύντομη αναφορά ανάμεσα σε δύο γεγονότα που χρονικά έπονται αυτού, καθώς η Εκάβη θα πληροφορηθεί κατά τη διάρκεια της τραγωδίας για τη θυσία της Πολυξένης (39-40) και για τη σχέση της Κασσάνδρα με τον Αγαμέμνονα (41-44) και επιπλέον η περιγραφή τους εδώ είναι και 17 πιο εκτενής. Μετά την ολοκλήρωση του διαλόγου ανάμεσα στον θεό Ποσειδώνα και τη θεά Αθηνά (48-97), όπου μηχανεύθηκαν την καταστροφή των Ελλήνων κατά την επιστροφή τους, οι θεοί αποχωρούν από τη σκηνή και η Εκάβη, σαν να ξυπνά από λήθαργο και χωρίς να έχει ακούσει τίποτα από τα λεγόμενά τους, σταδιακά σηκώνεται, για να ολοκληρώσει τον πρόλογο με την μονωδία της (98-152). Ο Ευριπίδης χρησιμοποιούσε τη μονωδία, όταν χρειαζόταν να εκφραστούν βίαια συναισθήματα, όπως ακραία ψυχική ή σωματική ταλαιπωρία. Η Εκάβη δείχνει να 13 Meridor, 1989, Lee, 1976, Οι στίχοι του αρχαίου κειμένου παραπέμπονται από την έκδοση του Diggle, Diggle, 1981, Meridor, 1989,

12 έχει πλήρη επίγνωση των δεινών της και με τις πρώτες της λέξεις προτρέπει τον εαυτό της να σηκώσει το κεφάλι της (98) και σύντομα εκφράζει καρτερικότητα στη θλίψη της, την οποία διατηρεί και καλεί και άλλους να δείξουν σε όλο το έργο ( ). Η επανάληψη της λέξης δαίμων, η οποία αναφέρεται τέσσερις φορές (98: δύσδαιμον, 101: δαίμονος, 102: δαίμονα, 112: βαρυδαίμονος) προκαλεί ενδιαφέρον, καθώς είναι μία από τις αγαπημένες λέξεις του Ευριπίδη που προσδιορίζει την αόριστη θεϊκή δύναμη, η οποία είναι πιο ξεκάθαρη και σαφής σε σχέση με τη λέξη τύχη που επηρεάζει τη μοίρα των ανδρών. Σε αυτό το σημείο η επιμονή του Ευριπίδη σε αυτόν τον όρο και η έμφαση που δίνει στους μεταβαλλόμενους ανέμους της τύχης (101) διατηρεί ζωντανή την εικόνα που ήδη έχει ο θεατής για τους απρόβλεπτους θεούς του προλόγου. Η Εκάβη γνωρίζει πως οι θεοί τουλάχιστον προς το παρόν έχουν απομακρυνθεί από εκείνη, αλλά ούτε τους αποστρέφεται ούτε φαίνεται να έχει χάσει κάθε ελπίδα για ενδεχόμενη επιστροφή τους. Στα λόγια της υπάρχει μία αίσθηση πικρίας όταν στο τέλος της μονωδίας της αναπολεί τις ένδοξες μέρες που έζησε στο παλάτι ( ).18 Η μονωδία της Εκάβης χωρίζεται σε τρία μέρη.19 Αρχικά η Εκάβη αναφέρεται στα βάσανά της και τα συναισθηματικά και τα σωματικά, καθώς το σώμα της τής προβάλλει αντιστάσεις λόγω γήρατος, συσσωρευμένης κούρασης και κακουχιών, ενώ προσπαθεί να σηκωθεί (98-121). Στη συνέχεια στρέφει το παράπονο και το «κατηγορώ» της στον στόλο των Ελλήνων που απέπλευσαν από την Αυλίδα με σκοπό να κυριεύσουν την Τροία και στη μισητή Ελένη που ήταν η αιτία όλων αυτών των δεινών ( ). Τέλος, προσκαλεί τις υπόλοιπες Τρωαδίτισσες να συμμετάσχουν στον θρήνο της ( ) δίνοντας έτσι το έναυσμα για ομαλή μετάβαση στην πάροδο της τραγωδίας. Η μονωδία της Εκάβης είναι αξιοσημείωτη για τις ναυτικές μεταφορές που τη χαρακτηρίζουν και είναι πιθανόν ο Ευριπίδης να χρησιμοποιεί την εικόνα των καραβιών ως συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις Τρωάδες και τον Παλαμήδη. Τα πλοία παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο στην καταστροφή της Τροίας ( ) όσο θα παίξουν και στην καταστροφή των Ελλήνων (77-97).20 Αξίζει να σημειωθεί επίσης πως η ναυτική αναφορά ξεκινά από τον στίχο 102 και επανέρχεται με την κίνηση του σώματος της Εκάβης, η οποία θυμίζει τον κυματισμό του πλοίου στη θάλασσα. Η πλάτη της είναι η καρίνα του πλοίου, ενώ τα πλευρά της είναι τα πλαϊνά του. Ο Lee παραθέτει την άποψη του Paley ότι η Εκάβη θέλει να κυλίει το σώμα της μιμούμενη την κίνηση του καραβιού, για να ανακουφιστεί από τον πόνο στην πλάτη της, ενώ σύμφωνα με μία άλλη άποψη, η οποία είναι περισσότερο εύλογη, η ταλάντευση του σώματός της είναι το φυσικό επακόλουθο του θρήνου της, ώστε οι δύο αυτές κινήσεις να φαίνονται σαν μία ενιαία 21 κίνηση που τώρα επιθυμεί να εκτελέσει. 18 Conacher, 1967, Lee, 1976, Lee, 1976, Barlow, 1971, 51-52, Lee, 1976, *v9 ^

13 Η μονωδία της Εκάβης ολοκληρώνεται με μία μικρή αναδρομή στις καλές μέρες του παρελθόντος, όπου δίπλα στον Πρίαμο άρχιζε το τραγούδι και τον χορό σε φρυγικό ρυθμό για τους θεούς. Αυτή η ευχάριστη ανάμνηση τοποθετείται μετά τον θρήνο της που προηγήθηκε και πριν τον θρήνο των Τρωαδιτισσών, ο οποίος έπεται στην πάροδο. Αυτό κάνει την ατμόσφαιρα ακόμη πιο θλιβερή με τη σύγκριση ανάμεσα στις τόσο καλές και ευτυχισμένες μέρες και την τόσο βαριά δυστυχία που βιώνουν τώρα.22 Το τραγούδι της Εκάβης είναι η αφήγηση των όσων συνέβησαν στην Τροία από την οπτική μίας γυναίκας που τα έζησε όλα και υπέφερε πάρα πολύ Πάροδος ( ) Οι Τρωαδίτισσες ακούν την πρόσκληση της Εκάβης και εισέρχονται στη σκηνή χωρισμένες σε δύο ημιχόρια α' και β'. Το ημιχόριο α' εισέρχεται στον στίχο 153 και μέχρι τον στίχο 175 συνδιαλέγεται με την Εκάβη εκφράζοντας τον φόβο τους για την αναχώρηση των Ελλήνων και την απομάκρυνσή τους από την Τροία.24 Στον στίχο 164 η κορυφαία του ημιχορίου α' προσκαλεί τις γυναίκες του ημιχορίου β', οι οποίες θα εισέλθουν στη σκηνή στον στίχο 176. Ο χρόνος που καλύπτουν αυτοί οι 12 στίχοι ίσως είναι ο εύλογος χρόνος από τη στιγμή που την άκουσαν μέχρι τη στιγμή που εμφανίστηκαν. Επίσης, στους στίχους αυτούς που μεσολαβούν η Εκάβη θρηνώντας ζητά να μην εμφανιστεί η Κασσάνδρα μαινόμενη και την προσβάλουν ( ) προοικονομώντας το ακριβώς αντίθετο, καθώς η Κασσάνδρα θα εμφανιστεί στη σκηνή στο πρώτο επεισόδιο στον στίχο 308 και θα προφητεύσει τα μελλούμενα.25 Εισέρχεται και το β' ημιχόριο επί σκηνής. Ακολουθούν ταραγμένα λόγια ανάμεσα στην κορυφαία και την Εκάβη μέχρι τον στίχο 190, όπου κορυφώνει τον θρήνο της και από τον στίχο 196 και εξής παραμένει σιωπηλή μέχρι το τέλος της παρόδου και τα δύο ημιχόρια πρώτη φορά τραγουδούν εναλλάξ στροφή- 26 αντιστροφή. Με πλήρη συνειδητότητα οι Τρωαδίτισσες έχουν αποδεχτεί τη μοίρα τους και εφόσον δεν μπορούν να αντιταχθούν σε αυτή τουλάχιστον δηλώνουν τις επιθυμίες τους σχετικά με το αρμονικότερο και φιλικότερο μέρος για να διατελέσουν δούλες. Είναι αξιοθαύμαστη μία τέτοια στάση, η οποία στερείται μεμψιμοιρίας και παρά το μέγεθος του θρήνου τους, όπως άλλωστε είναι εύλογο, διακρίνεται μία γενναία στάση με σκοπό την επιβίωσή τους παρά το κόστος της όποιας καταστροφής και απώλειας. Εφόσον ακόμη ζουν ελπίζουν, να ζήσουν όσο το δυνατόν καλύτερα, έστω και υπό αυτές τις συνθήκες. 22 Lee, 1976, Dué, 2006, Lee, 1976, Lee, 1976, Lee, 1976, 91. ~ 10 ~

14 4. Πρώτο επεισόδιο ( ) Ακολουθεί το πρώτο επεισόδιο ( ), όπου ο Ταλθύβιος ανακοινώνει στην Εκάβη ποια θα είναι η τύχη των Τρωαδιτισσών σύμφωνα με το πώς κληρώθηκαν. Η Κασσάνδρα θα δοθεί στον Αγαμέμνονα, η Ανδρομάχη θα ακολουθήσει τον Νεοπτόλεμο, η Πολυξένη έχει ήδη θυσιαστεί στον τάφο του Αχιλλέα χωρίς όμως να το δηλώνει ρητά και τέλος η Εκάβη κληρώθηκε δούλα του Οδυσσέα. Λόγω του ότι έπονται οι λόγοι της Κασσάνδρα και της Ανδρομάχης, όπου καταθέτουν οι ίδιες την οπτική και την αντίδρασή τους, αξίζει σε αυτό το σημείο να σχολιασθεί η αμφισημία των λόγων του Ταλθύβιου για το αν η Πολυξένη είναι ακόμη εν ζωή και επίσης η έντονη αντίδραση της Εκάβης για το ότι θα είναι δούλα του Οδυσσέα. Η Εκάβη ρωτά στον στίχο 260 τον Ταλθύβιο για την τύχη της Πολυξένης. Εκείνος αρχικά προσπαθεί να επιβεβαιώσει ότι αναφέρεται σε αυτήν και έπειτα γνωρίζοντας πως η Πολυξένη έχει ήδη θυσιασθεί αποφεύγει εντέχνως να απαντήσει στην ευθεία ερώτηση της Εκάβης, αν βλέπει το φως του ήλιου, λέγοντάς της πως πλέον έχει λυτρωθεί από τα βάσανά της (εχει πότμος νιν, ώ στ ά π η λλά χθ α ι πόνων, 271). Η απάντηση αυτή του Ταλθύβιου επιτείνει την τραγική ειρωνεία, καθώς είναι ήδη γνωστό από τη ρήση του Ποσειδώνα στον πρόλογο (39-40) πως η Πολυξένη έχει θυσιαστεί. Η Εκάβη βρίσκεται ήδη σε δεινή θέση και σε επιβαρυμένη ψυχολογική κατάσταση και σταδιακά κλιμακώνεται η τραγικότητά της. Οι πληροφορίες που αφορούν την τύχη της Πολυξένης είναι εντελώς ασαφείς, όμως η Εκάβη παρασύρεται από την αγωνία της στιγμής και δεν επιμένει ζητώντας διευκρίνιση, καθώς αμέσως μετά ρωτά για την τύχη της Ανδρομάχης και τη δική της. Αυτή της η στάση είναι ένα τέχνασμα του Ευριπίδη, καθώς επιδιώκει η χειρότερη αποκάλυψη να γίνει στο τέλος. Ο Ευριπίδης στοχεύει πρώτα να πληροφορηθεί η Εκάβη για την τύχη της Κασσάνδρα, που δόθηκε στον Αγαμέμνονα, και να θρηνήσει για την κακή μοίρα της κόρης της και στη συνέχεια να αποκαλυφθεί η θυσία της Πολυξένης, η οποία μάλιστα αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα παραδείγματα της ελληνικής ύβρεως. Κλιμακώνοντας επομένως την ένταση και την αγωνία του θεατή, καθώς και την τραγικότητα της Εκάβης, η οποία θα συνειδητοποιήσει πως έχασε και τη νεώτερη κόρη της, παρακάμπτεται σε αυτό το επεισόδιο το θέμα της Πολυξένης, για να αποσαφηνιστεί στο δεύτερο επεισόδιο, όπου 27 θα γίνει η αποκάλυψη από την Ανδρομάχη. Αφού έχει αποκαλυφθεί η τύχη της Κασσάνδρα, της Πολυξένης και της Ανδρομάχης έρχεται η σειρά της Εκάβης να ρωτήσει τον Ταλθύβιο και για τη δική της τύχη, όπου πληροφορείται πως κληρώθηκε δούλα του Οδυσσέα. Αμέσως η Εκάβη προτρέπει τον εαυτό της να θρηνήσει ( ) χτυπώντας το κεφάλι της και σκίζοντας με τα νύχια της τα μάγουλά της. Η αντίδρασή της είναι πολύ έντονη και εκφράζει ένα δριμύ κατηγορώ για τον Οδυσσέα αποδίδοντάς του όλα τα αρνητικά του 27 Lee, 1976, 120. ~ 11 ~

15 γνωρίσματα, καθώς είναι άνθρωπος δόλιος και άθλιος, εχθρός του δικαίου που πάντα καταφέρνει με γλώσσα διπλή να επιτυγχάνει τον σκοπό του κάνοντας τα μισητά αγαπητά ( ). Η εικόνα αυτή του Οδυσσέα θυμίζει την εικόνα του στην τραγωδία Παλαμήδης, καθώς κατάφερε με δόλια μέσα να παγιδεύσει και να 28 εξοντώσει τον Παλαμήδη, για να τον εκδικηθεί. Φαίνεται να είναι ένας άνθρωπος αδίστακτος και σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά που του αποδίδονται δεν θα προκαλέσει εντύπωση στους θεατές, όταν αργότερα θα ανακοινωθεί από τον Ταλθύβιο πως εκείνος ήταν ο ηθικός αυτουργός της δολοφονίας του Αστυάνακτα. Το ποιόν του είναι τέτοιο ώστε δεν διστάζει να προτείνει τη δολοφονία ενός νηπίου. Συνεπώς η αντίδραση της Εκάβης φαίνεται να είναι λογική και ο θρήνος της σε αυτό το σημείο προοιωνίζει τον θρήνο της, όταν θα κληθεί να θάψει το άψυχο σώμα του εγγονού της. Αξίζει να σημειωθεί εδώ και η έκταση του θρήνου της, ο οποίος καταλαμβάνει 15 στίχους ( ) και είναι το μεγαλύτερο τμήμα του λόγου της στον διάλογό της με τον Ταλθύβιο, όπου η στιχομυθία τους είναι σύντομη παρέχοντας μόνο τις απαραίτητες πληροφορίες. Εδώ δίνεται όλη η βαρύτητα της θλίψης και το μέγεθος της απογοήτευσής της, καθώς στη συνέχεια εισέρχεται επί σκηνής η Κασσάνδρα και η συνομιλία μεταξύ Ταλθύβιου και Εκάβης δεν θα συνεχιστεί. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί πως οι πληροφορίες για την τύχη των μελών της βασιλικής οικογένειας της Τροίας εκμαιεύονται από τον Ταλθύβιο με τις ερωτήσεις που του απευθύνει η Εκάβη, όπου κλιμακώνεται ιεραρχικά η θέση του κάθε μέλους της οικογένειας. Πρώτα η Εκάβη ρωτά για την Κασσάνδρα, η οποία είναι μεγαλύτερη από την Πολυξένη, και η στιχομυθία της με τον Ταλθύβιο για αυτήν εκτείνεται σε 13 στίχους ( ), συμπεριλαμβανομένης της αντίδρασης της Εκάβης και του σύντομου θρήνου της. Αμέσως μετά του απευθύνει ερώτηση για την τύχη της Πολυξένης, της νεαρότερης κόρης της, όπου η στιχομυθία διακρίνεται από αμηχανία καταλαμβάνοντας 12 στίχους ( ). Ορμώμενη από ανησυχία η Εκάβη προσπερνά τις ασαφείς πληροφορίες, όπως άλλωστε εξυπηρετεί και την πλοκή της τραγωδίας να συμβεί, και ρωτά τον Ταλθύβιο για την τελευταία Τρωαδίτισσα της οικογένειας, τη νύφη της Ανδρομάχη, όπου μάλιστα πρώτα την κατονομάζει ως σύζυγο του γιου της Έκτορα και έπειτα την αποκαλεί με το όνομά της υποδεικνύοντας έτσι τον δεσμό που τις συνδέει και δικαιολογώντας τη σειρά με την οποία ρωτά για αυτή, εφόσον ρώτησε πρώτα για τις κόρες της. Η στιχομυθία της με τον Ταλθύβιο για την Ανδρομάχη εκτείνεται σε μόλις 3 στίχους ( ) δίχως σχολιασμό για την τύχη της. Τέλος, έπεται η ερώτηση για τη δική της τύχη, αφού πληροφορήθηκε για τις γυναίκες της οικογένειας. Δεν γίνεται κάποια αναφορά για την τύχη των υπόλοιπων Τρωαδιτισσών που συναπαρτίζουν τον Χορό, καθώς προφανώς κάτι τέτοιο θα παραβίαζε τη δραματική σύμβαση της ομαδικότητας και ανωνυμίας του τραγικού Χορού, που μεταθεατρικά υπογραμμίζει ο Ευριπίδης με την ερώτηση του Χορού στους στίχους Προφανώς σαν δούλες έχουν και εκείνες τύχη παρόμοια με των πρώην κυριών τους. 28 Lee, 1976, 121. ~ 12 ~

16 Μετά το πέρας αυτού του διαλόγου εισέρχεται επί σκηνής (308) η Κασσάνδρα μαινόμενη ενεργώντας αντίθετα με τη θέληση της Εκάβης, η οποία ήθελε να αποτρέψει την εμφάνισή της, για να μην την προσβάλουν οι Αργείοι ( ). Η Κασσάνδρα εκστατική φορώντας το φόρεμα της ιέρειας και κρατώντας δάδες εισέρχεται στη σκηνή τραγουδώντας έναν υμέναιο σε στροφή-αντιστροφή ( ) καλοτυχίζοντας τον γάμο της με τον Αγαμέμνονα. Οι Τρωαδίτισσες την κοιτούν έκπληκτες και παντελώς άστοχα ( ) προτρέπουν την Εκάβη να τη συγκρατήσει μήπως φτάσει έτσι μέχρι το στρατόπεδο των Ελλήνων. Η Εκάβη ως δύστυχη μητέρα έπειτα και από την άστοχη παρατήρηση του Χορού σπεύδει να συνετίσει την Κασσάνδρα παίρνοντάς της από τα χέρια τις δάδες και νουθετώντας την.29 Δεν είναι η κατάλληλη περίσταση, για να κυκλοφορεί με τις δάδες σαν να τελούνταν ένας κανονικός γάμος. Αντιθέτως, η ένωση αυτή θα έχει μόνο αρνητικά αποτελέσματα και θα κοστίσει τη ζωή και στους δύο εμπλεκόμενους.30 Ακόμα και η ίδια της η μητέρα την αντιμετωπίζει σαν να φέρεται άλογα και σαν να μην έχει συνετιστεί παρά τη σοβαρότητα της κατάστασης ( ). Ωστόσο αυτή η προσέγγιση είναι λανθασμένη, καθώς η Κασσάνδρα δεν στερείται λογικής, ούτε είναι άφρων και παράλογη, απλώς κανείς δεν ξέρει τα όσα εκείνη γνωρίζει και κανείς δεν θα την πιστέψει ακόμα και όταν θα περιγράψει τα μελλούμενα. Βέβαια, αυτή της η συμπεριφορά δεν εμπόδισε τον Αγαμέμνονα να την ερωτευθεί. Ίσως μάλιστα αυτή της η ιδιαιτερότητα να του κέντρισε το ενδιαφέρον (255). Περίλυπη η Εκάβη ολοκληρώνει τον λόγο της και προτρέπει τον Χορό να ανταλλάξει έναν θρήνο με τον υμέναιο της Κασσάνδρα. Μπορεί να μην είναι ένα ευτυχές γεγονός με αίσιο τέλος, ωστόσο δεν παύει να υφίσταται σαν κατάσταση. Οι Τρωαδίτισσες δεν έχουν παρά δάκρυα να προσφέρουν, αφού δεν υπάρχει πουθενά ίχνος χαράς. Άλλωστε είναι μία σύνδεση πικρή που με πόνο και θάνατο θα τελειώσει και είναι σαν αυτό να προοικονομείται με όλη αυτή την ατμόσφαιρα που επικρατεί. Ένας καταραμένος γάμος που θυμίζει θρήνο θανάτου, άλλωστε δεν απέχει και πολύ από αυτό το τέλος. Έτσι, η Εκάβη προτρέπει σε θρήνο ως τελευταία χάρη στην κόρη της για τον γάμο και τον θάνατό της ταυτόχρονα, αφού θα αποπλεύσουν από την Τροία σε ξεχωριστά καράβια με ξεχωριστό προορισμό, δεν θα ξαναϊδωθούν και η καθεμία θα ακολουθήσει τη μοίρα της. Οι πυρσοί που κρατά απρεπώς στα χέρια της η Κασσάνδρα, σύμβολο της ανόσιας ένωσης της ιέρειας του Απόλλωνα και του πορθητή της πόλης, υποδεικνύουν σε ποιο σημείο έχει φτάσει η Τροία, προοικονομώντας παράλληλα τις φωτιές στις οποίες θα παραδοθεί η πόλη στο τέλος της τραγωδίας.31 Η Κασσάνδρα απτόητη συνεχίζει αυτή τη φορά προφητεύοντας τα μελλούμενα ( ). Αποκαλύπτει πως θα σκοτώσει τον Αγαμέμνονα και στη συνέχεια θα κυριεύσει το σπίτι του παίρνοντας εκδίκηση για τον χαμό του πατέρα και 29 Lee, 1976, Lee, 1976, Rehm, 1994, 130. ~ 13 ~

17 των αδερφών της. Έπειτα αναφέρεται στο τσεκούρι που θα τη σκοτώσει υπονοώντας τη δολοφονία της από την Κλυταιμήστρα και τέλος αναφέρεται ρητά στη μητροκτονία που θα διαπράξει ο Ορέστης σε έναν φαύλο κύκλο οικογενειακών εγκλημάτων εκδίκησης στο γένος των Ατρειδών, ο οποίος εν μέρει σχετίζεται με την εκδίκηση και την τιμωρία των εγκλημάτων του Τρωικού πολέμου που διέπραξαν οι Έλληνες. Με τη μετάβαση της Κασσάνδρα στο Άργος μεταφέρεται ο κύκλος εκδίκησης των Τρωάδων για τα δεινά του Τρωικού πολέμου στον ελλαδικό χώρο και σε ελληνικό σπίτι, τον οίκο των Ατρειδών που ήταν ήδη καταραμένος γενεές πριν. Η Κασσάνδρα μέσω της προφητικής της ιδιότητας γνωρίζει από τον θεό Απόλλωνα για τη μελλοντική τιμωρία του Αγαμέμνονα, όπου αποκαλύπτεται μόνο ένα από τα κίνητρα της Κλυταιμήστρας για τη δολοφονία του Αγαμέμνονα. Συγκεκριμένα στις Τρωάδες αναφέρεται ως μόνο κίνητρο της συζυγοκτονίας η σχέση του Αγαμέμνονα με την Κασσάνδρα. Στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου αντιθέτως δεν παρουσιάζεται αυτό ως το βασικό κίνητρο της συζυγοκτονίας, καθώς ιδιαίτερη βαρύτητα κατείχε η επιθυμία της Κλυταιμήστρας να εκδικηθεί στο όνομα της κόρης της προτάσσοντας περισσότερο το μητρικό της ένστικτο από τον γυναικείο πληγωμένο της εγωισμό. Χωρίς επιβεβαίωση από την παράδοση το κοινό δεν μπορεί να γνωρίζει αν οι προφητείες της Κασσάνδρα για τα κίνητρα της Κλυταιμήστρας είναι σωστές. Δεν υπάρχουν βέβαια λανθασμένες προφητείες στο αρχαίο δράμα, αλλά η προφητεία αφορά την πράξη αυτή καθ εαυτή και συγκεκριμένα εδώ τη δολοφονία του Αγαμέμνονα, δεν εξετάζει τα κίνητρα των δολοφόνων. Καμία σωζόμενη προφητεία δεν περιλαμβάνει κίνητρα ή εξηγήσεις, αλλά μόνο γεγονότα. Η Κασσάνδρα σαν ιέρεια του Απόλλωνα η οποία γνωρίζει τα μελλούμενα και μάλιστα γνωρίζει και τον ρόλο που θα διαδραματίσει σε όλα αυτά χωρίς εκείνη να μπορεί να κάνει κάτι για να αλλάξει τη μοίρα της, αναζητά μία προσέγγιση που θα την ανακουφίσει και θα τη δικαιώσει. Επομένως φαντάζεται ή φαντασιώνεται πως το ζοφερό μέλλον τουλάχιστον θα φέρει έναν βαθμό δικαίωσης για τα όσα δεινά υπέφερε η ίδια, η οικογένεια και η πόλη της.32 Ίσως λοιπόν παρουσιάζει μία εικόνα του μέλλοντος που συμφωνεί με τις επιθυμίες της για δύναμη, εκδίκηση και κλέος. Εύστοχα αποδίδει την οπτική της Κασσάνδρα η Kyriakou: Cassandra s glory should not be viewed as part of Apollo s revelations but as her own interpretation of the god s revelations. It is important that Cassandra predicts her future glory in an extraordinary mental and emotional state. She is caught up in her mantic frenzy and in her grief for the loss of her family and country, which is heightened by the anticipation of her imminent departure and her impending woes. In this state she views things from the perspective of a young woman about to be deflowered in a coerced relationship of concubinage, of a newly enslaved princess, and a future 33 murder victim yearning for revenge and the acquisition of glory. Παρόλα αυτά ο θεατής δεν μπορεί να είναι βέβαιος για την προφητεία της Κασσάνδρα, καθώς ο 32 Kyriakou, 2008, Kyriakou, 2008, 261. ~ 14 ~

18 Ευριπίδης εισάγει έναν βαθμό απροσδιοριστίας και γίνεται προσπάθεια για να προσεγγισθεί και να παρουσιασθεί η επικρατέστερη εκδοχή που φαντάζει πιο ευλογοφανής. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση μπορεί να εξηγηθεί λογικά η στάση της Κασσάνδρας. Η χαρά με την οποία αντιμετωπίζει τον γάμο της ξαφνιάζοντας τόσο τη μητέρα της Εκάβη όσο και τις γυναίκες του Χορού δεν σχετίζεται με τον γάμο αυτόν καθ εαυτόν σαν ιδιαίτερο γεγονός στη ζωή της, αλλά πηγάζει από την προσδοκία της εκδίκησης και της τιμωρίας προς τους Έλληνες, καθώς όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο γάμος του Αγαμέμνονα μαζί της θα είναι χειρότερος και από τον γάμο της Ελένης εννοώντας ότι θα είναι πιο καταστροφικός ( ). Όπως εύστοχα σημειώνει η Dué: Her marriage to Agamemnon will bring death and destruction from Troy to Argos, just as Helen and Paris brought destruction from Greece to Troy. Cassandra perhaps does not lament, but she does get her revenge.34 Η Κασσάνδρα μέσω των χρησμών του Απόλλωνα γνωρίζει για την τύχη του Αγαμέμνονα και του Οδυσσέα, όπως γνωρίζουν και οι θεατές από τον διάλογο του Ποσειδώνα και της Αθηνάς πως οι Έλληνες θα τιμωρηθούν. Η Κασσάνδρα όμως δεν αποκαλύπτει αυτή την πληροφορία. Παρόλα αυτά η ικανοποίηση υπάρχει μέσα της και η χαρά της αποβλέπει στη στιγμή της δικαίωσης, για αυτό κανείς δεν μπορεί να αντιληφθεί το μέγεθος των λόγων της πέραν του ότι δεν μπορούσε να γίνει πιστευτή.35 Οι παραπάνω ισχυρισμοί βρίσκουν σύμφωνο και τον Mason, ο οποίος υποστηρίζει πως ο Ευριπίδης επικεντρώθηκε στο να παρουσιάσει μέσα από την Κασσάνδρα μία ισορροπία για τα όσα υπέφερε η Τροία. Έτσι την καθιστά μία παρουσία που υπενθυμίζει το πιο σημαντικό, καθώς ενισχύει τη δήλωση που έγινε στον πρόλογο για την τρέλα της ιεροσυλίας, της αδικαιολόγητης καταστροφής και τη βεβαιότητα της τιμωρίας που έπεται για τους Έλληνες.36 Η Κασσάνδρα είναι η μόνη μετά τους θεούς που γνωρίζει και λόγω της εσωτερικής της ανάγκης για δικαίωση φαντασιώνεται πως θα λάβει και την προσωπική της εκδίκηση μέσα από αυτό που πρόκειται να συμβεί. Γνωρίζει πως θα θυσιαστεί σύμφωνα με το πεπρωμένο της όμως αυτό δεν την εμποδίζει να απολαύσει όσο προλάβει την επικείμενη τιμωρία των Ελλήνων. Ανυπομονεί για αυτό και με ιδιαίτερο σθένος και χαρά προετοιμάζεται για 37 αυτή την ερωτική ένωση. Βεβαίως το σχέδιο των θεών για την καταστροφή των Ελλήνων είναι σε ένα συνολικό και μαζικό επίπεδο, δεν περιορίζεται στην εξόντωση του Αγαμέμνονα, ωστόσο η Κασσάνδρα απολαμβάνει το μερίδιο συμμετοχής της στην καταστροφή ενός Έλληνα και μάλιστα του αρχηγού τους. Της ήταν ευχάριστο και ίσως επαρκές ότι θα συμβάλει στην απόδοση δικαιοσύνης, όπως τουλάχιστον εκείνη την αντιλαμβάνεται. Λόγω του βαθμού απροσδιοριστίας της προφητείας τα όρια της ερμηνείας είναι πολύ λεπτά και δυσδιάκριτα, παρόλα αυτά μία τέτοια 34 Dué, 2006, Conacher, 1967, 141, Rehm, 1994, 130, Rodighiero, υπό δημοσίευση. 36 Mason, 1959, Papadodima, 2013, 130. ~ 15 ~

19 προσέγγιση φαντάζει πιθανή. Επομένως, η στάση της Κασσάνδρα μπορεί να εξηγηθεί λογικά έχοντας ως κριτήριο τη χαρά της εκδίκησης και της δικαίωσης που περιμένει. Εξίσου εύλογα μπορεί να εξηγηθεί και η αντίδραση όσων την ακούν, ακόμα και της ίδιας της Εκάβης. Η Κασσάνδρα για ακόμη μία φορά δεν γίνεται πιστευτή παρόλο που η γνώση της βρίσκεται σε ανώτερο επίπεδο από των υπολοίπων, καθώς είναι ο μόνος θνητός χαρακτήρας που έχει ακριβή εικόνα του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Κατά συνέπεια έχει και μία πιο προνομιακή επισκόπηση της ζωής και του θανάτου. Η Κασσάνδρα αντιμετωπίζει τον θάνατο με έναν ιδιαίτερο τρόπο χωρίς όμως να εμπίπτει στο πλαίσιο της αυτοθυσίας, αφού σε καμία περίπτωση δεν αυτοπροτείνεται ούτε αυτοπροσφέρεται να θυσιασθεί. Βεβαίως είναι προάγγελος της καταστροφής του Αγαμέμνονα, του οίκου του και της ίδιας και αντιμετωπίζει τον θάνατο σαν ένα πραγματικό γεγονός και σαν μία αλυσιδωτή αντίδραση, η οποία καθορίζει τη μελλοντική θέση και κατάσταση των ανθρώπων στον χρόνο και στον χώρο.38 Παρότι θα θανατωθεί της αρκεί που θα προλάβει να δει τη δολοφονία του Αγαμέμνονα και του οίκου του. Θυσιάζεται εθελοντικά, αλλά πεθαίνει αδιαφορώντας για την τύχη της. Προτάσσοντας το ιδεώδες του ένδοξου θανάτου η Κασσάνδρα προχωρά σε σύγκριση των Ελλήνων και των Τρώων έχοντας συνέλθει λίγο από την έκσταση στην οποία βρισκόταν. Εξακολουθεί να είναι υπό την επήρειά της, ωστόσο θα μιλήσει με πιο λογικούς ισχυρισμούς και όχι με μανιακούς παραλογισμούς ( ). Στους στίχους που ακολουθούν ( ) η Κασσάνδρα αναφέρεται στην αιτία του Τρωικού πολέμου: την αρπαγή της ωραίας Ελένης ( ), στη θυσία της Ιφιγένειας στην Αυλίδα ( ) και στις κακουχίες που υπέστησαν οι Αργείοι πολεμώντας και πεθαίνοντας σε ξένη γη ( ). Στη συνέχεια χρησιμοποιώντας λεξιλόγιο θριάμβου και ομηρικές εκφράσεις -γεγονός που σε συνδυασμό με τις αξίες που προβάλλει τη διαφοροποιεί αισθητά από τις άλλες Τρωαδίτισσες γυναίκεςαναφέρεται στα κατορθώματα των Τρώων επαινώντας τους γιατί αμύνθηκαν περί πάτρης. Όσοι σκοτώνονταν στις μάχες θάβονταν στην πατρική γη από τους συγγενείς τους, όσοι πάλι επιζούσαν, απολάμβαναν καθημερινά την οικογενειακή θαλπωρή ( ). Μάλιστα η Κασσάνδρα υποστηρίζει πως η θυσία τους για την πατρίδα αποτελεί τη μεγαλύτερη δόξα τους, όπως εκφράζεται μέσα από το επικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί (386: το κά λλιστο ν κλέος, 386: δόρυ, 391: εν μάχηι, 395: άριστος, 397: χρηστός). Τέλος, παρουσιάζει τη θετική πλευρά της κατάστασης αναφέροντας πως εξαιτίας του ερχομού των Αχαιών αναδείχθηκε η ανδρεία του Έκτορα και πως εξαιτίας της θεϊκής καταγωγής της Ελένης ο γάμος του Πάρη έγινε 39 περίφημος ( ). Ο Rodighiero υποστηρίζει πως οι λέξεις της Κασσάνδρα ισορροπούν αμφίσημα ανάμεσα στον φιλειρηνισμό και τις ηρωικές αξίες και πράξεις. Χρησιμοποιεί επίσης ένα μοτίβο που απαντά συχνά στα ελληνικά γνωμικά 38 Papadodima, 2013, Kyriakou, 2008, ~ 16 ~

20 αποτελούμενο από το απρόσωπο ρήμα χρή και ένα απαρέμφατο που ακολουθείται ξανά από μία επική εξύμνηση της υστεροφημίας των ένδοξα πεσόντων πολεμιστών. 40 Ολοκληρώνει τη ρήση της μ ένα γνωμικό ( ) για την αποφυγή του πολέμου και για την υστεροφημία, όταν εν τέλει δεν μπορεί να αποφευχθεί.41 Τέλος, προτρέπει την Εκάβη να μην λυπάται πλέον ούτε για αυτούς που χάθηκαν ούτε για τον επικείμενο γάμο της, γιατί μέσα από αυτόν τον γάμο-δούρειο Ίππο θα εκδικηθεί για την οικογένειά της ( ): τούς γά ρ εχθίστους εμοί/ και σο'ι γάμοισι τοϊς εμοϊς διαφθερώ. Παρεμβάλλεται η ρήση του Ταλθύβιου και ανταπαντά η Κασσάνδρα ειρωνευόμενη μάλιστα, καθώς τον αποκαλεί λάτριν (424), όπως αποκάλεσε κι εκείνος τη μητέρα της με αγένεια.42 Η Κασσάνδρα συνεχίζει να προφητεύει τα μελλούμενα και αυτή τη φορά αναφέρεται στην τύχη της μητέρας της, που σύμφωνα με τα λόγια του Απόλλωνα σε αυτή τη γη θα τελειώσει τη ζωή της. Δεν συνεχίζει όμως την προφητεία, η οποία υπαινίσσεται τη μεταμόρφωση της Εκάβης σε σκύλα ( ) από σεβασμό προς τη μητέρα της και αμέσως αλλάζει θέμα προχωρώντας στις περιπέτειες του Οδυσσέα ( ).43 Στους στίχους με μία ιδιαιτέρως σκληρή και μακάβρια περιγραφή αναφέρεται ξανά στον θάνατό της και στον καταστροφικό της γάμο με τον Αγαμέμνονα που θα τους οδηγήσει και τους δύο στον Άδη, όπου εκείνη δεν θα λάβει ταφή, το σώμα της θα ριχτεί βορά των άγριων ζώων σε φαράγγι με χείμαρρους φουσκωμένους από τις χειμωνιάτικες βροχές, που θα την μεταφέρουν δίπλα στον τάφο του γαμπρού και θα επανενωθεί με τους νεκρούς συγγενείς της ( ). Η Κασσάνδρα δίνει τη διάσταση της συνέχειας στον θάνατο και όχι της διακοπής και ειδικά όταν πρόκειται για έναν καλό και ένδοξο θάνατο, ο οποίος συμβαίνει για τους σωστούς λόγους, όπως την υπεράσπιση της πατρίδας ή το να πάρει κανείς εκδίκηση με σκοπό την αποκατάσταση της ηθικής τάξης. Αυτό όχι μόνο παρηγορεί ή ικανοποιεί αυτούς που μένουν πίσω, αλλά αποδίδει στον νεκρό κάποιες διαχρονικές ιδιότητες.44 Παράλληλα από τον στίχο 444 μέχρι το τέλος του λόγου της στο στίχο 461 ο τόνος της αλλάζει θυμίζοντας τη μαινόμενη είσοδό της. Οι ήρεμες στιγμές της αντικαθίστανται πάλι από την εκστατική μανία που της εμπνέει ο Απόλλων και διαγράφοντας μία κυκλική δομή με τον λόγο και την παρουσία της αποχωρεί από τη σκηνή αναζητώντας το καράβι που θα την οδηγήσει στον θάνατο και στην εκδίκησή της. Αποχαιρετά την Εκάβη, την Τροία και τους νεκρούς της και αποφασισμένη οδεύει στη μοίρα της από την οποία δεν μπορεί και δεν φαίνεται να θέλει να ξεφύγει υποσχόμενη πως σύντομα θα βρίσκεται και πάλι κοντά τους ( ). Η 40 Papadodima, 2013, , Rodighiero, υπό δημοσίευση. 41 Mason, 1959, 90, Papadodima, 2013, Lee, 1976, Lee, 1976, Papadodima, 2013, ~ 17 ~

21 Κασσάνδρα είναι μία έντονη και πολύ ιδιαίτερη παρουσία, η οποία αφήνει ανεξίτηλο το στίγμα της ακόμα και μετά την αποχώρησή της από τη σκηνή. Αμέσως μόλις η Κασσάνδρα ολοκληρώνει τον λόγο της και αποχωρεί, η Εκάβη εμβρόντητη πέφτει στο έδαφος ( ). Ο Ευριπίδης κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του θεατή, ο οποίος συνειδητοποιεί το αντίκτυπο της σοβαρότητας των λόγων της Κασσάνδρας και βλέπει μπροστά του τη διακύμανση όλης της τραγωδίας της βασιλικής οικογένειας. Η Εκάβη μιλά με τη γλώσσα του σώματός της πεσμένη στο έδαφος για ακόμη μία φορά, όπως και στον πρόλογο, υποδεικνύοντας το βάρος των βασάνων που κουβαλά και τη δυσκολία αντιμετώπισής τους.45 Συνέρχεται και θρηνεί ξανά ζητώντας μάταια τη βοήθεια των θεών, αφού πλέον κανείς τους δεν συμπαραστέκεται στη δυστυχισμένη οικογένεια ( ). Επιλέγει να αναφερθεί στις καλές μέρες, γιατί όπως έγινε και στη μονωδία της στο τέλος του προλόγου, όταν εξιστορούνται πρώτα τα καλά, τότε τα κακά φαντάζουν ακόμη χειρότερα κάνοντας εντονότερη την αντίθεση και προκαλώντας περισσότερη συμπόνια στους παρευρισκόμενους ( ). Αναφέρεται σύντομα στις καλές μέρες ( ), ενώ αμέσως μετά εκθέτει όλη τη δυστυχία που τη βρήκε εξαιτίας του γάμου του Πάρη με την Ελένη ( ) δηλώνοντας ρητά πως εκείνη θεωρεί υπαίτια για όλα τα δεινά. Η δήλωσή της αυτή προοικονομεί την εμφάνιση της Ελένης στο τρίτο επεισόδιο και προϊδεάζει τον θεατή για τη στάση που θα κρατήσει η Εκάβη απέναντί της. Απευθύνεται ξανά στην απούσα Κασσάνδρα, αναζητά την Πολυξένη υπενθυμίζοντας στον θεατή πως δεν έχει αποσαφηνιστεί η τύχη της, πράγμα το οποίο θα συμβεί λίαν συντόμως, ψάχνει τα παιδιά της, αφού όσα δεν έχουν πεθάνει είναι αιχμάλωτα ( ). Δεν βρίσκει πλέον κανένα νόημα στη ζωή της και ζητά να μείνει στα συντρίμμια της Τροίας ολοκληρώνοντας τον λόγο της με ένα εύστοχο γνωμικό ( ): τών δ ευδαιμόνων/ μηδένα νομίζετ ευτυχεϊν, πρίν αν θάνηι. Σωριάζεται και παραμένει στο έδαφος κατά τη διάρκεια του πρώτου στάσιμου μέχρι τον στίχο 568, όπου παροτρύνεται από τον Χορό να δει την Ανδρομάχη που καταφθάνει Πρώτο στάσιμο ( ) Στο πρώτο στάσιμο οι Τρωαδίτισσες ανακαλούν την καταστροφική είσοδο του Δούρειου Ίππου στην Τροία και ζητούν από τη Μούσα να τραγουδήσει 47 καινούργιο ύμνο (512), ο οποίος αποδεικνύεται πως είναι επικήδειος (514). Περιγράφουν τη γιορτινή ατμόσφαιρα υποδοχής του στην πόλη στη στροφή ( ) και στην αντιστροφή ( ). Η ατμόσφαιρα αλλάζει στην επωδό ( ), όπου οι Έλληνες πολεμιστές σκορπίζουν στην πόλη τον τρόμο και τον όλεθρο 45 Lee, 1976, Lee, 1976, Rehm, 1994, 131. ~ 18 ~

22 σκοτώνοντας και καταστρέφοντας τα πάντα. Όπως ο υμέναιος της Κασσάνδρας παραδόξως εξυμνεί τον επικείμενο θάνατο των δύο μελών του ζεύγους, έτσι και εδώ ο καινούργιος ύμνος των Τρωαδιτισσών μετατρέπεται από ένα επινίκιο που ήταν στην αρχή σε ένα μοιρολόι για τους χαμένους γάμους της Τροίας. 48 Δίνεται έτσι από την πλευρά του Χορού των Τρωαδιτισσών η οπτική του ευμετάβλητου της τύχης, όπως σχολίασε και η Εκάβη στην τελευταία της δήλωση. Η ανάκληση αυτών των γεγονότων από τις Τρωαδίτισσες επιτείνει την τραγικότητά τους για τα όσα υπέστησαν μέχρι τη στιγμή της αιχμαλωσίας τους. Η εικόνα της πτώσης της Τροίας και αντιστοίχως των Τρώων αντικατοπτρίζει φυσικά την επικείμενη καταστροφή των Ελλήνων, καθώς υβριστικά προκάλεσαν τους θεούς.49 Ο Ευριπίδης τοποθετεί τις Τρωάδες χρονικά αμέσως μετά την άλωση της Τροίας. Ο θεατρικός χρόνος είναι γεμάτος από πρόσφατες αναμνήσεις, οι οποίες φαίνεται να αναδύονται από ένα μακρινό παρελθόν. Στο πρώτο στάσιμο, όταν οι αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες ξεκινούν να τραγουδούν χρησιμοποιώντας παραδοσιακές και εύκολα αναγνωρίσιμες μορφές επικολυρικής αφήγησης, αυτό το χάσμα γίνεται πιο ξεκάθαρο. Συγκεκριμένα, αν μπορούσαν να απομονωθούν οι στίχοι , θα δινόταν η εντύπωση πως το επεισόδιο με τον Δούρειο Ίππο συνέβη το προηγούμενο βράδυ Δεύτερο επεισόδιο ( ) Στο δεύτερο επεισόδιο εισέρχεται στη σκηνή η Ανδρομάχη με τον Αστυάνακτα πάνω σε ένα αμάξι των εχθρών μαζί με λάφυρα που κατέκτησαν οι Έλληνες υποδεικνύοντας για ακόμη μία φορά την αλλαγή της τύχης. Η γυναίκα του μεγάλου και ένδοξου πολεμιστή Έκτορα βρίσκεται σε αμάξι σαν λάφυρο στη διάθεση του Νεοπτόλεμου, του νέου της αφέντη, αντί να είναι σε βασιλική άμαξα.51 Ο Χορός ανακοινώνει την είσοδο της Ανδρομάχης και του Αστυάνακτα ( ) και σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί η ενδιαφέρουσα άποψη του Rehm, ο οποίος υποστηρίζει πως η είσοδός τους στη σκηνή μέσα σε αμάξι ξένων (569, 572) θυμίζει την είσοδο του Δούρειου Ίππου στην Τροία συρόμενου πάνω σε τετράτροχο αμάξι (516), όπως το περιέγραψαν στο πρώτο τους στάσιμο οι Τρωαδίτισσες συνδέοντας έτσι το στάσιμο με το παρόν επεισόδιο.52 Το συγκεκριμένο αμάξι αντί να κρύβει μέσα του τους εχθρούς της Τροίας μεταφέρει τα λάφυρα από την άλωσή της: τρωικό πλούτο, τα χάλκινα όπλα του Έκτορα και την Ανδρομάχη, η οποία επίκειται να αποπλεύσει για την Ελλάδα με τον Νεοπτόλεμο ( ). Όσο η Ανδρομάχη θρηνεί για τον Έκτορα και προετοιμάζεται να ζήσει πλέον δίπλα στον νέο της σύζυγο το αμάξι που τη φέρει μοιάζει με νυφική άμαξα που τη μεταφέρει νύφη στο νέο της σπίτι. 48 Rehm, 1994, Lee, 1976, Rodighiero, υπό δημοσίευση. 51 Lee, 1976, Rehm, 1994, 131. ~ 19 ~

23 Η Εκάβη συνέρχεται και μαζί με την Ανδρομάχη ξεκινούν έναν κομμό ( ) που χωρίζεται σε τρεις στροφές-αντιστροφές θρηνώντας για τον Έκτορα, τον Πρίαμο και τα δεινά του πολέμου. Η Ανδρομάχη, σύζυγος και μητέρα, φαίνεται να μοιράζει τους δύο λόγους της ανάμεσα σε αυτές τις ιδιότητές της. Η ανακοίνωση του Ταλθύβιου μετέπειτα για την απόφαση που πάρθηκε για τον Αστυάνακτα συμβάλλει σε αυτό, καθώς ενεργοποιεί έντονα τη μητρική της φύση. Στους στίχους και κατά τη στιχομυθία της με την Εκάβη αναφέρεται στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται τόσο εκείνη όσο και ο Αστυάνακτας που οδηγούνται στη σκλαβιά και αυτή είναι η τελευταία αναφορά που γίνεται σε αυτόν μέχρι τον στίχο 702, όπου η Εκάβη εναποθέτει τις τελευταίες τις ελπίδες στον νεαρό εγγονό της και μετέπειτα στον δεύτερο λόγο της που η Ανδρομάχη μιλά για το παιδί της.53 Στην πορεία του διαλόγου τους η Ανδρομάχη ανακοινώνει απερίφραστα στην Εκάβη τον θάνατο της Πολυξένης (τέθνηκέ σοι παϊς προς τάφω ι Π ολυξένη/ σφ α γεϊσ Ά χιλλέω ς, δώρον άψυχω ι νεκρώι, ). Αμέσως τα αμφίσημα λόγια του Ταλθύβιου ξεκαθαρίζουν στο μυαλό της Εκάβης και συνειδητοποιεί πως η μικρότερή της κόρη πλέον δεν ζει. Η Εκάβη δείχνει ψύχραιμη και δηλώνει υποψιασμένη, γιατί όλη αυτή η ασάφεια που πλανιόταν για την τύχη της Πολυξένης υποδείκνυε απώλεια, διαφορετικά κανείς δεν θα δίσταζε να της αναφέρει τον κλήρο της, αν ήταν εν ζωή. Η Ανδρομάχη αφηγείται στην Εκάβη τη φροντίδα που παρείχε στην Πολυξένη και τις ελάχιστες νεκρικές τιμές που της απέδωσε, όπως ήταν υποχρεωμένη ως η στενότερη γυναίκα συγγενής της, εφόσον η μητέρα της δεν ήταν παρούσα.54 Η Εκάβη θρηνεί και κυρίως την πονά ότι ήταν απούσα στον θάνατο της κόρης της, ενώ η Ανδρομάχη τη μακαρίζει, γιατί ως νεκρή πλέον λυτρώθηκε από τα βάσανα της αιχμαλωσίας. Η Εκάβη αντιθέτως υποστηρίζει πως όσο ζει κάποιος υπάρχουν ακόμη ελπίδες. Με αφορμή τις διαφορετικές απόψεις τους περί ζωής και θανάτου δομούνται οι λόγοι τους που έπονται. 55 Σε αυτό το σημείο πριν η Ανδρομάχη ξεκινήσει τον λόγο, όπου θα υποστηρίξει την άποψή της, εικάζεται πως κατέβηκε από το αμαξίδιο και πλησίασε την Εκάβη.56 Στον πρώτο της λόγο η Ανδρομάχη ( ) έχει σαν κυρίαρχο θέμα τον γάμο και τη ματαιότητα ή πιο εύστοχα τη βλαπτικότητα της υποδειγματικής της φήμης σε αυτόν τον τομέα ( ) τεκμηριώνοντας την άποψή της με δύο βασικά επιχειρήματα: αφενός όποιος πεθάνει είναι σαν να μην γεννήθηκε ποτέ (το μη γενέσθαι τώ ι θανεϊν Ισον λέγω, 636) και από το να ζει κάποιος μία δυστυχισμένη ζωή είναι καλύτερο για τον ίδιο να πεθάνει (τον ζην δέ λυπρώ ς κρεϊσσόν εστι ~ 57 κ α τθ α νειν, 637). Αιτιολογεί έτσι γιατί θεωρεί πως η Πολυξένη είναι ευτυχέστερη 53 Meridor, 1989, Lee, 1976, Lee, 1976, Lee, 1976, Papadodima, 2013, 131. ~ 20 ~

24 58 από εκείνη, όπως χαρακτηριστικά ανέφερε στον στίχο 631. Η Ανδρομάχη μέσα από την αφήγησή της ( ) συνθέτει την εικόνα της πιστής και στοργικής συζύγου, όπως στάθηκε στο πλευρό του Έκτορα μεταφέροντας εικόνες από τον έγγαμο βίο τους στους θεατές αντικατοπτρίζοντας παράλληλα την ηθική της και την ακεραιότητα του χαρακτήρα της. Η άψογη συμπεριφορά της και η καλή της φήμη έφτασαν μέχρι τον Νεοπτόλεμο, ο οποίος την πόθησε για δική του σύντροφο ( )59 και σε αυτό το σημείο εκθέτει το δίλημμά της στην Εκάβη, εφόσον δεν μπορεί ούτε μετά θάνατον να αρνηθεί τον Έκτορα, αλλά φοβάται όμως παράλληλα την αντίδραση του νέου της αφέντη, αν τον περιφρονήσει ( ). Αξίζει να σημειωθεί πως ο προβληματισμός της έγκειται στις μελλοντικές της σχέσεις με τον νέο της σύντροφο χωρίς να αναφέρεται καθόλου στην αγωνία της για το πως εκείνος θα φερθεί στον μικρό Αστυάνακτα, τον οποίο και κρατά στην αγκαλιά της. Στον πρώτο της λόγο δεν αναφέρεται ο Αστυάνακτας παρά την παρουσία του. Επικρατεί η γυναικεία της φύση ως σύζυγος και όχι τόσο ως μητέρα, η οποία θα υπερισχύσει στον δεύτερο λόγο της. Με αυτό τον τρόπο είναι σαν να διαχωρίζει η Ανδρομάχη τον διπλό ρόλο της συζύγου και μητέρας που κατέχει.60 Συνεχίζει ( ) εγκωμιάζοντας και εξυμνώντας τον νεκρό Έκτορα και αναφέρεται στην σκλαβιά που την περιμένει σαν απόρροια της έλλειψης προστασίας από τον νεκρό σύζυγό της. Επιστρέφει ξανά στην Πολυξένη υποστηρίζοντας πως η δική της θέση δεν έχει λιγότερα βάσανα, γιατί παρότι ζει δεν έχει καμία ελπίδα πως θα της συμβεί κάτι ευχάριστο. Η Ανδρομάχη προσεγγίζει τον θάνατο όχι σαν ένα ιδιαίτερο εξατομικευμένο μέρος της ζωής, το οποίο θα μπορούσε να σημαίνει κάτι ουσιώδες για την ποιότητα, τα ενδιαφέροντα και την ταυτότητα του ατόμου, αλλά σαν μία γενική κατάσταση ή σαν περιστατικό που απαλείφει εντελώς την ατομικότητα και την ύπαρξη και που ενώ υπό κανονικές συνθήκες είναι κάτι δυσάρεστο κάτω από κάποιες άλλες ιδιαίτερες και δύσκολες περιστάσεις είναι καλοδεχούμενο ή μεγαλύτερης αξίας.61 Η Ανδρομάχη βρίσκεται ανάμεσα στο δίλημμα του να παραμείνει πιστή στον νεκρό σύζυγό της συνδέοντας επομένως τη ζωή της με τον θάνατο και στο να φανεί ευγενής και να μην προσβάλει τον νέο της σύζυγο συνεχίζοντας μία ζωή που όμως δεν επιθυμεί και από την οποία δεν αντλεί ευχαρίστηση, εφόσον θα είναι δούλη. Η βαθύτερή της επιθυμία ήταν η προηγούμενή της ζωής και ακόμα και έτσι επιλέγει τη σύζευξη με τον θάνατο, γιατί εκεί θα παραμείνει αχώριστη από τον Έκτορα. Συνεπώς γίνεται κατανοητή η έλλειψη ενδιαφέροντος για την καινούργια αιχμάλωτη ζωή της και εξηγείται ο λόγος που μακαρίζει και θεωρεί τυχερή την Πολυξένη, η οποία γλίτωσε αυτά τα δυσάρεστα παρεπόμενα της σεξουαλικής βίας που υφίστανται οι νεαρές Τρωαδίτισσες 58 Rodighiero, υπό δημοσίευση. 59 Kyriakou, 2008, Meridor, 1989, Papadodima, 2013, 130. ~ 21 ~

25 εξαναγκασμένες να υπηρετούν ως παλλακίδες τους νικητές του πολέμου και δολοφόνους των συγγενών τους. Οι Τρωαδίτισσες στους στίχους δηλώνουν πως βρίσκονται στην ίδια μοίρα όλες οι αιχμάλωτες γυναίκες είτε ήταν μέλη της βασιλικής οικογένειας είτε ήταν απλές γυναίκες. Η αιχμαλωσία δεν διαφοροποιείται με βάση τα κοινωνικά κριτήρια. Για τους Έλληνες ήταν όλες δούλες που τους ανήκαν. Η Εκάβη απαντά στην Ανδρομάχη ( ) χρησιμοποιώντας μία εικόνα καραβιού σε τρικυμία, όπως είχε χρησιμοποιήσει και στον πρόλογο (98-104) υποδεικνύοντας πως αυτή τη μεταφορά την έβρισκε κατάλληλη για να αποδώσει τη συναισθηματική της κατάσταση. Όσο η τρικυμία είναι υποφερτή, οι ναύτες έχουν κάποιο σχετικό έλεγχο της κατάστασης. Όταν όμως η τρικυμία ξεπεράσει μια ορισμένη ένταση, τότε αφήνονται έρμαια της τύχη τους. Έτσι ακριβώς έχει αφεθεί πλέον και η Εκάβη, έρμαιο της μοίρας της, καθώς συνειδητοποιεί πως από παντού προκύπτουν απώλειες των αγαπημένων της προσώπων χωρίς να μπορεί να κάνει τίποτα, για να αλλάξει την τύχη τους. Νιώθει τον πόνο και την αγάπη της Ανδρομάχης για τον αγαπημένο της γιο και της δίνει την απάντηση στο δίλημμά της με γνώμονα τη σοφία των χρόνων της. Την προτρέπει να ακολουθήσει την τύχη της και να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες ακολουθώντας υπάκουα τον Νεοπτόλεμο. Αναγνωρίζει το μάταιο των δακρύων της Ανδρομάχης, καθώς αυτό δεν μπορεί να αλλάξει κάτι στην κακοτυχία του νεκρού Έκτορα. Δεν θα αλλάξουν τα συναισθήματα και η πίστη της Ανδρομάχης προς τον Έκτορα, αν συμβιβαστεί σε μία νέα ζωή με τον Νεοπτόλεμο, αντιθέτως η Εκάβη επιστρατεύοντας τα τελευταία ψήγματα ψυχραιμίας και ελπίδας που την χαρακτηρίζουν σκέφτεται ρεαλιστικά την αναγέννηση της Τροίας από τις στάχτες της. Η τελευταία τους ελπίδα, η τελευταία ευκαιρία αναγέννησης είναι ο μικρός Αστυάνακτας. Η Εκάβη ελπίζει σε αυτό το παιδί για αυτό συμβουλεύει την Ανδρομάχη να υποταχθεί στη μοίρα της, ώστε ο νέος της αφέντης να φερθεί φιλικά προς τον γιο της και εκείνος μεγαλώνοντας να επανιδρύσει την Τροία ( ).62 Αξίζει να σημειωθεί πως η Ανδρομάχη μέχρι πρότινος δεν έχει αναφερθεί στον Αστυάνακτα σαν αναγεννητή της Τροίας. Δείχνει πως όλες οι ελπίδες της είχαν εναποτεθεί στον Έκτορα και χάθηκαν μαζί με αυτόν μετά τον θάνατό του. Αντιθέτως η Εκάβη μεταφέρει όλες τις ελπίδες της στον τελευταίο αρσενικό γόνο της βασιλικής οικογένειας, έπειτα και από τον θάνατο της Πολυξένης, του τελευταίου της παιδιού, ο οποίος την κάνει να αξιολογήσει διαφορετικά τη σημασία του να παραμείνει εν ζωή ο Αστυάνακτας τόσο για την οικογένεια όσο και για την Τροία.63 Όμως η μοίρα είναι αρνητικά διακείμενη απέναντι στα σχέδια της Εκάβης, τα οποία έρχεται να ανατρέψει ο αγγελιαφόρος Ταλθύβιος, προάγγελος πάντα κακών μαντάτων Lee, 1976, 195, Meridor, 1989, 34, Papadodima, 2013, Lee, 1976, 199. ~ 22 ~

26 Φαίνεται ότι η ελπίδα της Εκάβης ήταν ο φόβος των Ελλήνων, οι οποίοι θέλησαν να εξουδετερώσουν κάθε πιθανότητα αναγέννησης της Τροίας αποφασίζοντας να διαπράξουν ένα ακόμη έγκλημα θανατώνοντας το νήπιο που ήταν ο τελευταίος ζωντανός αρσενικός γόνος της βασιλικής οικογένειας της Τροίας, ο γιος του Έκτορα.65 Έτσι ο Ταλθύβιος ανακοινώνει την απόφαση των Ελλήνων αρχηγών στην οποία έπαιξε καταλυτικό ρόλο για ακόμη μία φορά ο Οδυσσέας δικαιολογώντας την έντονη αντίδραση της Εκάβης στο πρώτο επεισόδιο, όταν πληροφορήθηκε πως κληρώθηκε δούλα του ( ). Η Ανδρομάχη ξεσπά και θρηνεί ( ) και καταριέται την Ελένη θεωρώντας την αιτία όλων των δεινών ( ),66 όπως και η Εκάβη την είχε καταραστεί στη μονωδία της στον πρόλογο προοικονομώντας για ακόμη μία φορά την επικείμενη είσοδό της. Η Ανδρομάχη στον δεύτερο λόγο της ( ) είναι πολύ φορτισμένη συναισθηματικά και μέσα από τον πόνο και την αγανάκτησή της εκφράζει όλη τη μητρική της αγάπη προς τον Αστυάνακτα. Η προηγούμενη έλλειψη αναφορών σε αυτόν δεν μου δίνει την εντύπωση πως η Ανδρομάχη δεν ενδιαφερόταν πραγματικά για το παιδί της και πως προέβαλε περισσότερο την εικόνα της ως σύζυγος από ό,τι ως μητέρα. Αντιθέτως οι ερωτήσεις που απηύθυνε στον Ταλθύβιο πριν της ανακοινώσει την απόφαση των Ελλήνων ( ) δείχνουν πως δεν φανταζόταν καν κάτι κακό για το παιδί της υποθέτοντας πως ήδη μεγάλο κακό θα ήταν αν έδιναν το παιδί σε άλλον αφέντη και το αποχωριζόταν. Η είδηση πως αποφάσισαν να τον σκοτώσουν τη διαπέρασε και προκάλεσε αυτό της το ξέσπασμα. Επιπλέον, το γεγονός ότι η Εκάβη εναποθέτει τις ελπίδες της στον Αστυάνακτα ως συνεχιστή της βασιλικής οικογένειας και της Τροίας, ενώ η Ανδρομάχη δεν φάνηκε να περιμένει κάτι τέτοιο δεν συνεπάγεται έλλειψη μητρικού ενδιαφέροντος. Αυτή η συμπεριφορά δεν χαρακτηρίζεται αρνητικά με την Ανδρομάχη που άλλωστε ήταν νύφη της οικογένειας, αλλά έχει να κάνει με τον υπέρμετρο ζήλο της Εκάβης να νιώσει ότι από κάπου μπορεί να αντλήσει ελπίδα, όπως άλλωστε είχε πει και στην Ανδρομάχη ( ). Η Ανδρομάχη λοιπόν ανοίγει τον δεύτερο λόγο της με μία δήλωση γεμάτη πικρία και απελπισία ότι η αξία και η ευγένεια του Έκτορα προκάλεσε τον θάνατο του Αστυάνακτα ή τουλάχιστον απέτυχε να προστατεύσει τον γιο του, όπως ήταν αναμενόμενο. Φαίνεται πως ο κόσμος των νεκρών και των ζωντανών βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν ο ένας τον άλλον με έναν έμμεσο τρόπο, καθώς ο νεκροί μπορούν να επωφεληθούν ή ακόμα και να βλάψουν τους ζωντανούς μέσω των ιδιοτήτων τους και οι ζωντανοί παράλληλα μπορούν να το κάνουν αυτό με τη συμπεριφορά τους.67 Η Ανδρομάχη βιώνει πολύ έντονα και κυρίως έμπρακτα την απουσία του Έκτορα, εφόσον δεν μπορεί να τους προστατεύσει, εκείνη από την 65 Lee, 1976, 204, Papadodima, 2013, Lee, 1976, Papadodima, 2013, ~ 23 ~

27 αιχμαλωσία και τον γιο τους από τον θάνατο.68 Μάλιστα είναι σαν να τους τραβά κοντά του, αφού ο Αστυάνακτας πολύ σύντομα θα δολοφονηθεί και η Ανδρομάχη προτιμά τον θάνατο από αυτή την αναξιοπρεπή ζωή. Ο λόγος της είναι ιδιαιτέρως έντονος και συναισθηματικά φορτισμένος, καθώς μεταφέρει εικονοποιητικά τις κινήσεις του μικρού Αστυάνακτα, ο οποίος φαίνεται να αισθανόταν την άσχημη τύχη που τον περίμενε και προσπαθούσε να σωθεί γραπώνοντας τα πέπλα της μητέρας του. Η Ανδρομάχη επιρρίπτει ευθύνες στην Ελένη ( ), η οποία θα εμφανιστεί στο επόμενο επεισόδιο, θεωρώντας την αποκλειστικά υπεύθυνη για όλα αυτά τα δεινά. Στους τελευταίους στίχους ( ) πριν από την έξοδό της η Ανδρομάχη κάνει την ανατροπή. Μιλά έντονα και σχεδόν προκαλεί να επισπεύσουν τις διαδικασίες, εφόσον δεν μπορεί να αλλάξει την τύχη της. Ορθώνει το ανάστημά της και με σκληρά λόγια αποδέχεται τόσο τη δική της μοίρα όσο και του παιδιού της και αποχωρεί μέσα στο αμαξίδιο που την έφερε στη σκηνή με θεατρική συνέπεια πηγαίνοντας να ετοιμαστεί για τον γάμο της.69 Δεν έχει τίποτα πλέον να περιμένει και δεν μπορεί να αντιταχθεί στη μοίρα της, καθώς και η τελευταία ελπίδα της μόλις χάθηκε. Η έξοδός της θυμίζει την έξοδο της Κασσάνδρας. Οι δύο αυτές γυναίκες αποχωρούν σχεδόν ηρωικά αποδεχόμενες τη μοίρα τους και το τίμημά της δίχως ευτελείς θρήνους, αλλά με σθένος συνείδησης και μεγαλείο ψυχής, αξιοθαύμαστες για ακόμη μία φορά. Η Ανδρομάχη βαδίζει στα χνάρια της Εκάβης έχοντας χάσει και αυτή σαν μητέρα τον μοναχογιό της. Μπροστά σε μία τόσο ζοφερή μοίρα και σε μία τόση αξιοπρεπή αντιμετώπιση οι Έλληνες αρχηγοί φαντάζουν υβριστές και μικρόψυχοι. Ο Χορός συμπάσχει, καθώς όλες οι γυναίκες υπόκεινται στην ίδια μοίρα σκλαβιάς και επιρρίπτουν και αυτές τις ευθύνες στην Ελένη, της οποίας η εμφάνιση πλησιάζει ( ).70 Η Εκάβη θρηνεί για ακόμη μία φορά την τελευταία ελπίδα που είχε και τον τελευταίο βασιλικό γόνο. Έχασε σχεδόν όλα της τα παιδιά και τώρα χάνει και τον εγγονό της. Οι τελευταίοι της στίχοι αποδίδουν το μέγεθος της καταστροφής (τίνος ενδέομεν μη ου πανσυδίαι/ χω ρεϊν ολέθρου διά παντός; ). 7. Δεύτερο στάσιμο ( ) Η Εκάβη θρηνεί στους ανάπαιστους πριν το στάσιμο χτυπώντας το κεφάλι και το στήθος της, όπως ακριβώς και η Ανδρομάχη θρήνησε την Πολυξένη ( ). Ο Χορός επεκτείνει τον θρήνο της Εκάβης αφηγούμενος την πρώτη πολιορκία της Τροίας στην α' στροφή ( ) και αντιστροφή ( ), αναφερόμενος στην αρπαγή του Γανυμήδη από τον Δία στην β' στροφή ( ) και τέλος διηγούμενος τον γάμο της Ηούς με τον Τιθωνό που ένωσε την Τροία με τους θεούς στην β' 68 Dyson & Lee, 2000, Lee, 1976, Lee, 1976, 208. ~ 24 ~

28 αντιστροφή ( ). Η ένωση της Ηούς και του Τιθωνού δεν κατάφερε να σώσει την Τροία και η θεά είδε την καταστροφή της πόλης και τον αφανισμό των τειχών ( ). Τέλος, το χρυσό της άρμα που το έσερναν τέσσερα άλογα έδωσε τη θέση του στο τετράτροχο αμάξι που έσυρε τον Δούρειο Ίππο μέσα στην Τροία και έπειτα στο αμάξι των ξένων που οδηγεί την Ανδρομάχη νύφη στα καράβια των Ελλήνων, για να αποπλεύσει μαζί με τις άλλες αιχμάλωτες και τα λάφυρα για την Ελλάδα.71 Η αγάπη και η εύνοια των θεών έχει πλέον εξαφανιστεί (τά θεών δέ/ φ ίλ τρ α φρονδα Τροίαι, ). 8. Τρίτο επεισόδιο ( ) Η Εκάβη στο τρίτο επεισόδιο ( ) εκφράζει τον θυμό της απέναντι στην αλαζονεία της Ελένης και κυριεύεται από την επιθυμία της για εκδίκηση για τα όσα υπέφερε και η ίδια και η οικογένειά της παροτρύνοντας τον Μενέλαο να μην λυγίσει μπροστά στα θέλγητρά της και να την σκοτώσει, όπως ο ίδιος διατείνεται ότι θα κάνει ( ). Σταδιακά ανακτά τη δύναμη του χαρακτήρα της και αναλαμβάνει 72 η ίδια τον αντίλογο απέναντι στην Ελένη ( ). Ο Χορός ενθαρρύνει την Εκάβη πριν εκείνη ξεκινήσει τον αντίλογο προς την Ελένη καταρρίπτοντας τα επιχειρήματά της και τα υποκριτικά λόγια της, τα οποία συνοδεύονται από αντίθετες πράξεις ( ). Στους στίχους αντικρούει τα λεγόμενα της Ελένης περί των θεών ισχυριζόμενη πως καμία θεά δεν είχε να ωφεληθεί κάτι από τη διαδικασία της κρίσης και μάλιστα αρνείται πως η θεά Αφροδίτη συνόδευσε τον Πάρη στο παλάτι του Μενέλαου, καθώς αν επιθυμούσε θα μπορούσε να την μετέφερε μαζί με τις ίδιες τις Αμύκλες στην Τροία. Κατηγορεί την Ελένη πως θαμπώθηκε από την ομορφιά και τα πλούτη του Πάρη, τα οποία σε κάθε περίπτωση ήταν ανώτερα από όσα απολάμβανε στο Άργος. Στη θέα του Πάρη η Ελένη τυφλώθηκε και το μυαλό της φλογίστηκε από πάθος, το οποίο απέδωσε στη θεά Αφροδίτη, ενώ ήταν καθαρά δική της παρόρμηση. Η Ελένη άλλωστε συνήθιζε να επιρρίπτει ευθύνες σε εξωγενείς παράγοντες για αυτά τα οποία πήγαζαν από τις δικές της εσωτερικές επιθυμίες ( ). Έτσι ο Ευριπίδης προτείνει μία ψυχολογική αιτιολόγηση για την πράξη της Ελένης δια στόματος Εκάβης.73 Επίσης, δικαιολογημένα όλα τα ανόητα των θνητών αποδίδονται στην Αφροδίτη, αφού η αρχή και της λέξης Αφροδίτη και της λέξης αφροσύνη είναι κοινή και άλλωστε έτσι θα έπρεπε να είναι, εφόσον το ένα όνομα πηγάζει από το άλλο. Μάλιστα ο Lee υποστηρίζει ότι είναι μία από τις πιο έξυπνες ετυμολογήσεις του Ευριπίδη Rehm, 1994, Lee, 1976, Lee, 1976, Lee, 1976, 238. ~ 25 ~

29 Αντίδραση και αντίσταση δεν προέβαλε κατά την υποτιθέμενη απαγωγή της ( ), σε κάθε μονομαχία έπαιρνε το μέρος της τύχης και όχι της αρετής ( ), δεν επιχείρησε ποτέ να φύγει ( ) ακόμη και όταν η Εκάβη την προέτρεπε να το κάνει ( ), καθώς της ήταν αρεστές η πολυτέλεια που απολάμβανε και η προσκύνηση των βαρβάρων ( ). Τέλος, όταν ήρθε η ώρα να αντικρίσει τον Μενέλαο εμφανίστηκε κομψή και καλοντυμένη χωρίς ίχνος πένθους ή λύπης για τα όσα συνέβησαν ( ). Ολοκληρώνοντας τον λόγο της η Εκάβη προτρέπει επίμονα τον Μενέλαο να την σκοτώσει, για να φανεί ευγνώμων απέναντι στους συμμάχους του και μεγαλόπρεπος στους εχθρούς του για τα όσα υπέφεραν εξαιτίας της ( , ). Δίχως αμφιβολία η Εκάβη ανασκεύασε όλα τα επιχειρήματα της Ελένης, τα οποία στηρίζονταν σε αλαζονεία και έπαρση. Η μέχρι πρότινος βαθιά συντετριμμένη ηλικιωμένη γυναίκα απέδειξε το κύρος και τη δύναμη των λόγων της στον αγώνα λόγων με την Ελένη. Είχε μπροστά της την υπαίτια όλων των δεινών που πέρασε η οικογένεια και η πόλη της και το ισχυρότερο όπλο της για να κερδίσει την εκδίκησή της ήταν οι εύλογοι ισχυρισμοί για τα όσα συνέβησαν εντός των τειχών της Τροίας σε έναν αποκαλυπτικό λόγο. Εξαίρεται το ήθος και η αξιοπρέπειά της για μία ακόμη φορά. Αν και μία βίαιη στάση θα ήταν δικαιολογημένη μπροστά στον πόνο της καταστροφής και της απώλειας, αντιθέτως δίχως να ξεφύγει από τα όρια της ευπρέπειας όρθωσε το ανάστημά της μπροστά στην πηγή όλων των κακών και τη διέψευσε με τα πειστικά επιχειρήματά της. Η Ελένη αποχωρεί από τη σκηνή δίχως περαιτέρω δυνατότητα να υπερασπισθεί τον εαυτό της, εφόσον όλα τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε η Εκάβη είναι δύσκολο να διαψευσθούν. 9. Τρίτο στάσιμο ( ) Το τρίτο στάσιμο ( ) χωρίζεται σε α' και β' στροφή-αντιστροφή, όπου ο Χορός των Τρωαδιτισσών θρηνεί ξανά για τους νεκρούς συζύγους, τον αποχωρισμό από τα παιδιά τους και για την αιχμαλωσία που θα βιώσουν στην Ελλάδα. Ο Χορός εύχεται να μην φτάσει ποτέ η Ελένη στην Σπάρτη, η οποία κρατά στα χέρια της τους χρυσούς καθρέπτες, των παρθένων στολίδι ζηλευτό ( ). Οι Τρωαδίτισσες προφανώς συμβολικά θέλουν να δηλώσουν πως η Ελένη με τον μισητό της γάμο αφαίρεσε όλες τις ελπίδες των παρθένων Τρωαδιτισσών να κάνουν γάμο της αρεσκείας τους και αντί αυτού υπόκεινται σε αιχμαλωσία και σεξουαλική Η άποψη του Lee συμπίπτει με της Mirto, η οποία μάλιστα υποστηρίζει πως αυτό είναι το μόνο σημείο της τραγωδίας, όπου η θεά αναφέρεται με το όνομά της -άλλη αναφορά σε αυτή γίνεται με το όνομα Κύπρις (988)-, ώστε η σύνδεση με τη λέξη αφροσύνη να είναι πιθανή (interpretatio nominis). Το όνομα Αφροδίτη συλλαμβάνει τέλεια τη δυσαρμονία του ηθικού νόμου στον ισχυρισμό του αντικατοπτρισμού των αξιών που οι θνητοί δεν μπορούν να γνωρίζουν πως μοιράζονται από τους θεούς. Όποιος παραβαίνει αυτούς τους νόμους ελπίζει να βρει δικαιολογία για την προσβολή στη συμπεριφορά των κακών ανωτέρων, των θεοτήτων, για τις οποίες πολλές ανήθικες ιστορίες λέγονται, αλλά στην πραγματικότητα η φύση τους είναι απρόσιτη στην ανθρώπινη κατανόηση. Με αυτό ακριβώς τον τρόπο ενεργεί εδώ και η Ελένη επιρρίπτοντας την ευθύνη των πράξεών της στη θεά Αφροδίτη. Βλ. Mirto, υπό δημοσίευση. ~ 26 ~

30 βία με το να δεχθούν για αφέντη τους όποιον Έλληνα αρχηγό τις επιλέξει. Εύχονται λοιπόν να βουλιάξει το καράβι τους και να μην φτάσουν ποτέ στην Ελλάδα ο Μενέλαος και η Ελένη ως εκδίκηση για το ότι ούτε αυτές θα ξαναδούν ποτέ την Τροία σκορπισμένες σκλάβες στην Ελλάδα. Η τραγική ειρωνεία όμως είναι ότι παρόλο που ο ελληνικός στόλος θα βυθιστεί, όπως έχει ανακοινωθεί ήδη από τους θεούς στον πρόλογο, ο Μενέλαος και η Ελένη, η οποία ευθύνεται για τα δεινά των Τρωαδιτισσών όχι απλώς θα επιζήσουν και θα φτάσουν πίσω στη Σπάρτη, αλλά θα ζήσουν και ευτυχισμένοι Έξοδος ( ) Η τραγωδία ολοκληρώνεται με την έξοδο ( ), όπου εισέρχεται στη σκηνή ο Ταλθύβιος κρατώντας το άψυχο σώμα του Αστυάνακτα πάνω στην ασπίδα του Έκτορα, για να το παραδώσει για ταφή στην Εκάβη, καθώς το πλοίο του Νεοπτόλεμου απέπλευσε εσπευσμένα και η Ανδρομάχη δεν κατάφερε να θάψει το παιδί της. Οι αρμοδιότητες συνεπώς περνούν στην αμέσως επόμενη συγγενική γυναικεία φιγούρα, τη γιαγιά του Εκάβη, σε μία ιδιαίτερα φορτισμένη ατμόσφαιρα. Ακόμη και ο ίδιος ο Ταλθύβιος ανέλαβε την πρωτοβουλία της πλύσης του νεκρού σώματος, για να συνδράμει στοιχειωδώς στο πένθος της ή επισπεύδοντας τη διαδικασία ταφής να συντελέσει στον γρηγορότερο απόπλου για την Ελλάδα ( ). Θα μπορούσε βέβαια να συνδυάζονται, καθώς το ένα κίνητρο δεν αναιρεί το άλλο. Τώρα η Εκάβη καλείται να θάψει τον εγγονό της, την τελευταία της ελπίδα, εφόσον η Ανδρομάχη δεν πρόλαβε και της άφησε την ασπίδα του Έκτορα για την ταφή του Αστυάνακτα, γιατί απεχθάνεται η ασπίδα να βρίσκεται στον θάλαμο που κοιμάται με τον Νεοπτόλεμο (1139). Προτίμησε η ασπίδα του πατέρα του να είναι ο τάφος του γιου τους παρά ένα κέδρινο φέρετρο και πέτρινο μνήμα ( ). Αξίζει να σημειωθεί πως η Ανδρομάχη ζήτησε από την Εκάβη να κάνει ό,τι έκανε και εκείνη για την Πολυξένη. Δυο γυναίκες που συνδέονται μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς πεθεράς και νύφης αναλαμβάνουν τα της ταφής η μία για το παιδί της άλλης λόγω συγκυριών που δεν επέτρεψαν στην κάθε μητέρα να το κάνει η ίδια για το παιδί της. Η Ανδρομάχη στο δεύτερο επεισόδιο αναγγέλλει στην Εκάβη τη θυσία της Πολυξένης ( ) και την πληροφορεί πως τη σκέπασε με πέπλα και τη θρήνησε ( ) ως η πιο κοντινή γυναίκα συγγενής της. Φυσικά η Πολυξένη δεν τάφηκε ούτε από την Ανδρομάχη ούτε από τους Έλληνες. Αυτές οι πράξεις εμπίπτουν στα εθιμοτυπικά της ταφής και στις επικήδειες τιμές προς τον νεκρό και όπως τα έφερε εις πέρας η Ανδρομάχη έτσι θα τα πράξει και η Εκάβη.76 Μάλιστα η Εκάβη μέσα από τον θρήνο της για τον Αστυάνακτα θρηνεί και τον γιο της Έκτορα, αλλά και την κόρη της Πολυξένη, αφού όταν πληροφορήθηκε τον θάνατό της δεν την θρήνησε. Επιπλέον η Εκάβη είχε πιο στενό δεσμό με τον νεκρό Αστυάνακτα από ό,τι 75 Rehm, 1994, Dyson & Lee, 2000, 19, 22, 24. ~ 27 ~

31 η Ανδρομάχη με την Πολυξένη. Ο Αστυάνακτας ήταν για την Εκάβη ο εγγονός της, ο τελευταίος αρσενικός γόνος της βασιλικής οικογένειας και η τελευταία της ελπίδα και η Εκάβη συνειδητοποιεί πως τα έχασε όλα αυτά. Ο λόγος της Εκάβης ( ) εμπεριέχει θρήνο και ένα δριμύ κατηγορώ προς τους Έλληνες που σκότωσαν ένα παιδί ( ). Στη συνέχεια στρέφεται προς τον ίδιο τον νεκρό Αστυάνακτα θρηνώντας για τις χαρές που δεν πρόλαβε σαν νεαρός να ζήσει και για την ειρωνεία της τύχης του να σκοτωθεί, καθώς οι Έλληνες τον έριξαν από τα τείχη, που κανονικά θα τον προστάτευαν ( ).77 Στους στίχους περιγράφεται σύντομα η κατάσταση του βασανισμένου κορμιού του μικρού Αστυάνακτα που φέρει κακώσεις από το πέσιμο παρότι ο Ταλθύβιος το έπλυνε, ένα ταλαιπωρημένο και κακοποιημένο παιδικό κορμάκι που άλλοτε δεχόταν τα φιλιά της μητέρας του και τα χεράκια του μοιάζουν με τα χέρια του πατέρα του.78 Η περιγραφή ανακαλεί την Ανδρομάχη και τον Έκτορα ως γονείς, και κάνει εναργέστερη την αίσθηση του πρόσφατου αποχωρισμού από το παιδί τους. Στη συνέχεια η Εκάβη επαναφέρει στο μυαλό της τις ευτυχισμένες στιγμές που τον φρόντιζε και εκείνος της υποσχόταν πως πλεξούδες από τα μαλλιά του θα της εναπόθετε στον τάφο της, ενώ εκείνη τώρα φροντίζει το άψυχο σώμα του σε μία αντιστροφή της φύσης των πραγμάτων ( ). Βέβαια αντιπαραβάλλοντας την εικόνα του μικρού Αστυάνακτα στο δεύτερο επεισόδιο που γαντζώνεται από τα πέπλα της Ανδρομάχης είναι εύλογο πως δεν είναι ηλικιακά σε θέση να πει τα παραπάνω λόγια στην Εκάβη και να της υποσχεθεί κάτι τέτοιο για τον δικό της θάνατο. Προφανώς η Εκάβη μέσα στον θρήνο της φαντάζεται τον Αστυάνακτα σε μεγαλύτερη ηλικία να λέει αυτά τα λόγια. Βεβαίως είναι ιδιαιτέρως αποτρόπαιο το να θάβει ο πρόγονος τον απόγονο. Είναι ενάντια στην ίδια τη φύση συνεπώς η Εκάβη μέσα από τα λόγια της εκφράζει αυτό που πιστεύει μα και αυτό το οποίο θα ήταν φυσιολογικό να συμβεί. Δυστυχώς αυτό που συμβαίνει τώρα είναι ακατάληπτο και αφύσικο. Αξίζει να σημειωθεί πως η προσφώνηση ώ μητερ (1182) δεν ανήκει στον Έκτορα σε νεαρή ηλικία. Το σημείο αυτό διευκρινίζεται για να μην δημιουργηθεί σύγχυση με την αναφορά που κάνει η Εκάβη λίγους στίχους πριν για το πόσο μοιάζουν τα μικρά χεράκια του Αστυάνακτα με του Έκτορα. Η Εκάβη έχει ξεκάθαρη εικόνα για τον νεκρό εγγονό της χωρίς να τον ταυτίζει με τον πατέρα του, όταν ήταν στην ηλικία του. Η προσφώνηση αυτή άλλωστε ταιριάζει και σε γιαγιά χωρίς να δημιουργεί κάποια παρερμηνεία.79 Στη συνέχεια η Εκάβη εναποθέτει το νεκρό σώμα του Αστυάνακτα στη ασπίδα του Έκτορα λέγοντας πως αφού δεν κατάφερε να πάρει πατρική κληρονομιά θα έχει για τάφο του την ασπίδα του πατέρα του. Έτσι δηλώνεται ρητά πως ο Αστυάνακτας πέθαινε στο όνομα του Έκτορα λόγω της ευγενικής καταγωγής του, όπως ανέφερε και η Ανδρομάχη στο δεύτερο επεισόδιο ( ), καθώς αποτελούσε 77 Lee, 1976, Lee, 1976, Dyson & Lee, 2000, 23, 24. ~ 28 ~

32 μελλοντική απειλή για επανίδρυση της Τροίας. Θάφτηκε σε μία ασπίδα που δεν κατάφερε να τον προστατεύσει και θανατώθηκε από τα τείχη που χτίστηκαν για να τον προστατεύσουν. Ο θάνατος του μικρού Αστυάνακτα σηματοδοτεί το τέλος για ό,τι αυτή η ασπίδα και αυτά τα τείχη δημιουργήθηκαν, για να προστατεύσουν. Εάν λοιπόν η ασπίδα αυτού του εξαίρετου υπερασπιστή και τα τείχη αυτής της πόλης απέτυχαν να φέρουν εις πέρας την αποστολή τους, τότε όλη η κοινότητα, την οποία προστάτευαν, οδεύει προς τον αφανισμό. Κατά κάποιο τρόπο αυτό το παιδί αντιπροσωπεύει όλα τα παιδιά τη Τροίας και το μέλλον της πόλης χάνεται μαζί του. Η σύλληψη του Ευριπίδη για την ταφή του μικρού Αστυάνακτα στην ασπίδα αποτελεί μία από τις ευφυέστερες ιδέες του.80 Καθώς η Εκάβη εναποθέτει το παιδί πάνω στην ασπίδα προσέχει τα σημάδια του ιδρώτα που ο Έκτορας άφησε πάνω της και μαζί με τον εγγονό της θρηνεί και τον 81 γιο της ( ). Εφόσον το σώμα του νεκρού Αστυάνακτα είχε πλυθεί από τον Ταλθύβιο ακολουθεί το τελετουργικό, όπου ντύνουν και θρηνούν τον νεκρό Αστυάνακτα, όπως ακριβώς έπραξε και η Ανδρομάχη για την Πολυξένη. Αυτό εννοούσε η Κασσάνδρα στον λόγο της, όταν είπε πως οι Τρώες είχαν την τύχη να 82 μπορούν να τιμηθούν ως νεκροί από τις οικογένειές τους ( ). Αυτή η επικήδεια τελετουργία είναι η τελευταία πράξη που συμβαίνει στη Τροία. Η Εκάβη για ακόμη μία φορά ολοκληρώνει τον λόγο της αναφερόμενη στο ευμετάβλητο της τύχης, που οι θεατές συσχετίζουν με την καταστροφή των Ελλήνων, οι οποίοι έφθασαν στο αποκορύφωμα της ύβρεως με τη δολοφονία του μικρού Αστυάνακτα ( ).83 Κατά τη διάρκεια του θρήνου της η Εκάβη απαριθμεί τα όσα ο Αστυάνακτας δεν πρόλαβε να ζήσει και αναφέρεται υποτιμητικά στην Ελένη, την οποία θεωρεί υπεύθυνη όλης αυτής της καταστροφής και εμμέσως πλην σαφώς και του θανάτου του Αστυάνακτα ( ). Συνεχίζει αναφερόμενη στον γάμο που ο Αστυάνακτας δεν πρόλαβε να κάνει στολίζοντάς τον με φρυγικά στολίδια ( ). Αναφέρεται και στην ασπίδα του Έκτορα που τόσες τιμές γνώρισε και παρότι σαν αντικείμενο δεν πεθαίνει θα ταφεί μαζί με τον Αστυάνακτα ( ). Κλείνει αυτόν της τον λόγο αναφερόμενη στον Οδυσσέα, τον κύριο υπεύθυνο της δολοφονίας του Αστυάνακτα και πιο μισητό εχθρό της ( ). Έπειτα αναφέρεται στις πληγές που φέρει το νεκρό σώμα του Αστυάνακτα και πλέον αφήνει το νεκρό παιδί στη προστασία του πατέρα του στον κάτω κόσμο ( ). Τέλος, το τελετουργικό ολοκληρώνεται με την έξοδο της ασπίδας και του Αστυάνακτα από τη σκηνή, για να πραγματοποιηθεί 84 η ταφή του (1246). Μαζί με την Εκάβη ανάμεσα στα λόγια της θρηνούσε και ο 80 Dyson & Lee, 2000, Lee, 1976, Kyriakou, 2008, Lee, 1976, Dyson & Lee, 2000, ~ 29 ~

33 Χορός των Τρωαδιτισσών ( , , , , ). Μετά την ολοκλήρωση της ταφής του Αστυάνακτα ( ) δεν έχει απομείνει τίποτα άλλο στην Εκάβη παρά την ώρα που αποχαιρετά την Τροία να πέσει στις φλόγες της και να καεί, να μείνει για πάντα εκεί ( ). Έχει φτάσει στο έσχατο σημείο των ανθρωπίνων αντοχών της δεν έχει πλέον να περιμένει και να ελπίζει τίποτα. Όλα τα έχασε, όλους τους έθαψε και όσους δεν έθαψε τους αποχωρίστηκε. Δεν έχει πλέον κάποιο νόημα η ζωή της και προτιμά να καεί μαζί με την πόλη που αγάπησε και έζησε σε αυτήν τις ωραιότερες μέρες της παρά να ανεχτεί τον ζυγό της δουλείας στο σπίτι του Οδυσσέα. Η τραγωδία κλείνει με έναν κομμό ανάμεσα στην Εκάβη και στον Χορό των Τρωαδιτισσών, που αποχαιρετούν τη φλεγόμενη Τροία και θρηνώντας για τη δουλεία που τις περιμένει σε μία εντυπωσιακή και ιδιαιτέρως φορτισμένη συναισθηματικά σκηνή ( ).85 Το έργο δραματοποιεί τον ολοσχερή αφανισμό της Τροίας ως την τελευταία συμβολική καταστροφή ενός πολέμου με πολλές απώλειες και αιχμαλωσίες. Οι γυναικείες παρουσίες που ξεχώρισαν, η Εκάβη, η Κασσάνδρα, η Πολυξένη, η Ανδρομάχη και οι Τρωαδίτισσες ήταν προσωπικότητες που μπροστά στην καταστροφή και την απώλεια απέδειξαν πως όσο ακόμη τους ήταν γραφτό να ζήσουν θα το έκαναν με αξιοπρέπεια και ήθος αποδεικνύοντας έτσι το μεγαλείο ψυχής τους και την αστείρευτη δύναμή τους. 11. Συμπεράσματα Οι γυναικείες φιγούρες που παρουσιάστηκαν σε αυτή την τραγωδία είναι μεταξύ τους τόσο διαφορετικές μα και τόσο όμοιες. Βιώνουν όλες την καταστροφή, την απώλεια, τον θάνατο, τον θρήνο και οι περισσότερες είναι θύματα σεξουαλικής βίας. Η καθεμία με τον δικό της μοναδικό τρόπο υπομένει και αντιμετωπίζει τη δυστυχία αυτή, την αιχμαλωσία και τον επικείμενο ξεριζωμό. Η Κασσάνδρα μία παρθένος ιέρεια του Απόλλωνα υφίσταται βία από τον Αίαντα τον Λοκρό, ο οποίος την αποσπά από το άγαλμα της θεάς Αθηνάς (70) και στη συνέχεια ο ίδιος ο Αγαμέμνονας την επιλέγει ως εκλεκτό του δώρο με τον οποίο δια της βίας θα εξαναγκασθεί να κοιμηθεί (44) και να τον ακολουθήσει στις Μυκήνες. Με αυτόν τον τρόπο ο Αγαμέμνονας παρουσιάζεται σαν δεύτερος Αίαντας ( ).86 Η υπόσταση της Κασσάνδρας παραβιάζεται πλήρως, καθώς καταπατάται τόσο η γυναικεία της φύση, η παρθενία της όσο και η ιδιότητά της ως ιέρεια. Η Κασσάνδρα μέσω της μαντικής της ικανότητας γνωρίζει την επικείμενη καταστροφή των Ελλήνων μόνο εκείνη μετά τους θεούς, αλλά και πάλι δεν γίνεται πιστευτή. Είναι όμως η μόνη που διακρίνεται από μία ιδιάζουσα αισιοδοξία που την εκφράζει με ιδιόμορφο και ακατάληπτο για τους πολλούς τρόπο και την οποία διοχετεύει μέσα 85 Lee, 1976, Rehm, 1994, 135. ~ 30 ~

34 από τον θάνατο. Δεν δείχνει να τον φοβάται, αντιθέτως τον νιώθει σαν πέρασμα σε κάτι άλλο πιο λυτρωτικό, όπου θα βρεθεί ξανά με τους αγαπημένους της νεκρούς. Η Κασσάνδρα γνωρίζει πως δεν μπορεί να αποφύγει τη μοίρα της και να πράξει διαφορετικά από ό,τι της έχει οριστεί. Έτσι θα μεταφέρει τον κύκλο αίματος και εκδίκησης από την Τροία στην Ελλάδα. Αντιλαμβάνεται λοιπόν αυτή της την αποστολή ως μία μορφή εκδίκησης για τα δεινά της Τροίας και της οικογένειάς της και λύτρωσης για την ίδια. Φαντασιώνεται μία εκδοχή που είναι και για την ίδια βολική και πρόσφορη, ώστε να αποκτήσει ένα νόημα ο επικείμενος θάνατός της. Θα θυσιαστεί ως ιέρεια του Απόλλωνα, αλλά μέσα από τον θάνατό της θα λάβει τη χαρά και την απόλαυση ότι θανάτωσε πριν θανατωθεί, ότι έτσι κατάφερε να εκδικηθεί. Η αποστολή της περιορίζεται αυστηρά στο πρόσωπο του Αγαμέμνονα και του οίκου των Ατρειδών και όχι στο σύνολο του ελληνικού στόλου, για τον οποίο ο Ποσειδώνας και η θεά Αθηνά έχουν αποφασίσει διαφορετικά. Ωστόσο ακόμη και ο θάνατος ενός Έλληνα και ειδικά του αρχηγού των Ελλήνων της είναι αρκετός. Η Κασσάνδρα θα γίνει μία νύφη του θανάτου που θα ενωθεί με τα δεσμά του γάμου με τον Αγαμέμνονα στον Άδη. Ο υμέναιος που τραγουδά κατά την είσοδό της είναι επί της ουσίας ένας θρήνος για έναν γάμο που θα οδηγήσει σε θάνατο, για αυτό αναφέρει πως θα είναι και χειρότερος από τον γάμο της Ελένης ( ). Οι δάδες που κρατά μοιάζουν με τις φλόγες που θα κάψουν την Τροία στην έξοδο της τραγωδίας. Όλα οδηγούν στον θάνατο, τον οποίο όμως δεν φοβάται. Τον θεωρεί πέρασμα και λύτρωση, δικαίωση για τους ζωντανούς και σεβασμό και ανάπαυση για τους νεκρούς. Αναμένει τη στιγμή όπου στον Άδη θα βρεθεί ξανά με τον πατέρα και τους αδερφούς της γνωρίζοντας πως με τον τρόπο της κατάφερε να τιμωρήσει τους υπεύθυνους αυτής της τραγωδίας. Για την Κασσάνδρα ο θάνατος είναι η μετάβαση σε κάτι άλλο, μία συνέχεια της ζωής. Με αυτό τον παράδοξο τρόπο εξωτερικεύει μία συγκεκαλυμμένη μορφή προστασίας προς τους δικούς της νεκρούς, μία υψηλή αίσθηση του θεσμού της οικογένειας και μία αξίωση για δικαίωση. Παρότι αποτελεί φιγούρα ασυνήθιστη και εκκεντρική είναι μία παρουσία έντονη και μοναδική. Το σθένος της είναι ισχυρό και η παρουσία της χαρακτηρίζεται από αντρικά στοιχεία. Δεν κατατάσσεται στην κατηγορία της παραδοσιακής γυναικείας φιγούρας, συζύγου και μητέρας και η μαχητικότητά της μπορεί να παραλληλιστεί με Αμαζόνας. Όπως φαίνεται, ο ποιητής πιθανότατα στόχευε στο να κερδίσει η Κασσάνδρα τον θαυμασμό των θεατών. Η επόμενη γυναικεία φιγούρα που παρουσιάζεται στο δεύτερο επεισόδιο, η Ανδρομάχη αντιπροσωπεύει το ακριβώς αντίθετο από την Κασσάνδρα, το πρότυπο της συζύγου και μητέρας. Στους δύο της λόγους μοιράζει την κάθε της ιδιότητα υποστηρίζοντας και τις δύο έντονα. Η απώλεια του Έκτορα ήταν για αυτήν καταλυτικό γεγονός, έπειτα από την οποία δεν τρέφει καμία ελπίδα για το μέλλον της και μακαρίζει την Πολυξένη, η οποία πέθανε αξιοπρεπώς γλιτώνοντας την αιχμαλωσία. Για την ίδια φαντάζει αδύνατο να ακολουθήσει και να γίνει σύζυγος κάποιου άλλου άνδρα και ειδικά του εχθρού. Το ποιόν της και η αξιοπρέπειά της ξετυλίγεται με ιδιαίτερο τρόπο, καθώς παραμένει πιστή στον Έκτορα και μετά τον ~ 31 ~

35 θάνατό του. Αποζητά ως έσχατη λύση τον θάνατο, όχι σαν συνέχεια, αλλά ως μία κατάσταση πιο καλοδεχούμενη από την αιχμαλωσία, η οποία θα την προστάτευε από το να υποστεί τη σεξουαλική βία από ένα νέο σύντροφο. Η Ανδρομάχη δίνει και αυτή με τη στάση της τη διάσταση της νύφης θανάτου. Οι Τρωαδίτισσες συνδέονται έντονα με έναν γάμο-θάνατο ή έναν θάνατο ως συνέχεια του γάμου τους. Άλλωστε ο επικείμενος γάμος της Ανδρομάχης με τον Νεοπτόλεμο θα ισοδυναμεί για αυτήν με θάνατο, τον οποίο θα βιώνει ως ζωντανή νεκρή μακριά από τον Έκτορα και όπως αποδείχτηκε στην πορεία μακριά και από τον γιο τους. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί πως η Ανδρομάχη δεν προβάλλει πιο έντονα την ιδιότητά της ως σύζυγος σε σχέση με την ιδιότητά της ως μητέρα κατά την προσωπική μου γνώμη. Ένα παιδί ακολουθεί πάντα την μητέρα του επομένως για εκείνη θεωρούταν δεδομένο πως ο μικρός Αστυάνακτας θα ήταν μαζί της στην αιχμαλωσία, άλλωστε η αντίδρασή της στα λόγια του Ταλθύβιου είναι έντονη και μόνο στην ερώτηση που του απευθύνει, αν θα έχει άλλον αφέντη από εκείνη. Την υπόθεσή μου αυτή θεωρώ πως επιβεβαιώνει ο δεύτερος λόγος της Ανδρομάχης, όπου εικονοποιητικά αποδίδεται ο πόνος της ίδιας, αλλά και η αντίδραση του μικρού Αστυάνακτα που δεν θέλει να αποσπασθεί από τον κόρφο της μητέρας του. Η έλλειψη της παρουσίας του Έκτορα αντικατοπτρίζεται και στον επικείμενο θάνατο του παιδιού δίνοντας την αίσθηση πως έλκει κοντά του στον Άδη τους αγαπημένους του. Δικαιολογημένα συνεπώς η Ανδρομάχη θεωρεί τον θάνατο ως διέξοδο από μία αναξιοπρεπή αιχμαλωσία. Παρά τον διαφορετικό τρόπο που προσεγγίζει η Κασσάνδρα και η Ανδρομάχη τον θάνατο για διαφορετικούς λόγους και με διαφορετικούς σκοπούς προσπαθούν να πείσουν τους γύρω τους ότι ο θάνατος είναι καλύτερη λύση από την αιχμαλωσία που τις περιμένει. Τόσο για την Κασσάνδρα και την Ανδρομάχη όσο και για όλες τις νεαρές παρθένες Τρωαδίτισσες ελλοχεύει ο κίνδυνος της σεξουαλικής βίας. Οι Έλληνες τις θεωρούν κτήμα τους και λάφυρα πολέμου εξουσιάζοντάς τες και εξαναγκάζοντάς τες να κοιμηθούν μαζί τους, πράγμα δυσάρεστο τόσο για την Κασσάνδρα, ορκισμένη παρθένα και ιέρεια του Απόλλωνα όσο και για την Ανδρομάχη, αφοσιωμένη σύζυγο του Έκτορα, καθώς και για όλες τις παρθένες που δεν ήταν σε θέση να επιλέξουν για τον γάμο τους, αλλά μόνο να υποταχθούν. Με αυτό τον τρόπο παρουσιάζεται η υποταγή του θηλυκού στο αρσενικό συνδυαστικά με την τραχύτητα και τη βαρβαρότητα της πολεμικής και εξουσιαστικής επιβολής του νικητή προς τον ηττημένο. Η φύση των γυναικών αυτών προσβάλλεται διπλά, καθώς καταπατάται ταυτοχρόνως και η γυναικεία μα και η ανθρώπινή τους υπόσταση. Αξίζει να σημειωθεί πως χρησιμοποιείται η λέξη λ έκ τρ α ( ), για να υποδηλωθεί η ένωση του ανδρός και της γυναίκας χωρίς ωστόσο να προσδιορίζεται η ακριβής φύση της μεταξύ τους σχέσης. Αυτή η σύγχυση ως προς τα είδη των δυνατών σχέσεων μεταξύ των Ελλήνων και των Τρωαδιτισσών φαίνεται στην περίπτωση και της Κασσάνδρα και της Ανδρομάχης. Στον στίχο 660 η Ανδρομάχη αποκαλεί τον εαυτό της δάμαρ, δηλαδή σύζυγο του Νεοπτόλεμου. Η περίπτωση όμως της Κασσάνδρα είναι διαφορετική, όπως ~ 32 ~

36 φαίνεται και από την ανακοίνωση του Ταλθύβιου στην Εκάβη στον στίχο 252 (ουκ, α λ λ ά λέκτρω ν σκότια νυμφευτήρια) και από τα λόγια του Ποσειδώνα στον πρόλογο στον στίχο 44 (γα μεϊ βιαίως σκότιον Α γαμέμνω ν λέχος). Η σχέση της με τον Αγαμέμνονα προορίζεται μόνο για σεξουαλική ένωση, εφόσον άλλωστε ο Αγαμέμνονας είχε ήδη ως νόμιμη σύζυγό του την Κλυταιμήστρα. Παρόλα αυτά όμως ακόμα και μία τέτοια ένωση περιγράφεται με ορολογία γάμου, επομένως και οι δύο Τρωαδίτισσες βλέπουν τη σχέση που προκύπτει σαν γάμο παρότι διαφορετικής μορφής για την καθεμία. Για αυτό η Κασσάνδρα κατά την είσοδό της τραγουδά υμέναιο και αναφέρει και στον στίχο 357 πως ο γάμος ο δικός της θα είναι πιο καταστροφικός από της Ελένης. Η έννοια του γάμου χρησιμοποιείται με την έννοια της ένωσης.87 Στον αντίποδα βρίσκεται η Εκάβη και οι μεγαλύτερες ηλικιακά Τρωαδίτισσες, οι οποίες προορίζονται για σκλάβες και υπηρέτριες και βιώνουν το πένθος ως απειλή και όχι τη σεξουαλική βία. Η Εκάβη πρώην βασίλισσα της Τροίας, μεγάλη ηλικιακά και έχοντας ζήσει μία ευτυχισμένη ζωή τώρα είναι σκλάβα και μάλιστα του πολυμήχανου Οδυσσέα, χήρα, έχει χάσει τα περισσότερα από τα παιδιά της και όσα ζουν είναι αιχμάλωτα. Τελευταίο θρήνησε και τον εγγονό της που ήταν η μόνη της πλέον ελπίδα και βιώνει τη μία απώλεια μετά την άλλη. Παρόλα αυτά ελάχιστες στιγμές λυγίζει και με ιδιαίτερο σθένος ηγείται των Τρωαδιτισσών γυναικών και προσπαθεί να διαχειριστεί την κατάσταση. Δείχνει υπομονετική απέναντι στην Κασσάνδρα και στα όσα αποκαλύπτει προσπαθώντας να την προστατεύσει, παραμερίζει τον θρήνο της για την Πολυξένη προκειμένου να παρηγορήσει την Ανδρομάχη, προσπαθεί να τη νουθετήσει και να την πείσει πως όσο ζει κάποιος τόσο υπάρχει ελπίδα και τίποτα δεν καλυτερεύει με τον θάνατο. Υπομένει αγόγγυστα κάθε απώλεια και κακοτυχία και προσπαθεί να αντλήσει δύναμη. Κρατά τα προσχήματα στον αγώνα λόγων της με την Ελένη και παρότι τη θεωρεί πηγή όλων των κακών δεν χάνει λεπτό την αυτοκυριαρχία της και την αξιοπρέπειά της και μιλά με απολύτως λογικά επιχειρήματα. Αντέχει μέχρι και την τελευταία στιγμή για την ταφή και θρηνεί τον εγγονό της βλέποντας και την τελευταία της ελπίδα να σβήνει. Το τελετουργικό της ταφής του Αστυάνακτα είναι μία από τις πιο εντυπωσιακές σκηνές στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Η Εκάβη έχει πλήρη επίγνωση της καταστροφής και της απώλειας που βιώνει, έχει εξουθενωθεί τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά και φοβάται την αιχμάλωτη ζωή που την περιμένει. Παρόλα αυτά με καθαρό μυαλό και με κουράγιο αντιμετωπίζει την πραγματικότητα χωρίς να κρύβεται πίσω από ψευδαισθήσεις και αυταπάτες. Στην έξοδο και λίγο πριν το ταξίδι της αιχμαλωσίας εκφράζει την επιθυμία της να μείνει να καεί μαζί με την πόλη της από το να οδηγηθεί στην Ελλάδα σκλάβα του Οδυσσέα. Η Εκάβη παραμένει μία ηρωίδα που δεν σταμάτησε λεπτό να μάχεται και να στηρίζει με τον τρόπο της όλες τις Τρωαδίτισσες Croally, 1994, Mead, 1939, 103, 106, 107, 109. ~ 33 ~

37 Στην ίδια μοίρα βρίσκονται και όλες οι αφανείς και ανώνυμες Τρωαδίτισσες, γυναίκες χήρες και παρθένες που ετοιμάζονται να ακολουθήσουν τον δρόμο της σκλαβιάς. Είναι ανήμπορες να δραστηριοποιηθούν περαιτέρω και το να προσπαθήσουν να ξεφύγουν είναι παντελώς μάταιο. Μπορούν να χτυπούν τα στήθη τους, να ξεριζώνουν τα μαλλιά τους και να θρηνούν. Για τέτοιες δράσεις έχουν δικαιοδοσία ( ). Μπορούν να βοηθούν η μία την άλλη, όπως η Ανδρομάχη περιποιήθηκε το πτώμα της Πολυξένης και η Εκάβη έκανε το ίδιο για τον μικρό Αστυάνακτα, αλλά όπως ανέφερε και ο Ταλθύβιος είναι εντελώς αβοήθητες και αδύναμες (728) και ακόμη και η αυτοκτονία θα ήταν δύσκολη ( ). Κάτω από αυτές τις συνθήκες η γλώσσα ήταν για αυτές το πιο σημαντικό μέσο αυτοπροστασίας. Ήταν επίσης ένας τρόπος να βοηθούν η μία την άλλη με σκοπό την παραίνεση και τη συμβουλή, όπως έκανε και η Εκάβη καταπνίγοντας τον θρήνο της για την Πολυξένη προκειμένου να συμβουλεύσει και να συνδράμει την Ανδρομάχη. Αδύναμες να διαφοροποιήσουν τη μοίρα τους στρέφονται στη γλώσσα, για να καταφέρουν να ερμηνεύσουν την κατάστασή τους. Η γλώσσα προσλαμβάνει πολλές μορφές για αυτές και τις βοηθά να δουν τα πράγματα κάθε φορά από διαφορετικό πρίσμα: θρηνωδία, υμέναιος, έπαινος, εξύβριση, κατάρα, προσευχή. Ακόμα και στον αγώνα λόγων η γλώσσα παίρνει τέτοια μορφή, ώστε οι αδύναμοι να μπορούν να υπερασπισθούν τον εαυτό τους με το μόνο μέσο που διαθέτουν και να επιτεθούν λεκτικά σε αυτούς που θεωρούν υπαίτιους της κατάστασής τους, όπως συνέβη με τον αγώνα λόγων της Εκάβης και της Ελένης. Όπως εύστοχα αναφέρει η Gregory: They have brought with them from the past the resources to endure their new destiny; each maintains herself through eloquence and intelligence, and transcends the self by offering encouragement to others. Whatever his conclusions about divine justice, in Troades Euripides celebrates the uniquely human ability to endow past and present 89 with an order mirrored and created through language. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί πως το μεγαλύτερο μέρος της τραγωδίας διέπεται από θρήνο. Η Suter παρουσιάζει στο άρθρο της τους θρήνους στις Τρωάδες, όπως τους διαχώρισε η Wright: το πρώτο στάσιμο ( , 582), όπου θρηνείται η Τροία, στο δεύτερο επεισόδιο ο θρήνος της Ανδρομάχης και της Εκάβης για τον Έκτορα ( ) και της Ανδρομάχης για τον Αστυάνακτα ( ), στην έξοδο, της Εκάβης για τον Αστυάνακτα ( ), της Εκάβης και του Χορού μαζί πάλι για τον Αστυάνακτα ( ) και τέλος τον θρήνο για την καταστροφή της Τροίας ( ).90 Καμία άλλη τραγωδία δεν εμπεριέχει τόσους πολλούς θρήνους. Έτσι εξηγείται και η έλλειψη περιπέτειας που χαρακτηρίζει την τραγωδία. Όλο το έργο είναι ένας θρήνος και οι θρήνοι δεν χαρακτηρίζονται από περιπέτεια. Οι Τρωαδίτισσες μέσα από τον θρήνο, την απώλεια και την καταστροφή που βιώνουν παραμένουν ίσως οι πιο αξιοπρεπείς φιγούρες στην αρχαία ελληνική τραγωδία παρότι δεν είναι καν Ελληνίδες. Το ήθος, το ποιόν, η ευπρέπεια, η πίστη, η 89 Gregory, 1986, 2, 3, Suter, 2003, 3, 5, 18. ~ 34 ~

38 συνεργασία, το θάρρος και η ευγένειά τους είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα που τις καταξιώνουν στη συνείδηση του θεατή και αναγνώστη. Οι Τρωάδες είναι μία τραγωδία που παρά το σκληρό περίβλημα του πολέμου και της βίας χαρακτηρίζεται από ένα βαθιά ηθικό και κοινωνικά ευαισθητοποιημένο μήνυμα που εξυψώνεται και εκφράζεται μέσα από αυτές τις αγέρωχες, αν και πολλαπλώς και αδίκως ταλαιπωρημένες γυναικείες φυσιογνωμίες. ~ 35 ~

39 Εκάβη Ευριπίδη

40 Εκάβη 1) Εισαγωγή Η Εκάβη παραστάθηκε στα μεγάλα Διονύσια χωρίς να έχουν διασωθεί περαιτέρω πληροφορίες στην υπόθεση του έργου για την τριλογία στην οποία ανήκε ή για τη θέση που κατέλαβε ο Ευριπίδης στον διαγωνισμό.91 Η τραγωδία χρονολογείται στο β' μισό της δεκαετίας του 420 π.χ. και έτσι μπορεί να συσχετισθεί το περιεχόμενό της με το θέμα της συνέπειας της δημόσιας πολιτικής, το οποίο είχε τεθεί στην αθηναϊκή συνέλευση σχετικά με τη στάση που κράτησε η αθηναϊκή συμμαχία απέναντι στα γεγονότα της Μυτιλήνης το 427 π.χ., τα οποία συνέβησαν κατά τον Αρχιδάμειο πόλεμο, την πρώτη φάση του Πελοποννησιακού πολέμου. 92 Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη Συνοδινού terminus ante quem για τη σύνθεση του έργου θεωρείται το 423 π.χ., έτος σύνθεσης των Νεφελών, καθώς ορισμένοι στίχοι της Εκάβης παρωδούνται σε αυτή την κωμωδία.93 Συσχετίζοντας τις ιστορικές κάθε φορά εξελίξεις με το έργο του ο Ευριπίδης δεν έμενε αμέτοχος στα κοινωνικοπολιτικά δρώμενα της εποχής του. Παρότι η Εκάβη προηγείται χρονολογικά, στην παρούσα εργασία έπεται, καθώς ο δραματικός χρόνος του έργου είναι μεταξύ της αναχώρησης του ελληνικού στόλου από την Τροία και του τελικού απόπλου για την Ελλάδα περιγράφοντας τα όσα μεσολάβησαν.94 Στην Εκάβη παρατηρείται μία βασική διαφοροποίηση σε σχέση με τις Τρωάδες, καθώς ο Αχιλλέας είχε θαφτεί στην Τροία και η θυσία της Πολυξένης είχε ήδη συντελεστεί πριν τον απόπλου των Ελλήνων. Σε αυτή την τραγωδία ο Ευριπίδης διαφοροποιεί τα δεδομένα δίνοντας μία άλλη εκδοχή του μύθου. Οι Έλληνες αποβιβάζονται αναγκαστικά στη θρακική χερσόνησο, καθώς εμφανίζεται το φάντασμα του Αχιλλέα και ζητά να θυσιαστεί η Πολυξένη στον τάφο του95 για να εξευμενιστεί.96 Με την επιλογή αυτή παρουσιάζεται η Πολυξένη, η μόνη γυναίκα της βασιλικής οικογένειας της Τροίας που δεν εμφανίζεται στις Τρωάδες. Επιπλέον, με την παραμονή στη θρακική χερσόνησο υπάρχει ο απαραίτητος χρόνος, ώστε να αποκαλυφθεί η δολοφονία του Πολύδωρου, να πραγματοποιηθεί η τιμωρία του 91 Gregory, 1999, xii. 92 Gregory, 1999, xiv. 93 Συνοδινού, 2005 Α', Gregory, 1999, xvii. 95 Αυτή την πληροφορία δίνει στους θεατές ο Πολύδωρος (37-41) στον πρόλογο της τραγωδίας. Στη συνέχεια θα σχολιασθεί το πραγματικό αίτημα του Αχιλλέα και πώς συνδέεται με αυτό η θυσία της Πολυξένης. 96 Η Πολυξένη έχει μετατραπεί από ένα παθητικό θύμα σε έναν ηρωικό χαρακτήρα από μόνη της. Παρουσιάζει συγγενή χαρακτηριστικά και με άλλες Ευριπίδειες ηρωίδες, όπως η Μακαρία στους Ηρακλείδες, η Ευάδνη στις Ικέτισσες και η Ιφιγένεια στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι, οι οποίες αποδέχτηκαν πρόωρους και βίαιους θανάτους με την ευγένεια που άρμοζε στην καταγωγή και στο ήθος τους. Βλ. Conacher, 1967, 150. ~ 37 ~

41 Πολυμήστορα και να δοθεί προφητεία σχετικά με το τέλος της Εκάβης, της 97 Κασσάνδρας και του Αγαμέμνονα. Αναφορές τόσο στο φάντασμα του Αχιλλέα όσο και στη θυσία της Πολυξένης απαντούν στην επική και λυρική παράδοση πριν από την αρχαία ελληνική τραγωδία. Αυτά τα δύο γεγονότα αναφέρονται σε ξεχωριστά αποσπάσματα από τον Πρόκλο. Στους Νόστους εμφανίζεται το φάντασμα του Αχιλλέα, που προσπαθεί να αποτρέψει τον απόπλου των Ελλήνων με φοβερές προφητείες για τον χαμό τους. Στην επιτομή του της Ιλίου Πέρσεως του Αρκτίνου εμφανίζεται η θυσία της Πολυξένης στον τάφο του Αχιλλέα. Η εκδοχή του Ίβυκου για την Πολυξένη συμπίπτει με αυτή του Ευριπίδη: ο Νεοπτόλεμος παρουσιάζεται ως δήμιός της. Το σχόλιο που παρέχει αυτή την πληροφορία δίνει, επίσης, την ενδιαφέρουσα διαφορετική οπτική από τα Κύπρια έπη, όπου η Πολυξένη πληγώθηκε θανάσιμα στην καταστροφή της Τροίας από τον Διομήδη και τον Οδυσσέα και θάφτηκε από τον Νεοπτόλεμο. Υπάρχει μία αβεβαιότητα στην παράδοση ως προς την ευθύνη του φαντάσματος του Αχιλλέα για τη θυσία της Πολυξένης. Αυτό το στοιχείο εμφανίστηκε πρώτη φορά στην προσέγγιση του μύθου από τον Σιμωνίδη και σύμφωνα με τον Λογγίνο, ο Σιμωνίδης παρουσίασε πιο έντονα την εμφάνιση του Αχιλλέα πάνω από τον τάφο του κατά τον απόπλου των Ελλήνων. Δεν γίνεται λόγος, όμως, για την Πολυξένη σε αυτή την αναφορά του Λογγίνου. Ούτε από την Πολυξένη του Σοφοκλή αντλείται τέτοιου είδους πληροφορία. Δεν υπάρχει κανένα απόσπασμα, που να επιβεβαιώνει πως το φάντασμα του Αχιλλέα ζήτησε τη θυσία της Πολυξένης.98 Στο πλαίσιο των καινοτομιών του Ευριπίδη εντάσσεται η παρουσία του Πολυμήστορα για την καταγωγή του οποίου δεν γίνεται λόγος ενισχύοντας έτσι τις απόψεις, που ήθελαν το πρόσωπο αυτό να είναι επινόηση του τραγικού, χωρίς κάτι τέτοιο να μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα. Επιπλέον, στις καινοτομίες του Ευριπίδη ανήκει και η καταγωγή της Εκάβης από Θράκα πατέρα.99 Αυτή η σύνδεση μπορεί να εξηγήσει τη μεταμόρφωση της Εκάβης και τον θάνατό της στη θρακική χερσόνησο.100 Επίσης, σύμφωνα με αυτή την εκδοχή της γενεαλογίας της Εκάβης το γεγονός ότι ο Πολυμήστορας -παρότι έχουν κοινή καταγωγή- δεν δίστασε να σκοτώσει τον Πολύδωρο εντείνει την τραγικότητα. Δεν μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα αν ο μύθος του Πολυμήστορα και του Πολύδωρου έχει επινοηθεί από τον Ευριπίδη ή υπήρχε ίσως σε κάποια θρακική 97 Η πλοκή της τραγωδίας αποτελείται από δύο μέρη: τη θυσία της Πολυξένης στον τάφο του Αχιλλέα και την εκδίκηση της Εκάβης στον Πολυμήστορα. Βλ. Conacher, 1967, Για παραπομπές βλ. Conacher, 1967, Συχνότερα η Εκάβη παρουσιάζεται ως κόρη του βασιλιά των Φρυγών Δύμαντα και της νύμφης Ευνόης. Σύμφωνα με άλλες πηγές η Εκάβη ήταν κόρη του βασιλιά των Θρακών Κισσέα και της Τηλέκλειας. Τη θρακική καταγωγή της Εκάβης προτιμούν οι τραγικοί ποιητές και ιδίως ο Ευριπίδης (Εκάβη, 3), αλλά και ο Βιργίλιος (Αινειάδα, VII 320), ενώ η φρυγική καταγωγή αναφέρεται πρώτη φορά στην Ιλιάδα. Βλ. Gregory, 1999, Gregory, 1999, xxii. ~ 38 ~

42 εκδοχή.101 Ο Stephanopoulos, στον οποίο παραπέμπει η Συνοδινού, δέχεται μία τοπική παράδοση για τον Πολύδωρο, ο οποίος στον Όμηρο είναι ο μικρότερος γιος του Πρίαμου και της Λαοθόης.102 Σύμφωνα με αυτή την παράδοση ο Πολύδωρος βρήκε τον θάνατο από τον Πολυμήστορα στη Θράκη και όχι από τον Αχιλλέα στην Τροία, όπως αναφέρει ο Όμηρος (Ιλ. Υ 407 κκ., Φ 84 κκ., X 47 κκ.). Το μοτίβο του μικρότερου γιου, που είναι παραμυθικό στοιχείο, συνηγορεί υπέρ της παλαιότητας του μύθου Πολυμήστορα και Πολύδωρου πριν τον Ευριπίδη. Η Gregory κάνει μία διαφορετική πρόταση.103 Ο Ευριπίδης έχει ως έναυσμα για την παρουσία του Πολύδωρου στη Θράκη την ιστορία του Ιφιδάμαντα στην Ιλιάδα (Λ 221), γιου της Θεανώς και εγγονού του Κισσέα, βασιλιά της Θράκης, ο οποίος στάλθηκε από τον πατέρα του στην Τροία στον παππού του στη Θράκη. Παρότι μοιάζει εύλογη εξήγηση εξακολουθεί να εκκρεμεί το πρόβλημα με τον Πολυμήστορα. Είναι γενικώς αποδεκτό, σύμφωνα με τον Stephanopoulos, πως ο Ευριπίδης έκανε τον Πολύδωρο γιο της Εκάβης (3) και, επίσης, ήταν ο πρώτος που ένωσε στο ίδιο έργο τους μύθους του Πολύδωρου και της Πολυξένης, έτσι ώστε η απώλεια των δύο παιδιών της την ίδια μέρα να οδηγήσει την Εκάβη στη φοβερή εκδίκησή της.104 Αν ο Ευριπίδης γνώριζε την τοπική παράδοση σχετικά με τον Πολυμήστορα και τον Πολύδωρο και τη χρησιμοποίησε σαν πυρήνα του έργου του, ενδέχεται εσκεμμένα να τροποποίησε την καταγωγή και του Πολύδωρου και της Εκάβης δημιουργώντας πιο ισχυρούς δεσμούς μεταξύ αυτής και του Πολυμήστορα. Έτσι, επιτείνει την τραγικότητα και δικαιολογεί τη μεταμόρφωση και τον θάνατο της Εκάβης στη θρακική χερσόνησο. Επιπλέον, για να συνενώσει τους μύθους του Πολύδωρου και της Πολυξένης ποιητική αδεία άλλαξε τον τόπο και τον χρόνο της ταφής του Αχιλλέα και της θυσίας της Πολυξένης. Η θρακική χερσόνησος, παρότι βρίσκεται τόσο κοντά στην Τροία, σχεδόν απέναντι, θεωρείται ξένη γη (480), γεγονός το οποίο θυμίζει στις γυναίκες του Χορού την απόσταση που τις χωρίζει από την πατρίδα τους ( ). Τέλος, για τα μέλη της Τρωικής βασιλικής οικογένειας η χερσόνησος είναι μέρος συμφορών, αλλά όμως και εκπλήρωσης, απελευθέρωσης και τελικής ανάπαυσης. Η Πολυξένη και η Εκάβη πραγματώνουν τον εγγενή ηρωισμό της φύσης τους, η μία μέσα από τον ευγενή της θάνατο και η άλλη μέσα από τη θριαμβευτική της εκδίκηση. Σε αυτό το μέρος ο Πολύδωρος και η Πολυξένη πεθαίνουν και θα ταφούν σε διπλανούς τάφους ( , ). Η Εκάβη θα πνιγεί στον Ελλήσποντο (1261) και το μνημείο της θα είναι στο θρακικό ακρωτήρι «ο τάφος της Σκύλας» (1273).105 Έτσι, τα περισσότερα μέλη της βασιλικής οικογένειας πεθαίνουν, πριν φτάσουν στην Ελλάδα εκτός από την Κασσάνδρα, η οποία θα θανατωθεί στις Μυκήνες, και την Ανδρομάχη, η οποία θα 101 Gregory, 1999, xxii. 102 Συνοδινού, 2005 Α', Gregory, 1995, Συνοδινού, 2005 Α', Gregory, 1999, xxiii. ~ 39 ~

43 υποστεί πολλά δεινά σαν παλλακίδα του Νεοπτόλεμου, όπως αναφέρεται στις Τρωάδες. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως η Εκάβη έχει διπλή πλοκή σε μία σύντομη έκταση: ανήκει στις πιο σύντομες τραγωδίες του Ευριπίδη (1295 στίχοι) και μόνο η Άλκηστις έχει μικρότερη έκταση (1163 στίχοι). Παρεμφερείς με την Εκάβη στην έκταση είναι και η Ανδρομάχη (1288 στίχοι) και οι Ικέτιδες (1234 στίχοι). Το κάθε γεγονός φαίνεται να έχει οργανωθεί και παρουσιαστεί με τη μέγιστη δυνατή συντομία και ειδικά στην αρχή της τραγωδίας. Η πάροδος αντί να είναι ένα λυρικό άσμα με βασικές πληροφορίες για τον Χορό, είναι ένα άσμα σε αναπαιστικό μέτρο, που απευθύνεται στην Εκάβη και την πληροφορεί με ακριβείς λεπτομέρειες για την απόφαση σχετικά με τη θυσία της Πολυξένης και για τη συνέλευση των Ελλήνων, που προηγήθηκε. Δεν χρειάζονται άλλωστε πολλά επιχειρήματα για να πείσουν την Εκάβη για τον επικείμενο κίνδυνο, καθώς και η ίδια ήταν υποψιασμένη από το όνειρο που είχε δει. Ο Χορός ολοκληρώνει την πάροδο προειδοποιώντας πως ο Οδυσσέας ήδη καταφθάνει, για να ανακοινώσει την απόφαση, και πράγματι ο Οδυσσέας εισέρχεται στη σκηνή στο τέλος του λυρικού αμοιβαίου μεταξύ μητέρας και κόρης. Ο Οδυσσέας, επίσης, δεν χάνει χρόνο παρατηρώντας πως η Εκάβη γνωρίζει ήδη τι έχουν αποφασίσει οι Έλληνες ( ). Η τραγωδία χαρακτηρίζεται από οικονομία 106 χρόνου. 2) Πρόλογος (1-97) Το έργο διαδραματίζεται μπροστά στη σκηνή του Αγαμέμνονα. Η μία πάροδος οδηγεί προς το στρατόπεδο των Ελλήνων, τον τάφο του Αχιλλέα, όπου θα γίνει η θυσία της Πολυξένης, και το παλάτι του Πολυμήστορα, η οποία για χάρη συντομίας θα ονομάζεται Α και η άλλη προς τη θάλασσα, η οποία αντιστοίχως για χάρη συντομίας θα ονομάζεται Β. Ο δραματικός χρόνος είναι χάραμα, λίγο πριν την αυγή. Ψηλά πάνω από τη σκηνή εμφανίζεται το φάντασμα του Πολύδωρου σε μία 107 θέση την οποία συνήθως καταλαμβάνουν υπερφυσικοί χαρακτήρες, κυρίως θεοί. Το φάντασμα του Πολύδωρου δεν ήρθε πρόσφατα από τον Άδη, αλλά βρίσκεται σε αυτή τη θέση περίπου δύο μέρες, όσες ο ίδιος είναι νεκρός. Ο Πολύδωρος είναι νεαρός άνθρωπος και όχι παιδί (671). Πληροφορεί τους θεατές πως έχει εγκαταλείψει το σώμα του και αναφέρεται κάποιες φορές στην εμφάνιση του φαντάσματός του (31 32, 49, 51-52, 54) και κάποιες άλλες στην εμφάνιση επί σκηνής του σώματός του (28, 45-48, 50). Φορά τρωικά ρούχα και φέρει πληγές από τις κακουχίες που πέρασε. Η Εκάβη θα σταθεί σε αυτό και θα το σχολιάσει στους στίχους και 782. Οι πληγές και τα αιματοβαμμένα ρούχα αποτελούν σαφώς ένα αποκρουστικό θέαμα για τον θεατή, αλλά παράλληλα επαληθεύουν την κοινή δοξασία που υποστηρίζει πως τα 106 Michelini, 1987, Ο Ευριπίδης επέλεξε να ξεκινήσει την τραγωδία με έναν ασυνήθιστο τρόπο. Σε καμία άλλη σωζόμενη αρχαία ελληνική τραγωδία ο πρόλογος δεν εκφωνείται από φάντασμα ή τόσο νεαρό χαρακτήρα. Εδώ αυτά τα δύο στοιχεία συνενώνονται. Βλ. Nussbaum, 1986,

44 φαντάσματα διατηρούν τα σημάδια από οποιαδήποτε κακουχία υπέστησαν όσο ήταν 108 εν ζωή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη του Lane, ο οποίος σε αντίθεση με τη Gregory και τη Συνοδινού υποστηρίζει πως το φάντασμα του Πολύδωρου δεν εμφανίστηκε στο πάνω μέρος της σκηνής, αλλά επί σκηνής.109 Ο Lane, λοιπόν, ισχυρίζεται πως οι στίχοι (γεραιάι δ εκποδών χωρήσομαι/ Έκάβηι 110) αποδεικνύουν πως ο Πολύδωρος θα αποχωρήσει με τα πόδια από τη σκηνή, έκφραση που δεν θα ήταν δικαιολογημένη, αν παρουσιαζόταν στο πάνω μέρος της σκηνής. Παραθέτει, επίσης, την άποψη του Mastronarde, που υποστηρίζει πως ένα από τα πλεονεκτήματα της εμφάνισης στο πάνω μέρος της σκηνής είναι η γρήγορη αποχώρηση. Ακόμα και αν ισχύει αυτό, το γεγονός ότι μεσολαβούν 6 στίχοι (53-58) από τη στιγμή της ανακοίνωσης της αποχώρησής του μέχρι αυτό να συμβεί, υποδεικνύει πως ο Ευριπίδης δεν επεδίωκε μία γρήγορη αποχώρηση. Κατά πάσα πιθανότητα ο Πολύδωρος αποχώρησε εσκεμμένα αργά από την είσοδο. Αν και οι ισχυρισμοί είναι εύλογοι εξακολουθώ να υποστηρίζω την αρχική άποψη που διατυπώθηκε. Άλλωστε η εμφάνιση ενός φαντάσματος, κατ επέκταση ενός υπερφυσικού όντος, είναι περισσότερο αναμενόμενη στο πάνω μέρος της σκηνής δικαιολογώντας τη διαφορετική φύση του σε σχέση με τους εν ζωή χαρακτήρες που παρουσιάζονται επί σκηνής. Στον μονόλογό του (1-58) πληροφορεί τους θεατές για τα παρελθόντα, τα παρόντα και επιλεκτικά για τα μέλλοντα. Η γνώση των μελλούμενων είναι μία ιδιότητα που ο Ευριπίδης μέχρι στιγμής την έχει παραχωρήσει σε θεϊκά πρόσωπα, αλλά όχι μόνο, όπως φαίνεται από αυτή την τραγωδία. Με αυτόν τον τρόπο το φάντασμα του Πολύδωρου έχει κάποιο έλεγχο στην εξέλιξη του δράματος, εφόσον άλλωστε η ανεύρεση του πτώματός του θα αποτελέσει την κινητήρια δύναμη, για να εκδικηθεί η Εκάβη τον Πολυμήστορα.111 Αξίζει να σημειωθεί η αναφορά στη γενεαλογία του ίδιου του Πολύδωρου και της Εκάβης στους στίχους 3-4, πιθανόν 112 καινοτομία του Ευριπίδη, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω. Το φάντασμα του Πολύδωρου περιγράφει σύντομα (37-52) τον λόγο για τον οποίο οι Έλληνες βρίσκονται στις ακτές της θρακικής χερσονήσου, καθώς το φάντασμα του Αχιλλέα εμφανίστηκε στον ελληνικό στρατό και ανέκοψε τον πλου τους ζητώντας να θυσιαστεί η Πολυξένη στον τάφο του, για να ευφρανθεί. Η απαίτηση, λοιπόν, του Αχιλλέα εμφανίζεται ως κύρια αιτία της διακοπής του ταξιδιού 113 των Ελλήνων και όχι οι αντίθετοι άνεμοι, που εμπόδιζαν την πορεία τους. Υπό το 108 Gregory, 1999, Lane, 2007, Οι στίχοι του αρχαίου κειμένου παραπέμπονται από την έκδοση του Diggle, Συνοδινού, 2005 Β', Gregory, 1999, Conacher, 1967, 147. ~ 41 ~

45 πρίσμα της λογοτεχνικής παράδοσης δημιουργείται ένας παραλληλισμός ανάμεσα στην Άρτεμη και τον Αχιλλέα για την παρεμπόδιση του απόπλου των Ελλήνων, καθώς ο Ευριπίδης φαίνεται να τοποθέτησε ένα παρόμοιο γεγονός στην αρχή και στο τέλος του πολέμου. Όπως η Άρτεμη δεν επέτρεπε να πνεύσουν ευνοϊκοί άνεμοι στην Αυλίδα, αν δεν θυσιαζόταν μία παρθένος, η Ιφιγένεια, η κόρη του Αγαμέμνονα, έτσι και εδώ ο Αχιλλέας ενεργώντας αντίστοιχα δεν επέτρεπε τον απόπλου των Ελλήνων, αν δεν θυσιαζόταν στον τάφο του μία παρθένος, η Πολυξένη. Ωστόσο, αυτή η άποψη έχει να αντιμετωπίσει ισχυρό αντίλογο, καθώς πουθενά στην προγενέστερη λογοτεχνία δεν υπάρχει μαρτυρία σύμφωνα με την οποία φυσικά φαινόμενα ήταν στη δικαιοδοσία των ηρώων. Επομένως, σε αυτή την περίπτωση το να εμποδιστούν οι άνεμοι από το ανικανοποίητο και απαιτητικό φάντασμα του Αχιλλέα εξισώνει τον ήρωα με την Άρτεμη όσον αφορά τον έλεγχο φυσικών φαινομένων. Είναι μάλλον απίθανο ότι ο Ευριπίδης θα έκανε αυτή την επιλογή. Ακόμη στον πρόλογο του Πολύδωρου δεν γίνεται λόγος για αντίθετους ανέμους. Οι Έλληνες αναγκάστηκαν να διακόψουν προσωρινά τον πλου τους προς την Ελλάδα λόγω της επιφάνειας του Αχιλλέα, καθώς δεν θα μπορούσαν να προσπεράσουν την επιθυμία του ακόμη και μετά θάνατον. Κανείς δεν είχε ξεχάσει τα δεινά του Τρωικού πολέμου όσο ο Αχιλλέας πεισμωμένος και αδικημένος απείχε από την μάχη και επίσης κανείς δεν ρίσκαρε να δοκιμάσει τι θα μπορούσε να συμβεί, αν παρέβλεπαν την επιθυμία του, έστω και νεκρού. Συνεπώς, αυτός ο ισχυρισμός καταρρίπτεται προσωρινά. Η λειτουργία των ανέμων για τον απόπλου των Ελλήνων θα σχολιασθεί και στη συνέχεια κατά την περιγραφή και των επόμενων γεγονότων.114 Συνεχίζει ο Πολύδωρος τον μονόλογό του αναφέροντας χαρακτηριστικά πως το πεπρωμένο της Πολυξένης ήταν να πεθάνει εκείνη την ημέρα (ή πεπρω μένη δ ά γει/ θανεϊν αδελφήν τ ώ δ έμήν εν ηματι, 43-44). Αυτή η δήλωση του Πολύδωρου μαζί με τη στάση της Πολυξένης στη συνέχεια θα συμβάλει στη σκιαγράφηση της ακεραιότητας του χαρακτήρα της. Παράλληλα περιγράφοντας ο Πολύδωρος τον θάνατο και τον δικό του και της Πολυξένης παρουσιάζει τους δύο πυρήνες της τραγωδίας. Πρώτα γίνεται η θυσία της Πολυξένης και στη συνέχεια αποκαλύπτεται ο θάνατος του Πολύδωρου, που χρονικά προηγείται κατά τρεις μέρες. Το έργο εστιάζει στη θυσία της Πολυξένης και στην εκδίκηση της Εκάβης για τη δολοφονία του Πολύδωρου. Η διαδικασία πλύσης και στολισμού του νεκρού σώματος της Πολυξένης είναι η αφορμή για να ανακαλυφθεί το νεκρό σώμα του Πολύδωρου από τη δούλη, την οποία η Εκάβη έστειλε να φέρει νερό για να πλύνει την Πολυξένη. Αυτό ακριβώς είναι το σημείο τομή ανάμεσα στους δύο θανάτους, καθώς ο ένας θα γίνει η αιτία να αποκαλυφθεί και ο δεύτερος και έτσι η Εκάβη βρίσκεται στην τραγική θέση να θρηνεί και να θάβει ταυτόχρονα τα δύο της παιδιά. Η αλληλουχία των γεγονότων έχει αποδοθεί αριστοτεχνικά και επίσης αριστοτεχνικά περιγράφεται από τον Πολύδωρο προετοιμάζοντας τον θεατή για το τι θα διαδραματιστεί επί σκηνής. Ολοκληρώνοντας τον μονόλογό του ο Πολύδωρος κάνει λόγο (57-58) για το ευμετάβλητο της τύχης που προκαλείται από κάποιον από τους 114 Gregory, 1999, xxix-xxxi, 47. ~ 42 ~

46 θεούς, από κάποιον δαίμονα, όπως θα αναφερθεί και στη συνέχεια, καθώς το ευμετάβλητο της τύχης είναι ένα μοτίβο που κυριαρχεί και στην παρούσα τραγωδία, αλλά και στις Τρωάδες. Το φάντασμα του Πολύδωρου115 αποχωρεί από τη σκηνή και εμφανίζεται η Εκάβη, η οποία βγαίνει από τη σκηνή του Αγαμέμνονα και με τη μονωδία της (59-97) θα ολοκληρώσει τον πρόλογο. Η Εκάβη είναι πολύ αναστατωμένη από το όνειρο που είδε, ζητώντας βοήθεια και υποστήριξη από τα μέλη του Χορού. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο πόσο αβοήθητη και αδύναμη παρουσιάζεται. Τονίζεται η δυστυχία της αιχμαλωσίας της και η φαινομενική αποδοχή αυτής σε αντίθεση με τη στάση που θα κρατήσει η Πολυξένη.116 Τα πρώτα λόγια της (59-61) συνδέονται άμεσα με τους τελευταίους στίχους (55-58) του Πολύδωρου, οι οποίοι αναφέρονται στο ευμετάβλητο της τύχης. Στη συνέχεια οι στίχοι οβελίζονται από τον Baier και τον Wilamowitz, ωστόσο είναι πολύ κατατοπιστικοί όσον αφορά το αντικείμενο του φόβου της Εκάβης. Η ανησυχία της αφορά και τα δυο της παιδιά, αν και πιστεύει πως ο ήδη δολοφονημένος Πολύδωρος βρίσκεται στη Θράκη υπό την προστασία του Πολυμήστορα. Αυτό επιτείνει την τραγική ειρωνεία, καθώς πριν από λίγους μόνο στίχους το ίδιο το φάντασμα του Πολύδωρου αφηγήθηκε τι έχει ήδη συμβεί. Στην πορεία η ανησυχία της εξειδικεύεται για το κάθε της παιδί. Στους στίχους επικαλείται τους θεούς να σώσουν τον Πολύδωρο, ο οποίος βρίσκεται υπό τη σκέπη του πατρικού του φίλου αποδίδοντας μάλιστα και το μέγεθος της ελπίδας της (80), καθώς τον θεωρεί τη μόνη άγκυρα του οίκου της, το μόνο σταθερό σημείο αναφοράς, εφόσον είναι ο νεώτερος γιος της και ο μόνος που βρίσκεται ακόμα εν ζωή, όπως νομίζει. Στους στίχους αυξάνεται η ταραχή της και αναζητά την ερμηνεία του ονείρου της από τον Έλενο και την Κασσάνδρα, τα παιδιά της μάντεις, ενώ αμέσως μετά ακολουθεί και η περιγραφή του ονείρου. Οι στίχοι επίσης οβελίζονται από τον Baier και τον Wilamowitz παρότι είναι αρκετά λειτουργικοί. Η εικόνα ενός πλουμιστού ελαφιού, το οποίο κατασπαράσσεται από έναν λύκο και έχει αρπαχθεί από τα γόνατά της, θα μπορούσε κάλλιστα να παραπέμπει στον θάνατο και των δύο της παιδιών, τα οποία πέφτουν θύματα βίας. Μάλιστα μέσα από αυτό το όνειρο συνδέονται άμεσα και οι δύο πυρήνες της τραγωδίας, εφόσον και ο Πολύδωρος και η Πολυξένη θα έχουν κοινό τέλος.117 Αμέσως μετά αναφέρεται στην Πολυξένη και ίσως το όνειρο να κλίνει λίγο περισσότερο προς τη δική της σφαγή, καθώς η Εκάβη δηλώνει ενήμερη για την απαίτηση του Αχιλλέα. Ωστόσο, εντύπωση προκαλεί πως σύμφωνα με τα λεγόμενα της Εκάβης ο Αχιλλέας δεν έδειξε προτίμηση συγκεκριμένα προς την Πολυξένη, αλλά προς κάποια από τις πολύπαθες Τρωαδίτισσες και απεύχεται το κακό να βρει 115 Αξίζει να σημειωθεί πως το φάντασμα του Πολύδωρου δεν ζήτησε τίποτα άλλο από την ταφή του σε σχέση με το φάντασμα του Αχιλλέα που ζήτησε το αίμα της αιχμάλωτης Πολυξένης. Βλ. Rabinowitz,1993, 112 και Συνοδινού, 2005 Β', Conacher, 1967, Gregory, 1999, ~ 43 ~

47 την κόρη της, ενώ στον μονόλογο του Πολύδωρου αναφέρεται ρητά η προτίμηση του Αχιλλέα προς το πρόσωπο της Πολυξένης. Το θέμα της κατονομασίας της Πολυξένης έχει απασχολήσει πολύ τους μελετητές. 118 Ολοκληρώνεται έτσι ο πρόλογος αφήνοντας αιχμές και υπόνοιες για τον κίνδυνο που διατρέχουν και τα δύο της παιδιά, όπως ήδη γνωρίζουν οι θεατές. Άλλωστε, όλη η τραγωδία είναι η επαλήθευση των φόβων και των ανησυχιών του ονείρου της Εκάβης.119 Το στίγμα των δύο πυρήνων της τραγωδίας δόθηκε και από τον μονόλογο του Πολύδωρου και από την περιγραφή του ονείρου στη μονωδία της Εκάβης. 3) Πάροδος (98-152) Η πάροδος ξεκινά με την είσοδο του Χορού των αιχμαλωτισμένων Τρωαδιτισσών από την πάροδο Α. Ο Χορός παρότι δεν εκτελεί χρέη επίσημου αγγελιαφόρου ( ) θα περιγράψει τι συνέβη στη συνέλευση των Ελλήνων για καθαρά πρακτικούς λόγους, καθώς πρέπει να γνωστοποιηθούν τα γεγονότα που συνέβησαν εκτός σκηνής.120 Αξίζει να σημειωθεί και εδώ πως το φάντασμα του 121 Αχιλλέα ήταν αυτό που εν τέλει σταμάτησε τα πλοία επαληθεύοντας τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω για τον ρόλο που έπαιξαν οι άνεμοι σε αυτή τη στάση των Ελλήνων.122 Ο Χορός μεταφέρει σε oratio recta τα λόγια του Αχιλλέα κατά την επιφάνειά του (Ποϊ δή, Δαναοί,/ τον εμον τύμβον/ σ τ έ λ λ ε σ θ άγέραστον άφέντες; ). Είναι σαφές πως το φάντασμα του Αχιλλέα δεν κατονομάζει την Πολυξένη, εκτός αν θεωρηθεί πως αυτό είναι μόνο ένα τμήμα του λόγου του και έπεται και συνέχεια που δεν μεταφέρεται από τον Χορό. Ωστόσο, αυτή η εικασία δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί. Το μόνο διαθέσιμο κριτήριο είναι αυτά τα λόγια και τα όποια συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν έχοντας αυτά ως βάση. Σύμφωνα με όσα λέει ο Χορός, ο Αχιλλέας δεν ζητά ευθέως τίποτα -ούτε την ίδια την Πολυξένη, ούτε καν ανθρωποθυσία-, αντιθέτως με σαρκαστική διάθεση απευθύνει μία ερώτηση προς τους Έλληνες αρχηγούς αφήνοντας εκείνους να επιλέξουν τον τρόπο με τον οποίον 123 θα τον ευχαριστήσουν. Το μόνο στίγμα που δίνει ο Αχιλλέας με τον λόγο του είναι το επίθετο ά γέραστος, το οποίο αναφέρεται σε τιμητικό δώρο που οι ήρωες ή πολεμιστές θεωρούσαν δεδομένο. Αυτό θυμίζει τη στάση του ομηρικού Αγαμέμνονα, ο οποίος ζητούσε νέο γέρας, για να αντικαταστήσει την απώλεια της Χρυσηίδας. Τόσο στην 118 Gregory, 1999, xxvii, Συνοδινού, 2005 Β', Gregory, 1999, Οι στίχοι μεταφέρουν την εικόνα του Αχιλλέα όπως ήταν ζωντανός με τον χρυσό οπλισμό του επαληθεύοντας την αντίληψη πως ένα φάντασμα παρουσιάζεται όπως ήταν εν ζωή. Βλ. Gregory, 1999, 39, Gregory, 1999, xxxi, Gregory, 1999, 59, Dué, 2006,

48 περίπτωση του ομηρικού Αγαμέμνονα όσο και στην περίπτωση του ευριπίδειου Αχιλλέα μία σκλάβα επιλέχθηκε για να καλύψει αυτό το κενό. Βέβαια στην προκειμένη γίνεται λόγος για την απαίτηση ενός νεκρού και το γέρ α ς θανόντων συνηθιζόταν να είναι η προετοιμασία και η φροντίδα του νεκρού σώματος ακολουθούμενη από τελετουργικό θρήνο. Βέβαια στην περίπτωση του Αχιλλέα δεν μπορούσε να είναι αυτό, αφού είχε ήδη γίνει η ταφή του. Το γέρας που ζητά το φάντασμα είναι προσφορά ή θυσία στον τάφο. Η επιλογή της συνέλευσης ήταν να κάνουν ανθρωποθυσία αντί για θυσία ζώου ή ενδεχομένως άλλη προσφορά. Η απόφαση επομένως της ανθρωποθυσίας ήταν επιλογή των Ελλήνων αρχηγών και όχι απαίτηση του νεκρού Αχιλλέα αφαιρώντας κάθε ευθύνη από αυτόν. Εφόσον, λοιπόν, επιλέχθηκε αυτός ο τρόπος εξευμενισμού του, δεν υπήρχε αμφιβολία ως προς την υποψήφια, καθώς η Πολυξένη συγκέντρωνε όλα τα χαρακτηριστικά που ήταν 124 απαραίτητα: νεότητα, παρθενία και βασιλικό αίμα. Αντίδραση δημιουργήθηκε στη συνέλευση των Αχαιών, καθώς δεν ήταν όλοι σύμφωνοι με αυτή την απόφαση με πρωτοστάτη τον Αγαμέμνονα ( ), ενώ οι γιοί του Θησέα, Ακάμας και Δημοφών, επέμεναν για το αντίθετο υποστηρίζοντας πως δεν θα βάλουν πιο ψηλά από το δόρυ του Αχιλλέα την κλίνη της Κασσάνδρας ( ). Καμία από τις δύο προτάσεις δεν υπερτερεί και από το αδιέξοδο βγάζει τη συζήτηση ο λαοπλάνος Οδυσσέας υποστηρίζοντας με θέρμη πως δεν θα αψηφήσουν τον καλύτερο από όλους τους Έλληνες πολεμιστές για τη σφαγή μίας δούλας ( ), όπως χαρακτήρισε τη θυσία της Πολυξένης. Η τελική απόφαση πάρθηκε έπειτα από τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξε ο λόγος του Οδυσσέα και όμως ο ίδιος ο Οδυσσέας στον λόγο του στη συνέχεια θα ισχυριστεί πως ήταν επιθυμία του Αχιλλέα, για να αποποιηθεί την ευθύνη. Η θυσία επομένως της Πολυξένης δεν ήταν μια 125 υπερφυσική απαίτηση, αλλά μία ανθρώπινη απόφαση. Συνεπώς, θα ήταν εκ των προτέρων ανέφικτο να μεταβάλει η Εκάβη την απόφαση του Οδυσσέα, ο οποίος είχε καιροσκοπική και αγνώμονα στάση προς την Εκάβη, που τον είχε ευεργετήσει και σώσει. Αυτή ήταν η τύχη της Πολυξένης, όπως ανέφερε ο Πολύδωρος στον μονόλογό του (43-44), καθώς άλλοι αποφάσισαν για αυτήν χωρίς να υπάρχει το περιθώριο ανάκλησης αυτής της απόφασης. Από τα λόγια και τις αντιδράσεις του Χορού φαίνεται πως η προσοχή είναι στραμμένη προς την Εκάβη. Την πληροφορούν και στο τέλος τη νουθετούν για το πώς μπορεί ίσως να γλιτώσει τη ζωή του παιδιού της εκείνη. Δεν απευθύνονται στην ίδια την Πολυξένη, που θα θυσιασθεί και θα εμφανιστεί επί σκηνής μόνο για λίγο. Αυτό γίνεται σκόπιμα, για να τονιστεί το πάθος μέσα από την προβολή της απώλειας και του θρήνου της Εκάβης για την Πολυξένη Gregory, 1999, Gregory, 1999, xxviii-xxix. 126 Mossman, 1995,

49 4) Κομμός Εκάβης και Πολυξένης ( ) Ακολουθεί ο κομμός της Εκάβης και της Πολυξένης ( ). Συγκεκριμένα στην αναπαιστική μονωδία της Εκάβης ( ), που αποτελεί τη στροφή εκφράζεται όλη η απελπισία για την απόφαση των Ελλήνων αρχηγών και καλεί την Πολυξένη να εισέλθει στη σκηνή, για να την πληροφορήσει για την κακή τύχη που την περιμένει. Στον στίχο 177 η Πολυξένη βγαίνει από τη σκηνή του Αγαμέμνονα εμφανώς ταραγμένη, όπως φαίνεται από τη διπλή προσφώνηση προς τη μητέρα της και από τη διπλή ερώτηση που της απευθύνει ξεκινώντας έτσι τον λυρικό διάλογο μεταξύ τους, το αμοιβαίο ή αλλιώς τη μεσωδό.127 Η Εκάβη δυσκολεύεται πολύ να ανακοινώσει την απόφαση στην Πολυξένη και έπειτα από έντονη επιμονή της τελευταίας γίνεται η αποκάλυψη στους στίχους (σφάξαι σ Ά ργείω ν κοινά/ συντείνει προς τύμβον γνώ μα/ Π ηλείαι γένναι). Τέλος, ακολουθεί η αναπαιστική μονωδία της Πολυξένης, η οποία αποτελεί την αντιστροφή ( ). Θρηνεί από πλευράς της, αλλά έχοντας στραμμένη την προσοχή της στη μητέρα της και όχι στον θάνατο της ίδιας. Συγκεκριμένα αναφέρει στον στίχο 201, όπως και ο Πολύδωρος είχε αναφέρει στον στίχο 58, πως για την κακή τύχη της Εκάβης ευθύνεται κάποιος δαίμων.128 Όλη η έγνοια της Πολυξένης είναι τα γηρατειά της Εκάβης, που θα τα περάσει μόνη, ενώ παρομοιάζει τον εαυτό της με ζώο που θα σφαγιασθεί, αφού θα αρπαχθεί από την αγκαλιά της μητέρας του επαναφέροντας την εικόνα του ονείρου της Εκάβης (90-91). Αυτό το λυρικό κομμάτι ολοκληρώνεται με την έκφραση της ανιδιοτέλειας της Πολυξένης και με τον θρήνο της Εκάβης, ενήμερες πλέον και οι δύο για το τι μέλλει γενέσθαι. Το σχήμα αυτών των δύο μονωδιών (στροφή-αντιστροφή) ανάμεσα στις οποίες παρεμβάλλεται το αμοιβαίο (μεσωδός) είναι μοναδικό στις σωζόμενες τραγωδίες, επομένως οι στίχοι παρότι οβελίζονται από τον Wilamowitz είναι απαραίτητοι, για να υπάρχει μετρική ισορροπία ανάμεσα στη στροφή και την αντιστροφή. < 129 5) Πρώτο επεισόδιο ( ) Στο πρώτο επεισόδιο ( ) ο Οδυσσέας εισέρχεται στη σκηνή από την πάροδο Α ως επίσημος αγγελιαφόρος των Ελλήνων αρχηγών, για να ανακοινώσει την απόφαση της θυσίας της Πολυξένης και για να την οδηγήσει στον τάφο του Αχιλλέα. Μετά τους πρώτους στίχους ( ), όπου ανακοινώνει τις αποφάσεις της συνέλευσης, ακολουθεί μία σύντομη στιχομυθία ( ) με την Εκάβη πριν από τον εκτενή αγώνα λόγων. Το περιστατικό που του υπενθυμίζει η Εκάβη το αφηγείται η Ελένη στην Οδύσσεια ( ) και εδώ ο Ευριπίδης το διαφοροποιεί ελαφρώς. Σύμφωνα με την ομηρική εκδοχή η Ελένη δεν αποκάλυψε σε κανέναν την ταυτότητα του Οδυσσέα, ενώ σύμφωνα με την ευριπίδεια εκδοχή η Ελένη αποκάλυψε την 127 Gregory, 1999, Gregory, 1999, Gregory, 1999, 66,

50 ταυτότητά του στην Εκάβη. Παρότι μοιάζει παράλογο η Εκάβη να κράτησε το μυστικό -αν συνέβη πράγματι κάτι τέτοιο- στο συγκεκριμένο σημείο αυτή η λεπτομέρεια είναι κρίσιμη, καθώς η Εκάβη έχει έτσι το δικαίωμα να του ζητήσει να της ανταποδώσει τη χάρη που του έκανε γλιτώνοντας την κόρη της από τη θυσία. Ο Οδυσσέας δέχεται να ανταποδώσει τη χάρη στην Εκάβη, αλλά όχι σώζοντας την Πολυξένη. Πώς θα μπορούσε άλλωστε, όταν ήταν αυτός που επηρέασε την απόφαση της συνέλευσης; Η επιρροή που θα μπορούσε να έχει πάνω του η Εκάβη είναι περιορισμένη, όπως φαίνεται και από τα λεγόμενά του στους στίχους , που της υπενθυμίζουν μέχρι πού φτάνει η δύναμή της τονίζοντας έτσι την αδυναμία 130 της. Στη στιχομυθία προκύπτει ένα ζήτημα με την αλλαγή της σειράς των στίχων , οι οποίοι μετατίθενται ανάμεσα στους στίχους 246 και 247. Οι Diggle και Kovacs στις εκδόσεις τους υιοθετούν τη μετάθεση σε αντίθεση με την Gregory, η οποία προτιμά την παραδοσιακή τους σειρά. Μάλιστα, αιτιολογεί την επιλογή της ως εξής: κρατώντας την παραδοσιακή σειρά η βαρύτητα δίνεται στο ότι εξαιτίας της Εκάβης είναι τώρα ζωντανός και της χρωστά ευγνωμοσύνη,131 ενώ με την αλλαγή της σειράς φαίνεται σαν να προσπαθεί η Εκάβη να του θυμίσει αυτά που της υποσχέθηκε τότε προκειμένου να τον λυπηθεί. Παρότι ακολουθώ την έκδοση του Diggle, οι ισχυρισμοί της Gregory φαίνονται αρκετά εύστοχοι. Εν τέλει όμως πιστεύω πως η διαφοροποίηση που προκύπτει είναι μικρή και όχι τόσο ουσιαστική, εφόσον το καίριο γεγονός είναι ότι ο Οδυσσέας πράγματι χρωστάει χάρη στην Εκάβη. Άλλωστε, ο μύθος έχει διαφοροποιηθεί από τον Ευριπίδη για την καλύτερη εξυπηρέτηση της πλοκής, η αλλαγή ή μη επομένως των στίχων κατά την προσωπική μου άποψη δεν έχει τόση βαρύτητα. Το ζητούμενο σε κάθε περίπτωση είναι σαφές. Αμέσως μετά τη στιχομυθία ακολουθεί ο εκτενής μονόλογος της Εκάβης ( ). Στους στίχους επιτίθεται στον Οδυσσέα χαρακτηρίζοντάς τον δημαγωγό και ψέγοντας τους λαοπλάνους ρήτορες, οι οποίοι δεν έχουν ενδοιασμούς 132 μπροστά στο προσωπικό τους συμφέρον. Συνεχίζει στους στίχους με την καταγγελία για τη θυσία της Πολυξένης απορρίπτοντας τα πιθανά κίνητρα των Ελλήνων για αυτή την πράξη. Έπειτα, προτείνει ως θύμα την Ελένη, η οποία υπερτερεί και στην ενοχή και στην ομορφιά. Το απαρέμφατο άνθρω ποσφαγεϊν στον στίχο 260, άπαξ λεγόμενο στα σωζόμενα ελληνικά σε αντίστιξη με το απαρέμφατο βουθυτεϊν στον στίχο 261, καταδεικνύει όλο το μέγεθος της βαρβαρότητας αντικαθιστώντας ένα ζώο με έναν άνθρωπο σε μία θυσία. Οι άνθρωποι θα μπορούσαν να θυσιάζονται μόνο σε μία μάχη διεκδικώντας τη νίκη. Οποιαδήποτε άλλη μορφή θυσίας πρέπει να περιλαμβάνει μόνο ζώα.133 Επίσης, ένα ακόμη αξιόλογο σημείο στον λόγο της Εκάβης είναι στους στίχους η αναφορά στη 130 Gregory, 1999, Gregory, 1999, Gregory, 1999, Gregory, 1999, 77. ~ 47 ~

51 δικαιοσύνη μέσω αντιποίνων, μία άποψη ιδιαιτέρως διαδεδομένη τον 5ο αιώνα π.χ. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, τιμωρία για βλάβη και ανταπόδοση χάρης ενσωματώνονται στην αποπληρωμή του χρέους. Αυτό το σκεπτικό ακολουθεί και η Εκάβη, όταν εκδικείται τον Πολυμήστορα.134 Στο τελευταίο μέρος του λόγου της ( ) η Εκάβη ρίχνει τους τόνους και προσπέφτει ικέτισσα στον Οδυσσέα προσπαθώντας να τον μεταπείσει ζητώντας του να της ανταποδώσει τη χάρη που του έκανε. Η Εκάβη τονίζει πόσο απαραίτητη της είναι η Πολυξένη ( ), προειδοποιεί τον Οδυσσέα για αλαζονεία, εφησυχασμό, καθώς και για το ευμετάβλητο της τύχης ( ). Τέλος, τον εκλιπαρεί να κάνει μία άλλη πρόταση στη συνέλευση ώστε να αποτραπεί η θυσία της Πολυξένης. Μάλιστα, του προτείνει ποια επιχειρήματα μπορεί να χρησιμοποιήσει και του εξηγεί 135 πως έχει πιθανότητες επιτυχίας ( ). Έτσι, στο τέλος του λόγου της η Εκάβη εναποθέτει τις ελπίδες της στη φαυλότητα που αρχικά κατηγόρησε. Περιμένει μια ευχάριστη ανατροπή εξαιτίας της δημαγωγικής ικανότητας του Οδυσσέα, όταν η ίδια αυτή δημαγωγική του ικανότητα συνέβαλε καταλυτικά στη λήψη της απόφασης εις βάρος της Πολυξένης. Μετά τον λόγο της Εκάβης ακολουθεί ένα τρίστιχο του Χορού ( ), όπως συνηθίζεται στους αγώνες λόγων, όπου τα μέλη του σχολιάζουν τα λεγόμενα του προλαλήσαντος πριν τον επόμενο λόγο. Εδώ, ο Χορός τάσσεται ολοφάνερα υπέρ της Εκάβης. Στους στίχους ακολουθεί ο λόγος του Οδυσσέα, ο οποίος παραμένει αμετακίνητος στις απόψεις του. Ο Οδυσσέας σκέφτεται υπολογιστικά και ψυχρά. Τα κίνητρά του είναι πολιτικά. Ο Αχιλλέας υπήρξε ο καλύτερος των Ελλήνων και ως τέτοιος πρέπει να τιμηθεί, ώστε να παραδειγματίζονται και οι υπόλοιποι πολεμιστές και να ακολουθούν το παράδειγμα της ανδρείας του. Οι πολεμιστές πρέπει να έχουν κίνητρα, για να θυσιάζονται στη μάχη: τιμή, λάφυρα και δόξα και αυτά ακριβώς τους προσφέρει ο Οδυσσέας. Πρέπει να υπάρχει μέριμνα για την επιβράβευση των άξιων και η θυσία της Πολυξένης είναι απαραίτητη, γιατί με αυτόν τον τρόπο διαχωρίζονται οι βάρβαροι από τους Έλληνες. Ο ανδρικός κώδικας εδώ εξυψώνει τους νεκρούς έναντι των ζωντανών, τους πολεμιστές έναντι των αμάχων, τους Έλληνες έναντι των βαρβάρων, το αρσενικό έναντι του θηλυκού και τους ελεύθερους έναντι των σκλάβων. Αυτά τα ζεύγη των αντιθέτων συναπαρτίζουν την αντίληψη του Οδυσσέα βάση της οποίας κινείται, αποφασίζει και δημαγωγεί. Άλλωστε, σύμφωνα με αυτή τη διάκριση οι αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες παραμένουν ζωντανές σε ένα ανδροκρατούμενο κατεστημένο. Αν ήταν άνδρες δεν θα ήταν αιχμάλωτοι, αλλά νεκροί.136 Οι γυναίκες, παρότι δεν θανατώνονται αλλά τους χαρίζεται η ζωή για να γίνουν παλλακίδες και υπηρέτριες, είναι αναλώσιμες και δολοφονούνται χωρίς ενδοιασμούς, αν κριθεί απαραίτητο. Το ίδιο είχε συμβεί και στην περίπτωση του Αστυάνακτα στις Τρωάδες. Έτσι, η Εκάβη αναγκάζεται -μην 134 Gregory, 1999, Gregory, 1999, Rabinowitz, 1993,

52 έχοντας άλλη λύση και αφού είναι ολοφάνερο πως η ίδια δεν μπορεί να μεταπείσει τον Οδυσσέα- να παροτρύνει την Πολυξένη να υπερασπισθεί τον εαυτό της, για να σώσει τη ζωή της ( ). Στους στίχους , λοιπόν, διαρθρώνεται ο λόγος της Πολυξένης εμπλουτίζοντας έτσι τον αγώνα λόγων και με τρίτη ρήση. Στην αρχή η Πολυξένη ( ) αρνείται να προσπέσει ικέτισσα στον Οδυσσέα εκλιπαρώντας για τη ζωή της. Μάλιστα, στους πρώτους στίχους του λόγου της αποκαλύπτει την προφύλαξη του Οδυσσέα, που κρύβει το δεξί του χέρι κάτω από το ρούχο του και στρέφει το πρόσωπό του προς τα πίσω, για να αποφύγει μία ακόμη ικεσία. Η παρατηρητικότητά της και η αποκάλυψη αυτή που κάνει είναι έως και καυστική προς τον Οδυσσέα. Δέχεται δίχως ενδοιασμούς και φόβο τη μοίρα της και με αυτή της τη θέληση και την αποφασιστικότητα συμβάλλει έστω και άθελά της στην επιτυχία της θυσίας, καθώς η θετική στάση του θύματος συντελεί στη θετική έκβαση της διαδικασίας.137 Στη συνέχεια αναφέρεται στο βασιλικό παρελθόν της και στις προσδοκίες που είχε για τη ζωή της ( ) συγκρίνοντάς τα με την τωρινή της κατάσταση, τους εξευτελισμούς και τις ταπεινώσεις που πρόκειται να βιώσει σαν σκλάβα ( ). Αντιδρά έντονα και αρνείται να υποστεί τέτοια κακοποίηση ( ) προτρέποντας τον Οδυσσέα να την οδηγήσει γρηγορότερα εκεί όπου θα θυσιαστεί και συμβουλεύοντας την Εκάβη να δεχτεί αυτή της την απόφαση, γιατί προτιμά να πεθάνει με αξιοπρέπεια παρά να ζει χωρίς τιμή.138 Ο λόγος της Πολυξένης αν και σύντομος (37 στίχοι) είναι πολύ περιεκτικός. Ξεκαθαρίζει τη στάση της και την απόφασή της να θυσιαστεί. Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητο να υπάρξει σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στη θυσία και την αυτοθυσία. Η Πολυξένη σε καμία περίπτωση δεν αυτοθυσιάζεται, καθώς δεν προβαίνει στη λήψη μίας τέτοιας ριζοσπαστικής απόφασης χωρίς καταναγκασμό. Η Πολυξένη θυσιάζεται, όπως αποφάσισε η συνέλευση των Ελλήνων για αυτήν. Δεν ήταν δική της επιλογή, αλλά είναι αναγκασμένη να υπακούσει σε αυτό που αποφασίσθηκε για αυτήν χωρίς αυτήν. Το ποιόν της εξαίρεται και το ήθος της ξεχωρίζει μέσα από τη στάση που κράτησε ως προς αυτή την απόφαση. Ενώ πράγματι σύμφωνα με τις συμβουλές της μητέρας της θα μπορούσε να παρακαλέσει τον Οδυσσέα προσπαθώντας να μείνει στη ζωή υπομένοντας όμως το ζυγό της σκλαβιάς, αντιθέτως δέχεται δίχως δεύτερη σκέψη την τύχη της, όπως αναφέρει και ο Πολύδωρος στον πρόλογο. Προτιμά έναν αξιοπρεπή θάνατο από μία υπόδουλη ζωή χωρίς τιμή και αξιοπρέπεια. Η Πολυξένη είναι μία νεαρή κοπέλα, η οποία έχει ανατραφεί με μία ιδιαίτερα υψηλή αίσθηση τόσο για τη δική της αξία όσο και για των άλλων. Διακατέχεται από αυτοσεβασμό και σεβασμό προς τους γύρω της. Προσδοκά πως θα της φερθούν όπως της αξίζει και φέρεται και η ίδια με αυτόν τον τρόπο. Δεν φοβάται πως η ανατροφή που έλαβε θα αλλοιωθεί λόγω των δεινών που υφίσταται. Η ακεραιότητά της είναι 137 Gregory, 1999, Mossman, 1995,

53 άτρωτη. Αντιλαμβάνεται την απροθυμία του Οδυσσέα να δεχτεί από αυτήν οποιαδήποτε μορφή ικεσίας, όπως φάνηκε παραπάνω, και δεν προβαίνει σε μία τέτοια ενέργεια. Η στάση της δεν υπαγορεύεται από σεβασμό για τον Οδυσσέα, αλλά από τις δικές επιθυμίες και πιστεύω για αξιοπρεπή ζωή αντάξια της καταγωγής της. Η αναφορά στον Οδυσσέα αποκαλύπτει την ποταπότητά του, καθώς προσπαθεί ύπουλα να αποφύγει μια ικεσία. Ενώ προφανώς γνωρίζει ότι η απόρριψη της ικεσίας συνιστά ασέβεια, δεν δίστασε να απορρίψει την ικεσία της Εκάβης και την ανταπόδοση της χάρης, διπλή ασέβεια, για ιδιοτελείς σκοπούς. Η Πολυξένη τον περιφρονεί και ειρωνικά τον καθησυχάζει, ο Οδυσσέας δεν αναφέρεται ξανά παρά ως διακομιστής. Δεν ξεπερνά τα όρια της προσωπικής της αξιοπρέπειας εκλιπαρώντας. Η ευγένεια των τρόπων της αντικατοπτρίζεται στις ευθείες και χωρίς περιστροφές απαντήσεις της.139 Είναι μία ευγενής παρουσία, που διακρίνεται από θάρρος και αποφασιστικότητα. Δέχεται το πεπρωμένο της και βαδίζει ενσυνείδητα προς τον τάφο του Αχιλλέα, όπου θα θυσιασθεί. Στην πορεία θα εκπλήξει ακόμη μία φορά με τη στάση της τον θεατή λίγο πριν τη θανάτωσή της. Η Πολυξένη είναι η προσωποποίηση του υψηλού ήθους αναδεικνύοντας την αξιοπρέπεια, που φέρει ως γόνος βασιλικής οικογένειας. Η στάση της αυτή επιβεβαιώνει διακειμενικά τη ρήση της Ανδρομάχης στις Τρωάδες, η οποία μακάριζε την Πολυξένη για το ευτυχές της τέλος. Αυτήν ακριβώς τη στάση της επαινούν με τα λόγια τους οι γυναίκες του Χορού ( ) στο τρίστιχο που ακολουθεί. Η Εκάβη αναγνωρίζει την ευγένεια στα λόγια της Πολυξένης, αλλά και πάλι αρνείται να επιτρέψει τον θάνατο του παιδιού της. Αντί αυτού προτείνει να θυσιαστεί εκείνη στη θέση της ( ), μοτίβο που απαντά στον Ευριπίδη, όταν ένας γονιός ή ένας προστάτης προτείνουν να θυσιαστούν στη θέση του θύματος. Η Εκάβη μάλιστα αιτιολογεί αυτή της την απόφαση λέγοντας πως εκείνη γέννησε τον Πάρη, που χτύπησε με το βέλος του και σκότωσε τον Αχιλλέα ( ). Αυτή η παραδοχή της Εκάβης θυμίζει τη σκηνή στις Τρωάδες ( ), όπου η Ελένη θέλοντας να απεκδυθεί την ευθύνη του Τρωικού πολέμου κατηγόρησε με θράσος την Εκάβη θεωρώντας την υπαίτια, εφόσον γέννησε τον Πάρη. Τώρα έρχεται η σειρά της Εκάβης να κάνει μία τέτοια βαρυσήμαντη δήλωση προκειμένου να στρέψει τα πυρά σε εκείνη προσπαθώντας να προστατεύσει τη ζωή του παιδιού της. Άλλωστε, με αυτή της τη δήλωση δεν κατηγορεί τον Πάρη, ο οποίος είναι ήδη νεκρός, αλλά προσπαθεί να σώσει αυτό το παιδί της, που βρίσκεται s- < 140 ακόμα στη ζωή. Για δεύτερη φορά ( ) ο Οδυσσέας δηλώνει ψευδώς πως η Πολυξένη ήταν το αίτημα του Αχιλλέα και ακολουθεί ο τελευταίος έντονος διάλογος μεταξύ του Οδυσσέα και της Εκάβης ( ) στην ύστατη προσπάθειά της να έχει την ίδια τύχη με το παιδί της. Η Εκάβη δεν καταφέρνει να πείσει τον Οδυσσέα κατά τη διάρκεια του αγώνα λόγων τους. Η ρητορική της ικανότητα υστερεί κατά πολύ μπροστά στη δική του ρητορική δεινότητα. Ο λόγος της είναι εύλογος και ισχυρός, αλλά δεν μοιάζει να είναι αποτελεσματικός. Στην αρχή και στο τέλος του λόγου της, 139 Nussbaum, 1986, Gregory, 1999, 91. ~ 50 ~

54 όταν ο ομιλητής προσπαθεί να φτάσει στην κορύφωση του πάθους, ο θυμός και η βίαιη περιφρόνησή της για τον Οδυσσέα διακόπτει τον δελεαστικό της λόγο και υπονομεύει το αποτέλεσμα. Η Εκάβη είναι απελπιστικά μακριά από το να καταφέρει να έχει κάποια επιρροή στους Έλληνες και να καταφέρει να τους πείσει ή έστω να φτάσει σε μία συμφωνία βασισμένη στο κοινό συμφέρον.141 Άμεσα επεμβαίνει η Πολυξένη ( ), που παρακαλεί τον Οδυσσέα να δείξει σεβασμό και επιείκεια στην ηλικιωμένη μητέρα της, ενώ παράλληλα μιλά γλυκά και προσπαθεί να ηρεμήσει 142 την Εκάβη. Η αποχαιρετιστήρια στιχομυθία τους ( ) που ακολουθεί είναι πολύ φορτισμένη από τα ανάμεικτα συναισθήματα που τις κατακλύζουν. Η σχέση της Πολυξένης και της Εκάβης δείχνει την αντιστροφή των μεταξύ τους ρόλων όσο περνούν τα χρόνια. Η Εκάβη ισχυρίζεται, πως σαν τον κισσό, που σφιχταγκαλιάζει το δέντρο, θα σφιχταγκαλιάσει και εκείνη την Πολυξένη (398), ενώ το αναμενόμενο θα ήταν το δέντρο να είναι η μητέρα σαν σταθερή και ακέραια παρουσία και ο κισσός το παιδί που αναρριχάται πάνω του. Επιπλέον, η Εκάβη προτρέπει την Πολυξένη να υπερασπιστεί τον εαυτό της απέναντι στον Οδυσσέα σαν να ήταν αηδόνι (337), όταν σύμφωνα με τον μύθο της Πρόκνης σε αηδόνι μεταμορφώθηκε η Πρόκνη, η μητέρα που σκότωσε τον γιο της.143 Οι ρόλοι μεταξύ τους δείχνουν αντεστραμμένοι από πολλές απόψεις, ωστόσο η σχέση τους είναι πολύ ιδιαίτερη και τρυφερή. Άλλωστε, η Πολυξένη ήταν η μικρότερη κόρη της Εκάβης με την οποία φαινόταν ότι ήταν πιο κοντά από ό,τι με την Κασσάνδρα ή την Ανδρομάχη στις Τρωάδες. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί η άποψη της Mossman, η οποία εξαιρετικά εύστοχα παρατηρεί: the death of a young person is naturally more affecting than that of an old one, because the natural order of things is thereby reversed, and there is plenty of scope for arousing pathos by dwelling on the reactions of the parents of the victim. The pathos of the death of a young girl is heightened for an audience of ancient Greeks if she is beautiful, because her beauty is seen by them not only as a piece of good fortune but also as something very close to a virtue, and it is natural to be more moved by the death of a fortunate and virtuous person than by that of a wretch and a scoundrel. In the sacrificial context it is also extremely important that the chosen victim be without blemish and as fine a specimen as possible.144 Τέλος, η αναφορά της Πολυξένης στον Πολύδωρο ( ), ο οποίος δεν αναφέρθηκε ξανά μετά τον πρόλογο, είναι σημάδι που προετοιμάζει τον θεατή για το δεύτερο μέρος της τραγωδίας, μόλις ολοκληρωθεί η θυσία της Πολυξένης, η οποία ετοιμάζεται να αποχωρήσει από τη σκηνή.145 Η Πολυξένη σκεπάζει με πέπλο το 141 Michelini, 1987, 145, Gregory, 1999, Rabinowitz, 1993, Mossman. 1995, Gregory, 1999, ~ 51 ~

55 κεφάλι της και αποχαιρετά το φως προτρέποντας τον Οδυσσέα να την οδηγήσει στον τάφο του Αχιλλέα ( ) και αποχωρεί από τη σκηνή.146 Η παρουσία της ήταν τόσο σύντομη μα και τόσο έντονη και ο απόηχος της προσωπικότητάς της θα εξακολουθήσει να υφίσταται μέσα από την περιγραφή της θυσίας της από τον Ταλθύβιο στο δεύτερο επεισόδιο που ακολουθεί. Εντωμεταξύ η Εκάβη ( ) θρηνεί, καταριέται την Ελένη, όπως και νωρίτερα ( ), θυμίζοντας την αντίστοιχη στάση της Ανδρομάχης στις Τρωάδες ( ), καθώς όταν μια Τρωαδίτισσα μάνα θρηνεί για το παιδί της φαίνεται να είναι υποφερτό έως και αναμενόμενο να καταριέται την Ελένη για τη συμφορά που τους βρήκε.147 Η Εκάβη σωριάζεται στο έδαφος και ολοκληρώνεται έτσι το πρώτο επεισόδιο. 6) Πρώτο στάσιμο ( ) Το πρώτο στάσιμο, που ακολουθεί ( ), καταλαμβάνει το διάστημα κατά το οποίο συμβαίνει η θυσία της Πολυξένης. Η Εκάβη βρίσκεται σωριασμένη στο έδαφος. Οι γυναίκες του Χορού δεν αναφέρονται στα βάσανα της Εκάβης παρότι συμπάσχουν πολύ μαζί της, αλλά αναφέρονται στη δική τους τύχη, η οποία έρχεται σε αντίθεση με εκείνη της Πολυξένης. Αυτές θα ζήσουν σαν δούλες, αντί να διατηρήσουν την ελευθερία τους πεθαίνοντας και θα κατοικήσουν στην Ευρώπη αντί στον Άδη. Η παραμονή στο φως για αυτές μεταφράζεται ως παραμονή στη σκλαβιά. Μόνο το σκοτάδι του Κάτω Κόσμου θα τους εξασφάλιζε ξανά την ελευθερία τους. Η αρχή και το τέλος της ωδής μπορεί να ερμηνευθεί ως λυρικός στοχασμός του Χορού ως προς την απόφαση της Πολυξένης να δεχτεί με ευχαρίστηση τον θάνατο αντί τη ζωή της αιχμαλωσίας. Το στάσιμο αποτελείται από δύο στροφικά ζεύγη και υπάρχουν ποικίλες γεωγραφικές αναφορές. Στη στροφή α' ( ) το νοητό ταξίδι των Τρωαδιτισσών εκτείνεται από την Τροία μέχρι την Πελοπόννησο, μία περιοχή που σχετίζεται με τους Ατρείδες, τη Δωρίδα, και μέχρι τη Φθία στη Θεσσαλία, που σχετίζεται με τον Αχιλλέα και τον Νεοπτόλεμο. Στην αντιστροφή α' ( ) και στη στροφή β' ( ) αναφέρονται σε θρησκευτικές τελετές στη Δήλο και την Αθήνα, περιοχές που γεωγραφικά βρίσκονται ανάμεσα στη Δωρίδα και τη Φθία. Η αναφορά στη Δήλο και στην Αθήνα γίνεται λόγω της ιδιαίτερης αίγλης που έχει η κουλτούρα των περιοχών αυτών: η Δήλος για τον φοίνικα και τη δάφνη του Απόλλωνα και για τις παρθένες που χορεύουν, για να τιμήσουν τη χρυσή θεά Άρτεμη και η Αθήνα για το θαυμάσιο εικαστικό πέπλο αφιερωμένο στα Παναθήναια.148 Τέλος, στην αντιστροφή β' ( ) η σκέψη τους επιστρέφει στην Τροία θρηνώντας τους νεκρούς συγγενείς τους και την αλωμένη πόλη. Ολοκληρώνουν με την αναφορά τους στο ταξίδι τους από την Ασία στην Ευρώπη με το οποίο και ξεκίνησαν το στάσιμο σε σχήμα κύκλου. 146 Mossman, 1995, Gregory, 1999, Collard, 2007, 141. ~ 52 ~

56 7) Δεύτερο επεισόδιο ( ) Το δεύτερο επεισόδιο ( ) ξεκινά με την είσοδο του Ταλθύβιου από την πάροδο Α χωρίς να έχει αναγγελθεί η άφιξή του αμέσως μετά το τέλος του χορικού άσματος. Ο Ταλθύβιος δεν προσέχει ή δεν αναγνωρίζει την Εκάβη, η οποία βρίσκεται σωριασμένη στο έδαφος με το πρόσωπο κρυμμένο στον μανδύα της ( ) και έτσι απευθύνεται στον Χορό. Το γεγονός ότι ο Χορός απευθύνεται ονομαστικά σε αυτόν δείχνει πως του είναι πρόσωπο οικείο. Ο Ταλθύβιος σοκάρεται με την εικόνα της Εκάβης και αντί να απευθυνθεί πρώτα στην ίδια απευθύνεται στον Δία σχολιάζοντας το ευμετάβλητο της τύχης και έπειτα την προτρέπει να σηκωθεί ( ).149 Η Εκάβη ανασηκώνεται και δείχνει τη μεγάλη έγνοια που έχει για τη θυσία της Πολυξένης, καθώς η πρώτη της σκέψη είναι πως ο Ταλθύβιος ήρθε να της ανακοινώσει την απόφαση των Ελλήνων να τη θυσιάσουν και εκείνη στον τάφο του Αχιλλέα. Παρά την προηγούμενη εικόνα παραίτησης, τώρα προκειμένου να βρεθεί κοντά στο παιδί της και να μοιραστεί την ίδια τύχη μαζί του δείχνει ξαφνικά να αποκτά δυνάμεις και να βιάζεται να σπεύσει κοντά της ( ). Αντιθέτως, ο Ταλθύβιος ήρθε να της ανακοινώσει πως μπορεί να θάψει τη νεκρή πλέον Πολυξένη και ξεκινά τον λόγο του, όπου θα περιγράψει τις τελευταίες της στιγμές ( ). Η αρμοδιότητά του σαν αγγελιαφόρος είναι να μεταφέρει γεγονότα, που συνέβησαν εκτός σκηνής για πρακτικούς λόγους, καθώς υπήρχε αλλαγή τοποθεσίας, αρκετό πλήθος και βίαιος θάνατος.150 Ο Ταλθύβιος ξεκινά τον λόγο του με συναισθηματική φόρτιση ( ) δείχνοντας την ανθρώπινη πλευρά του και συνεχίζει με την περιγραφή του σκηνικού της θυσίας ( ) κατά τη διάρκεια της οποίας η Πολυξένη παρεμβαίνει και ανατρέπει τη διαδικασία ( ): Ώ τήν εμήν πέρσαντες Ά ργεϊοι πόλιν, έκούσα θνήισκω μή τις αψηται χροος τουμού παρέξω γάρ δέρην ευκαρδίως. ελευθέρα ν δέ μ, ώς ελευθέρ α θάνω, 550 προς θεών, μ εθ έν τες κ τείν α τ εν νεκροϊσι γάρ δούλη κεκλησθαι βασιλίς ουσ αίσχύνομαι. Η Πολυξένη διατηρεί ακέραια την αξιοπρέπειά της λίγο πριν τη θυσία της ζητώντας να μην την αγγίξει οποιοσδήποτε από τους Έλληνες, αφού προτείνει τον λαιμό της δίχως φόβο. Ως τελευταία της επιθυμία ζητά να πεθάνει ελεύθερη. Ο 149 Gregory, 1999, Gregory, 1999, 108. ~ 53 ~

57 Αγαμέμνονας το δέχεται και εκείνη σκίζει το πέπλο της ως τον αφαλό της, γονατίζει στη γη και απευθύνεται στον Νεοπτόλεμο ( ): Ιδού, τόδ\ εί μεν στέρνον, ώ νεανία, παίειν προθυμηι, παϊσον, εί δ υπ αυχένα χρήιζεις πάρεστι λαιμός ευτρεπ η ς οδε. Αυτά είναι τα τελευταία λόγια της Πολυξένης. Η επιλογή που δίνει στον Νεοπτόλεμο να τη χτυπήσει είτε στο στήθος είτε στο λαιμό υπονοεί δύο τρόπους θανάτου εξίσου τιμητικούς. Αν τη χτυπήσει στο στήθος είναι ο τρόπος που ένας μαχητής σκοτώνει έναν άλλο μαχητή, ενώ αν τη χτυπήσει στο λαιμό είναι ο τρόπος που ένας ιερέας θυσιάζει ένα σφάγιο.151 Την επιλογή την αφήνει σε αυτόν, εκείνη του παρέχει και τα δύο σημεία του σώματός της πεθαίνοντας ελεύθερη και ανέγγιχτη. Ο Νεοπτόλεμος σε εμφανή αμηχανία, όπως διαφαίνεται από την περιγραφή του Ταλθύβιου, διστάζει και τελικά τη σφάζει κόβοντας με το σπαθί του τον λαιμό της ( ). Έτσι τελικά η Πολυξένη πεθαίνει σαν σφάγιο και ακόμα και τη στιγμή που 152 σωριάζεται πάνω στον τάφο του Αχιλλέα φροντίζει να κρύψει τη γύμνια της. Μία ηρωίδα που ήταν ως το τέλος της αξιοπρεπής. Ακόμα και μετά θάνατον απολαμβάνει τον σεβασμό και τον θαυμασμό των Ελλήνων, οι οποίοι εναποθέτουν πάνω της φύλλα ή ένα στολίδι τιμώντας τη νεκρή ( ). Για τον στίχο 574 υπάρχει ένα ενδιαφέρον σχόλιο, το οποίο αναφέρει ο Ερατοσθένης και εξηγεί αυτή τη φράση λέγοντας πως αυτός ήταν ένας τρόπος να τιμούν τους νικητές στους αγώνες, έθιμο, το οποίο ελαφρώς παραλλαγμένο έφτασε μέχρι τις μέρες του συγγραφέα. Καταλήγει λέγοντας: φ υλλο β ο λεϊτα ι δε η Π ολυξένη, ώ σπερ εν άγώ νι νικήσασα. Έτσι, η Πολυξένη κατάφερε να διακριθεί σε δύο επίπεδα: αφενός για τη συμπεριφορά της σαν γυναίκα σε μία τέτοια περίπτωση και αφετέρου για την ανδρεία και τη γενναιότητά της. Έθεσε στον εαυτό της τις αξίες ενός πολεμιστή και επικαλέστηκε την ευαισθησία των πολεμιστών. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να ειδωθεί η φράση φιλόψ υχος γυνή (348) χαρακτηρισμός που απορρίπτει.153 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τοποθέτηση της Dué: I seek to point out the powerful emotional effect that Polyxena, her lament, and her death have on both the soldiers within the play and the ancient audience, while at the same time placing the sacrifice within the larger context of the representations of the fall of Troy in Greek poetic and artistic traditions. I submit that viewed within that context, Polyxena herself may be pitied but also admired, even while the sacrifice itself is condemned as 151 Gregory, 1999, Gregory, 1999, 114, Mossman, 1995, 157, Mossman, 1995,

58 one of the sacrileges that mark the victory of the Greeks. When we recognize that Polyxena is employing the traditional language of lament to articulate the significance of her own death, we can better understand why the Greeks within and outside of the play react to her death in the way that they do.154 Το πιο αξιοσημείωτο είναι η απεικόνιση της παρθενικής της ταυτότητας. Ακόμη και τη στιγμή που νεκρή σωριάζεται στο έδαφος μεριμνά ώστε να μην αποκαλυφθεί η γύμνια του κορμιού της με άσεμνο τρόπο. Αυτό προϋποθέτει εκπληκτική συγκέντρωση μέχρι και την τελευταία στιγμή. Ακόμα όμως πιο εκπληκτική είναι η ένδειξη εμπιστοσύνης. Πεθαίνοντας δεν δείχνει να αμφιβάλλει ότι ο ελληνικός στρατός θα σεβαστεί μετά τον θάνατό της την αγνότητα του σώματός της, όπως πράγματι συνέβη, καθώς εναποθέτουν πάνω στο νεκρό της σώμα φύλλα ή στολίδια τιμώντας την αξιοπρέπειά της. Αντιθέτως, η Εκάβη φοβούμενη το αντίθετο ζητά να μην αγγίξει κανείς πολεμιστής το νεκρό σώμα της κόρης της, πριν η ίδια αναλάβει την ταφή της ( ). Η Πολυξένη θεωρεί πως μία πρέπουσα και σωστή ενέργεια έχει αποδέκτη τον ίδιο της τον πομπό. Εφόσον, λοιπόν, εκείνη φέρθηκε με αξιοπρέπεια και ήθος, εντελώς ανυστερόβουλα, θα εισπράξει αντίστοιχη συμπεριφορά. Όπως άλλωστε προκύπτει και από την ετυμολογία του ονόματός της, το οποίο της ταιριάζει απολύτως, είναι πομπός ή αποδέκτης πολλής φιλοξενίας συμπεριλαμβάνοντας πληθώρα αρετών.155 Αξίζει, επίσης, να αναφερθεί πως στις σωζόμενες τραγωδίες του 5 ου αιώνα π.χ. δεν απαντά σε άλλο χωρίο πλην του παρόντος η έννοια της ομορφιάς με τη λέξη κ ά λλισ τα (561) που προσδιορίζει τα στήθη της Πολυξένης.156 Βεβαίως, το κάλλος σε αυτό το σημείο δεν άπτεται και δεν περιορίζεται μόνο στα εξωτερικά παρθενικά χαρακτηριστικά της Πολυξένης, αλλά κυρίως στα εσωτερικά ιδιαίτερα γνωρίσματα του βασιλικού ήθους της, που αντικατοπτρίζεται και στην εξωτερική ομορφιά της. Η Πολυξένη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί καλλίστη για αυτό το κράμα αξιών που τη διακρίνει. Η γύμνια της δεν εκπέμπει κανένα ίχνος σεξουαλικότητας ή σεξουαλικής πρόκλησης, αντιθέτως εξαίρεται η παρθενία της. Η Πολυξένη ήταν ίσως η μόνη νεαρή Τρωαδίτισσα η οποία δεν έπεσε θύμα σεξουαλικής βίας από κάποιον Έλληνα αρχηγό και μάλιστα έγινε σεβαστή η επιθυμία της να παραμείνει ανέγγιχτη. Για την ακρίβεια ήταν ίσως η μόνη που τη σεβάστηκε ο στρατός των Ελλήνων και δεν παραβιάσθηκε η γυναικεία της φύση. Αντιθέτως, η Κασσάνδρα παρότι ήταν παρθένα ιέρεια του θεού Απόλλωνα δεν κατάφερε να είναι αποδέκτρια μίας τέτοιας τιμής. Η Πολυξένη παραδόθηκε στη μοίρα της και θυσιάστηκε στον τάφο του Αχιλλέα. Πέθαινε παρθένα-νύφη του Άδη, καθώς προτίμησε τον θάνατό της διατηρώντας την παρθενία της και την αξιοπρέπειά της, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Εκάβη στον στίχο 612 (νύμφην τ ανυμφον παρθένον τ άπάρθενον157). 154 Dué, 2006, Nussbaum, 1986, Michelini, 1987, Mossman, 1995, ~ 55 ~

59 Ο Ταλθύβιος ολοκληρώνει τον λόγο του ( ) επαινώντας την Εκάβη για το ποιόν της κόρης της και ταυτόχρονα οικτίροντας την κακή της τύχη. Και στην αρχή και στο τέλος του λόγου του αφήνει να διαφανούν ψήγματα συμπόνιας και ανθρωπιάς για την κακή τύχη που βασανίζει αυτές τις γυναίκες. Η παρουσία του σε αυτή την τραγωδία είναι πιο ανθρώπινη από τις Τρωάδες. Σε κάθε περίπτωση τον χαρακτηρίζει μία λεπτότητα και μία ιδιαιτερότητα παρά τον άχαρο ρόλο που έχει να αναγγέλλει πάντα κακές ειδήσεις. Η συναισθηματική του εμπλοκή και η επωνυμία του είναι δυο χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν από άλλους αγγελιαφόρους, άλλωστε είναι και ο μόνος αγγελιαφόρος, ο οποίος κατονομάζεται από τον Ευριπίδη. Όλοι οι άλλοι στις σωζόμενες τραγωδίες του παραμένουν ανώνυμοι.158 Η Εκάβη εκφωνεί έναν λόγο με ιδιόμορφους συνειρμούς και σκέψεις. Δεν θρηνεί πλέον δείχνοντας να έχει αποδεχτεί την κατάσταση και απλώς κάνει κάποιες διαπιστώσεις. Αρχικά θλίβεται για τον χαμό της Πολυξένης, αλλά παράλληλα την παρηγορεί ότι μέχρι τέλους στάθηκε ευγενής και αξιοπρεπής ( ) και απαιτεί κανείς να μην αγγίξει τη νεκρή κόρη της θεωρώντας τους πολεμιστές αχαλίνωτους και απείθαρχους ( ).159 Η μητρική αντίδραση της Εκάβης δεν μοιάζει αναίτια, όταν εκείνη έχει υποστεί τόσο έντονα την ακαμψία και τη βαρβαρότητα της ανδροκρατούμενης κοινότητας μέσα στην οποία έχει κληθεί να επιδείξει σθένος και να προστατεύσει τα εναπομείναντα μέλη της οικογένειάς της. Ενεργοποιείται στέλνοντας μία παλιά υπηρέτρια να φέρει θαλασσινό νερό, για να πλύνει το νεκρό σώμα, ενώ παράλληλα αναζητά στολίδια για τον νεκροστολισμό της Πολυξένης ( ). Ανατρέχει η μνήμη της στα περασμένα μεγαλεία, στο ευμετάβλητο της τύχης και κλείνει τον λόγο της με αναφορά στη ματαιότητα των ανθρώπων ( ). Με αργό βήμα η Εκάβη εισέρχεται στη σκηνή του Αγαμέμνονα, για να συλλέξει στολίδια για την Πολυξένη και επί σκηνής παραμένει μόνο ο Χορός. Ο Ταλθύβιος έχει αποχωρήσει από την πάροδο που εισήλθε κατά πάσα πιθανότητα ήδη από τον στίχο 609, καθώς ολοκλήρωσε το χρέος του και πλέον δεν είχε άλλη λειτουργικότητα στον χώρο. Επιπλέον, η αναφορά της Εκάβης στους στίχους για τα κοσμήματα των Τρωαδιτισσών, που κρυφά από τους αφέντες τους τα πήραν από το σπίτι τους, είναι μία πληροφορία που δεν χρειάζεται να ακουστεί από κάποιον Έλληνα, άλλωστε απευθύνεται μόνο στις Τρωαδίτισσες αιχμάλωτες. Επίσης, η παλιά δούλη, την οποία έστειλε η Εκάβη να φέρει νερό από τη θάλασσα, όπως είχε αναφέρει και ο Πολύδωρος (48), έχει αποχωρήσει από την πάροδο Β αμέσως μετά την προτροπή της Εκάβης.160 Άλλωστε αυτή η προτροπή θα συνδέσει τα δύο τμήματα της τραγωδίας, καθώς πηγαίνοντας η δούλη να φέρει το νερό από τη θάλασσα θα βρει το νεκρό σώμα του Πολύδωρου. Είναι το σημείο τομή. Επίσης, αποχώρησε από την πάροδο Β από όπου και θα εισέλθει φέρνοντας το πτώμα του Πολύδωρου μέσα στη σκηνή και είναι η μόνη φορά που θα υπάρξει είσοδος και 158 Gregory, 1999, Michelini, 1987, Gregory, 1999, 120. ~ 56 ~

60 έξοδος από αυτή την πάροδο. Όλες οι άλλες αφίξεις και αναχωρήσεις προσώπων γίνονται από την πάροδο Α. Η δομή της πλοκής είναι χιαστί: Πολυξένη/Πολύδωρος- Πολύδωρος/Πολυξένη. Ήδη από τον πρόλογο το φάντασμα του Πολύδωρου μιλά πρώτα για τον ίδιο και έπειτα για την αδερφή του. Επίσης, η Εκάβη στο όνειρό της πρώτα ονειρεύεται αόριστα για εκείνον και έπειτα ονειρεύεται την απαίτηση του φαντάσματος του Αχιλλέα για την Πολυξένη. Επιπλέον, πρώτη παρουσιάζεται η ιστορία της Πολυξένης και έτσι φαίνεται σαν να προετοιμάζει η Πολυξένη την εμφάνιση του Πολύδωρου. Το θηλυκό αντικαθίσταται από το αρσενικό. Η μοίρα τους έχει καθοριστεί από το φύλο τους, όπως επίσης και η πλοκή. Η μοίρα της Πολυξένης οδηγεί σε θρήνο και του Πολύδωρου σε εκδίκηση.161 8) Δεύτερο στάσιμο ( ) Το δεύτερο στάσιμο τοποθετείται ανάμεσα στην υπερήφανη, αλλά θλιμμένη αντίδραση της Εκάβης για τη θυσία της Πολυξένης και στην ανακάλυψη του σώματος του Πολύδωρου. Η σκηνή έχει μείνει άδεια πλην του Χορού, ο οποίος θα τραγουδήσει το δεύτερο στάσιμο ( ), το οποίο είναι αρκετά σύντομο και το έδαφος έχει προετοιμαστεί για το δεύτερο μέρος της τραγωδίας. Στη στροφή ( ) γίνεται λόγος για τα ξύλα που έκοψε ο Πάρης από την Ίδη προκειμένου να διασχίσει τη θάλασσα και να κλέψει την Ελένη θυμίζοντας την αναφορά στην Αργώ στην αρχή του προλόγου της Μήδειας, που εκφωνεί η τροφός. Οι γυναίκες του Χορού υποδηλώνουν πως οι καταστροφικές συνέπειες αυτής της ενέργειας είχαν εκείνες ως αποδέκτριες. Στην αντιστροφή ( ) ασκείται κριτική για αυτό που συνέβη και επηρέασε τη ζωή τόσων ανθρώπων. Στην επωδό ( ) γίνεται αναφορά στον πόνο και την απώλεια, που βιώνουν και οι Σπαρτιάτισσες μητέρες και κόρες, καθώς οι απώλειες ενός πολέμου κοστίζουν πάντα αμοιβαία. Ο Ευριπίδης δίνει την αίσθηση μίας αμείλικτης διάχυσης του πόνου σε συλλογικό επίπεδο ξεκινώντας κάθε στίχο του με έντονα συγκινησιακά φορτισμένες λέξεις: (629) συμφοράν, (630) πημονάν, (638) πόνοι-πόνων, (639) άνάγκαι κρείσσονες και (649) δορί καί φόνωι. Όπως και στο πρώτο στάσιμο έτσι και σε αυτό ο πόνος της Εκάβης προσωρινά παραμερίζεται και δίνεται έμφαση στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο Χορός στην αιχμαλωσία δίνοντας το περιθώριο στις γυναίκες που τον αποτελούν να εκφράσουν και αυτές τη δική τους οπτική και τις δικές τους απώλειες Rabinowitz, 1993, Collard, 2007, 142. ~ 57 ~

61 9) Τρίτο επεισόδιο ( ) Η δούλη που μέχρι αυτό το σημείο ήταν βωβό πρόσωπο εισέρχεται στη σκηνή από την πάροδο Β μαζί με δύο ακόμα βωβά πρόσωπα, το πιθανότερο Τρωαδίτισσες, οι οποίες μεταφέρουν το νεκρό σώμα του Πολύδωρου σε ένα φορείο.163 Ξεκινά έτσι το α' μέρος ( ) του τρίτου επεισοδίου ( ), όπου πλέον η δράση στρέφεται γύρω από τον θάνατο του Πολύδωρου. Η δούλη αμέσως μόλις εισέρχεται στη σκηνή αναζητά την Εκάβη, όπως συνέβη και στο δεύτερο επεισόδιο με τον Ταλθύβιο. Το αξιοσημείωτο είναι πως από βωβό πρόσωπο γίνεται τώρα ομιλούν με καταλυτικό μάλιστα ρόλο, καθώς μεσολαβεί στη μετάβαση από το πρώτο μέρος της τραγωδίας στο δεύτερο. Η Εκάβη εξέρχεται αργά από τη σκηνή δίχως καμία έκπληξη για αυτά που της λέει η δούλη χωρίς μάλιστα να αναγνωρίζει το νεκρό σώμα θεωρώντας πως είναι της Πολυξένης ( ). Όταν η δούλη αρνείται πως είναι το σώμα της Πολυξένης, η Εκάβη νομίζει πως είναι της Κασσάνδρας ( ). Η Εκάβη αδυνατεί να φανταστεί πως ο νεκρός είναι ο Πολύδωρος προκαλώντας της μεγάλο πόνο, όταν θα τον αναγνωρίσει ( ). Με τον θρήνο της Εκάβης συνεχίζεται το δεύτερο μέρος ( ) του τρίτου επεισοδίου. Προσπαθεί να μάθει ποιος ευθύνεται για τον θάνατο του γιου της και υπό ποιες συνθήκες συνέβη απευθύνοντας ερωτήσεις στη δούλη ανάμεσα στον θρήνο της (696, 700), ώσπου συνδέει τις πληροφορίες με το όνειρο, που αφηγήθηκε στον πρόλογο (71-72, ). Αντιλαμβάνεται αμέσως πως υπεύθυνος για τον θάνατο του Πολύδωρου είναι ο Πολυμήστορας ( ). Από την περιγραφή της Εκάβης ( ) γνωστοποιείται στον θεατή η κακοποίηση που είχε υποστεί το σώμα του Πολύδωρου υποδεικνύοντας πως ο θάνατός του προήλθε από βάρβαρη βαναυσότητα.164 Ο Χορός σχολιάζει την κακή τύχη της Εκάβης, που της προκαλεί κάποιος δαίμων, διαπίστωση που έχει ήδη αναφερθεί αρκετές φορές δίνοντας την εντύπωση πως όλα αυτά τα δεινά είναι θεόσταλτα ( ). Η αναγνώριση του πτώματος του Πολύδωρου και ο εντοπισμός του υπεύθυνου γίνεται πολύ γρήγορα και χωρίς περιστροφές, αφού κατά τη διάρκεια της τραγωδίας από το όνειρο που είχε δει η Εκάβη και έπειτα ήταν ανήσυχη για την τύχη του Πολύδωρου. Ωστόσο η προσοχή της ήταν στραμμένη στη θυσία της Πολυξένης. Με την είσοδο του Αγαμέμνονα στη σκηνή από την πάροδο Α ξεκινά το τρίτο μέρος ( ) του τρίτου επεισοδίου. Αναζητά την Εκάβη, γιατί έχει αργήσει να θάψει την Πολυξένη και αυτή η καθυστέρηση γεννά ερωτηματικά στον αρχηγό των Ελλήνων ( ). Μέχρι εκείνη τη στιγμή φαίνεται πως δεν πρόσεξε τον νεκρό Πολύδωρο διατυπώνοντας το αρχικό του ερώτημα και δικαιολογώντας κατά αυτόν τον τρόπο την είσοδό του στη σκηνή. Αμέσως μετά ( ) παρατηρεί το πτώμα του νεκρού Τρώα άνδρα. 163 Gregory, 1999, Gregory, 1999,

62 Στους στίχους που ακολουθούν ( ) η Εκάβη έχει στραμμένη την πλάτη της στον Αγαμέμνονα και μονολογεί ζυγίζοντας τις πιθανότητες που έχει να εξασφαλίσει τη βοήθειά του στην εκδίκηση που σχεδιάζει. Σε αυτό το απόσπασμα εμφανίζεται η πιο εκτενής και εντυπωσιακή χρήση της μεθόδου των asides στην αρχαία τραγωδία, η οποία αποτελεί μία ασυνήθιστη τεχνική, καθώς η Εκάβη μονολογεί με στραμμένη πλάτη και ο Αγαμέμνονας ακούει χωρίς να μπορεί να καταλάβει τι λέει. Αυτή η μέθοδος μοιάζει με μία εξωτερίκευση εσωτερικού μονολόγου του προσώπου έχοντας ακροατές χωρίς επί της ουσίας να απευθύνεται στους ίδιους με αποτέλεσμα οι ακροατές να μην μπορούν να παρακολουθήσουν τη ροή της σκέψης του ομιλούντος προσώπου.165 Η συνάντησή της με τον Οδυσσέα τη δίδαξε πως η έκβαση της ικεσίας εξαρτάται από την κοινωνική θέση του ικέτη. Συνεπώς ζυγίζει την πιθανότητα του επιπλέον πόνου και της εξαθλίωσης σε περίπτωση που ο Αγαμέμνονας απορρίψει την ικεσία της.166 Ο Αγαμέμνονας παράλληλα επιδιώκει να πάρει μία εξήγηση για τη στάση της Εκάβης και προσπαθεί να κατανοήσει τι συμβαίνει. Για δεύτερη φορά η Εκάβη καλείται να πείσει έναν Έλληνα αρχηγό, αλλά αυτή τη φορά δεν ξεκινά την προσπάθειά της με το ίδιο σθένος και την ίδια ορμητικότητα, που είχε στον αγώνα λόγων της με τον Οδυσσέα. Η Εκάβη σε αντίθεση με την πρώτη της προσπάθεια, όταν επιδόθηκε στον αγώνα χωρίς δισταγμό, τώρα, παρότι ο Αγαμέμνονας εκδηλώνει ενδιαφέρον, παραμένει διστακτική και πρώτα μονολογεί, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Φαίνεται πως τώρα υπολογίζει διαφορετικά τα δεδομένα και καταστρώνει νέα στρατηγική. Στο τέλος, αποφασίζει να παραμερίσει τους ενδοιασμούς της, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει (τολμάν άνάγκη, κάν τύχω κάν μή τύχω, 751). Ωστόσο οφείλει να αλλάξει όλη τη μέθοδο πειθούς της, για να καταφέρει να πείσει τον Αγαμέμνονα. Για αρχή βέβαια ξεκινά τον λόγο της με τον ίδιο τρόπο επικαλούμενη ηθικές αρχές.167 Στον στίχο 749 η Εκάβη εκφράζει πρώτη φορά την επιθυμία της για εκδίκηση και θα κρατήσει αυτή τη στάση από εδώ και στο εξής μέχρι το τέλος της τραγωδίας. Μάλιστα, οι λέξεις τιμωρός, τιμω ρέω και τιμω ρέομαι ( , 756, , , 882, 1258) θα χρησιμοποιηθούν έξι φορές από την Εκάβη στο πλαίσιο της εκδίκησης του Πολυμήστορα.168 Το να εκδικηθεί για το κακό που συνέβη στον γιο της ήταν γνωστή μέθοδος νόμιμης απόδοσης δικαιοσύνης για την οικογένεια του θύματος.169 Αυτή η αντίληψη παρουσιάστηκε και νωρίτερα στα λεγόμενα της Εκάβης για τη δήθεν επιθυμία του Αχιλλέα να εξευμενιστεί με αίμα από αυτούς που τον σκότωσαν. Λίγο πριν φτάσει ο Αγαμέμνονας στα όρια της υπομονής του η Εκάβη 165 Gregory, 1999, 126, Gregory, 1999, Michelini, 1987, Meridor, 1978, Meridor, 1978, 29, Gregory, 1999, ~ 59 ~

63 αποφασίζει να του μιλήσει γυρνώντας κατά πρόσωπο σε αυτόν σε στάση ικεσίας ( ).170 Η πρώτη υπόθεση που κάνει ο Αγαμέμνονας είναι πως η Εκάβη θα του ζητήσει την ελευθερία της και εκείνη του απαντά πως αν καταφέρει να εκδικηθεί τους εχθρούς της θα είναι πρόθυμη να είναι σκλάβα σε όλη της τη ζωή ( ). Οι στίχοι αυτοί οβελίζονται από τον Diggle όμως, όπως ορθά παρατηρεί η Gregory, είναι αρκετά σημαντικοί, καθώς η Εκάβη παρουσιάζει πρώτη φορά στον Αγαμέμνονα την επιθυμία της για εκδίκηση.171 Δείχνει μάλιστα τόσο αποφασισμένη για αυτό που εξισώνει αυτή της την επιθυμία με την ίδια της την ελευθερία. Η Michelini πολύ εύστοχα παρατηρεί σε αυτό το σημείο: When Hekabe firmly rejects even her freedom in favor of vengeance, we realize that the play has created a situation in which a human being is given the very strongest reason imaginable to persuade and win over another; and, as Hekabe herself points out, this is what rhetorical training is 172 made for. Ακολουθεί μία αλλαγή στη θέση των στίχων που είναι εύλογη και δεν δημιουργεί πρόβλημα κατανόησης. Η στιχομυθία που έπεται ( ) παρέχει στον Αγαμέμνονα όλες τις πληροφορίες για τα αίτια και τις συνθήκες θανάτου του Πολύδωρου. Στους στίχους 783 και 785 η συμπόνια στα λόγια του Αγαμέμνονα είναι φανερή σκιαγραφώντας τα ανθρώπινα στοιχεία του χαρακτήρα του σε αντίθεση με την άκαμπτη φύση του Οδυσσέα δίνοντας έτσι στην Εκάβη την ελπίδα ότι ίσως η ικεσία της βρει ανταπόκριση. Επειδή, όμως, η συμπάθειά του δεν μετατρέπεται σε πράξη η Εκάβη ξεκινά τον λόγο της ( ) ζητώντας του να τιμωρήσει τον Πολυμήστορα. Η Εκάβη αρχικά ( ) εκθέτει την παραβίαση δύο νόμων από τον Πολυμήστορα: του νόμου της φιλοξενίας και της ταφής των νεκρών ζητώντας να τιμωρηθεί για αυτά επικαλούμενη την ευσπλαχνία του Αγαμέμνονα ( ). Ο Αγαμέμνονας παραμένει σιωπηλός και η Εκάβη εκλαμβάνει αυτή του τη στάση σαν απόρριψη της πρώτης της προσπάθειας να τον πείσει. Ωστόσο, η απομάκρυνση και η σιωπή του Αγαμέμνονα θα μπορούσαν να προμηνύουν δισταγμό ή κάτι επώδυνο. Η πρώτη εκδοχή είναι πιθανότερη από την απόρριψη, στην οποία η Εκάβη βιάστηκε να καταλήξει ως συμπέρασμα. Απελπισμένη κάνει λόγο για τη χρησιμότητα της Πειθούς σε ένα απόσπασμα με πολλαπλά επίπεδα ειρωνείας ( ). Ο Ευριπίδης την παρουσιάζει, όπως και τους άλλους χαρακτήρες του, ως μία καλά εκπαιδευμένη ομιλήτρια στο επίπεδο που περιμένει και οι άλλοι θνητοί να είναι. Βλέποντας τις προσπάθειές της να αποβαίνουν άκαρπες, η Εκάβη επιστρατεύει το επιχείρημα της χάρης. Χρησιμοποιεί έτσι την ερωτική σχέση του Αγαμέμνονα με την κόρη της Κασσάνδρα τονίζοντάς του πως, αν τη βοηθήσει, θα κάνει καλό σε έναν συγγενή του ( ) και χρησιμοποιεί τη λέξη κηδεστής (834) 170 Gregory, 1999, Gregory, 1999, Michelini, 1987, 154. ~ 60 ~

64 173 για τον Πολύδωρο. Η Εκάβη έτσι εννοεί πως ο Αγαμέμνονας συνδέεται συγγενικά με τον Πολύδωρο ως αδερφό της Κασσάνδρας επιβεβαιώνοντας τον ισχυρισμό του Croally πως μία σχέση, που δεν ήταν γάμος, μπορούσε να περιγραφεί μόνο μέσα από την ορολογία του γάμου.174 Επί της ουσίας, η σχέση μεταξύ της Κασσάνδρας και του Αγαμέμνονα δεν ήταν μία νόμιμη ένωση, αλλά κάτι λιγότερο ευυπόληπτο και αξιοπρεπές. Μόνο η επίκληση της ερωτικής χάρης μπορεί να κάνει αυτό το ιδιόμορφο 175 επιχείρημα αποτελεσματικό. Επίσης, η Rabinowitz παρατηρεί εύστοχα: At issue here is the way a woman can sometimes gain power over a man, even when men seem to have all the power. In ancient Athens this strategy rebounded to the credit of neither: it made him seem less manly, and the woman immoral. In this scene, then, Hekabe is playing a man s game, imitating Odysseus as orator and using her only card, her daughter s desirability, to her son s advantage. But that rhetorical power in the hands of a woman is a sign of male inadequacy.176 Η τελευταία της προσπάθεια είναι αρκετά τολμηρή και έχει θεωρηθεί απρεπής. Με αυτό το τέχνασμα κορυφώνει την ένταση κλείνοντας με ένα γνωμικό για το καθήκον του χρηστού να υπηρετεί τη δικαιοσύνη και να τιμωρεί τους κακούς ( ). Στους στίχους ο Χορός παρεμβαίνει πιο έντονα από ό,τι συνήθως, όπως είναι εμφανές και από την έκταση της παρέμβασής του, εφόσον τις περισσότερες φορές περιορίζεται σε ένα δίστιχο ανάμεσα στις ομιλίες των κύριων προσώπων. Οι Τρωαδίτισσες θρηνούν για τις αλλαγές που συμβαίνουν και κάνουν φίλους εχθρούς και το αντίστροφο. 177 Οι δύο επόμενοι στίχοι αποδίδουν συγκεκριμένα τη φοβερή αλλαγή με την οποία βρίσκεται αντιμέτωπη η Εκάβη. Αυτό είναι η αναγκαστική μεταστροφή των προηγούμενων σχέσεων της εχθρότητας και της φιλίας. Η Εκάβη -παρότι είναι αιχμάλωτη του στρατού των Ελλήνων, από τον οποίο μόλις πριν λίγο η κόρη της Πολυξένη θυσιάστηκε- είναι αναγκασμένη να ζητήσει τη βοήθεια του Αγαμέμνονα, για να καταφέρει να εκδικηθεί για τη δολοφονία του γιου της Πολύδωρου. Συμπράττει με τον επίσημο εχθρό, για να εκδικηθεί τον επίσημο σύμμαχο και νυν εχθρό. Επίσης, ο Αγαμέμνονας από πορθητής και απαγωγέας μετατρέπεται σε προστάτη, μία αλλαγή που συνεπάγεται διαφορετική 178 συμπεριφορά. Ο Αγαμέμνονας τελικά για κάποιον λόγο ή ίσως και για όλους δείχνει να συγκινείται και να συμπάσχει όσο του επιτρέπει η θέση του και δηλώνει στην Εκάβη πως είναι πρόθυμος να της παρέχει μία παθητική στήριξη ( ). Εφόσον ο Πολυμήστορας ήταν σύμμαχος των Ελλήνων, δεν θα μπορούσε να διατάξει εμφανώς την εκδίκησή του. Ο πόνος της Εκάβης για τον αδικοχαμένο της γιο είναι προσωπική 173 Mastronarde, 2010, Croally, 1994, Michelini, 1987, Rabinowitz, 1993, Για τον στίχο 847 βλ. Kyriakou, Kyriakou, ~ 61 ~

65 της υπόθεση, όπως προσωπική της επιθυμία είναι και η τιμωρία του Πολυμήστορα. Αυτό δεν αφορά το σύνολο του ελληνικού στρατού και μάλιστα ο Αγαμέμνονας υποψιάζεται, επίσης, πως είναι κάτι που δεν θα συγκινήσει τον ελληνικό στρατό. Η Kyriakou179 υποστηρίζει πως το γεγονός ότι ο ελληνικός στρατός τίμησε την ένδοξη θυσία της Πολυξένης και την ευγενή στάση της δεν συνεπάγεται πως θα ενστερνιστεί και την επιθυμία της Εκάβης για εκδίκηση. Άλλωστε, το να τιμάς έναν ευγενή αιχμάλωτο είναι πολύ διαφορετικό από το να βοηθάς έναν αιχμάλωτο να τιμωρήσει ένα σύμμαχο. Επιπλέον, μία φανερή ανάμειξη του Αγαμέμνονα σε κάτι τέτοιο θα υποδείκνυε πως το έκανε για χάρη της Κασσάνδρας. Μάλιστα ήδη στη συνέλευση των Ελλήνων για τη θυσία της Πολυξένης είχε ειπωθεί πως δεν θα μπει πιο ψηλά από την τιμή και τη δόξα του Αχιλλέα η κλίνη της Κασσάνδρας, καθώς ο Αγαμέμνονας ήταν αντίθετος με τη θυσία. Βέβαια, στη συγκεκριμένη περίπτωση μπορεί η αντίθεσή του να μην είχε κίνητρο μόνο την κλίνη της Κασσάνδρα, αλλά και τις μνήμες που είχε από τη θυσία της κόρης του της Ιφιγένειας στην Αυλίδα. Ίσως έφερε το βάρος της ευθύνης του, το οποίο μάλιστα θα αποτελέσει και έναν από τους λόγους της δολοφονίας του μετέπειτα, και δεν ήθελε να επαναληφθεί το ίδιο μοτίβο θυσίας έχοντας την Πολυξένη αυτή τη φορά ως θύμα. Πιθανές εξηγήσεις, οι οποίες δεν μένουν παρά εικασίες. Δεδομένων όλων των παραπάνω, ίσως πράγματι αυτή τη φορά να θέλει να βοηθήσει παθητικά την Εκάβη, αφού δεν κατάφερε να αποτρέψει τη θυσία της Πολυξένης, χωρίς όμως να διακινδυνεύσει το κύρος της εξουσίας και της θέσης του. Η Εκάβη έχοντας πάρει την έγκριση του Αγαμέμνονα του ανταπαντά πολύ εύστοχα για την παντελή έλλειψη ουσιαστικής ελευθερίας, καθώς όλοι σε κάτι που τους εξουσιάζει είναι υπόδουλοι είτε είναι η τύχη είτε ο λαός τους είτε οι νόμοι ( ). Παρότι εκείνη είναι η αιχμάλωτη, φαίνεται εκείνη να ρυθμίζει τις καταστάσεις, καθώς αποδεσμεύει τον Αγαμέμνονα από τον φόβο του κόστους που θα έχει αν τη βοηθήσει εμφανώς.180 Το μόνο που του ζητά είναι να εμποδίσει τους Αχαιούς, αν θορυβηθούν από τη δολοφονία, χωρίς να φανεί ότι το κάνει για χάρη της ( ). Ο Αγαμέμνονας απορεί για τον τρόπο εκδίκησης της Εκάβης ρωτώντας την αν θα χρησιμοποιήσει σπαθί ή δηλητήριο ( ). Η Εκάβη του απαντά πως η εκδίκηση θα επιτευχθεί από τις Τρωαδίτισσες που κρύβονται μέσα στη σκηνή υποδεικνύοντας πως έχει ήδη καταστρώσει το σχέδιό της ( ). Εντελώς αντιφατικά με τη στάση που κράτησε μέχρι στιγμής ο Αγαμέμνονας λοιδορεί το γυναικείο γένος κρατώντας μία μισογυνιστική στάση, όταν μέχρι πριν λίγο η ίδια η Εκάβη τον καθησύχαζε, πως δεν θα χρειαστεί να διακινδυνεύσει τη θέση του για αυτήν (885). Η Εκάβη του ανταπαντά με δύο παραδείγματα από την ιστορία και το προσπερνά, καθώς αυτή τη στιγμή προέχει η επίτευξη του σχεδίου της, εφόσον πήρε την έγκριση που χρειαζόταν. Του ζητά να αναλάβει να περάσει με ασφάλεια μέσα από το στρατόπεδο των Ελλήνων την απεσταλμένη της, στην οποία δίνει μήνυμα να 179 Kyriakou, Gregory, 1999, 148. ~ 62 ~

66 μεταφέρει στον Πολυμήστορα, για να τον φέρει κοντά της. Επιπλέον ζητά παράταση χρόνου από τον Αγαμέμνονα, για να θάψει μαζί τα δύο νεκρά παιδιά της, αφού εκδικηθεί ( ). Τέλος, ο Αγαμέμνονας συγκατανεύει, εφόσον ο απόπλους τους καθυστερεί λόγω των αντίξοων ανέμων και κλείνει το τρίτο επεισόδιο με ένα γνωμικό περί τιμωρίας του κακού και καλοτυχίας του σωστού ανθρώπου ( ). Έπειτα αποχωρεί από τη σκηνή από την πάροδο Α μαζί με τη συνοδεία του και τη δούλη της Εκάβης ) Τρίτο στάσιμο ( ) Το τρίτο στάσιμο ( ) καλύπτει το διάστημα μέχρι η δούλη της Εκάβης να μεταφέρει το μήνυμα στον Πολυμήστορα και να εισέλθει εκείνος στη σκηνή. Αποτελείται από δύο στροφικά ζεύγη και μία καταληκτική επωδό, όπου οι αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες ανακαλούν τη νύχτα της καταστροφής της Τροίας και περιγράφουν τις συνηθισμένες προετοιμασίες για τον βραδινό ύπνο, όταν τίποτα δεν προμήνυε την καταστροφή που θα συντελούταν αμέσως μετά. Στην επωδό καταριούνται για πολλοστή φορά την Ελένη και τον Πάρη για την καταστροφή που συνέβη και για την αιχμαλωσία που τώρα βιώνουν. Εύχονται να μην καταφέρει να φτάσει ποτέ στο πατρικό της, όπως και εκείνες ποτέ δεν θα ξαναδούν τη δική τους πατρίδα.182 Τα τρία στάσιμα εκφράζουν τη θλίψη των γυναικών για την αιχμαλωσία τους και διέπονται από την ίδια θεματική: ταξίδια στη θάλασσα - καταστροφή της Τροίας και από την ίδια διάθεση: απόγνωση και θρήνο από τις γυναίκες σαν αιχμάλωτες ) Τέταρτο επεισόδιο ( ) Το τέταρτο επεισόδιο ( ) ξεκινά με την είσοδο του Πολυμήστορα, ο οποίος εισέρχεται στη σκηνή από την πάροδο Α μαζί με τους γιους του, τη συνοδεία του και τη δούλη της Εκάβης, που του μετέφερε το μήνυμά της. Στα τρία προηγούμενα επεισόδια γίνονται συναντήσεις μεταξύ πρώην εχθρών (Οδυσσέας/Ταλθύβιος/Αγαμέμνονας-Εκάβη), ενώ στο παρόν μεταξύ πρώην φίλων 184 και νυν εχθρών. Ο Πολυμήστορας είναι ξένος δηλαδή συνδέεται με τους δεσμούς της ξενίας με τον Πρίαμο και την Εκάβη. Αυτή η σχέση που τους συνδέει με αυτό τον ιδιαίτερο δεσμό παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στο έργο, καθώς αναφέρεται δεκαπέντε φορές. Φυσικά, αυτή η ιδιότητα του Πολυμήστορα κάνει ακόμα πιο απεχθές το έγκλημά του. 181 Gregory, 1999, Gregory, 1999, Collard, 2007, Gregory, 1999, 160. ~ 63 ~

67 Η σχέση της ξενίας είναι μία ιερή σχέση που διέπεται από καθιερωμένο κώδικα αξιών μεταξύ των εμπλεκομένων. Το να παρέχεται ή να εισπράττεται φιλοξενία συνεπάγεται και υποχρέωση φροντίδας και προστασίας. Η εκπλήρωση αυτών των υποχρεώσεων είναι θεμελιώδης αξία για τη σχέση αυτή. Είναι θέμα ηθικής. Ο Πολυμήστορας ήταν και ξένος και φίλος, όπως άλλωστε εύλογα προκύπτει από το γεγονός ότι του εμπιστεύθηκαν μυστικά τον γιο τους, για να τον αναθρέψει και να τον φροντίσει, του οποίου το όνομα σημαίνει «εκείνος που παρέχει πολλά δώρα». Πράγματι, για τους γονείς του ήταν εκείνος από τον οποίο εξαρτιόταν η τελευταία ελπίδα για το μέλλον το δικό τους και της πόλης. Το έγκλημα της παιδοκτονίας που διέπραξε ο Πολυμήστορας ήταν από κάθε άποψη ειδεχθές και αισχρό. Ο Πολύδωρος ήταν η τελευταία ελπίδα της Εκάβης για την αναγέννηση της Τροίας. Ο Πολυμήστορας γνωρίζοντάς το είχε διπλή ευθύνη να τον προστατεύσει. Το χειρότερο όμως ήταν η ανυπεράσπιστη απλότητα ενός παιδιού μπροστά στον κίνδυνο από τον οποίο δεν μπορούσε να ξεφύγει. Ο Πολυμήστορας παρόλα αυτά δεν δίστασε να διαπράξει μία τέτοια αποτρόπαια πράξη χωρίς ενοχή ή έστω φροντίδα για το νεκρό σώμα του Πολύδωρου.185 Ο Πολυμήστορας, ήδη αντιπαθής στην Εκάβη, τον Χορό και το κοινό, έχει μία προσποιητή φιλική διάθεση, που τον κάνει ακόμα πιο απεχθή ( ). Η Εκάβη εσκεμμένα αποφεύγει να τον κοιτάξει στα μάτια δίνοντας μία πειστική αλλά ψευδή δικαιολογία ( ) επικαλούμενη την αιδώ που νιώθει για την κακή της τύχη και τα βάσανα που την έχουν βρει. Επίσης, αναφέρει πως συνηθίζεται οι γυναίκες να αποφεύγουν να κοιτούν τους άνδρες κατάματα.186 Σαφώς η στάση που κρατά δεν οφείλεται σε αυτόν τον λόγο, αλλά γιατί δεν ανέχεται την αναίδεια του Πολυμήστορα, που τολμά και την κοιτά κατάματα παρά το έγκλημα που διέπραξε. Επίσης, υπάρχει μία άποψη σύμφωνα με την οποία η Εκάβη απέφευγε να κοιτάξει κατάματα τον Πολυμήστορα γιατί γνώριζε για τη μόλυνση που μπορούσε να προκαλέσει η οπτική επαφή με τον δολοφόνο του γιου της.187 Αυτό βέβαια είναι κάτι που αμφισβητείται. Η πιθανότερη εκδοχή είναι πως πράγματι δεν άντεχε να τον κοιτάξει έπειτα από αυτό που έκανε στον γιο της και με πολύ μεθοδευμένες κινήσεις δεν ήθελε να του κινήσει καμία υποψία για αυτό που ακολουθούσε. Προτιμούσε να τον κάνει να πιστεύει πως δεν γνώριζε τίποτε και πως ακόμη τον θεωρούσε φίλο και σύμμαχό της. Επεδίωκε να τον κάνει να νιώθει ασφαλής σαν φίλος, ώστε να μπορέσει να διώξει και τη φρουρά του, για να προχωρήσει ανενόχλητη στην εκδίκησή της ( ). Τα λόγια του Πολυμήστορα εμπεριέχουν τραγική ειρωνεία, καθώς αυτή είναι η παγίδα στην οποία θα πέσει ( ). Η Εκάβη του απευθύνει ευθεία ερώτηση για τον Πολύδωρο δίνοντάς του το περιθώριο να ομολογήσει την πράξη του, ενώ παράλληλα τον διαβεβαιώνει πως δεν 185 Nussbaum, 1986, O Diggle οβελίζει αυτούς τους στίχους κρατώντας ως δικαιολογία της Εκάβης μόνο την αιδώ. Βλ. Gregory, 1999, Gregory, 1999,

68 γνωρίζει τι συνέβη ( ). Βέβαια και να ομολογούσε δεν θα άλλαζε η στάση της Εκάβης. Παρόλα αυτά ο Πολυμήστορας δεν διστάζει να προσποιηθεί πως όλα βαίνουν καλώς, όταν επί σκηνής βρίσκεται ήδη ο νεκρός Πολύδωρος, έστω και εν αγνοία του. Ολοένα και φανερώνεται ανάγλυφα η ποταπότητά του και θα συνεχίσει να φανερώνεται στη στιχομυθία ( ). Κρύβεται πίσω από ψέματα, κολακείες και απληστία. Αν ο Ευριπίδης ήθελε να προσδώσει στον Πολυμήστορα έστω και το ελάχιστο ελαφρυντικό στοιχείο, θα το είχε κάνει, όπως με άλλους χαρακτήρες σε άλλα έργα.188 Μέσω αυτής της στιχομυθίας η Εκάβη τον παγιδεύει σταδιακά χρησιμοποιώντας την απληστία του, η οποία είναι και η αχίλλειος πτέρνα του. Το σχέδιό της διαρθρώνεται σε τρία επίπεδα. Αρχικά ( ) ρωτά για τον Πολύδωρο και για το χρυσάφι που έφερε μαζί του. Στη συνέχεια ( ) του αποκαλύπτει το υποτιθέμενο κρυφό μέρος του θησαυρού του Πριάμου και τέλος ( ) τον δελεάζει και τον παρασύρει μέσα στη σκηνή του Αγαμέμνονα μαζί με τους γιους του με την υπόσχεση για επιπλέον τιμαλφή.189 Τα τελευταία λόγια της Εκάβης μπαίνοντας στη σκηνή επιβεβαιώνουν αυτό που οι θεατές περιμένουν πως θα συμβεί ( ). Για τον Πολυμήστορα αυτά τα λόγια σημαίνουν πως θα γυρίσει σπίτι του ασφαλής με περισσότερο χρυσάφι, για την Εκάβη, τον Χορό και τους θεατές σημαίνουν πως θα καταλήξει στον Άδη και έτσι η προφητεία της θα βρει μία ανέλπιστη εκπλήρωση ) Τέταρτο στάσιμο ( ) Όσο η εκδίκηση λαμβάνει χώρα μέσα στη σκηνή οι Τρωαδίτισσες τραγουδούν το τέταρτο στάσιμο ( ), ένα αστροφικό τραγούδι, το οποίο αποδίδει την τραγικότητα και τη σοβαρότητα της κατάστασης ) Έξοδος ( ) Η έξοδος της τραγωδίας ( ), η οποία επικεντρώνεται στην ολοκλήρωση και στα επακόλουθα της εκδίκησης της Εκάβης, χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος ( ) ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί τη θεατρική σύμβαση σύμφωνα με την οποία σκηνές βίας δεν εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια των θεατών πάνω στη σκηνή, αλλά μέσα στη σκηνή του Αγαμέμνονα και μεταφέρονται μέσω κραυγών και θρήνων από το εσωτερικό της προκαλώντας αναταραχή και 192 αμηχανία σε αυτούς που βρίσκονται από έξω. Η Εκάβη βγαίνοντας από τη σκηνή περιγράφει με ικανοποίηση την πράξη της με τη σύμπραξη των Τρωαδιτισσών και 188 Meridor, 1978, Gregory, 1999, Gregory, 1999, Gregory, 1999, Gregory, 1999, 169. ~ 65 ~

69 αναγγέλλει την έξοδο του τυφλού πλέον Πολυμήστορα από τη σκηνή. Η τύφλωση είναι συμβολική κίνηση εκδίκησης της Εκάβης, καθώς σύμφωνα με μία άποψη η αιδώς βρίσκεται στα μάτια και ο Πολυμήστορας δεν χαρακτηριζόταν από αιδώ, επομένως στερήθηκε και τα μάτια του.193 Το σχέδιο εκδίκησης της Εκάβης ήταν να τον τυφλώσει, όχι να τον σκοτώσει. Τον τύφλωσε, γιατί πάντα αυτό ήταν ο Πολυμήστορας, τυφλός. Ποτέ δεν επισφράγισε μία υπόσχεση με καθαρό και ευθύ βλέμμα, αντιθέτως τον ενόχλησε που εκείνη δεν τον κοιτούσε στα μάτια. Ποτέ πραγματικά δεν συμπόνεσε με την έννοια ότι δεν σεβάστηκε και δεν υπολόγισε το παιδί της. Σε τίποτα δεν υπήρχε αξιοπιστία, ούτε στην καλή του φήμη ούτε στην ευημερία του. Η λογική της εκδίκησης είναι να αποκαλυφθεί η αληθινή φύση των εγκλημάτων του.194 Όπως, άλλωστε, υποδηλώνει και η ετυμολογία του ονόματός του είναι αυτός που μηχανεύεται πολλά. Επιπλέον, παρόλο που πλέον δεν βλέπει, ζει και θα συνεχίζει να ζει θρηνώντας για τον χαμό των παιδιών του. Έτσι η Εκάβη κατάφερε να του προκαλέσει τον ίδιο πόνο που της προκάλεσε και εκείνος. Να επιβιώνει τυφλός με τον συνεχή πόνο για τους νεκρούς γιούς του. Του στέρησε ό,τι της στέρησε και εκείνος. Τον εκδικήθηκε ανταποδίδοντας τα ίσα. Μόλις ο Πολυμήστορας βγει από τη σκηνή θα εμφανιστούν στο εκκύκλημα τα νεκρά σώματα των γιων του επαληθεύοντας έτσι η Εκάβη τα λόγια της στους στίχους ότι θα τον στείλει να μείνει εκεί που έστειλε και αυτός τον γιο της. Θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και ως θεία δικαιοσύνη που αποδόθηκε μέσω της Εκάβης με τη μορφή εκδίκησης. Στο δεύτερο μέρος της εξόδου ( ) ο Πολυμήστορας θρηνεί τους γιους του και την απώλεια της όρασής του σε μία μονωδία, η οποία ξεκινά με οργή και ολοκληρώνεται με απόγνωση, ενώ παρομοιάζεται με ζώο, καθώς εξέρχεται από τη σκηνή βαδίζοντας στα τέσσερα.195 Τέλος, στο τρίτο και τελευταίο μέρος ( ) υπάρχει ένας αγώνας λόγων με μορφή δίκης ή διαιτησίας, δυο αντίπαλοι εκθέτουν τα επιχειρήματά τους ενώπιον ενός δικαστή που ανακοινώνει την ετυμηγορία, καθώς ο Πολυμήστορας και η Εκάβη υπερασπίζονται ο καθένας τη θέση του και ο Αγαμέμνονας έχει τον ρόλο του κριτή.196 Ο Αγαμέμνονας ακούγοντας τις φωνές του Πολυμήστορα εισέρχεται στη σκηνή από την πάροδο Α με τους ακολούθους του και ξεκινά έτσι ο δεύτερος αγώνας λόγων της τραγωδίας. Ο Αγαμέμνονας μένει έκπληκτος μόλις αντικρίζει τον Πολυμήστορα σε αυτή την κατάσταση και τα παιδιά του νεκρά ( ), καθώς ήταν ενήμερος για την εκδίκηση της Εκάβης, αλλά δεν γνώριζε με ποιο τρόπο θα την επιτελέσει.197 Ο Πολυμήστορας στον λόγο του ( ) παραλείπει επιμελώς να αναφερθεί στην κλοπή του χρυσού και προσπαθεί να αποδώσει την πράξη του σε 193 Gregory, 1999, Nussbaum, 1986, Gregory, 1999, Gregory, 1999, Gregory, 1999, 177. ~ 66 ~

70 ανιδιοτελή κίνητρα για την ασφάλεια των συμμάχων του Ελλήνων, ενώ κλείνει τον λόγο του με μισογυνιστική ρήση. Τον λόγο παίρνει η Εκάβη ( ) και αντικρούει όλα τα επιχειρήματα του Πολυμήστορα με καλύτερη ρητορική δομή στον λόγο της. Θα ήταν αδύνατο για την Εκάβη να χάσει το τρίτο αίτημα που υποβάλλει, όπως ήταν αδύνατο για εκείνη να πείσει τον Οδυσσέα στον πρώτο αγώνα λόγων. Φυσικά η κάθε σκηνή είναι διαμορφωμένη με ανάλογο τρόπο, ώστε να εμφανίζει αντίστοιχα τα στοιχεία της ρητορικής αποτυχίας ή επιτυχίας. Είναι η πρώτη φορά που η Εκάβη δεν εκλιπαρεί για κάτι, αντιθέτως υπερασπίζεται το δίκιο της. Αυτός που εκλιπαρεί για έλεος είναι ο 198 Πολυμήστορας. Αρχικά, ( ) απευθύνεται στον Αγαμέμνονα ισχυριζόμενη πως τα λόγια και τα έργα πρέπει να συνάδουν και όχι να υπάρχει ανακολουθία. Έπειτα, ( ) στρέφεται στον Πολυμήστορα καταρρίπτοντας με λογικά επιχειρήματα τα όσα ψευδώς ισχυρίστηκε. Τέλος, ( ) ζητά από τον Αγαμέμνονα να πάρει τη σωστή απόφαση ελπίζοντας κατά βάθος πως θα τηρήσει την υπόσχεσή του και θα είναι θετικά διακείμενος απέναντί της.199 Αξίζει να αναφερθεί πως η Εκάβη πουθενά δεν παρουσιάζεται σαν βάρβαρη, σε αντίθεση με τον Πολυμήστορα, που κατηγορείται από τον Αγαμέμνονα για βάρβαρη συμπεριφορά, όταν απειλεί να βιαιοπραγήσει εις βάρος της Εκάβης ( ). Η πράξη της δεν την τοποθετεί έξω από την πολιτισμένη κοινωνία.200 Ο Αγαμέμνονας κρατώντας την υπόσχεσή του προς την Εκάβη με ιδιαίτερη διπλωματία παίρνει το μέρος της ( ) και αυτό πυροδοτεί τις αντιδράσεις του Πολυμήστορα, όπου στην στιχομυθία που έπεται θα προφητεύσει το μέλλον της Εκάβης, της Κασσάνδρας και του Αγαμέμνονα ( ). Οι προφητείες του Πολυμήστορα έχουν έναν κοινό παρονομαστή. Όλοι όσοι συνέβαλαν είτε άμεσα είτε έμμεσα στο να βρεθεί σε αυτή τη θέση θα τιμωρηθούν: η Εκάβη, που πήρε την εκδίκησή της, ο Αγαμέμνονας, που της επέτρεψε να πάρει την εκδίκησή της και η Κασσάνδρα για χάρη της οποίας ο Αγαμέμνονας επέτρεψε στην Εκάβη να εκδικηθεί 201 θα πεθάνουν σύντομα και μάλιστα με βίαιο θάνατο. Οι καταληκτικές προφητείες είναι μια συνηθισμένη πρακτική του Ευριπίδη. Οι προφητείες αυτές δίνονται ή εκφωνούνται από θεότητες είτε από θνητούς που αποκτούν προφητικές ικανότητες.202 Σε αυτό το σημείο ο ρόλος του Πολυμήστορα παραλληλίζεται με αυτόν του από μηχανής θεού χωρίς ωστόσο να χαρακτηρίζεται ούτε από το ηθικό ανάστημα ενός 203 θεού ούτε από τη θεϊκή απόσταση από τον ανθρώπινο πόνο. 198 Michelini, 1987, Gregory, 1999, Meridor, 1978, Meridor, 1978, Meridor, 1978, 32, Gregory, 1999, Michelini, 1987, 172. ~ 67 ~

71 Για την Εκάβη προφητεύει τη μεταμόρφωσή της σε σκύλα (κύων γενήσηι π ύρσ εχονσα δέργμα τα, 1265). Η πληροφορία αυτή είναι μέρος μίας διπλής προφητείας, που επαναλαμβάνει ο Πολυμήστορας από τον Θρακιώτη μάντη Διόνυσο (1267), σύμφωνα με την οποία η Εκάβη θα έχει ένα φυσικό και ένα υπερφυσικό τέλος. Δεν θα φτάσει στην Ελλάδα, αλλά θα πνιγεί στη θάλασσα πέφτοντας από το κατάρτι του πλοίου, στο οποίο σκαρφάλωσε για αυτόν ακριβώς τον λόγο (1261,1263). Επί της ουσίας θα αυτοκτονήσει, αλλά αμέσως θα μετατραπεί σε σκύλα και έτσι θα δώσει στον τάφο της το όνομα Κννος σήμα, το οποίο θα αποτελέσει σημάδι για τους ναυτικούς στο ακρωτήρι της θρακικής χερσονήσου (1271, 1273). Φυσικά, η σκύλα, στην οποία μετατρέπεται η Εκάβη δεν ζει, δεν έζησε ποτέ. Ήταν μόνο μία στιγμιαία μεταμόρφωση. Η μητρική αγάπη ήταν η ώθηση πίσω από την επιθετικότητα της σκύλας και η δύναμη αυτή της αγάπης στη θετική της εκδοχή αναφέρεται από τον Ξεονοφώντα.204 Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί και μία άλλη ερμηνεία σύμφωνα με την οποία ο στίχος 1265 είναι η απάντηση στην ερώτηση της Εκάβης με ποιον τρόπο θα αναρριχηθεί στο κατάρτι του πλοίου (1264). Έτσι φαίνεται 205 πως θα προηγηθεί η μεταμόρφωση και θα ακολουθήσει η πτώση. Η Εκάβη δείχνει πως δεν την ενδιαφέρει το τέλος της, εφόσον πήρε εκδίκηση για τον γιο της, και η μεταμόρφωσή της σε σκύλα υποδεικνύει ακριβώς αυτό, το μητρικό ένστικτο και την 206 παρόρμηση για προστασία των τέκνων και όχι κάποια τιμωρία για αυτό που έκανε. Το αξιοθαύμαστο είναι, όπως υποστηρίζει η Meridor, ότι είτε ο Ευριπίδης ήταν ο πρώτος που ταύτισε το Κννος σήμα με τον τάφο της Εκάβης είτε όχι, η υποβόσκουσα εξίσωση της Εκάβης και της σκύλας έχει ήδη θεωρηθεί δεδομένη. Αυτό που αιτιολογικά εξηγείται στον μύθο του Πολυμήστορα είναι όχι πως η Εκάβη εξισώνεται με τη σκύλα, αλλά πως εξισώνονται το Κννος σήμα και ο τάφος της Εκάβης.207 Σε αντίθεση με την ψύχραιμη και σχεδόν αδιάφορη αντίδραση της Εκάβης, ο Αγαμέμνονας δείχνει να ενοχλείται έντονα από την προφητεία του Πολυμήστορα, η οποία θα πραγματοποιηθεί μεταφέροντας τον κύκλο αίματος από την Τροία στις Μυκήνες ( ), και διατάζει να αφήσουν τον Πολυμήστορα σε κάποιο ερημονήσι ( ). Στη συνέχεια διατάζει την Εκάβη να θάψει γρήγορα τα δύο νεκρά παιδιά της, γιατί οι άνεμοι είναι πλέον ευνοϊκοί ( ) για την επιστροφή στην πατρίδα. Οι τελευταίοι στίχοι είναι γεμάτοι τραγική ειρωνεία, καθώς ελπίζει το ανέφικτο, εφόσον τα δικά του βάσανα θα αρχίσουν, αφού φτάσει σώος στο σπίτι του. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί πως οι άνεμοι είναι ευνοϊκοί μετά την εκδίκηση της 204 Burnett, 1994, , Ο Ξενοφώντας στα Κυνηγετικά (7.3-4) προτείνει τα κουτάβια να παραμένουν κοντά στη μητέρα τους, γιατί έτσι επωφελούνται όχι μόνο από το γάλα της, αλλά και από τη φροντίδα και τη ζεστή της αναπνοή. Η γουρούνα και η σκύλα ανήκουν στα πρότυπα μητρότητας του ζωικού βασιλείου. 205 Συνοδινού, 2005 Β', Gregory, 1999, xxxiv-xxxv, Meridor, 1978, 34. ~ 68 ~

72 Εκάβης και όχι μετά τη θυσία της Πολυξένης στον τάφο του Αχιλλέα σαν να δείχνουν οι θεοί την αποστροφή τους για τη θυσία, αλλά την επιδοκιμασία τους για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης μέσα από την πράξη της Εκάβης.208 Η τραγωδία κλείνει με τους τελευταίους στίχους του Χορού ( ), όπου οι Τρωαδίτισσες αποδεχόμενες τη μοίρα τους ετοιμάζονται να μπουν στα καράβια και να αποπλεύσουν για την ευρωπαϊκή γη της σκλαβιάς, που τις περιμένει. Η Εκάβη τελικά με τον θάνατο και τη μεταμόρφωσή της δεν θα υπόκειται πλέον στην αιχμαλωσία των Ελλήνων και δεν θα φτάσει ποτέ σκλάβα στην Ελλάδα. Παρά τα τόσα βάσανά της καταφέρνει τουλάχιστον να γλιτώσει περαιτέρω εξευτελισμό και έχοντας χάσει ό, τι αγαπημένο είχε υποκύπτει και στη δική της μοίρα με όση αξιοπρέπεια της απέμεινε. 14) Συμπεράσματα Με το τέλος της τραγωδίας ολοκληρώνεται η παρουσίαση των αιχμάλωτων Τρωαδιτισσών γυναικών. Στην Εκάβη παρουσιάστηκε και η Πολυξένη, η νεαρότερη Τρωαδίτισσα, η οποία θυσιάστηκε και ίσως εξυμνήθηκε για τη γενναιότητα, το θάρρος και το ψυχικό της σθένος περισσότερο από κάθε άλλη. Διατηρώντας την παρθενία και την αξιοπρέπειά της μετέβη στον Άδη παραχωρώντας τη θέση της στο έργο στην αποκάλυψη της δολοφονίας του αδερφού της Πολύδωρου. Εντέχνως συνενώνονται οι δύο πυρήνες της τραγωδίας και η τελευταία αυτή αποκάλυψη, συγκεκριμένα αυτός ο τελευταίος θάνατος πυροδοτεί την εκδικητική μανία της Εκάβης, η οποία σταδιακά κλιμακώνει τη δράση της μαζί με τη ρητορική της ικανότητα. Ανεπιτυχώς στον πρώτο αγώνα λόγων με τον Οδυσσέα προσπαθούσε να σώσει με οποιονδήποτε τρόπο τη ζωή της Πολυξένης, στη συνέχεια επικαλέστηκε μέχρι και τη σχέση της Κασσάνδρα με τον Αγαμέμνονα, προκειμένου να πείσει τον τελευταίο να τη συνδράμει παθητικά στην απόφασή της να εκδικηθεί. Από τον δεύτερο αγώνα λόγων και εξής, πράγματι, έχει αρχίσει να κερδίζει έδαφος εξελισσόμενη ρητορικά και καταστρώνοντας τα σχέδιά της με στρατηγική ευφυΐα. Τέλος, στον τρίτο αγώνα λόγων της με τον Πολυμήστορα δεν χρειάζεται να προσπαθήσει καν, για να αναδειχθεί νικήτρια, καθώς το δίκιο είναι ολοφάνερα με το μέρος της. Τύφλωσε τον δολοφόνο του Πολύδωρου και παράλληλα σκότωσε τους γιους του με τη βοήθεια των Τρωαδιτισσών, ώστε να βιώνει και εκείνος το ίδιο βάσανο που της πρόσφερε. Να υποφέρει εν ζωή για τον χαμό των γιων του. Μετέπειτα ακολουθεί η μεταμόρφωσή της σε σκύλα επισφραγίζοντας το τέλος μίας μητέρας που υπέστη περισσότερα από όσα άντεχε έχοντας θάψει ή χάσει όλα της τα παιδιά. Η Εκάβη είναι μία επιβλητική παρουσία και άκρως καθηλωτική, αφού δεν υπάρχει καμία σκηνή στην οποία να μην διαδραματίζει κύριο και ενεργό ρόλο. Ακόμα και κατά τη διάρκεια της αγωνιώδους μονωδίας του Πολυμήστορα, η σιωπή της καθιστά τόσο ηχηρή την παρουσία της. Αυτή η δύναμη πηγάζει από το μέγεθος 208 Gregory, 1999, xxxi. 69

73 της καταστροφής που βιώνει και από το πόσο υποφέρει. Βρίσκεται στο κέντρο ενός κυκεώνα παθών και δυστυχίας, που της ασκούν έντονες πιέσεις και παρόλα αυτά, σχεδόν στωικά, αντιμετωπίζει με απαράμιλλη ψυχραιμία την κάθε απώλεια. 209 Όπως ο Πρίαμος στην Ιλιάδα φίλησε τα χέρια του Αχιλλέα, του δολοφόνου του παιδιού του, προκειμένου να πάρει πίσω το πτώμα του νεκρού Έκτορα, έτσι και εδώ η Εκάβη ζητά τη σύμπραξη του Αγαμέμνονα, του πρώην εχθρού της, για να εκδικηθεί επιτυχώς τον Πολυμήστορα, πρώην σύμμαχο και νυν εχθρό. Όπως πολύ εύστοχα αναφέρει η 210 Kyriakou : The inexorable force of necessity, which obliges unfortunate mortals to endure revolting outrages and dare extraordinary things, is not the only major theme in the play. The power of customs or laws is an equally prominent motif. Τέλος, όσον αφορά τις ιδιαίτερες καινοτομίες -γενεαλογία Εκάβης και Πολύδωρου, σύνδεση Πολυμήστορα, σύνδεση δύο παράλληλων πυρήνων, ομιλία βωβού προσώπου, χρήση asides- που ο Ευριπίδης εισήγαγε σε αυτή την τραγωδία αξίζει να αναφερθεί και το παράδειγμα της έκπληξης. Στον πρόλογο του Πολύδωρου δεν γίνεται λόγος για την εκδίκηση της Εκάβης. Πρώτη φορά χρησιμοποιείται η λέξη τιμω ρεϊν στον στίχο 749 στο δεύτερο μέρος της τραγωδίας μετατρέποντας έτσι το δράμα θρήνου σε δράμα εκδίκησης. Επίσης, ενώ η Εκάβη εν τέλει καταφέρνει να εξασφαλίσει την παθητική βοήθεια του Αγαμέμνονα, αποφεύγει τεχνηέντως να του αποκαλύψει τον τρόπο με τον οποίο θα εκδικηθεί, παρόλο που εκείνος τη ρωτά ( ). Επιπλέον, παραπλανώντας τον Πολυμήστορα, για να εισέλθει στην σκηνή, δεν αφήνει να διαφανεί η παραμικρή ένδειξη για το τι θα ακολουθήσει. Ο Tetstall 211 υποστηρίζει και με βρίσκει σύμφωνη, πως είναι πιθανό το έγκλημα του Πολυμήστορα και η εκδίκηση της Εκάβης να είναι επινοήσεις του Ευριπίδη. Η εκδίκηση της Εκάβης και ειδικά η μορφή της εκδίκησής της αποτελούν έκπληξη προς το αθηναϊκό κοινό. 209 Michelini, 1987, Kyriakou, Tetstall, 1954, ~ 70 ~

74 Σύγκριση Τρωάδων-ΕκάβηςΙ Συμπεράσματα Παρότι η Εκάβη προηγείται χρονολογικά, ο δραματικός χρόνος των γεγονότων που παρουσιάζει έπεται της καταστροφής της Τροίας και του απόπλου των Ελλήνων για την επιστροφή στην Ελλάδα, γεγονότα με τα οποία κλείνει η έξοδος των Τρωάδων. Οι Τρωάδες είναι ένα στατικό δράμα χωρίς περιπέτεια, καθώς διαδραματίζεται στον απόηχο της άλωσης της Τροίας. Οι γυναικείες μορφές, που παρουσιάζονται: Κασσάνδρα, Ανδρομάχη, Εκάβη θρηνούν για τις απώλειες, τους θανάτους και την αιχμαλωσία, που υφίστανται. Διαφαίνεται ξεκάθαρα η σεξουαλική βία στην οποία υπόκειται τόσο η Κασσάνδρα όσο και η Ανδρομάχη, που η καθεμία την αντιμετωπίζει με διαφορετικό τρόπο. Η Κασσάνδρα μέσα από έναν υμέναιο γνωρίζοντας κάποια από τα μελλούμενα, η Ανδρομάχη με θρήνο αφενός για τον Έκτορα και αφετέρου για τον Αστυάνακτα βιώνοντας διπλή απώλεια. Και στις δύο περιπτώσεις, ωστόσο, ο θάνατος φαντάζει μέσο ανακούφισης και λύτρωσης, ακόμα και δικαίωσης και εκδίκησης. Όσον αφορά την Εκάβη είναι μία παρουσία η οποία προσπαθεί σε κάθε επεισόδιο να συνδράμει και να νουθετήσει είτε την Κασσάνδρα είτε την Ανδρομάχη δείχνοντας να παραμερίζει τον δικό της πόνο. Δύο μόνο είναι οι στιγμές στις οποίες ξεσπά. Στον αγώνα λόγων με την Ελένη, όπου εξαπολύει όλα τα κατηγορώ της έχοντας απέναντί της την υπαίτια των δεινών της αποκαλύπτοντας όλη της την πυγμή και την οργή. Και στον θρήνο για τον νεκρό Αστυάνακτα, όπου θρηνεί αναδρομικά και για τον γιο της Έκτορα, αλλά και για την κόρη της Πολυξένη. Σε αυτό το σημείο μόνο λυγίζει και αντιλαμβάνεται το μέγεθος της καταστροφής, όταν είναι νεκρός και ο τελευταίος αρσενικός γόνος της βασιλικής οικογένειας. Η τραγωδία ολοκληρώνεται με τον απόπλου του ελληνικού στρατού και την παθητική στάση των Τρωαδιτισσών, οι οποίες επιβιβάζονται, για να μεταβούν στην Ελλάδα. Στην Εκάβη αντιθέτως όσον αφορά την παρουσία της Εκάβης δεν παρατηρείται παθητικότητα στη στάση της. Εμπλέκεται έως και προκαλεί αγώνες λόγων και μάλιστα με άνδρες, ενώ στις Τρωάδες συμμετείχε μόνο σε έναν και μάλιστα με την Ελένη, διεκδικώντας ό, τι καλύτερο μπορούσε να κερδίσει για την τύχη των παιδιών της. Από την αρχή της τραγωδίας ως το τέλος της είναι μία άκρως επιβλητική παρουσία, η οποία σταδιακά κλιμακώνει τη δράση της φτάνοντας στο αποκορύφωμά της με την τιμωρία του Πολυμήστορα. Θα μπορούσε ίσως να ειπωθεί πως η Εκάβη, επειδή ήταν εξέχουσα παρουσία και στις δύο τραγωδίες, έφτασε στα όρια των ανθρώπινων αντοχών της και στο τέλος ανέδειξε το πιο δυναμικό κομμάτι της. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί πως ήταν αποδέκτρια όλων των δεινών, καθώς με ~ 71 ~

75 όλα τα πρόσωπα των δύο τραγωδιών συνδεόταν είτε με δεσμούς αίματος (Κασσάνδρα, Αστυάνακτας, Πολυξένη, Πολύδωρος) είτε αγχιστείας (Ανδρομάχη), συνεπώς κάθε κακοτυχία ή απώλεια εκείνων είχε προσωπικό αντίκτυπο σε αυτήν. Κοινό σημείο και στις δύο τραγωδίες είναι η ύπαρξη ενός αρσενικού νεαρού γόνου, στον οποίο η Εκάβη βασίζει όλες της τις ελπίδες και που θανατώνεται άνανδρα και άδικα προκαλώντας της έντονο θρήνο. Τόσο ο Αστυάνακτας όσο και ο Πολύδωρος ήταν οι μόνοι, οι οποίοι, αν επιβίωναν, θα μπορούσαν να επανιδρύσουν την Τροία, γεγονός το οποίο αποτελούσε όνειρο της Εκάβης. Στην Εκάβη βέβαια το κλίμα είναι περισσότερο φορτισμένο με τον διπλό θάνατο των δύο της παιδιών την ίδια μέρα δίνοντας έτσι λογική εξήγηση στην έκρηξή της, που οδήγησε στην εκδίκηση. Η Πολυξένη είναι η τελευταία νεαρή Τρωαδίτισσα που παρουσιάζεται και μάλιστα θυσιάζεται. Έγινε λόγος για τη θυσία της στις Τρωάδες, αλλά η παρουσίασή της επισήμως και η ανάδειξη τους σθένους και της αξιοπρέπειάς της γίνεται στην Εκάβη. Είναι η μόνη νεαρή Τρωαδίτισσα, η οποία κερδίζει τον σεβασμό του ελληνικού στρατού και δεν πέφτει θύμα σεξουαλικής βίας και κακοποίησης, ενώ αντιθέτως πεθαίνει παρθένα και ανέγγιχτη, τιμώμενη μάλιστα από τους Έλληνες στρατιώτες. Κέρδισε τη μεγαλύτερη τιμή από όλες τις Τρωαδίτισσες και πέθανε ένδοξα γλιτώνοντας μία άδοξη αιχμάλωτη ζωή. Και οι δύο τραγωδίες ολοκληρώνονται με τον απόπλου του ελληνικού στόλου, αν και ο απόπλους στην Εκάβη θα είναι και ο τελευταίος, που θα οδηγήσει πλέον στον ελλαδικό χώρο. Τέλος, είναι απαραίτητο να σημειωθεί η δομή της Εκάβης, ολοκληρώνοντας τη σύγκριση με κυκλική μορφή. Σαφώς διαφέρει αισθητά από των Τρωάδων, καθώς ο Ευριπίδης έχει εμπλουτίσει αυτή την τραγωδία με καινοτομίες του και επίσης έχει περισσότερο περίπλοκη και μάλιστα διπλή δομή. Δεν παρατηρείται παθητικότητα, όπως στις Τρωάδες, αντιθέτως η δράση εναλλάσσεται πολύ γρήγορα. Σε αυτό συνδράμουν και οι αγώνες λόγων που διατηρούν το ενδιαφέρον του θεατή αμείωτο για την επίτευξη ή μη του εκάστοτε στόχου της Εκάβης. Και με τις δύο τραγωδίες ολοκληρώνεται η παρουσίαση των Τρωαδιτισσών και η σκιαγράφηση του ήθους και της αξιοπρέπειάς τους. Διαφορετικές μεταξύ τους, με άλλους ρόλους, διαφορετικού είδους απώλειες, υπομένοντας άλλα βάσανα η καθεμία συναπαρτίζουν όλες μαζί την εικόνα του χρηστού, του άμεμπτου και του ακέραιου χαρακτήρα που προβάλλεται. Άραγε, η βαρβαρότητα κρίνεται από την καταγωγή ή από τις πράξεις; Διότι, σίγουρα οι γυναίκες αυτές ήταν λιγότερο βάρβαρες μπροστά στους Έλληνες, που μέχρι την τελευταία στιγμή διέπρατταν ανοσιουργήματα. Και αν θεωρούνται βάρβαρες, επειδή δεν είναι Ελληνίδες, τότε οι Έλληνες είναι βάρβαροι παρά την καταγωγή τους. Το κράμα των συμπεριφορών αυτών των γυναικών αποτελεί το πρότυπο μίας δυναμικής και ευσεβούς γυναίκας. Η ηθική ακεραιότητα, που κρύβεται πίσω από τις πράξεις τους, και η ποιότητα, που τις διακατέχει, είναι πραγματικά εντυπωσιακές. ~ 72 ~

76 Βιβλιογραφία2 1 2 > Barlow, S. A The Imagery o f Euripides: A study in the dramatic use o f pictorial language. London: Methuen & Co Ltd. > Burnett, A.P Hekabe the Dog Arethusa 27: > Collard, C Tragedy, Euripides and Euripideans: Selected Papers. Chippenham: Bristol Phoenix Press. > Conacher, D.J Euripidean Drama: Myth, Theme and Structure. Toronto: University of Toronto Press. > Croally, N.T Euripidean polemic: The Trojan Women and the function o f tragedy. Cambridge: Cambridge University Press. > Diggle, J Euripidis Fabulae. τόμος II. Oxford: Oxford University Press. > Euripidis Fabulae. τόμος I. Oxford: Oxford University Press. > Dué, C The Captive Woman s Lament in Greek Tragedy. Austin: University of Texas Press. > Dyson, M & Lee, K.H The funeral of Astyanax in Euripides Troades' JHS 120: > Gregory, J The Power of Language in Euripides Troades Eranos 84: Οι συντομογραφίες των περιοδικών ακολουθούν το L Année Philologique. ~ 73 ~

77 > Genealogy and Intertextuality in Hecuba AJPh 116: > Euripides: Hecuba: Introduction, Text, and Commentary. Atlanta: Scholars Press. > Kyriakou, P Female kleos in Euripides and his predecessors, στο: Avezzù G. (επιμ.), Didaskaliai II, Verona, > Notes in Euripides (Electra 1, Hecuba 847) Hellenica 65: > Lane, N Staying Polydorus Ghost in the Prologue of Euripides Hecuba CQ 57: > Lee, K.H Euripides Troades. London: Macmillan Education St Martin s Press. > Mason, P. G Kassandra JHS 79: > Mastronarde, D.J The Art o f Euripides: Dramatic Technique and Social Context. New York: Cambridge University Press. > Mead, L.M The Troades of Euripides G&R 8: > Meridor, R Hecuba s Revenge. Some Observations on Euripides Hecuba AJP 99: > Euripides Troades and the Andromache scene AJP 110: > Michelini, A. N Euripides and the Tragic Tradition. Madison: The University of Wisconsin Press. ~ 74 ~

78 ^ Mirto, M. S. Rightly does Aphrodite s name begin with aphrosune : gods and men in wisdom and folly, υπό δημοσίευση στο: Kyriakou, P. & Rengakos, A. (επιμ.), Wisdom and Folly in Euripides. > Mossman, J Wild Justice: A Study o f Euripides Hecuba. Oxford: Clarendon Press. > Nussbaum, M.C The fragility o f goodness: Luck and ethics in Greek tragedy and philosophy. Cambridge: Cambridge University Press. > Papadodima, E The Anatomy of Death in Euripides Trojan Women C&M 64: > Rabinowitz, N.S Anxiety Veiled: Euripides and the Traffic in Women. Ithaca: Cornell University Press. > Rehm, R Marriage to death: The conflation o f wedding and funeral rituals in Greek tragedy. Princeton: Princeton University Press. > Rodighiero, A. Sail with your fortune : Wisdom and Defeat in Euripides Trojan Women, υπό δημοσίευση στο: Kyriakou, P. & Rengakos, A. (επιμ.), Wisdom and Folly in Euripides. > Scodel, R The Trojan Trilogy o f Euripides. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen. > Suter, A Lament in Euripides Trojan Women Mnemosyne 36: > Tetstall, R.G An Instance of Surprise in the Hecuba Mnemosyne 7: > Συνοδινού, Κ Ευριπίδης Εκάβη. Α - Β Τόμος. Αθήνα: Δαίδαλος- Ζαχαρόπουλος. ~ 75 ~

79 Περίληψη Η παρούσα εργασία πραγματεύεται το πώς επιβίωσαν μέσα από την απώλεια και την καταστροφή οι Τρωαδίτισσες, τόσο οι ανώνυμες, που συναπαρτίζουν τον Χορό, όσο και οι επώνυμες, Κασσάνδρα, Ανδρομάχη, Πολυξένη και Εκάβη στις τραγωδίες Τρωάδες και Εκάβη του Ευριπίδη διατηρώντας ακέραιο το ήθος και την αξιοπρέπειά τους. Ως αιχμάλωτες βιώνουν την απόλυτη εξαθλίωση και τη σεξουαλική βία που τους ασκείται από τους Έλληνες αρχηγούς, τουλάχιστον οι νεώτερες, πλην της Πολυξένης, που θυσιάζεται στον τάφο του Αχιλλέα. Αντιθέτως, η Εκάβη καθότι ηλικιωμένη βιώνει την αιχμαλωσία με διαφορετικό τρόπο. Υπομένει την απώλεια και τον θάνατο όλων της των αγαπημένων προσώπων: του Αστυάνακτα, της Πολυξένης και του Πολύδωρου. Ο χαρακτήρας της εξελίσσεται σταδιακά μέσα από τις δύο τραγωδίες και φτάνει στη δραματική του κορύφωση στο τέλος της Εκάβης, που εκδικείται για τα παιδιά της και ακολουθώντας το πεπρωμένο της μεταμορφώνεται σε σκύλα. Έπειτα από βαρβαρότητες, βία και θανάτους χάνεται εξολοκλήρου το βασιλικό γένος της Τροίας: ο Αστυάνακτας, ο τελευταίος αρσενικός γόνος της βασιλικής οικογένειας, δολοφονήθηκε, όπως και ο Πολύδωρος. Η Πολυξένη θυσιάστηκε στον τάφο του Αχιλλέα, η Εκάβη μεταμορφώθηκε σε σκύλα και τάφος της είναι το Κυνός σήμα, σημείο για τους ναυτικούς, η Ανδρομάχη οδηγήθηκε στην Ελλάδα μαζί με τον Νεοπτόλεμο και τέλος η Κασσάνδρα στις Μυκήνες, όπου θα θανατωθεί από την Κλυταιμήστρα, θύμα νέου κύκλου αίματος στην Ελλάδα. ~ 76 ~

80 Summary The present thesis deals with how Trojan women survive through disaster and loss, and manage to retain their dignity and nobility. The female Trojan characters in Euripides Troades and Hecuba are anonymous, the members of the choruses, and eponymous, Kassandra, Andromache, Polyxena and Hecuba. As captives, they experience wretchedness and sexual abuse by the Greek captains. The only one who escapes this predicament is Polyxena, who is sacrificed at the tomb of Achilles. By contrast, Hecuba, being an elderly woman herself, experiences captivity in a different way. She endures the loss and death of all her loved ones: Astyanax, Polyxena as well as Polydorus. Her character evolves gradually through the two tragedies and she becomes most passionately active at the end of Hecuba, when she takes revenge for her children s death and turns into a bitch. Facing brutality, violence and death, the Trojan royal house is wiped out: Astyanax, the last male scion of the royal family is killed, as is Polydorus. Polyxena is sacrificed at the tomb of Achilles, Hecuba is transformed into a bitch, with her tomb, Cynossema, serving later as signpost for sailors, Andromache is taken to Greece by Neoptolemus and Kassandra follows Agamemnon to Mycenae, where she will be killed by Clytaemestra, a victim of a new cycle of bloodshed in Greece. 77

81 Παράρτημα Εικόνων The Trojan Women, Charles S. Ricketts The Trojan Women Set Fire to Their Fleet, Claude Lorrain (Claude Gellée) fjj w * r ~~ I, J d H R Lfjw cj j ^ Dream o f Hecuba, Giulio Romano The Sacrifice o f Polyxena (Banditti Returning), John Hamilton Mortimer ~ 78 ~

82 Polyxena s Sacrifice, Giovanni Battista Hecuba Discovering the Body o f Polydorus, Adriaan van Stalbemt Hecuba Polymnestori oculos eruit (Hecuba and the Trojan Women M urdering Polymestor), Antonio Tempesta ~ 79 ~