Τα Οκτωβριανά. Φωτογραφίες από το καμένο Κυβερνείο. 7 Νοεμβρίου 1931 (πηγή: αρχείο Illustrated London News).

Transcript

1 Διαδήλωση στη Λεμεσό κατά τα Οκτωβριανά (πηγή: Ιστορία των Ελλήνων, Εκδόσεις Δομή, τόμος ΙΕ ). Τα νέα διαδόθηκαν μέσω τηλεγραφήματος στη Λευκωσία και η κατάσταση έγινε πιο εκρηκτική όταν μαθεύτηκε ότι οι υπόλοιποι 8 βουλευτές αναθεώρησαν την άποψη τους και παραιτήθηκαν. Στις 21 Οκτωβρίου οι καμπάνες των εκκλησιών της Λευκωσίας χτυπούσαν συνέχεια και συγκεντρώθηκαν 3 με 8 χιλιάδες άτομα στην εκκλησία της Φανερωμένης. Οι παραιτηθέντες βουλευτές προχώρησαν σε επαναστατικά κηρύγματα αλλά στο τέλος προέτρεψαν το πλήθος να διαλυθεί ήσυχα. Το πλήθος όμως ήθελε να επιδώσει ψήφισμα στο Κυβερνείο. Η πορεία ξεκίνησε από την οδό Λήδρας κατά τις 6:30 μ.μ. Στο δρόμο το πλήθος γινόταν ζωηρότερο και ογκωδέστερο. Όταν πέρασε το στάδιο ΓΣΠ και βρήκε μπροστά του μια μικρή έφιππη αστυνομική δύναμη τα πράγματα ξέφυγαν από τον έλεγχο. Οι διαδηλωτές οπλίστηκαν με ξύλα και απώθησαν τους αστυνομικούς. Στις 8 το βράδυ η πορεία έφτασε στο Κυβερνείο μαζί με δύο άλλες πορείες, μια από τους Άγιους Ομολογητές και μία με μαθητές του Παγκύπριου Γυμνασίου, οι οποίοι είχαν επικεφαλής τον Καθηγητή Θρησκευτικών. Από εκείνη τη στιγμή επικράτησε το χάος και υπάρχουν πολλές εκδοχές για το τι έγινε. Το σίγουρο είναι ότι ο Στορς δεν αντιλήφθηκε τη σοβαρότητα της κατάστασης και μήνυσε στους βουλευτές, οι οποίοι είχαν μπει μέσα, πως θα δεχόταν τριμελή αντιπροσωπεία με τον όρο να απομακρυνθούν οι διαδηλωτές. Οι διαδηλωτές όμως ήταν εκτός ελέγχου και όσο περνούσε η ώρα άρχισαν να πετροβολούν το κτίριο. Εκεί μεταφέρθηκε όλη η αστυνομική δύναμη που όμως δεν μπόρεσε (ή δεν θέλησε) να τα βάλει με το πλήθος, που ήταν πολυπληθέστερό της, και κατέφυγε στο Κυβερνείο. Η αρχική αδράνεια της αστυνομίας έδωσε το θάρρος στη μάζα να πυρπολήσει όλα τα κυβερνητικά αυτοκίνητα και το ίδιο το κτίριο το οποίο, επειδή ήταν ξύλινο, κάηκε αμέσως. 10

2 Η αστυνομία κατάφερε τελικά να διαλύσει το πλήθος με την ρίψη πυροβολισμών. 15 άτομα, εργάτες, τεχνίτες και μαθητές τραυματίστηκαν. Ο Στορς κατέφυγε στην οικία του αρχιγραμματέα και εκεί ζήτησε τηλεγραφικά την αποστολή ενισχύσεων από το στρατιωτικό σώμα του Τροόδους και την αποστολή στρατού και στόλου στην Κύπρο. Ταυτόχρονα επιβλήθηκε απαγόρευση κυκλοφορίας, απαγόρευση εισόδου εξόδου στη Λευκωσία, και λογοκρισία στα τηλεγραφήματα για να μην διαδοθούν οι ταραχές στις άλλες πόλεις. Όμως ούτε μαζικές συλλήψεις έγιναν, ούτε κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος. 11

3 Φωτογραφίες από το καμένο Κυβερνείο. 7 Νοεμβρίου 1931 (πηγή: αρχείο Illustrated London News). 12

4 Στις 22 Οκτωβρίου οι καμπάνες ξαναχτύπησαν και το πλήθος συγκεντρώθηκε πάλι στην οδό Λήδρας. Στον δρόμο όμως (στο άνοιγμα Χατζησάββα) οι διαδηλωτές βρήκαν ισχυρό φυλάκιο με οπλισμένους στρατιώτες και οπλοπολυβόλο και διαλύθηκαν. Την επόμενη μέρα απεβίωσε από τα τραύματά του στα επεισόδια του Κυβερνείου ο δεκαεπτάχρονος Ονούφριος Κληρίδης, ο πρώτος μάρτυρας της Κυπριακής ελευθερίας. Μετά το πέρας της κηδείας του ακολούθησαν νέες ταραχές που συγκράτησαν οι ψυχραιμότεροι από τους Ελληνοκύπριους ηγέτες. Στις 24 Οκτωβρίου έφτασαν οι στρατιωτικές ενισχύσεις από την Αίγυπτο. Τα αεροπλάνα πέταξαν πάνω από τις πόλεις για εκφοβισμό και ο Στορς ένιωσε αρκετά ισχυρός ώστε να συλλάβει τον Νικόδημο Μυλωνά και τους πρωτεργάτες των επεισοδίων. Ακολούθησαν νέες διαδηλώσεις και διαβήματα, αλλά οι Βρετανοί αυτή τη φορά, με την ισχύ των όπλων, δεν επιθυμούσαν διάλογο. «23 Οκτωβρίου 1931: Άφιξις πολεμικών σκαφών εις τας διαφόρους πόλεις, αποβίβασις πεζοναυτών και φρούρησις κυβερνητικών κτιρίων.» (πηγή: Τίτος Κολώτας, Τα Οκτωβριανά του 1931, Όλη η Κύπρος, πόλεις και ύπαιθρος, την τελευταία εβδομάδα του Οκτώβρη βρισκόταν σε κατάσταση μαζικής εξέγερσης. Οι συγκρούσεις στους δρόμους με τις δυνάμεις ασφαλείας και η ανταλλαγή πυροβολισμών (από όσους είχαν κυνηγετικά τυφέκια) ήταν κοινό περιστατικό. Στη Λεμεσό πυρπολήθηκε η οικία του Άγγλου διοικητή της πόλης. Στην Αμμόχωστο λεηλατήθηκε και καταστράφηκε ο αστυνομικός σταθμός. Πυρπολήθηκαν οι αστυνομικοί σταθμοί στο Παραλίμνι, 13

5 στο Μπογάζι, στην Κώμη Κεπήρ, και οι φυλακές της Γιαλούσας. Στη Βάσα, στο Όμοδος, τη Λόφου και την Ζωοπηγή ο λαός επιτέθηκε σε αστυνομικούς και τους αφόπλισε. Πολλοί κοινοτάρχες υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους. Γέφυρες καταστράφηκαν για να μην περάσει ο αγγλικός στρατός, φοροεισπράκτορες εδάρησαν και εκδιώχθηκαν. Επίσης λεηλατήθηκαν και αποθήκες αλατιού. Μαζική προσέλευση στην κηδεία σκοτωμένου από Βρετανούς κατά τα Οκτωβριανά, στη Λεμεσό (πηγή: Ιστορία των Ελλήνων, Εκδόσεις Δομή, τόμος ΙΕ ) Από τις 29 του μήνα οι στρατιωτικές ενισχύσεις επανάφεραν σταδιακά την βρετανική τάξη στο νησί, με απολογισμό εννέα νεκρούς και τριάντα τραυματίες. Η αποτυχία του κινήματος ήταν μοιραία. Η εξέγερση ήταν αυθόρμητη και ανοργάνωτη. Δεν είχε στόχους αλλά βασίστηκε στην λαϊκή οργή. Τα μόνα όπλα των εξεγερθέντων ήταν πέτρες, ξύλα και σε ελάχιστες περιπτώσεις κυνηγετικά τυφέκια. Τα Οκτωβριανά κράτησαν για μια εβδομάδα αποκλειστικά και μόνο εξαιτίας των ολιγάριθμων βρετανικών στρατευμάτων. Με την άφιξη στρατιωτικών ενισχύσεων το γεγονότα είχαν κριθεί. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως κατά την διάρκεια της εξέγερσης η μουσουλμανική μειονότητα έμεινε αδιάφορη και μετά το τέλος της ο τουρκοκυπριακός τύπος και ο βουλευτής Νετζατή μπέης συνέστηναν συνεχώς στους Τουρκοκύπριους να απέχουν από τα επεισόδια. «Οι πρόσφατες ενέργειες των Ελλήνων συμπατριωτών μας, ιδιαίτερα εκείνες που έγιναν την νύχτα της 21 ης Οκτωβρίου, δεν είχαν ως στόχο την κοινότητά μας, αλλά είναι γεγονότα τα οποία συνέβησαν μεταξύ των Ελλήνων και της κυβέρνησης». Αυτό το γεγονός υποδηλώνει πως στους εξεγερθέντες αναμείχθηκαν και Τουρκοκύπριοι. 14

6 Οι συνέπειες Οι Έλληνες της Κύπρου μετά τα Οκτωβριανά έμειναν ουσιαστικά ακέφαλοι. Δεν συνελήφθησαν μόνο όσοι είχαν αναμειχθεί στα γεγονότα, αλλά το σύνολο της πολιτικής ηγεσίας του τόπου. Από τους συλληφθέντες οι Βρετανοί εξόρισαν δέκα. Τον Νικόδημο Μυλωνά, τον Μητροπολίτη Κυρηνείας Μακάριο Μυριανθέα (μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Β ), τον βουλευτή Θεόδοτο Θεοδότου, τους πολιτευτές Σάββα Λοϊζίδη (ακραιφνή ενωτικό), Γεώργιο Χατζηπαύλου, Θεόδωρο Κολοκασίδη, τον ιερομόναχο Διονύσιο Κυκκώτη, ο οποίος πρωτοστάτησε στην πορεία της 21 ης Οκτωβρίου, και τους ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου Χαράλαμπο Βατυλιώτη (Βάτης) και Κώστα Χριστοδουλίδη (Σκελέας). Αργότερα εξορίστηκε και ο βουλευτής Νικόλαος Λανίτης. Οι εξορίες ανακλήθηκαν το 1946 και τότε επέστρεψαν στην Κύπρο όσοι ζούσαν ακόμα. Ο Νικόδημος Μυλωνάς πέθανε εξόριστος στα Ιεροσόλυμα το Ο Διονύσιος Κυκκώτης εντάχθηκε στο δυναμικό του πατριαρχείου Αλεξάνδρειας και έγινε Επίσκοπος Μαρεώτιδος ως τον θάνατό του, στις 9 Οκτωβρίου Ο Θεόδοτος Θεοδότου λόγω υγείας και προχωρημένης ηλικίας πήρε άδεια επιστροφής στη Κύπρο το 1939 και απεβίωσε το Ο Βατής και ο Σκελέας κατέφυγαν στη Σοβιετική Ένωση, όπου έπεσαν θύματα των εκκαθαρίσεων του Στάλιν. Το πότε και το πώς εκτελέστηκαν παραμένουν άγνωστα. Οι Βρετανοί υπολόγισαν το κόστος των ζημιών στις λίρες, ποσό υπέρογκο για την εποχή, το οποίο κλήθηκαν να πληρώσουν εξ ολοκλήρου οι Ελληνοκύπριοι, σύμφωνα με τον νόμο Περί Επιβαρύνσεως δι επανόρθωσίν. Τα βασικότερα μέτρα των Βρετανών ήταν τα εξής: Το Νομοθετικό Συμβούλιο διαλύθηκε με διάταγμα της 16 ης Νοεμβρίου 1931, το Σύνταγμα καταργήθηκε και η Κύπρος κυβερνάτο με διατάγματα του Κυβερνήτη. Κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος, απαγορεύθηκαν τα πολιτικά κόμματα, επιβλήθηκε λογοκρισία στον τύπο και οι δυνάμεις ασφαλείας απέκτησαν υπερεξουσίες, εις βάρος των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών: Σύλληψη και κράτηση χωρίς ένταλμα, επιβολή κατ οίκον περιορισμού, διακοπή λειτουργίας σωματείων. Απαγορεύτηκε η ανάρτηση, ακόμα και η ίδια η δημόσια εμφάνιση της ελληνικής σημαίας. Απαγορεύτηκαν οι κωδωνοκρουσίες. Καταργήθηκαν επίσης και οι δημοτικές εκλογές. Οι δήμαρχοι και τα μέλη των δημοτικών συμβουλίων θα διορίζονταν από τον Κυβερνήτη, ακόμα κι αν δεν ήταν εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους. 15

7 Η εφημερίδα της Λεμεσού «Χρόνος» ημερομηνίας 30 Οκτωβρίου 1931 με λογοκριμένη από τους Άγγλους πρώτη σελίδα του από την αρθρογραφία αναφορικά με τα γεγονότα της εξέγερσης. (πηγή: Τίτος Κολώτας, Τα Οκτωβριανά του 1931, Οι Βρετανοί στρατιώτες όπου περνούσαν τρομοκρατούσαν τον κόσμο. Μέχρι την άνοιξη του 1932 είχαν δικαστεί άτομα για τα Οκτωβριανά, ενώ υπήρχαν ακόμα 900 υποθέσεις. Το ποσοστό των καταδικασθέντων ήταν 91%. Το 1932 ο Στορς και ο αντικαταστάτης του Σταμπς εξέδωσαν 72 νόμους, υπερδιπλάσιους από τον μέσο όρο έκδοσης νόμων ανά έτος. Βρετανοί στρατιώτες και ένας Τουρκοκύπριος αστυνομικός ποζάρουν μπροστά από συρματόπλεγμα που έστησαν κατά την διάρκεια των επεισοδίων (πηγή: αρχείο Illustrated London News). 16

8 Οι Βρετανοί ταύτισαν το ανερχόμενο σοσιαλιστικό κίνημα με το εθνικό και δίωξαν αμφότερα. Επίσης θέλησαν να ελέγξουν την Εκκλησία, ώστε να μην έχει κανένα πολιτικό ρόλο. Το 1933 απεβίωσε ο γηραιός Κύριλλος Γ. Ο Μητροπολίτης Πάφου Λεόντιος, ο οποίος επειδή απουσίαζε από την Κύπρο κατά τα Οκτωβριανά είχε απομείνει ο μόνος ιεράρχης στο νησί, ανέλαβε τοποτηρητής του θρόνου. Οι Βρετανοί, θέλοντας να διατηρήσουν την αβεβαιότητα στα της Εκκλησίας εμπόδιζαν την εκλογή νέου Αρχιεπισκόπου και εξέδωσαν το 1937 νόμους Περί εκλογής Αρχιεπισκόπου, στους οποίους κατάργησαν την εκκλησιαστική τάξη και επέβαλαν τον κρατικό παρεμβατισμό. Ο Λεόντιος όμως, παρά τους προσωπικούς διωγμούς που υπέστη, αντιστάθηκε σθεναρά στην βρετανική εξουσία και αύξησε ακόμα περισσότερο το κύρος της Εκκλησίας. Η αντίδραση του Ελευθέριου Βενιζέλου, που ήταν τότε πρωθυπουργός, και της ελληνικής κυβέρνησης στην εξέγερση ήταν αρνητική. Ο Βενιζέλος με υπερεπείγον τηλεγράφημα στις 22 Οκτωβρίου ανακάλεσε τον πρόξενο Κύρου από την Λευκωσία, ο οποίος εξαιτίας της ενωτικής δραστηριότητάς του ήταν κόκκινο πανί για τους Βρετανούς. Από το βήμα της Βουλής στις 18 Νοεμβρίου 1931 καταδίκασε τα επεισόδια στο κυβερνείο. Πίστευε πως δεν μπορούσαν από μόνοι τους οι Κύπριοι και οι Δωδεκανήσιοι (οι τελευταίοι υπό ιταλική κατοχή) να ενωθούν με την Ελλάδα, αλλά έπρεπε να το επιτρέψουν οι διεθνείς συνθήκες. Έτσι θεώρησε τους εξεγερθέντες ανεύθυνους: «Η διατήρηση της στενότατα φιλικών σχέσεων προς την Μεγάλην Βρετανίαν αποτέλεσε πάγιαν πολιτικήν της Ελλάδος από της δημιουργίας του ελληνικού κράτους. Όσοι νομίζουν ότι συμφέρει να διαταραχθούν οι σχέσεις αυταί, διότι τοιουτοτρόπως ημπορεί να εξαναγκασθεί η Αγγλία να μας παραχωρήσει την Κύπρον, είναι προφανώς άνθρωποι ακαταλόγιστοι». Εκείνη την εποχή η Ελλάδα και η ελληνική εξωτερική πολιτική ήταν άρρηκτα δεμένη με τη Μ. Βρετανία. Ουσιαστικά η χώρα βρισκόταν υπό την αγγλική σφαίρα επιρροής. Έτσι η επίσημη θέση της Ελλάδας ήταν πως ό, τι γίνεται στη Κύπρο είναι εσωτερική υπόθεση των Βρετανών. Μη θέλοντας να διαταραχθούν οι Έλληνο-Βρετανικές σχέσεις η κυβέρνηση απαγόρευσε τις διαδηλώσεις υπέρ της Κύπρου. Σε αντίθεση με την ελληνική κυβέρνηση, η αντιπολίτευση και ο ελληνικός λαός στήριξαν όσο μπορούσαν τους Κύπριους, με μαζικές διαδηλώσεις, παρά την απαγόρευση της κυβέρνησης και πολλές πολιτικές και πνευματικές προσωπικότητες στήριξαν δημόσια τον Κυπριακό Ελληνισμό. Μόνες διέξοδοι των Κυπρίων εκείνη την σκοτεινή δεκαετία ήταν το συνδικαλιστικό κίνημα, το οποίο, λόγω παράδοσης, δεν μπορούσαν να απαγορεύσουν οι Βρετανοί και η πνευματική δραστηριότητα. Παρά τον νόμο 1/1932 ο οποίος απαγόρευε στις συντεχνίες να έχουν πολιτικούς 17

9 σκοπούς, αλλιώς θα αντιμετωπίζονταν ως «εγκληματικές οργανώσεις», εκείνη η περίοδος είναι η εποχή των μεγάλων εργατικών αγώνων και των απεργιών, που έγιναν χωρίς διακοινοτικούς διαχωρισμούς. Όσον αφορά τα γράμματα, παρά τους νόμους περί λογοκρισίας ιδρύθηκε η Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών και η έκδοση των φιλολογικών περιοδικών Κυπριακά Γράμματα (1934) και Πάφος (1935). Η σκληρή δικτατορική διακυβέρνηση θα μείνει σε πλήρη ισχύ μέχρι το ξέσπασμα του Β Παγκοσμίου πολέμου και την αλλαγή των διεθνών συσχετισμών, οι οποίες επέβαλαν στην βρετανική διακυβέρνηση να προσεταιριστεί τους Κύπριους. Οι νεκροί των Οκτωβριανών Όνομα Συνθήκες Ονούφριος Κληρίδης 18 ετών, τραυματίστηκε στις 21/10 στο Κυβερνείο, απεβίωσε στις 23/10 Κυριάκος Παπαδόπουλος 35 ετών, σκοτώθηκε στη Λευκωσία στις 25 Οκτωβρίου Σάββας Μασούρης Σκοτώθηκε στη Ζώδια στις 26 Οκτωβρίου Γεώργιος Μούτσος 36 ετών, τραυματίστηκε στο Ακάκι στις 26/10, απεβίωσε στις 29/10 Παναγιώτης Δημήτρη Σκοτώθηκε στη Λεμεσό Χαράλαμπος Φιλή 18 ετών, σκοτώθηκε στην Αμμόχωστο Από τον Καραβά. Τραυματίστηκε στις 25 Οκτωβρίου και απεβίωσε στις 27 Μιχαήλ Ιωάννου Οκτωβρίου Από το Δίκωμο, αδελφός του Σάββα Λοϊζίδη που εξορίστηκε. Βρέθηκε Λοΐζος Λοϊζίδης νεκρός στην Κερύνεια στις 27 Οκτωβρίου. Ηλικιωμένος από τα Μαντριά. Πέθανε ύστερα από λογχισμό από Σαλουμής στρατιώτες Βιβλιογραφία Άντρος Παυλίδης, Ιστορία της Νήσου Κύπρου - Τόμος Δ - Από το 1571 ως το 1964, Φιλόκυπρος, Λευκωσία 1993 Ιστορία της Κύπρου, Τόμος Γ Αγγλοκρατία ( ), Οδύσσεια, 2010 Ιστορία της Κύπρου, Μεσαιωνική Νεότερη, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού Διεύθυνση Μέσης Εκπαίδευσης, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων, Λευκωσία 2003 Ιστορία των Ελλήνων, Τόμος ΙΕ, Κύπρος, Εκδόσεις Δομή Τίτος Κολώτας, Λεμεσός και Ιστορία. Τα Οκτωβριανά του 1931 ( 18