Επιμέλεια έκδοσης κειμένων Άννα Καραπάνου - Τμήμα Εκδόσεων, Ίδρυμα της Βουλής

Transcript

1 ΗΛΙΑΣ ΗΛΙΟΥ

2 ΣΕΙΡΑ: ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ 6 Επιστημονική επιμέλεια Ευάνθης Χατζηβασιλείου Επιμέλεια έκδοσης κειμένων Άννα Καραπάνου - Τμήμα Εκδόσεων, Ίδρυμα της Βουλής Φωτογραφίσεις Μυρτώ Σταματοπούλου Επεξεργασία κειμένου Εκτύπωση Βιβλιοδεσία Γ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ 2017 ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Βασ. Σοφίας Αθήνα τηλ.: , fax: foundation@parliament.gr ISBN set ISBN

3 Ηλίας Νικολακόπουλος ΗΛΙΑΣ ΗΛΙΟΥ Πολιτική Βιογραφία

4

5 Μνήμη Φίλιππου Ηλ. Ηλιού ( )

6

7 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Για όποιον γνώρισε, έστω και ελάχιστα, τον Ηλία Ηλιού είναι ιδιαίτερη τιμή αλλά και μεγάλη ευθύνη να αναλάβει να γράψει τη βιογραφία του. Ένα φωτεινό μυαλό, ένα σπινθηροβόλο βλέμμα, με ευρύτερη παιδεία και γοητευτική παρουσία, ένας μαχητής που ανέλαβε συνειδητά να επωμιστεί τον ρόλο της εκπροσώπησης και υπεράσπισης των ηττημένων του Εμφυλίου Πολέμου. Ένας πολιτικά ενεργός πολίτης που επιχείρησε με τον λόγο και τη δράση του να επαναφέρει την Ελλάδα στον δρόμο της ομαλότητας, υπερβαίνοντας τις διαιρέσεις του Εμφυλίου. Ένας πολιτικός που σίγουρα αδικήθηκε από τη δύσκολη και άχαρη εποχή με την οποία αναμετρήθηκε, τα πέτρινα μετεμφυλιακά χρόνια. Οι εμβληματικές μορφές του Ηλία Ηλιού, αλλά και του θυμόσοφου προέδρου της ΕΔΑ Γιάννη Πασαλίδη, αποτελούν διαχρονικά σημεία αναφοράς για την αγωνιστικότητα, την ορθοφροσύνη και την ανιδιοτέλεια, που χαρακτήριζαν την επάνοδο της ηττημένης Αριστεράς στην ομαλή πολιτική ζωή. Επιθυμώ επομένως να εκφράσω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες μου στο Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία που μου έδωσε την ευκαιρία, μέσω της βιογραφίας του Ηλία Ηλιού, να εκπληρώσω μια προσωπική οφειλή, αλλά και ένα χρέος προς τον γιο του, τον φίλο και πνευματικό συνοδοιπόρο, Φίλιππο Ηλιού, υπηρετώντας τη διαχρονική παρακαταθήκη του ότι στα δικαιώματα του πολίτη πρέπει να συμπεριλαμβάνεται και το δικαίωμά του να γνωρίζει την ιστορία του. Το έργο που ανέλαβα, παραγνωρίζοντας μάλλον αλόγιστα τις δυσκολίες, δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί, στην έστω και ατελή σημερινή μορφή του, χωρίς την αμέριστη βοήθεια της Μαρίας Ηλιού, χήρας του Φίλιππου Ηλιού, και τη συνεχή διαθεσιμότητα και συνδρομή της, που αναπλήρωσαν, στο μέτρο το δυνατού, την έλλειψη ενός οργανωμένου προσωπικού αρχείου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω επίσης στο προσωπικό των ΑΣΚΙ (ιδιαίτερα στην Αγγελική Χριστοδούλου), της Βιβλιοθήκης της Βουλής (ιδιαίτερα στον Σωτήρη Λεβέντη και στην Ελένη Μουζουράκη), του ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ (ιδιαίτερα

8 X ΗΛΙΑΣ ΗΛΙΟΥ στον Δημήτρη Μπαχάρα) και των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη (ιδιαίτερα στον Τάσο Σακελλαρόπουλο και την Μαρία Δημητριάδη) για την πάντα πρόθυμη βοήθεια στην αναζήτηση τεκμηρίων και τον εντοπισμό διάσπαρτων σε μια εξηκονταετία δημοσιευμάτων του Ηλία Ηλιού, αλλά και σχολίων και άρθρων που τον αφορούσαν. Ευχαριστώ επίσης τον Νίκος Σηφουνάκη που μου γνώρισε τη Λήμνο και τους ανθρώπους της. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στην Κατερίνα Γκολέμη, η οποία με επιμέλεια, υπομονή και προθυμία ανέλαβε την (όχι πάντα εύκολη) δακτυλογράφηση και επαναδακτυλογράφηση του κειμένου στις κατά καιρούς εκδοχές του, καθώς και στην Άννα Καραπάνου από το Ίδρυμα της Βουλής για την ευσυνείδητη και σχολαστική επιμέλεια της έκδοσης. Στη διάρκεια της συγγραφής είχα την ευκαιρία (τύχη καλή) να μοιραστώ με ορισμένους φίλους, τμήματα ή και το σύνολο του βιβλίου. Πρόκειται για τη Μαρία Ηλιού, τον Κωνσταντίνο Τσουκαλά, τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου, τον Γιάννη Παπαθεοδώρου, τον Θόδωρο Μπελίτσο, τον Κώστα Αθανασίου και τον Νίκο Αλιβιζάτο, τους οποίους και θερμά ευχαριστώ. Με τις παρατηρήσεις τους διευκρίνισαν επιμέρους ζητήματα, απέτρεψαν σφάλματα και υπέδειξαν ελλείψεις, κυρίως ως προς την ανθρώπινη και εξωπολιτική παρουσία του Ηλία Ηλιού. Όψεις τις οποίες δυστυχώς σε περιορισμένο μόνο βαθμό μπόρεσα να καλύψω, αφού όχι μόνο για τον Ηλιού αλλά ευρύτερα για τους ανθρώπους της Αριστεράς του 20ού αιώνα η προσωπική τους ζωή βρέθηκε ανεξίτηλα δεμένη (και σημαδεμένη) με την πολιτική τους διαδρομή και τις συνέπειές της. Ηλίας Νικολακόπουλος Αθήνα, Σεπτέμβριος 2017

9 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, παρουσιάζει τον έκτο τόμο της σειράς Βιογραφίες Πολιτικών, που αναφέρεται στην πολιτική δράση του Ηλία Ηλιού, έργο του έγκριτου πολιτικού επιστήμονα, καθηγητή Ηλία Νικολακόπουλου. Πρόκειται για την πρώτη βιογραφία πολιτικού της Αριστεράς που δημοσιεύεται από το Ίδρυμα, και όχι μόνο το πρόσωπο του συγγραφέα αλλά και το πρόσωπο που επελέγη να βιογραφηθεί δεν είναι τυχαία. Ο Ηλίας Ηλιού υπήρξε σημαντικότατο στέλεχος της Αριστεράς, με πλούσια κοινοβουλευτική παρουσία και δράση, άνδρας με άρτια νομική κατάρτιση αλλά και ευρύτατη παιδεία, λάτρης των γραμμάτων και μαχητικός δημοτικιστής, με μεγάλη αγωνιστικότητα αλλά ταυτόχρονα και με μειλίχιο χαρακτήρα, για τον οποίο έχαιρε της εκτίμησης και του σεβασμού από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα. Η πορεία της ζωής του είναι συνυφασμένη μέχρι τον θάνατό του με την ιστορία της Αριστεράς, έστω και αν οι απόψεις που κατά καιρούς υποστήριξε δεν έτυχαν πάντα της αποδοχής των συναγωνιστών του. Οπαδός της ηπιότητας, της συμφιλίωσης, της δημοκρατικής ομαλότητας, δεν εφείσθη παρ όλα αυτά μεγάλων προσωπικών θυσιών μαχόμενος υπέρ των ιδεών του, αλλά και κριτικής προς τους συντρόφους του, όταν διαφωνούσε προς την ακολουθούμενη από αυτούς γραμμή. Μετά τον Εμφύλιο υπήρξε ηγετικό στέλεχος της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς, που έως τη δικτατορία του 1967 αντιπροσώπευε στη Βουλή το μόνο νόμιμο αριστερό κόμμα. Πίστευε όμως ότι και μεταδικτατορικά η ΕΔΑ αποτελούσε τον καταλληλότερο εκπρόσωπο μιας αριστερής πολιτικής, ενόψει των νέων εσωτερικών και διεθνών δεδομένων. Εξάλλου, από πολύ νωρίς, μαζί με τη στράτευσή του με την Αριστερά, ενστερνίστηκε εκτός από τις αρχές της αβασίλευτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, επίσης την ευρωπαϊκή ιδέα.

10 XII ΗΛΙΑΣ ΗΛΙΟΥ Ο ανά χείρας τόμος οφείλει πολλά, πρωτίστως βέβαια στον συγγραφέα του, αλλά και σε πολλά άλλα πρόσωπα που συνέβαλαν στην άρτια έκδοσή του. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην κυρία Μαρία Ηλιού, που έθεσε στη διάθεση του Ιδρύματος πολύτιμα οικογενειακά κειμήλια. Επίσης πρέπει ιδιαίτερα να μνημονευθεί η συμβολή της συνεργάτιδας του Ιδρύματος κυρίας Άννας Καραπάνου, που επιμελήθηκε με ιδιαίτερη φροντίδα την παρούσα έκδοση. Παύλος Σούρλας Γενικός Γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία Οκτώβριος 2017

11 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ IX XI ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΝΟΣ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΟΥ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΥ Ι.1 Τα νεανικά χρόνια στη Λήμνο Ι.2 Οι σπουδές στη Νομική και η παρέα του Νουμᾶ Ι.3 Ο γάμος με την Ελευθερία Καλδή και η ανάμειξη στην τοπική πολιτική Ι.4 Η εγκατάσταση στην Αθήνα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΑΠΟ ΤΟ ΕΑΜ ΣΤΟ ΚΚΕ ΙΙ.1 Η ένταξη στο ΚΚΕ ΙΙ.2 Η πρώτη τετράχρονη εμπειρία της εξορίας ΙΙ.3 Η πρώτη εκλογή το 1951 ΙΙ.4 Στο ηγετικό πυρήνα της ΕΔΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΕΔΑ ΣΕ ΑΝΟΔΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ III.1 Η επάνοδος της ΕΔΑ στη Βουλή ΙΙΙ.2 Μια κομβική χρονιά: 1956 III.3 Ο δυϊσμός ΕΔΑ - ΚΚΕ ΙΙΙ.4 Οι εκλογές του 1958 III.5 H ΕΔΑ αξιωματική αντιπολίτευση III.6 Κύπρος: η Ανταλκείδιος ειρήνη III.7 Το Α Συνέδριο της ΕΔΑ και οι δίκες για κατασκοπεία ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΑΝΟΙΞΗ ΤΗΣ ΔΕΑΚΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 1960, Η ΑΜΦΙΣΗΜΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ IV.1 Οι εκλογές του 1961 και το «σταυρικό» πρόβλημα της Αριστεράς IV.2 Κοινή Αγορά: η Ελλάδα στο λάκκο των λεόντων

12 XIV ΗΛΙΑΣ ΗΛΙΟΥ IV.3 «Δημιουργοῦμε μία σοσιαλδημοκρατία ἀπό τὶς σάρκες μας» IV.4 Η στροφή προς τον δυτικό μαρξισμό IV.5 Η κρίση εξουσίας και η καταγγελία του Γεωργίου Παπαδόπουλου V.1 Ο τρίχρονος εγκλεισμός V.2 Ελεύθερος πολιορκημένος ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ Η ΟΜΑΛΟΤΗΤΑ ΑΡΓΗΣΕ ΝΑ ΕΡΘΕΙ VI.1 Η μεταπολίτευση VI.2 Η μεταδικτατορική ΕΔΑ, το ΚΚΕ(εσ.) και το ΠΑΣΟΚ VI.3 Η αποχώρηση από τη Βουλή και το τέλος ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΗΛΙΑΣ ΗΛΙΟΥ, Η ΕΤΕΡΟΔΟΞΗ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ