ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ. Κριτική έκδοση HANS EIDENEIER. με σχέδια του ΑΛΕΚΟY ΦΑΣΙΑΝΟY

Transcript

1

2 ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Κριτική έκδοση HANS EIDENEIER με σχέδια του ΑΛΕΚΟY ΦΑΣΙΑΝΟY ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής Hρακλειο 2012

3 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1385, Tηλ , Fax: Aθήνα: Κλεισόβης 3, Tηλ , Fax: ΣΕΙ ΡΑ: ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΔΙΕΥ ΘΥ ΝΤΗΣ ΣΕΙ ΡΑΣ: Γ. Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ 2012 για την ελληνική γλώσσα: Πα νε πι στη μια κές Εκ δό σεις Κρή της Μετάφραση από τα γερμανικά: Νότης Τουφεξής Επιμέλεια κειμένου: Τίνα Λεντάρη & Νότης Τουφεξής Πρώτη έκδοση: Ιούνιος 2012 Ε κτύ πω ση - βιβλιοδεσία: ΑΛΦΑΒΗΤΟ ISBN

4 Στον ανώνυμο παλαιοβιβλιοπώλη της Πόλης

5

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Όσο θα υπάρχουν λόγιοι και διανοούμενοι που νομίζουν πως αμείβονται δυσανάλογα με την πραγματική τους αξία, θα παραπονιούνται με τα μέσα της λογιοσύνης τους και όσο θα υπάρχουν κοινοβίτικα μοναστήρια, οι κατώτεροι μοναχοί θα αισθάνονται καταπιεσμένοι από τους ανώτερους και τους ηγουμένους. Αυτά είναι και τα θέματα του τρίτου και του τέταρτου ποιήματος των Πτωχοπροδρομικών Ποιημάτων. Το σώμα-corpus όμως των ποιημάτων αυτών εμπεριέχει και άλλα δύο, τα οποία ξετυλίγονται σε διηγήσεις με λιγότερο κοινωνικά και περισσότερο ιδιωτικά θέματα: τα πάθη ενός φίλου του Βυζαντινού Αυτοκράτορα από τη στρίγκλα γυναίκα του, που τολμάει να τον αποκλείει ακόμη και από το οικογενειακό τραπέζι, με αποτέλεσμα να κοντεύει να πεθάνει της πείνας αν δεν πάρει οικονομική βοήθεια από τον αυθέντη και φίλο του (στο πρώτο ποίημα) επίσης τις δυσκολίες ενός pater familias, που δεν καταφέρνει, ακόμη και με τη γενναιόδωρη βοήθεια του αυτοκράτορα, να θρέψει την πολυμελή οικογένειά του στο δεύτερο ποίημα. Και τα τέσσερα ποιήματα ενώνονται σε ένα σώμα και τα εντάσσουμε και αυτό όχι μόλις σήμερα στο είδος των λεγόμενων επαιτικών ποιημάτων. Εξαιτίας διάφορων αδικιών και ανάξιων καταστάσεων αναγκάζουν τον κοντινό ή μακρινό φίλο του αυτοκράτορα να απευθυνθεί σ αυτόν ζητώντας χρηματική ή και διοικητική ενίσχυση. Η αίτηση ωστόσο ενίσχυσης είναι το μόνο κοινό στοιχείο και ο κρίκος που συνδέει τα ποιήματα αυτά. Τόσο η προσωπική ανάγκη ως θέμα όσο και ο τρόπος παρουσίασής της διαφέρουν από ποίημα

7 x ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ σε ποίημα. Επομένως η λογοτεχνική κατηγοριοποίησή τους στο είδος «Σάτιρα» περιορίζεται σε κάποια σατιρικά «στοιχεία» υπό το γενικότερο είδος «Επαιτική Ποίηση» (Betteldichtung). Πραγματικά δημοφιλή και παραδομένα σε περισσότερα χειρόγραφα είναι μόνον το τρίτο και το τέταρτο ποίημα, τη στιγμή που και σήμερα ακόμη βρίσκονται διαφυλαγμένα στην πολιτιστική μνήμη των Ελλήνων διά μέσου των αιώνων. j Ήδη το 1829 εξέδωσε στο Παρίσι ο Αδαμάντιος Κοραής τα αντιγραμμένα από τον La Porte du Theil ποιήματα Γ και Δ, που απετέλεσαν τον πρώτο τόμο των Ατάκτων του με σχόλια 300 σελίδων, στις οποίες συμπεριλαμβάνει ωστόσο και λίστες λέξεων με σκοπό να εξηγήσει γλωσσοφιλολογικά φαινόμενα, ενώ εμφανέστατη παραμένει σε καθεμιά σελίδα η γλωσσοπαιδαγωγική του ιδεολογία, καθώς εκφράζεται διαρκώς κατά των «βαρβαρογραικών». Σταθμός ωστόσο θετικής αντιμετώπισης των Προδρομικών ποιημάτων μπορεί να θεωρηθεί ο Karl Krumbacher, 1 ο οποίος στην Ιστορία της Βυζαντηνής Λογοτεχνίας του με την εκτίμησή του ότι: «Κοινή ιδιαιτερότητα των ποιημάτων αυτών, η οποία υπερέχει κατά πολύ ως προς την ανεπανάληπτη πρωτοτυπία τους σε σχέση με τον Σπανέα και τον Γλυκά, είναι η ταπεινή τους πειστικότητα, η σαρκαστική τους χιουμοριστική αυτοανάλυση και η ρεαλιστική τους χοντροκοπιά», καταφέρνει να πείσει π.χ. και τον Έλληνα λόγιο Δ. Βικέλα, ο οποίος αναφέρεται στη γνώμη αυτή, όταν στην περίληψη που έκανε ο ίδιος στα γαλλικά της ανάλογης πραγματείας του Krumbacher σημειώνει: «Ο Θεόδωρος Πρόδρομος, στιχουργός ευφορώτατος, διέφυγε την λήθην χάρις εις τινα των έργων του, άτινα γεγραμμένα εν τη κοινή γλώσση, είναι εκ των αρχαιοτάτων μνημείων της δημώδους φιλολογίας». Το παράθεμα αυτό συμπεριλαμβάνει στο δοκίμιό του. «Οι Βυζαντινοί ποιηταί» ο Κ. 1 Krumbacher 1897, 804 (μετ. από τα γερμανικά).

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ xi Καβάφης, 2 ενστερνίζεται επομένως και αυτός τις απόψεις των δύο προηγούμενων μελετητών. j Η νεότερη κριτική έκδοση των D. C. Hesseling και H. Pernot το 1910 παρουσιάζει τα κείμενα όπως τα γνώρισαν οι γενιές από το 1910 ως το Αλλά τόσο η σχετικά μικρή εισαγωγή της έκδοσης των Hesseling/Pernot όσο και ο τίτλος Poèmes Prodromiques en grec vulgaire δεν αφήνουν περιθώρια για να κρίνει κανείς ποια είναι η άποψη των εκδοτών ως προς το λεγόμενο «Προδρομικό Ζήτημα». Δεν συζητείται δηλαδή αν ο γνωστός λόγιος ποιητής Θεόδωρος Πρόδρομος είναι ή όχι ο συγγραφέας των Προδρομικών, όπως ούτε αν συγγραφέας είναι ένας ή μερικοί Πτωχοπρόδρομοι, πράγμα που αργότερα προκάλεσε απέραντες επιστημονικές συζητήσεις γύρω από τα ποιήματα αυτά. j Η παρούσα κριτική έκδοση των Πτωχοπροδρομικών Ποιημάτων βασίζεται στην ανάλογη γερμανική έκδοση PTOCHOPRODROMOS, της σειράς Neograeca Medii Aevi, τόμ. 5, Κολωνία, του έτους 1991, στο άρθρο μου «Tou Ptochoprodromou» στο Byzantinisches Archiv τόμ. 20, Βερολίνο/Νέα Υόρκη 2007, και, εν μέρει, στο άρθρο μου «Νέα (και Παλαιά) για το (Πτωχο) Προδρομικό Ζήτημα», Πρακτικά του 3ου Συνεδρίου των Νεοελληνιστών της Ιβηροαμερικής, που εκδόθηκαν το 2007 στη Vitoria Gasteiz, Στην ανά χείρας ελληνική έκδοση δεν συμπεριλαμβάνονται οι αντιστοιχίες με την έκδοση Hesseling/Pernot, εφόσον το Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας του 2 Καβάφης Πεζά. Παρουσίαση, σχόλια Γ. Παπουτσάκη. Αθήνα, Φέξης, 1963,

9 xii ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Ε. Κριαρά παραθέτει τα χωρία αποκλειστικά κατά την έκδοση Eideneier και δεν έχουν επέλθει αλλαγές ούτε στην αρίθμηση των στίχων, πράγμα που κάνει την αναφορά των αντιστοιχιών περιττή. Δεν συμπεριλαμβάνονται, επίσης, τα σχόλια, ούτε, φυσικά, η γερμανική μετάφραση των τεσσάρων ποιημάτων. Η όλη Εισαγωγή πήρε εντελώς άλλη μορφή, εφόσον προστέθηκαν και συζητιούνται οι νεότερες απόψεις για τα έργα και τον συγγραφέα τους. Το επιλεκτικό Γλωσσάριο της γερμανικής έκδοσης του 1991 αντικαταστάθηκε από ένα πλήρες Γλωσσάριο, συμβολή της Τίνας Λεντάρη και του Νότη Τουφεξή, ενώ η βιβλιογραφία συμ πληρώθηκε με άλλους 53 τίτλους. Τη μετάφραση των κειμένων από τα γερμανικά έκανε ο Νότης Τουφεξής και επιμελήθηκε η Τίνα Λεντάρη, ενώ την τελική μορφή της διάβασε και η Νίκη Eideneier. Ασφαλώς η τελική ευθύνη για τυχόν λάθη ή παραλείψεις παραμένει αποκλειστικά δική μου. Τους ευχαριστώ όλους θερμά για τη συμβολή τους καθώς και ιδιαιτέρως τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με τον παλιό καλό μου φίλο και διευθυντή της σειράς Γρηγόρη Σηφάκη. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνω επίσης στη Διονυσία Δασκάλου, που με πολλή γνώση και επιστημονικό και εκδοτικό φιλότιμο συνόδευσε την έκδοση ως την τελευταία στιγμή. Ένα μεγάλο Ευχαριστώ ανήκει και στον μεγάλο ζωγράφο και φίλο Αλέκο Φασιανό, που είχε κοσμήσει ήδη και τη γερμανική έκδοση με τις πτωχοπροδρομικές του εμπνεύσεις οι οποίες κοσμούν τώρα και την ελληνική έκδοση. Τόσο η έκδοση του 1991 όσο και αυτή η νεότερη, εν αντιθέσει με την έκδοση των Hesseling/Pernot, ακολούθησαν σύγχρονες αρχές που ισχύουν πια για μια κριτική έκδοση κειμένων της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας: Το χειρόγραφο-οδηγός διορθώνεται μόνον αν το απαιτεί το κείμενο λόγω φθοράς και όχι με ελεύθερη επιλογή «καλύτερων», δήθεν, χωρίων των παραλλαγών. Με τον τρόπο αυτόν αποφεύγεται ένα τεχνητό, μεικτό κείμενο που αποκαταστάθηκε από διάφορες παραλλαγές με αμφίβολα κριτήρια, έτσι ώστε τελικά να κερδίζουμε ένα κείμενο που πλησιάζει ίσως αυτό που γνώριζε ο αναγνώστης/ακροατής του Μεσαίωνα.

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ xiii Η ελληνική έκδοση αφιερώνεται σ εκείνον τον ανώνυμο Έλληνα βιβλιοπώλη παλαιών βιβλίων της Κωνσταντινούπολης του έτους 1966, ο οποίος, όταν διαισθάνθηκε το ενδιαφέρον μου για τα Πτωχοπροδρομικά Ποιήματα, μου χάρισε αυθόρμητα όχι μόνον τον πρώτο τόμο των Ατάκτων του Αδαμάντιου Κοραή (1829), αλλά και τον τόμο Εκλογή μνημείων της νεωτέρας ελληνικής γλώσσης του Δ. Ι. Μαυροφρύδη (1866) με τα αναδημοσιευμένα τρίτο και τέταρτο ποιή ματα της έκδοσης Κοραή. Και όχι μόνον: Μέσα στον δερματόδετο αυτόν τόμο, του οποίου και τα δύο εσώφυλλα είχαν προφανώς χαθεί, υπήρχε ως πρώτο εσώφυλλο και η χειροποίητη εικόνα όπως τη βλέπει κανείς παρακάτω, στη σελ. xxxvi. Ο απόγονος εκείνος και φορέας του πολίτικου ελληνικού πολιτισμού εξέφραζε με το δώρο του την εμπιστοσύνη του σε έναν ξένο, νεαρό τότε, επιστήμονα, πως θα προσπαθήσει να συνεχίσει να υποστηρίζει την παράδοση της αδιάλειπτης ελληνικής πνευματικής παραγωγής.

11 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Πρόλογος...ix Βιβλιογραφία... xvii 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Το πρώτο ποίημα Το δεύτερο ποίημα Το τρίτο ποίημα Το τέταρτο ποίημα ΔΟΜΗ Το γραμματολογικό είδος Τα ρευστά κείμενα Ο γραφέας ρευστών κειμένων Έλλογες παραλλαγές Γραπτή σύνθεση και παράλληλη προφορική παράδοση Η μεταβατική περίοδος: 12ος 14ος αιώνας Αντιγραφέας εναντίον διασκευαστή Το γλωσσικό ύφος Δημώδης ποιητική κοινή = «Κοινή των ποιητών» Παρατηρήσεις για το «μεικτό ύφος» Η «ποιητική σύνταξη» Σταθερά συντακτικά δομικά σχήματα = λογοτυπικά ημιστίχια Σταθερή θέση μεμονωμένων λέξεων στον στίχο... 57

12 xvi ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ 9.3 Στερεότυπη επανάληψη στίχων και ημιστιχίων Στερεότυπες επαναλήψεις εντός του ίδιου ποιήματος Στερεότυπες επαναλήψεις μεταξύ των ποιημάτων Έλλογες παραλλαγές Ποίημα Β Ποίημα Γ Ποίημα Δ Μεταθέσεις Μεταθέσεις ολόκληρων στίχων Περιπτώσεις κατά τις οποίες ένα τμήμα ενός στίχου μετατίθεται σ έναν γειτονικό στίχο Μεταθέσεις στο εσωτερικό του στίχου Η αναζήτηση του συγγραφέα Το αφηγηματικό προσωπείο Το υποτιθέμενο «πέμπτο ποίημα» Χρονολόγηση Τα χειρόγραφα Σχετικά με τη μετρική του κειμένου Η σχέση με την ηρωϊκή ποίηση Το Προδρομικό Ζήτημα Η παρούσα έκδοση ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΠΟΙΗΜΑ Α ΠΟΙΗΜΑ Β ΠΟΙΗΜΑ Γ ΠΟΙΗΜΑ Δ Γλωσσάριο Index Nominum

13 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Συντομογραφίες BF BMGS BZ DOP ΕΕΒΣ JÖB JÖBG ΚΧ LMA ΝΕ NLH ODB REB REG SBN SIFC SOF VVr ZPE Byzantinische Forschungen Byzantine and Modern Greek Studies Byzantinische Zeitschrift Dumbarton Oaks Papers Επιστημονική Επετηρίς Βυζαντινών Σπουδών Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistischen Gesellschaft Κρητικά Χρονικά Lexikon des Mittelalters Νέος Ελληνομνήμων New Literary History Oxford Dictionary of Byzantium Revue des Études Byzantines Revue des Études Grecques Studi Bizantini e Neoellenici Studi italiani di filologia classica Südost-Forschungen Vizantijskij Vremennik Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik

14 xviii ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Α. Εκδόσεις κειμένων α. Επιστημονικές εκδόσεις και ανατυπώσεις εκδόσεων των ποιημάτων του Πτωχοπρόδρομου J. M. Egea, Versos del grammático señor Teodoro Pródromo el pobre o Poemas Ptocoprodrómicos, Γρανάδα: έκδοση των τεσσάρων ποιημάτων χωρίς κριτικό υπόμνημα, κατά την έκδοση Eideneier 1991 και Hesseling/Pernot 1910 και διπλή ισπανική μετάφραση για το Γ και Δ ποίημα, συνοπτικά στην ίδια σελίδα, με εισαγωγή και σχόλια. A. Garzya, Teodoro Prodromo. Tre carmi satirici, Νάπολη. Ποιήματα: Α σύμφωνα με το χφ. G Δ σύμφωνα με τα χφφ. H, C, S, A, P, V Γ σύμφωνα με τα χφφ. G, C, S, A, P. Γ. Θ. Ζώρας, Βυζαντινή ποίησις [Βασική Βιβλιοθήκη, 1], Αθήνα: Ανατύπωση της έκδ. των Hesseling/Pernot. D. C. Hesseling H. Pernot, Poèmes prodromiques en grec vulgaire [Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Afdeeling Letterkunde, Nieuwe Reeks, Deel XI, No 1], Άμστερνταμ. Ποιήματα: Α σύμφωνα με το χφ. G Β σύμφωνα με τα χφφ. H, G Δ σύμφωνα με τα χφφ. H, C, S, A, P, V, K, L Γ σύμφωνα με τα χφφ. G, C, S, A, P. Α. Κοραής, Άτακτα, ήγουν παντοδαπών εις την αρχαίαν και την νέαν ελληνικήν γλώσσαν αυτοσχεδίων σημειώσεων, καί τινων άλλων υπομνημάτων, αυτοσχέδιος συναγωγή, τόμος πρώτος, περιέχων δύο ποιήματα Θεοδώρου του Προδρόμου, με μακράς σημειώσεις και πέντε πίνακας, Παρίσι. Ποιήματα Γ, Δ σύμφωνα με τα χφφ. C, P. Ανατύπωση με εισαγωγή Στεργ. Φασουλάκη, Χίος É. Legrand, Bibliothèque grecque vulgaire, τόμ. 1, Παρίσι: Ποιήματα: Α, Β σύμφωνα με το χφ. G Δ σύμφωνα με το χφ. Ρ Δ σύμφωνα με το χφ. C Γ σύμφωνα με το χφ. G Γ σύμφωνα με τα χφφ. P, C. É. Legrand, «Poésies inédites de Théodore Prodrome», REG 4: Δ. Ι. Μαυροφρύδης, Εκλογή μνημείων της νεωτέρας ελληνικής γλώσσης, Αθήνα: Ανατύπωση της έκδ. Κοραή. E. Miller É. Legrand, 1874/75/76. «Trois poèmes en grec vulgaire de Théodore Prodrome, publiés la première fois avec une traduction française», Revue Archéo logique, n.s. 28 (1874) (1875) 58-67, , εκδόθηκε αυτοτελώς: Trois poèmes en grec vulgaire de Théodore Prodrome, publiés la première fois avec une traduction française, par E. Miller et É. Legrand [Collection de monuments pour servir à l étude de la langue néohéllenique, nouvelle série, 7], Παρίσι 1875 ανατύπωση και στο: Ε. Miller,

15 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ xix Mélanges de philologie et d épigraphie I, Παρίσι 1876, Ποιήματα Γ, Β, Α σύμφωνα με το χφ. G. R. Romano, La satira bizantina dei secoli XI-XV, Carmi Ptocoprodromici, Τορίνο: Ανα τύπωση των ποιημάτων Α, Δ και Γ από την έκδ. των Hesseling/Pernot χωρίς κριτικό υπόμνημα, με ιταλική μετάφραση (και με εφτά «βελτιώσεις» στα κείμενα). Ι. Μ. Χατζηφώτης, χ.χ., Φιλοσοφία του Κρασοπατέρος και άλλα Πτωχοπροδρομικά, Αθήνα: Ποιήματα: Α, Β σύμφωνα με το χφ. Η Β σύμφωνα με το χφ. G Δ, Γ. Ανατύπωση της έκδ. Hesseling/Pernot. β. Αποσπάσματα R. Cantarella, Poeti Bizantini, Μιλάνο. Ποιήματα: Α 195 Γ A. Debrunner, Nachklassisches Griechisch [Lietzmanns Kleine Texte, 165], Βερολίνο: Ποίημα Α 1-25, , , , , K. Dieterich, Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Literatur [Die Litteratur des Ostens in Einzeldarstellungen, 4], Λειψία: Ποίημα Γ , , , /61/62/63 (έμμετρη μετάφραση). Γ. Θ. Ζώρας, «Μνημεία της μεσαιωνικής και νεωτέρας φιλολογίας μας, 9. Πτωχοπροδρόμου Ανάθεμα τα γράμματα», Νέα Εστία 58, τχ. 682: Ποίημα Γ, σύμφωνα με την έκδ. Hesseling/Pernot. Λ. Πολίτης, Ποιητική Ανθολογία, τόμ. 1, Αθήνα χ.χ. [1975]: Ποιήματα: Α 15-54, , Β 24-69, Δ , , Γ , κατά την έκδ. Hesseling/Pernot. G. Soyter, «Humor und Satire in der byzantinischen Literatur», Bayerische Blätter für das Gymnasialschulwesen 64: Ποιήματα: Α , Δ Γ G. Soyter, Byzantinische Dichtung. Ausgewählte Texte mit Einleitung, kritischem Apparat und Kommentar, Χαϊδελβέργη: 37. Ποίημα Γ G. Soyter, Griechischer Humor von Homers Zeiten bis heute. Kulturgeschichtlich interessante Texte aus drei Jahrtausenden, Βερολίνο: Ποιήματα: Α , Γ 56-57, 80-82, Δ , με έμμετρη γερμανική μετάφραση.

16 xx ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Στα γερμανικά (αποσπάσματα) γ. Μεταφράσεις H.-G. Beck, Byzantinisches Lesebuch, Μόναχο: , , Ποιήματα: Α , Γ Δ (κατά ένα μέρος ακολουθώντας τη μετάφραση του Soyter, σε δεκαπεντασύλλαβους). H. Eideneier, «Ptochoprodromos Tafelfreud und Tafelleid», στο: Fest und Alltag in Byzanz, επιμ. G. Prinzing και D. Simon, Μόναχο: Ποιήματα: Γ , Δ 59-62, , (σε δεκαπεντασύλλαβους). J. Koder Th. Weber, Liutprand von Cremona in Konstantinopel, Βιέννη: 97 υποσ Ποίημα Δ F. W. A. Mullach, Grammatik der Griechischen Vulgarsprache in historischer Entwicklung, Βερο λί νο: Ποιήματα: Γ Δ (σε δεκα πεντα σύλ λα βους). K. O. Müller, Kleine Schriften, Μπρέσλαου: (Βι βλιο κρισία από τον Κοραή στα Άτακτα, τόμ. 1). Ποιή μα τα: Γ /61/62/63, , Δ 39-41, , Γ 56/73 (σε δεκαπεντασύλλαβους). G. Soyter, Griechischer Humor von Homers Zeiten bis heute. Kulturgeschichtlich interessante Texte aus drei Jahrtausenden, Βερολίνο: Ποιήματα: Α , Γ 56-57, 80-82, Δ (σε δεκαπεντασύλλαβους). Στα γαλλικά E. Jeanselme L. Oeconomos, «La Satire contre les Higoumènes. Poème attribué à Théodore Prodrome. Essai de traduction française», Byzantion 1: Ποίημα Δ. E. Miller É. Legrand, 1874/75/76. «Trois poèmes en grec vulgaire de Théodore Prodrome, publiés la première fois avec une traduction française», Revue Archéo logique, n.s. 28 (1874) (1875) 58-67, , εκδόθηκε αυτοτελώς: Trois poèmes en grec vulgaire de Théodore Prodrome, publiés la première fois avec une traduction française, par E. Miller et É. Legrand [Collection de monuments pour servir à l étude de la langue néohéllenique, nouvelle série, 7], Παρίσι 1875 ανατύπωση και στο: Ε. Miller, Mélanges de philologie et d épigraphie I, Παρίσι 1876,

17 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ xxi Στα ιταλικά A. Garzya, Teodoro Prodromo. Tre carmi satirici, Νάπολη. Ποι ήματα Α, Δ, Γ. R. Romano, La satira bizantina dei secoli XI-XV, Carmi Ptocoprodromici, Τορίνο. Στα ισπανικά J. M. Egea, «El griego des los poemas Prodromicos», Veleia N.S. 1: Ποιήματα Β και Γ, κατά την έκδ. Hesseling/Pernot. J. M. Egea, «La lengua de la ciudad en el s. XII», Erytheia 8/2: : επιλογή στίχων και από τα τέσσερα ποιήματα σε έμμετρη μετάφραση. J. M. Egea, «El griego de los poemas Prodromicos», Veleia 5: Ποιήματα Α και Δ, κατά την έκδ. Hesseling/Pernot. J. M. Egea, Versos del grammático señor Teodoro Pródromo el pobre o Poemas Ptocoprodrómicos, Γρανάδα. Μετάφραση του κειμένου στα αγγλικά ετοιμάζει η M. Alexiou. Β. Βιβλιοκρισίες της έκδοσης Eideneier 1991 W. Aerts BZ 84 ( ) Στ. Αλεξίου Ελληνικά 42 ( ) ανατύπωση στο: Δημώδη Βυ ζαντινά. Μελέτες, Αθήνα 1997: A. Failler REB 50 (1992) M. Hinterberger JÖB 43 (1993) Μ. Λουκάκη Μαντατοφόρος ( ) W. Puchner SOF 52 (1993)

18 xxii ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Γ. Γενική βιβλιογραφία Στ. Αλεξίου, Ακριτικά Το πρόβλημα της εγκυρότητας του κειμένου Ε Χρονολόγηση Αποκατάσταση χωρίων Ερμηνευτικά, Ηράκλειο. Στ. Αλεξίου, «Παρατηρήσεις στον Ακρίτη», Αριάδνη 1: Ανατύπωση στο: Δημώδη Βυζαντινά. Μελέτες, Αθήνα 1997: Στ. Αλεξίου, «Ο Διγενής Ακρίτης του Εσκοριάλ», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 58: Ανατύπωση στο: Δημώδη Βυζαντινά. Μελέτες, Αθήνα 1997: Στ. Αλεξίου, Βασίλειος Διγενής Ακρίτης (κατά το χειρόγραφο του Εσκοριάλ) και το Άσμα του Αρμού ρη. Κριτική έκδοση, Εισαγωγή, Σημειώσεις, Γλωσ σάριο, Αθήνα. Στ. Αλεξίου, Βασίλειος Διγενής Ακρίτης και τα άσματα του Αρμούρη και του Υιού του Ανδρονίκου, Αθήνα. Στ. Αλεξίου, «Διορθωτικά στον Πτωχοπρόδρομο», στο: Ροδωνιά. Τιμή στον Μ. Ι. Μανούσακα, τόμ. 1, Ρέθυμνο: 1-5. M. Alexiou, «The Poverty of Écriture and the Craft of Writing: Towards a Reappraisal of the Prodromic Poems», BMGS 10: M. Alexiou, «Ploys of Performance: Games and Play in the Ptochoprodromic Poems», DOP 53: Κ. Άμαντος, «Γλωσσικαί παρατηρήσεις εις μεσαιωνικούς συγγραφείς», ΕΕΒΣ 2: Κ. Άμαντος, Γλωσσικά Μελετήματα, Αθήνα. Γ. Ανδρειωμένος, «Πτωχοπροδρομικά», Τετράμηνα (Άμφισσα) 28-29: Ν. Π. Ανδριώτης, «Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά», Αθηνά 51: N. P. Andriotis, Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten, Βιέννη. M. Angold, The Byzantine Empire, : A Political History, Λονδίνο Νέα Υόρκη. Σ. Α. Αντωνιάδη, «Πτωχοπροδρομικά», στο: Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier à l occasion du 25e anniversaire de leur arrivée en Grèce, τόμ. 1, Αθήνα: C. Astruc M. L. Concasty, Catalogue des manuscrits grecs. Troisième partie. Le supplement grec, τόμ. 3, αρ. 926, Παρίσι: Δ. Βαγιακάκος, «Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά», Αθηνά 59: W. F. Bakker A. F. van Gemert, Ιστορία του Βελισαρίου. Κριτική έκδοση των τεσσάρων διασκευών με εισαγωγή, σχόλια και γλωσσάριο [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 6], Αθήνα. Π. Βασιλείου, «Για το τρίτο Πτωχοπροδρομικό ποίη μα (μικρό ση-

19 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ xxiii μείωμα για την άρση ενός μεθοδολογικού λάθους)», Ελληνικά 53: F. H. Bäuml, «Varieties and Consequences of Medieval Literacy and Illiteracy», Speculum 55/2: F. H. Bäuml, «Medieval Texts and the Two Theories of Oral-Formulaic Composition: a Proposal for a Third Theory», NLH 16/1: R. Beaton, Folk Poetry of Modern Greece, Καίμπριτζ. R. Beaton, «Was Digenes Akrites an Oral Poem?», BMGS 7: R. Beaton, «The Oral Traditions of Modern Greece: a Survey», Oral Tradition 1: R. Beaton, «The Rhetoric of Poverty: the Lives and Opinions of Theodore Prodromos», BMGS 11: R. Beaton, «De vulgari eloquentia in Twelfth-century Byzantium», στο: H. Howard-Johnston (επιμ.), Byzantium and the West: c. 850 c. 1250, Άμστερνταμ: R. Beaton, 1989α. The medieval Greek Romance [Cambridge Studies in Medieval Literature, 6], Καίμπριτζ. Bλ. και Beaton R. Beaton, 1989β. «Οι σάτιρες του Θεοδώρου Προδρόμου και οι απαρχές της νεοελληνικής γραμματείας», Αρι άδνη 5: R. Beaton, 1990α. «Orality and Reception of Late Byzantine Vernacular Literature», BMGS 14: R. Beaton, 1990β. «Πτωχοπροδρομικά Γ : η ηθοποιία του άτακτου μοναχού», στο: Μνήμη Σταμάτη Καρατζά. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Θεσσαλονίκη 5-7 Μαΐου 1988 [Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής], Θεσσαλονίκη: R. Beaton, Η ερωτική μυθιστορία του ελληνικού μεσαίωνα, μετάφραση Νίκη Τσιρώνη, Αθήνα (μετάφραση της δεύτερης, αναθεωρημένης έκδοσης, The Medieval Greek Romance, Λονδίνο Νέα Υόρκη 1996). H.-G. Beck, Byzantinische Volksepik. Texte für Seminarübungen ausgewählt und eingeleitet von H.-G. Beck, Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität München, Μόναχο. H.-G. Beck, Ιστορία της βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας, μετάφραση Ν. Eideneier, Αθήνα 1993 (τίτλος πρω τοτύπου: Geschichte der byzantinischen Volksliteratur [Handbuch der Altertumswissenschaft. Abt. 12. Byzantinisches Handbuch, T.2, Bd. 3], Μόναχο 1971). H.-G. Beck, «Die griechische volkstümliche Literatur des 14. Jahrhunderts. Eine Standortbestimmung», Actes du XIVe Congrès International des Études Byzantines (Bucarest 1971), τόμ. 3, Βουκουρέστι: H.-G. Beck, «Der Leserkreis der byzantinischen Volksliteratur im Licht der handschriftlichen Überlieferung», στο: Byzantine Books and Bookmen. A Dumbarton Oaks Colloquium, 1971, Dumbarton Oaks, Ουάσινγκτον: H.-G. Beck, Byzantinisches Erotikon. Orthodoxie Literatur Gesellschaft [Bayerische Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Klasse, Sitzungs-

20 xxiv ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ berichte Heft, 5], Μόναχο. Ελλ. έκδ.: Βυζαντινόν Ερωτικόν, μετάφραση Ι. Δημητρούκας, Αθήνα A. Beltrami, Teodoro Prodromo. Saggio di storia della letteratura bizantina, Μπρέσα. A. Berger, Untersuchungen zu den Patria Konstantinupoleos [Ποικίλα Βυζαντινά, 8], Βόννη. S. Bernardinello, Theodori Prodromi de Manganis [Studi Bizantini e Neogreci, 4], Πάντοβα. Τ. Βουρνάς, «Προδρομικές μορφές της λογοτεχνίας μας», στο: Probleme der neugriechischen Literatur I, herausgegeben von Johannes Irmscher in Zusammenarbeit mit Hans Ditten und Marika Mineemi [Berliner byzantinistische Arbeiten, 14]: (= Δοκίμια νεοελληνικής λογοτεχνίας και ιστορίας, Αθήνα 1956: 7-33). R. Browning, «Enlightenment and Repression in Byzantium in the Eleventh and Twelfth Centuries», Past and Present 69: R. Browning, 1978α. «The Language of Byzantine Literature», στο: The Past in Medieval and Modern Greek Culture, edited by Speros Vryonis, Jr [Byzantina kai Metabyzantina, 1], Μαλιμπού, Καλιφόρνια: R. Browning, 1978β. «Literacy in the Byzantine world», BMGS 4: R. Browning, Medieval and Modern Greek, 2 Καίμπριτζ. Ελλ. έκδ.: Η Μεσαιωνική και Νέα Ελληνική Γλώσσα, μετάφραση Μαρία Ν. Κονομή, Αθήνα Κ. Γιαγκουλλής, Οι ποιητάρηδες της Κύπρου. Προλεγόμενα Βιο-βιβλιογραφία ( ). Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη. Ν. Γιακωβάκη, «Τα Πτωχοπροδρομικά του Κοραή: Μεσαιωνικές αναζητήσεις», στο: Μνήμη Άλκη Αγγέλου, Θεσσαλονίκη: C. Cupane, «Leggere e/o ascoltare. Note sulla ricezione primaria e sul pubblico della letteraturα greca medievale», στο: A. Pioletti Francesca Rizzo Nervo (επιμ.), Medioevo romanzo e orientale: oralità, scrittura, modelli narrativi. Atti di colloquio internazionale, Napoli febbraio 1994, Βερόνα: C. Cupane, «Wie volkstümlich ist die byzantinische Volksliteratur?», BZ 96: G. Danezis, 1987α. «Das Vorbild des Spaneas: ein neuer Vorschlag und die Folgen für die Edition des Textes», στο: Eideneier 1987β: G. Danezis, 1987β. Spaneas: Vorlage, Quellen, Versionen [Miscel lanea Byzantina Monacensia, 31], Μόναχο. R. Devreesse, Codices Vaticani Graeci II, Βατικανό. R. Devreesse, Le fonds Coislin, Παρίσι.

21 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ xxv Ch. Diehl, Figures Byzantines II, Παρίσι: K. Dieterich, Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Literatur, Λειψία. K. Dieterich, Βιβλιοκρισία της έκδοσης Hesseling/Pernot, BZ 20: J. Diethart, Materialien aus den Papyri zur byzantinischen Lexikographie, Βιέννη. J. Diethart, «Zwei lexikographische Fragen im Ptochoprodromos», BZ 100: A. R. Dyck, «Ptochoprodromos,. Ἀνάθεμαν τὰ γράμ μα τα and related texts», BF 15: J. M. Egea, «El griego de los poemas prodromicos», Veleia 1: J. M. Egea, «La lengua de la ciudad en el s. XII», Erytheia 8/2: J. M. Egea, «El griego de los poemas prodromicos (II)», Veleia 5: J. M. Egea, Versos del grammático señor Teodoro Pródromo el pobre o Poemas Ptocoprodrómicos, Γρανάδα. H. Eideneier, «Zu den Προδρομικά», BZ 57: H. Eideneier, Sogenannte christliche Tabuwörter im Griechischen [Miscellanea Byzantina Monacensia, 5], Μόναχο. H. Eideneier, 1968α. «Zu einigen mittelgriechischen Interjektionen», JÖB 17: H. Eideneier, 1968β. «Zur Sprache des Michael Glykas», BZ 61: 5-9. H. Eideneier, «Einige Ghost-Words in der griechischen Papyruslexikographie», ZPE 7: H. Eideneier, «Ein früher Beleg für Dobrudscha?», Actes du XIVe Congrès International des Études Byzantines (Bucarest 1971), Βουκουρέστι: H. Eideneier, «Ξούρες», στο: Φίλτρα. Τιμητικός τόμος Σ. Γ. Καψωμένου, Θεσσαλονίκη: H. Eideneier, Spanos. Eine byzantinische Satire in der Form einer Parodie. Einleitung, kritischer Text, Kommentar und Glossar [Supplementa Byzantina, 5], Βερολίνο Νέα Υόρκη. H. Eideneier, «Ein byzantinisches Kalendergedicht in der Volkssprache», Ελληνικά 31: H. Eideneier, «Zum Stil der byzantinischen Tierdichtung» JÖB 32/3: H. Eideneier, 1982/83. «Leser- oder Hörerkreis? Zur byzantinischen Dichtung in der Volkssprache», Ελληνικά 34: H. Eideneier, «Ausläufer byzantinischer Dichtung in zypriotischen Volksliedern. Beweis mündlicher Überlieferung?», στο: Αντίχαρη. Αφιέρωμα στον καθηγητή Σταμάτη Καρατζά, Αθήνα:

22 xxvi ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ H. Eideneier, 1985α. «Sinnvolles Verhören in Ptochoprodromos III», Ελληνικά 36: H. Eideneier, 1985β. «Ο προφορικός χαρακτήρας της νεοελληνικής λογοτεχνίας», Δωδώνη 14: H. Eideneier, 1987α. «Der Ptochoprodromos in schriftlicher und mündlicher Überlieferung», στο: Eideneier 1987β: H. Eideneier (επιμ.) 1987β. Neograeca Medii Aevi: Text und Ausgabe. Akten zum Symposion Köln 1986 [Neograeca Medii Aevi, 1], Κολωνία. H. Eideneier, 1987γ. «Zur Herausgabe von Texten der Byzantinischen Volksliteratur», Μαντατοφόρος 25-26: H. Eideneier, Krasopateras. Kritische Ausgabe der Versionen des Jahrhunderts [Neograeca Medii Aevi, 3], Κολωνία. H. Eideneier, 1989α. «Ptochoprodromologica», BZ 82: H. Eideneier, 1989β. «KAI als Auftakt zur (rhythmischen) Phrase. Zur verbalisierten Pausenmarkierung im Mittel- und Neugriechischen», JÖB 39: H. Eideneier, «Ptochoprodromos Tafelfreud und Tafelleid», στο: Fest und Alltag in Byzanz, επιμ. G. Prinzing και D. Simon, Μόναχο: H. Eideneier, «Byzantinische volkssprachliche Schrift koine und mündliche Überlieferung», Μαντα το φό ρος 33: H. Eideneier, «Aναζητώντας τις αρχές της νεοελληνικής γραμματείας», στο: N. M. Παναγιωτάκης (επιμ.), Αρχές της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi» (Βενετία 7-10 Νοεμβρίου 1991), τόμ. 1, Βενετία: H. Eideneier, 1995α. Λήμμα «Ptochoprodromika», LMA. H. Eideneier, 1995β. Λήμμα «Satire», Byz. Lit., LMA. H. Eideneier, «Ist der Diaskevast ein sprechsingender Schreiber?», στο: I. Vassis, G. S. Henrich, D. Reinsch (επιμ.), Lesarten. Festschrift für Athanasios Kambylis zum 70. Geburtstag, Βερολίνο Νέα Υόρκη: H. Eideneier, Von Rhapsodie zu Rap. Aspekte der griechischen Sprachgeschichte von Homer bis heute, Τύμπινγκεν. Ελλ. έκδ.: Όψεις της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας από τον Όμηρο έως σήμερα, από τη Ραψωδία στο Ραπ. Μτφ. Ευ. Θωμαδάκη, Αθήνα H. Eideneier, Zur mittelalterlichen Vorgeschichte der neugriechischen Diglossie [Arbeiten zur Mehrsprachigkeit, 12], Αμβούργο. H. Eideneier, «Τι σημαίνει προφορική παράδοση στα κείμενα της δημώδους γραμματείας;», στο: Eideneier, Moennig, Τουφεξής 2001: H. Eideneier, 2002α. «Γιατί δε διορθώνουμε. Παρατηρήσεις στον Πόλεμο της Τρωάδος», στο: Π. Αγαπητός Μ. Πιερής (επιμ.), Τ ἀδόνιν κεῖνον ποὺ γλυκὰ θλιβᾶται. Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της δημώδους ελληνικής λογοτεχνίας στο πέρασμα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση ( ). Πρακτικά του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi (Νοέμβριος 1997, Λευκωσία), Ηράκλειο:

23 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ xxvii Η. Eideneier, 2002β. Rhetorik und Stil der griechische Beitrag [Arbeiten zur Mehrsprachigkeit, 43], Αμβούργο. H. Eideneier, 2005α. «Ορθοφωνία vs. ορθογραφία», στο: E. Jeffreys και M. Jeffreys (επιμ.), Αναδρομικά και Προ δρομικά. Approaches to Texts in Early Modern Greek. Papers from the conference Neograeca Medii Aevi V, Exeter College, University of Oxford, September 2000, Οξφόρδη: H. Eideneier, 2005β. «Ορθογραφική αναρχία έλλειψη παιδείας; Ζητήματα ορθογραφίας σε μεταβυζαντινά χειρόγραφα», στο: Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Πρακτικά της 25ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 7-9 Μαΐου 2004, Θεσσαλονίκη: H. Eideneier, 2005γ. «Written Transmission vs. Oral Performance», στο: Holton/ Λεντάρη/Moennig/Vejleskov 2005: H. Eideneier, 2005δ. «Συλλογικά Χειρόγραφα κατά Συμμείκτων», στο: Hol ton/ Λεντάρη/Moennig/Vejleskov 2005: H. Eideneier, 2005ε. «Ο κοσκινάς και οι ματσούκες του», στο: Άνθη Φιλίας. Τιμητικό αφιέρωμα στον καθηγητή Κωνσταντίνο Μηνά, Αθήνα: H. Eideneier, 2005στ. «Ein Zeugnis für Wagenrennen in Konstantinopel im 12. Jrh.», Nikephoros 18: H. Eideneier, «Tou Ptochoprodromou», στο: M. Hinterberger E. Schiffer (επιμ.), Byzantinische Sprachkunst. Studien zur byzantinischen Literatur gewidmet Wolfram Hörandner zum 65. Geburstag [Byzantinisches Archiv, 20], Βερολίνο Νέα Υόρκη: H. Eideneier, «Από το αναγιγνώσκω στο διαβάζω. Συμβολή στη διαχρονική σημασιολογία», Φιλόλογος 142: H. και Ν. Eideneier, «Zum Fünfzehnsilber der Pto cho prodromika», στο: Αφιέρωμα στον καθηγητή Λί νο Πολίτη, Θεσσαλονίκη: 1-7. H. Eideneier, U. Moennig, Ν. Τουφεξής (επιμ.), Θεωρία και πράξη των εκδόσεων της υστεροβυζαντινής, αναγεννησιακής και μεταβυζαντινής δημώδους γραμματείας. Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi IVa, Αμβούργο Ιανουαρίου 1999, Ηράκλειο. G. Gallavotti, «Novi Laurentiani Codicis Analecta», SBN 4: A. Garzya, 1972/73. «Varia Philologa X», ΕΕΒΣ 39/40: D. J. Georgacas, A Graeco-Slavic Controversial Problem Reexamined: The -ιτσ- suffixes in Byzantine, Medieval and Modern Greek, their origin and ethnological implications, Αθήνα. J. Grosdidier de Matons, «Courants archaïsants et populaires dans la langue et la littérature», Actes du XVe Congrès International d études byzantines, Athènes, 5-11 Septembre Rapports et co-rapports. II. Langue, littérature, philologie, Αθήνα: 3-10 (ανάτυπο).

24 xxviii ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ I. Hardt, Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae Bauariae, Μόναχο. G. Hatzidakis, 1892α. Einleitung in die neugriechische Grammatik, Λειψία. Ελλ. έκδ.: 1975 (Λεξικο γρα φικόν Δελτίον, παράρτημα 3). G. Hatzidakis, 1892β. «Kritische Bemerkungen zu einigen mittelgriechischen Autoren», BZ 1: βλ. και Χατζιδάκις. E. A. Havelock, The Literate Revolution in Greece and its Cultural Consequences, Πρίνστον. G. S. Henrich, «Ein Dutzend Κρυμμένα Ονόματα aus dem neueren Griechisch», Onomata 12: D. C. Hesseling H. Pernot, Poèmes prodromiques en grec vulgaire [Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Afdeeling Letterkunde, Nieuwe Reeks, Deel XI, No 1], Άμστερνταμ. M. Hinterberger, «Δημώδης και λόγια λογοτεχνία: διαχωριστικές γραμμές και συνδετικοί κρίκοι», στο: P. Odorico P. A. Agapitos (επιμ.), Pour une «nouvelle» histoire de la littérature byzantine. Problèmes, méthodes, approches, propositions. Actes de Colloque international philologique, Nicosie, mai 2000 [Dossier byzantins, 1], Παρίσι: M. Hinterberger, «Ο Ανδρέας Λιβαδηνός, συγγραφέας/γραφέας λογίων κειμένων, αναγνώστης/γραφέας δημωδών κειμένων: ο ελληνικός κώδικας 525 του Μονάχου», στο: Holton/Λεντάρη/Moennig/Vejleskov 2005: M. Hinterberger, «How should we define vernacular literature?», Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου «Unlocking the Potential of Texts: Interdisciplinary Perspectives on Medieval Greek», University of Cambridge 18/19 Ιουλίου 2006, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http// greek/grammarofmedievalgreek/unlocking/pdf/hinterberger.pdf (τελευταία επισκόπηση στις ). A. Hohlweg, «Joh. Aktuarios», ΒΖ 76: D. Holton, «Orality in Cretan narrative poetry», BMGS 14: D. Holton, Τ. Λεντάρη, U. Moennig, P. Vejleskov (επιμ.), Κωδικογράφοι, συλλέκτες, διασκευαστές και εκδότες. Χειρόγραφα και εκδόσεις της όψιμης βυζαντινής και πρώιμης νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρακτικά Συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στο Ινστιτούτο της Δανίας στην Αθήνα, Μαΐου 2002, προς τιμήν των Hans Eideneier και Arnold van Gemert, Ηράκλειο. W. Hörandner, «Theodoros Prodromos und die Gedichtsammlung des Cod. Marc.XI 22», JÖBG 16: W. Hörandner, Theodoros Prodromos. Historische Gedichte [Wiener Byzantinistische Studien, 11], Βιέννη. W. Hörandner, «Marginalien zum Manganeios Prodromos», JÖB 24: W. Hörandner, «Traditionelle und populäre Züge in der Profandichtung der Komnenenzeit», Actes du XVe Congrès International d études byzantines,

25 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ xxix Athènes, 5-11 Septembre Rapports et co-rapports. II. Langue, littérature, philologie, Αθήνα: 3-15 (ανάτυπο). W. Hörandner, «Zur Frage der Metrik früher volkssprachlicher Texte. Kann Theodoros Prodromos der Verfasser volkssprachlicher Gedichte sein?», JÖB 32/3: W. Hörandner, «Autor oder Genus? Diskussionsbeiträge zur Prodromischen Frage aus gegebenem Anlass», Byzantinoslavica 54: H. Hunger, Aspekte der literarischen Rhetorik von Gorgias bis zum Untergang von Byzanz [Sitzungsberichte der Österr. Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Klasse, 277/3], Βιέννη. H. Hunger, «Stilstufen in der byzantinischen Geschichtsschreibung des 12. Jahrhunderts: Anna Komnene und Michael Glykas», Byzantine Studies 5: Γ. Θανόπουλος, Το τραγούδι του Αρμούρη. Χειρόγραφη και προφορική παράδοση. Διδακτορική διατριβή [Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, 76], Αθήνα. J. Irmscher, «Soziologische Erwägungen zur Entstehung der neugriechischen Literatur», Proceedings of the XIIIth International Congress of Byzantine Studies, Oxford 5-10 September 1966, Λονδίνο: R. Janin, La géographie ecclésiastique de l empire byzantin, ΙΙΙ, Παρίσι. S. Jannaccone, «Philological Notes on some Byzantine Texts», Byzantinoslavica 11: E. Jeffreys, «The Later Greek Verse Romances: A survey», Byzantina Australiensia 1, Humanities Research Centre, Καμπέρα [= Byzantine Papers. Proceedings of the first Australian Byzantine Studies Conference, Canberra May 1978]: E. και Μ. Jeffreys, «Imberios and Margarona: The Manuscripts, Sources and Edition of a Byzantine Verse Romance», Byzantion 41: E. and Μ. Jeffreys, «The Traditional Style of Early Demotic Greek Verse», BMGS 5: Ανατυπώθηκε στο Ε. και Μ. Jeffreys 1983α. E. and Μ. Jeffreys, 1983α. Popular literature in Late Byzantium, Λονδίνο. E. and Μ. Jeffreys, 1983β. «The Style of Byzantine Popular Poetry: Recent Work», στο: OKEANOS. Essays presented to Ihor Ševčenko on his Sixtieth Birthday by his Colleagues and Students, επιμ. C. Mango, O. Pritsak, U. Pasicznyk (= Harvard Ukrainian Studies 7): E. and Μ. Jeffreys, «The Oral Background of Byzantine Popular Poetry», Oral Tradition 1/3: M. Jeffreys, «Formulas in the Chronicle of the Mo rea», DOP 27: Ανατύπωση στο: Ε. και Μ. Jeffreys 1983α.

26 xxx ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ M. Jeffreys, 1974α. «The Nature and Origins of the Political Verse», DOP 28: Ανατύπωση στο: Ε. και Μ. Jeffreys 1983α. M. Jeffreys, 1974β. «The Literary Emergence of Vernacular Greek», Mosaic 8: M. Jeffreys, «Η γλώσσα του Χρονικού του Μορέως γλώσσα μιας προφορικής παράδοσης;», στο: Eideneier 1987β: H. and R. Kahane, «Abendland und Byzanz B. Sprache», άρθρο στο: Reallexikon der Byzantinistik, Σειρά Α, Τόμ.Ι, Τεύχ. 4, Άμστερνταμ: H. and R. Kahane, «The Western Impact on Byzantium: the Linguistic Evidence», DOP 36: Στ. Κακλαμάνης, «Από το χειρόγραφο στο έντυπο: Το παιχνίδι των γραφών. Τα ιδιαίτερα εκδοτικά προβλήματα κειμένων που έχουν παραδοθεί σε χειρόγραφη και έντυπη μορφή», στο: Eideneier, Moennig, Τουφεξής 2001: Ι. Ε. Καλιτσουνάκης, «Νύξεις περί των Προδρομικών ποιημάτων», Λαογραφία 7: A. Kambylis, «Die Wehklagen eines alternden und kränkelnden Dichters. Zu den Adelphaton-Gedichten des sogenannten Manganeios Prodromos», ΦΙΛΟΦΡΟΝΗΜΑ, Festschrift für Martin Sicherl zum 75. Geburtstag [Studien zur Geschichte und Kultur des Altertums, Neue Folge, 1. Reihe, Monographien, 4], Πάντερμπορν: H. Kapessowa,1957. «Biedaczyna Prodromos», Meander (Βαρ σο βία) 12.9: A. Kazhdan S. Franklin, Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries, Καίμπριτζ Παρίσι: A. Kazhdan A. Wharton Epstein, Change in Byzantine Culture in the Eleventh and Twelfth Centuries, Μπέρκλεϋ Λος Άντζελες Λονδίνο. Ελλ. έκδ.: Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο-12ο αιώνα, μετάφραση Α. Παππάς, Αθήνα Γ. Κεχαγιόγλου, Κριτική έκδοση της Ιστορίας Πτωχολέοντος. Διδακτορική διατριβή [Αριστοτέλειο Πα νε πιστήμιο Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επε τη ρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα 22], Θεσσαλονίκη. E. Kislinger, Gastgewerbe und Beherbergung in frühbyzantinischer Zeit. Διδακτορική διατριβή, Βιέννη. E. Kislinger, «Ernährung B. Byzantinisches Reich», LMA III: E. Kislinger, «Lebensmittel in Konstantinopel», στο: K. Belke, E. Kislinger, A. Külzer, M. Stasinopoulou (επιμ.), Byzantina Mediterranea, Festschrift für Johannes Koder zum 65. Geburtstag, Βιέννη Κολωνία Βαϊμάρη: B. Knös, L histoire de la littérature néogrecque, Ουψάλα. Τ. Kolias, Byzantinische Waffen. Ein Beitrag zur byzantinischen Waffenkunde von den Anfängen bis zur lateinischen Eroberung [Byzantina Vindobonensia, 17], Βιέννη.

27 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ xxxi Φ. Κουκουλές, «Προδρόμεια λαογραφικά ζητήματα», Λαογραφία 5: Φ. Κουκουλές, 1947/1955. Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τόμ. 1-6, Αθήνα. D. Kounavos, Der Byzantinische Ritterroman Belthandros und Chrysantza und das griechische Volkslied. Διδακτορική διατριβή, Βύρτσμπουργκ. Σ. Κουρούζης, Το επιστολάριον Γεωργίου Λακαπηνού Ανδρονίκου Ζαρίδου ( ca.) και ο ιατρός - ακτουάριος Ιωάννης Ζαχαρίας (1275 ca ;), Αθήνα. Ε. Κριαράς, 1968/2001. Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας , Θεσσαλονίκη, τόμ K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des oströmischen Reiches ( ), 2 Μόναχο. Ελλ. έκδ.: Ιστορία της βυζαντηνής λογοτεχνίας, μετάφραση Γ. Σωτηριάδης, τόμ. 1-3, Αθήνα M. Kyriakis, Theodore Prodrome e le milieu intellectuel à Constantinople au XII e siècle. Διδακτορική διατριβή, Παρίσι. M. Kyriakis, «Satire and Slapstick in Seventh and Twelfth Century Byzantium», Byzantina 5: M. Kyriakis, «Poor Poets and Starving Literati in Twelfth Century Byzantium», Byzantion 44: Σπ. Λάμπρος, «Η αρχή του κατά ηγουμένων ποιήματος του Θεοδώρου Προδρόμου», ΝΕ 5: Ο. Λαμψίδης, Ανδρέου Λιβαδηνού Βίος και Έργα [Αρχείον Πόντου, Παράρτημα 7], Αθήνα. Ε. Λάππα-Ζίζηκα Μ. Ρίζου-Κουρουπού, Κατάλογος ελληνικών χειρογράφων του Μουσείου Μπενάκη (10ος-16ος αι.), Αθήνα. É. Legrand, «Poésies inédites de Théodore Prodrome», REG 4: A. B. Lord, The Singer of Tales, Καίμπριτζ Μασαχουσέτης. P. Mackridge, 1990α. «The metrical structure of the oral decapentasyllable», BMGS 14: P. Mackridge, 1990β. «Orality and Modern Greek Poetry», BMGS 14: P. Mackridge, «An Editorial Problem in Medieval Greek Texts: The Position of the Object Clitic Pronoun in the Escorial Digenes Akrites», στο: Ν. Μ. Παναγιωτάκης (επιμ.), Αρχές της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi» (Βενετία 7-10 Νοεμβρίου 1991), τόμ. 1, Βενετία: H. Maguire, «The Philopation as a setting for imperial ceremonial and display», 4ο Διεθνές Συμπόσιο Θρακικών Σπουδών: Βυζαντινή Θράκη, Μαρτυρίες και Κατάλοιπα, Κομοτηνή Απριλίου Περιλήψεις, Κομοτηνή: 44. A. Majuri, «Un poeta mimografo bizantino», Atene e Roma 13, τχ. 133/134:

28 xxxii ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ A. Majuri, «Una nuova poesia di Teodoro Prodromo in greco volgare», BZ 23: C. Mango, «Byzantine Literature as a Distorting Mirror», Inaugural Lecture (University of Oxford, May 1974), Οξφόρδη. Ανατυπώθηκε στο: C. Mango, Byzantium and its Image: History and Culture of the Byzantine Empire and its Heritage, Λονδίνο 1984: C. Mango, Byzantium. The Empire of New Rome, Λονδίνο. Ελλ. έκδ.: Βυζάντιο. Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μετάφραση Δ. Τσουγκαράκης, Αθήνα Μ. Ι. Μανούσακας, «Αποκατάσταση του πρώτου δημοσιευμένου (1584) ελληνικού δημοτικού τραγουδιού», στο: Φίλτρα. Τιμητικός τόμος Σ. Γ. Καψωμένου, Θεσσαλονίκη: Μ. Ι. Μανούσακας, 1982/84. «Και πάλι για το πρώτο δημοσιευμένο (1584) ελληνικό δημοτικό τραγούδι», Λαογραφία 33: Π. Μαρκάκης, Θεοδώρου Προδρόμου (Πτωχοπροδρόμου) Κατομυομαχία (Ποντικογατοπόλεμος). Βυζαντινή Ιλαροτραγωδία. Μετάφραση και Προλεγόμενα Π. Μ. [Το βυζαντινό θέατρο, 1], Αθήνα [πβ. τη βιβλιο κρισία του F. Dölger, BZ 49 (1956): 158]. Κ. Μηνάς, Η μορφολογία της μεγεθύνσεως στην ελληνική γλώσσα [Δωδώνη, Παράρτημα 8], Ιωάννινα. U. Moennig, «Από το χειρόγραφο στο εκδιδόμενο κείμενο. Βήματα, προβλήματα, παγίδες», στο: H. Eideneier, U. Moennig, N. Τουφεξής (επιμ.), Θεωρία και πράξη των εκδόσεων της υστεροβυζαντινής, αναγεννησιακής και μεταβυζαντινής δημώδους γραμματείας. Πρακτικά του διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi IVa, Ηράκλειο: A. Mohay, 1974/75. «Schriftlichkeit und Mündlichkeit in der byzantinischen Literatur», Acta Classica (Ντέμπρετσεν) 10-11: G. Moravcsik, Byzantinoturcica II [Berliner byzantinistische Arbeiten, 11], Βερολίνο. Ανατύπωση: Λέιντεν G. Morgan, «Cretan Poetry: sources and inspiration», ΚΧ 14: 7-68, , D. Moutsos, «Prodromic δρουβανιστὸν ὀξύγαλα», Byzantion 54: Χ. Μπακιρτζής, Βυζαντινά τσουκαλολάγηνα. Συμβολή στη μελέτη ονομασιών, σχημάτων και χρήσεων πυρίμαχων μαγειρικών σκευών, μεταφορικών και αποθηκευτικών δοχείων. Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη. Φ. Μπουμπουλίδης, 1963/64. «Ανέκδοτοι παραλλαγαί δημωδών μεσαιωνικών κειμένων, Α. Ο κώδιξ Κωνσταντινουπόλεως 35», Αθηνά 67: Φ. Μπουμπουλίδης, 1974/75. «Παρατηρήσεις εις Διορθώσεις σε κείμενα της δημώδους λογοτεχνίας», Αθηνά 75: W. Müller-Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istan buls. Byzantion-Konstantinupolis-Istanbul bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts, Τύμπινγκεν.

29 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ xxxiii P. S. Našturel, «Prodromica», Βυζαντινά 13: C. Neumann, Griechische Geschichtsschreiber und Geschichtsquellen im zwölften Jahrhundert. Studien zu Anna Comnena, Theod. Prodromus, Joh. Cinnamus, Λειψία: Ανατύπωση: Νέα Υόρκη N. Nicholas G. Baloglou, An Entertaining Tale of Quadrupeds, Νέα Υόρκη. Ν. Οικονομίδης, «Ματζουκίνη Ματζουκάτος in Ptochoprodromos», στο: C. N. Constantinides, N. M. Panagiotakes, Elizabeth Jeffreys and A. D. Angelou (επιμ.), Φιλέλλην. Studies in Honour of Robert Browning [Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, Βιβλιοθήκη, αρ. 17], Βενετία: H. Omont, Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliothèque Nationale. W. J. Ong, Orality and Literacy: The Technologizing of the Word, Λονδίνο Νέα Υόρκη. Ελλ. έκδ.: Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη. Η εκτεχνολόγηση του λόγου, μετάφραση Κ. Χατζηκυριάκου, επιμ. Θ. Παραδέλλης, Ηράκλειο Ν. Μ. Παναγιωτάκης, «Παιδιόφραστος», στο: Φίλτρα. Τιμητικός τόμος Σ. Γ. Καψωμένου, Θεσσαλονίκη: N. M. Panajotakis, «Sachlikisstudien», στο: Eideneier 1987β: Ελλ. έκδ.: Ν. Μ. Παναγιωτάκης, «Μελετήματα περί Σαχλίκη», ΚΧ 27, Σ. Παπαδημητρίου, «Οι Πρόδρομοι», VVr 5: Σ. Παπαδημητρίου, «Des Theodoros Prodromos Manganische Gedichte» (ρωσ.), Jahrbuch der Historisch-Philologischen Gesellschaft bei der Kaiserl. Neurussischen Universität zu Odessa, VII Byzantinische Abteilung IV, Οδησσός: Σ. Παπαδημητρίου, «Ο Πρόδρομος του Μαρκιανού κώδικος ΧΙ 22», VVr 10: Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ανάλεκτα Ιερο σολυμιτικής Σταχυολογίας, τόμ. 2, Πετρούπολη. Ανα τύπωση: Βρυξέλλες Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, «Εἷς καὶ μόνος Θεόδωρος Πρόδρομος», Jahrbuch der Historisch-Philologischen Gesellschaft bei der Kaiserl. Neurussischen Universität zu Odessa, VII Byzantinische Abteilung IV, Οδησσός: Μ. Παπαθωμόπουλος, «Διορθώσεις σε κείμενα της δημώδους λογοτεχνίας», Παρνασσός 16: Γ. Παπαχαραλάμπους, «Ερμηνευτικά», Κυπριακαί Σπουδαί 26: H. Pernot, Études de littérature grecque moderne, Παρίσι:

30 xxxiv ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ M. Pichard, Le rοman de Callimachοs et de Chrysοrrhοé. Τexte établi et traduit par, Παρίσι. C. Pochert, Die Reimbildung in der spät- und postbyzantinischen Volksliteratur [Neograeca Medii Aevi, 4], Κολωνία: G. Podestà, 1945/46/47. «Le satire Lucianesche di Teodoro Prodromo», Aevum 19, : , 1947: Ι. Κ. Προμπονάς, Ακριτικά Α, Αθήνα. J. Psichari, Essais de grammaire historique néo-grecque, Première Partie, Παρίσι. D. R. Reinsch, «Kodikologisch Prosopographisches zum Codex Seragliensis graecus 35», στο Ι. Vassis, G. S. Henrich, D. R. Reinsch (επιμ.), Lesarten. Festschrift für Athanasios Kambylis zum 70. Geburtstag, Βερολίνο Νέα Υόρκη: D. R. Reinsch, «Zu den Prooimia von (Ptocho) Prodromos III und IV», JÖB 51: D. R. Reinsch, «Ο Νικόλαος Αγιομνήτης ως γραφέας και λογίων κειμένων», στο: Holton/Λεντάρη/Moennig/Vejleskov 2005: A. Rhoby, «Verschiedene Bemerkungen zur Sebastokratorissa Eirene und zu Autoren in ihrem Umfeld», Νέα Ρώμη - Rivista di ricerche bizantinistiche 6: D. Ricks, «Is the Escorial Digenis a unitary poem?», Byzantion 59: D. Ricks, Byzantine Heroic Poetry, Μπρίστολ. E. Rostagno N. Festa, Indici dei codici laurenziani non compresi nel catalogo dei Bandini, Φλωρεντία - Ρώμη. L. Semino, «Sul testo dei poemetti Ptochoprodromici III 289n-289p», La Parola del Passato 34: 278. Γρ. Σηφάκης, Για μια ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού, Ηράκλειο. Γρ. Σηφάκης, «Ζητήματα ποιητικής του Διγενή Ε και των ακριτικών τραγουδιών», Αριάδνη 5: Α. Σιγάλας, «Το μυθιστόρημα Βέλθανδρος και Χρυσάντζα και η αποκατάστασή του», στο: Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier à l occasion du 25e anniversaire de leur arrivée en Grèce, τόμ. 2, Αθήνα: L.-O. Sjöberg, Stephanites und Ichnelates. Überlieferungsgeschichte und Text [Studia Graeca Upsaliensia, 2], Στοκχόλμη Γκέτεμποργκ Ουψάλα. O. L. Smith, The Byzantine Achilleid. The Naples Version. Introduction, critical edition and commentary. Edited and prepared for publication by P. A. Agapitos and K. Hult [Wiener Byzantinische Studien, 21], Βιέννη.

31 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ xxxv Ε. Σουλογιάννης, «Στίχοι φερόμενοι ως Πτωχοπροδρομικοί εις χειρόγραφον του Αγίου Όρους», Παρνασσός 10: P. Speck, «Interpolations et non-sens indiscutables : Das erste Gedicht der Ptochoprodromika», Ποικίλα Βυζαντινά 4, Varia I, Βόννη: Β. Κ. Στεφανίδης, «Οι κώδικες της Αδριανου πό λεως», BZ 14: Γ. Σωτηρίου, «Περί της εξωτερικής περιβολής των κληρικών», Γρηγόριος ο Παλαμάς 3: , , , D. Theodoridis, «Eine ptochoprodromische Kleinigkeit: Gurken aus Πλάκα», Göttinger Beiträge zur byzantinischen und neugriechischen Philologie 4-5: F. Tinnefeld, «Zur kulinarischen Qualität byzantinischer Speisefische», στο: Collected papers dedicated to Kinichi Watanabe [Studies in the Mediterranean World, Past and Present, 11], Τόκιο: E. Trapp, Digenes Akrites. Synoptische Ausgabe der ältesten Versionen [Wiener Byzantinistische Studien, 8], Βιέννη. E. Trapp, «Das Lexikon zur byzantinischen Literatur», στο: Lexicographica Byzantina. Beiträge zum Symposion zur byzantinischen Lexikographie (Wien, ), herausgegeben von W. Hörandner und E. Trapp [Byzantina Vindobonensia, 20], Βιέννη: C. Trypanis, «Byzantine Oral Poetry», BZ 56: 1-3. C. Trypanis, Greek Poetry from Homer to Seferis, Λονδίνο. Ι. Τσαβαρή, Ο Πουλολόγος. Κριτική έκδοση με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 5], Αθήνα. V. Tsiouni, Παιδιόφραστος διήγησις των ζώων των τετραπόδων. Critical edition [Miscellanea Byzantina Monacensia, 15], Μόναχο. Γ. Τσουδερός, Η ορολογία των μερών του κεφαλιού και του λαιμού στα αρχαία, μεσαιωνικά και νέα Ελληνικά. Διδακτορική διατριβή, Αθήνα. P. Vejleskov, «Codex Vindobonensis Theologicus Graecus 244», στο: Holton/Λεντάρη/Moennig/Vejleskov 2005: Α. Χατζής, «Ευστάθιος Μακρεμβολίτης και Ακριτηΐς», Αθηνά 54: , Ι. Μ. Χατζηφώτης, Ο Καραγκιόζης Φτωχοπρόδρομος, Αθήνα. Γ. Ν. Χατζιδάκις, «Περί των Προδρόμων Θεοδώρου και Ιλαρίωνος», VVr 4: Γ. Ν. Χατζιδάκις, 1905/07. Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, Αθήνα. Ανατύπωση: Αθήνα, χ.χ. (Εκδόσεις Πελεκάνος). Βλ. και Hatzidakis. Γ. Ν. Χατζιδάκις, Γλωσσολογικαί Έρευναι, τόμ. Α, Αθήνα (ανατύπωση: Αθήνα 1980 [Λεξικογραφικόν Δελτίον, Παράρτημα 4]) τόμ. Β, Αθήνα 1934 (ανατύπωση: Αθήνα 1977 [Λεξικογραφικόν Δελτίον, Παράρτημα 2]).