Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі. Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті

Transcript

1 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті Бекітемін Бірінші проректор Исагулов А.З. " " 2009 ж. ОҚЫТУШЫ ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ Геодезия пәні бойынша «Геодезия және картография» мамандығының студенттері үшін Тау-кен факультеті Маркшейдерлік іс және геодезия кафедрасы Қарағанды 2009

2 Оқытушы пәнінің оқу-әдістемелік кешені өзгерілген: Қапасова Айзада Зарлыковна аға оқытушы Бесимбаева Ольга Газисовна - аға оқытушы Маркшейдерлік іс және геодезия кафедра отырысында талқыланды 7 хаттама «26» ақпан 2009 ж. Кафедра меңгерушісі «_26_» ақпан 2009 ж. Тау-кен факультетінің әдістемелік бюросымен мақұлданған 5 хаттама «27_» ақпан 2009 ж. Төрағасы «_27_» ақпан 2009 ж.

3 1 Оқу жұмыс бағдарламасы 1.1 Оқытушы туралы мәліметтер мен байланыс ақпарат Бесимбаева Ольга Газисовна - аға оқытушы Қапасова Айзада Зарлыковна - аға оқытушы Маркшейдерлік іс және геодезия кафедрасы ҚарМТУ-дың 2 корпусында орналасқан (Қарағанды қаласы, Б. Мира 56), 406 аудитория, байланыс телефоны Семестр 1.2 Пәннің еңбек сыйымдылығы Кредиттер саны Сабақтардың түрі Қосылған сағаттар саны лекциял Практикалық ар сабақтар Зертханалық сабақтар ОСӨЖ сағаттар ының саны Барлы ғы сағатт ар саны СӨЖ сағаттар саны Жалпы сағаттар саны Бақылау түрі Е Е 1.3 Пәннің сипаттамасы Геодезия пәні «Геодезия және картография» мамандығын кәсіп ететін пәндердің мемлекеттік компоненттің базалық пәндердің циклына кіреді. 1.4 Пәннің мақсаты Геодезия пәні студенттерді топографиялық-геодезиялық жұмыстардың негізгі түрлерін орындауда пландық және биіктік жүйелерін жиілету және пландық-биіктік негіздерін құру кезіндегі ірі масштабтағы түсірістердің геодезиялық және түсіріс негіздерін құру, жергілікті жерді түсіріспен қамтамасыз ету, өлшеу нәтижелерін математикалық өңдеу бойынша теориялық және практикалық дайындау мақсатын алға қояды. 1.5 Пәннің міндеттері Пәннің міндеттері мынадай: тапсырмаларды тиянақты орындауға, оның квалификациясына сай, Мемлекеттік жалпыға міндетті жоғары кәсіптік білім стандартына қатысты маманды кәсіптік деңгейге жеткізу. Берілген пәнді оқу нәтижесінде студенттер міндетті: геодезиялық өндірістің казіргі жағдайы және оның даму жолдарынын келешегі туралы; геодезиялық өндірісті ұйымдастыру түрлері мен негізгі беріктері туралы,

4 құрылыс өндірісіндегі топографо-геодезиялық жұмыстардың арнайы жағдайларын есепке ала отырып жобалау және теңгеру туралы түсінігі болу керек; геодезиянын негізгі түсініктері мен анықталарын; геодезияда қолданылатын координаттар және биіктік жүйесі, ірімасштабтағы түсірістердің геодезиялық және түсіріс негізін құру әдістері және жаңа технологиялары, түсіріс негіздерін және жиілету жүйелерін құру кезіндегі геодезиялық өлшеулердің нәтижелерін математикалық өңдеу әдістерін білу керек; топографиялық-геодезиялық тапсырмаларды шешу үшін арналған техникалық аспаптардың құрылысы, оларды тексеру мен түзетуді; карта және планда түрлі графикалық және аналитикалық тапсырмаларды шешіп, негізгі және дәл аспаптар көмегімен геодезиялық өлшеулерді орындап, істеу білу керек; геодезиялық өлшеулер және топотүсірістер нәтижелерін өңдеу және жергілікті жердің топографиялық планы мен профилін құру; геометриялық нивелирлеудің ІІІ және IV класстарын және өңдеулерінде практикалық дағдылы тәжірибе алу. 1.6 Айрықша деректемелер Берілген пәнді оқу үшін келесі пәндерді (бөлімдерді (тақырыптарды) көрсетумен) меңгеру қажет: Пән Бөлімдердің (тақырыптардың) атауы 1 Математика Дифференциалдық есептеулер Геометрия, тригонометрия Интегралдық есептеулер, теңдестірулер 2 Физика Оптика Квантық генераторлар мен лазерлік сәуле туралы негізгі мәліметтер 1.7 Тұрақты деректемелер Геодезия пәнін оқу кезінде алынған білімдер келесі пәндерді аэрофотогеодезия, жоғарғы геодезия, картография, инженерлік геодезия, фотограмметрия меңгеру барысында қолданылады.

5 1.8 Пәннің мазмұны Сабақ түрлері бойынша пәннің мазмұны мен көлемі Бөлімнің (тақырыптың) атауы 1 Кіріспе Геодезия туралы жалпы мәлімет. Жердiң пiшiнi мен көлемi туралы түсінік. Геодезиядағы проекциялау әдiсi 1.1 Геодезиядағы қолданылатын координаттар және биіктік жүйесі. Тік бұрышты координаталардың зоналық жүйесі 2 Топографиялық карталар және пландарды оқу. План, карта, профиль. Масштабтар: сандық, сызықтық, көлденең. Масштаб дәлдігі. Шартты белгілер. Жер бетінің рельефі 2.1 Сызықты бағдарлау. Азимуттар, дирекциондық бұрыштар, румбтар. 2.2 Тура және кері геодезиялық есептер. Топографиялық карталар және пландардың номенклатуралық беттері 3. Бұрыштық және сызықтық өлшеулер. Геодезиялық өлшеулердің әдістері. Геодезиялық өлшеулер туралы түсінік, олардың дәлдігі. Өлшеулердің түрлері. Теодолиттер түрі, олардың жіктелуі. Теодолиттерді тексеру 3.1 Горизонталь бұрыштарды өлшеу принципі. Вертикаль бұрыштарды өлшеу принципі 3.2 Арақашықтықтарды ленталар, қашықтықөлшеу аспаптары көмегімен өлшеу. Электронды тахеометрлер 3.3 Мемлекеттік геодезиялық жүйелер туралы жалпы мәліметтер. Пландық түсірістер. Бас геодезиялық негізгі және түсіріс жүйелері. Пландық тірек және биіктік жүйелері, жиілету жүйелері туралы жалпы мәліметтер. Оларды құру әдістері 3.4 Геодезиялық түсіріс негіздерін құру әдістері (теодолиттік жүріс, тура, кері және құрама қиыстырулар, техникалық нивелирлеу). GPS технологияларын қолдана отырып жаңа түсіріс негіздерін Сабақтардың түрлері бойынша еңбек сыйымдылығы, с. лекциялар Практика Зертхана лық саб. лық саб. ОСӨЖ 1-семестр СӨЖ

6 құру 3.5 Жергілікті жердегі геодезиялық түсіріс әдістері туралы түсініктер. Түсіріс түрлері олардың жіктелуі. Түсіріс кезінде қолданылатын аспаптар. Теодолиттік түсірістің мәні. Горизонтальжазық сызықты анықтау 3.6 Теодолиттік түсірісті және полигондарды құру. Ситуация контурларын түсіру әдістері. Теодолит жүрістерінің нәтижелерін өңдеу. Планды жасау 4 Ауданды анықтау. Ауданды анықтау әдістері. Ауданды анықтау дәлдіктері. Координаталар өсімшелері бойынша полигонның ауданын есептеу. Геометриялық фигуралар және палетка бойынша аудандарды есептеу. Полярлық планиметрлер туралы түсінік БАРЛЫҒЫ: семестр 5 Геометриялық нивелирлеу. Өсімшелерді өлшеу. Геометриялық нивелирлеу. Нивелирлеу тәсілдері. Геометриялық нивелирлеудің мәні Нивелирлер түрлері, оларды тексеру және түзету. Геодезиялық жүйелердегі нүктелердің биіктігін анықтау 5.1 Техникалық нивелирлеу.желілі құрылыстарды трассалау. Қисықтарды бөлу. Көлденең және ұзына бойына нивелирлеу кезіндегі профильдерді құру 5.2 Нивелирлік жүрістердің нәтижелерін өңдеу. Тұйық нивелирлік жүрістер мен полигон нүктелерінің биіктіктерін есептеу. Екі геодезиялық пункттар арасындағы нивелирлік жүрісті есептеу 6 Тахеометриялық түсіріс. Тригонометриялық нивелирлеу әдістері мен мәні. Тригонометриялық нивелирлеу кезінде қолданылатын аспаптар Тахеометриялық түсірістің мәні. Тахеометриялық түсіріс үшін, түсіріс негізін құру 6.1 Тахеометриялық түсірісте қолданылатын аспаптар туралы жалпы мәліметтер. Электрондық аспаптармен жұмыс істеу. Тахеометриялық

7 түсірістің планын құру 7 Мензулалық түсіріс. Түсірістің графикалық әдісінің мәні. Мензулалық түсірісте қолданылатын аспаптар. Кипрегельді тексеру. Еңіс сәулемен нивелирлеу 7.1 Тура және бір жақты графикалық байланыстыру. Планшетті дайындау. Мензулалық түсіріс және оларды байланыстыру. Ситуация және рельефті түсіру. Пикет биіктіктерін анқытау тәсілдері. Калька контурларын және биіктіктерді құру. Потенота тапсырмалары. Фотопландағы рельевтің мензулалық түсіріс ерекшеліктері 8 Өлшеу ерекшеліктері және олардың қателіктерінің түрлері. Өлшеу түрі және олардың қателіктері және мәні. Бір қалыпты дәл өлшеулер. Кездейсоқ қателіктерін өлшеу қасиеттері. Бір шаманың бір қалыпты дәл өлшеулерінің нәтижелерін математикалық өңдеу. Орта арифметикалық және оның құрамы. Бір қалыпсыз дәл өлшеулер 9 III және IV классты нивелирлеу. Геометриялық нивелирлеудің тәсілі мен мәні. Мемлекеттік нивелирлік жүйе. Биіктік жиілету жүйесін құруға талаптар мен жалпы мәліметтер. Жобалау, жүрісті рекогносцировкалау, реперлерді және маркаларды орнату. III және IV классты нивелирлеуде қолданылатын аспаптар. Электронды нивелирлер 9.1 III және IV классты нивелирлеудің әдістері. Нивелирлеу кезіндегі жұмыстарды ұйымдастыру және жүргізу. Өлшеулерді тексеру. Нивелирлеу нәтижелерін өңдеу. III және IV классты нивелирлеу кезіндегі кететін негізгі қателер және оларды жеңілдету шаралары. Далалық есептеулер және оларды тексеру 10 Нивелирлік жүрістерді және жүйелерді теңестіру. Дара нивелирлік жүрісті теңестіру. Дара жүрісті нивелирлеудің дәлдігін бағалау және теңестіру. Профессор В.В.Попов тәсілімен нивелирлеуді теңестіру. Түйісу тәсілі. Полигондар тәсілі

8 Нивелирлік жүйені біртіндеп жақындау және эквивалентті ауысу әдісімен теңестіру. Дәлдікті бағалау 11 Пландық жүйелерді жиілету. Мемлекеттік пландық жүйелер. Мемлекеттік жүйелердің түрі және бағытты. Геодезиялық тораптарды құру сүлбасы. 1 және 2 разрядты триангуляция. Жалпы жағдай. 1 және 2 разрядтағы, 4 класты полигонометрия. Полигонометрия тораптары және жүріс жобасын құру. Түсіретін жерді байқаужәне полигонометрия бекеттерін бекіту 12 Полигонометриядағы бұрыштық және сызықтық өлшеулер. Полигонометриядағы бұрыштық өлшеулер. 1 және 2 разрядтағы, 4кластыполигонометрия пункттарында өлшеу бұрыштарының әдісі. Мемлекетік геодезиялық жүйелерге полигонометрия жүрістерін байланыстыру тәсілдері. Тура және кері қиылыстырулар 12.1 Полигонометриядғы сызықтық өлшеу тәсілдері. Полигонометриядағы сәулемен қашықтық өлшеу. Полигонометриядағы қазіргі жаңа бұрыш және қашықтық өлшеу әдістері. Электронды теодолиттер және тахеометрлер 13 Полигонометриядағы теңестірулерді есептеу.түзетілген және түзетілмеген бұрыштар бойынша есептелген координата өсімшелерін шартты теңестіру. Көлденең және ұзына бойы жүрістердің қиылыспаушылығы. Дара жүрістің міндетті түрдегі теңестірулері 14 Ірі масштабты топографиялық түсірістер. Топографиялық карталар және пландар, олардың қолданылатын бағыты. Топографиялық карталар мен пландарды жасау әдістері. Топографиялық түсірістердің қолдану бағыты және мәні. Геодезиялық және түсіріс негіздерін жобалау 15 Құрама аэрофототүсіріс. Құрама аэрофототүсірісті жалпы орындау үлгісі. Биіктікті негіздеу. Рельефті түсіру. 16 GPS-технологиялары. GPS технологияларын қолдану

9 ірімасштабтағы түсірістерді орындау кезіндегі технологиялар. GPSтехнологияларының құрылымдық сүлбасы. Электрондық тахеометрлермен түсіру. БАРЛЫҒЫ: Зертханалық сабақтардың тізімі 1- семестр 1 Картадағы рельеф және оның бейнелері еңістерді, профильді салу. 2 Картамен жұмыс істеу. Карта бойынша есептерді шығару: географиялық және тік бұрышты координаталарын анықтау, сызықтарды бағдарлау, карта номенклатурасын анықтау. 3 Тура және кері геодезиялық есептерді шешу. 4 2Т30М техникалық теодолитінің құрылысы. Теодеолиттерді тексеру және түзету.горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу.қашықтық өлшеуіш жіп торымен арақашықтықтарды өлшеу. 5 Теодолиттік жүрістің координаттар ведомосын шығару. Планын сызу. 6 Пландағы учаске алаңының ауданын планиметрмен анықтау. Зертханалық сабақтардың тізімі 2- семестр 1 Н-3 және Н-3К нивелирлерін және рейкаларды зерттеу және тексеру.. 2 Техникалық нивелирлеу журналын өңдеу. Бойлық және көлденең профильді құру. 3 Бұрылуды негізгі нүктелерде бөлу. Бұрылуды нақтылап бөлу. 4. Тахеометриялық түсірістің журналын есептеу. Биіктік негіздемесін теңестіру. 5. Кипрегельді тексеру және түзету. Мензуланы тексеру. Мензулалық түсіріс үшін, планшетті дайындау. 6. ІІІ классты нивелирлеу. Станциядағы жұмыс. Журналды өңдеу. 7. Айналу тәсілдер әдісімен горизонталь бұрыштарды өлшеу. 1.9 Негізгі әдибиеттер тізімі 1 Қалыбеков Т. Геодезия және топография негіздері.- Алматы: Ана тілі, 1993ж. 2 Поклад Г.Г. Геодезия.- М. : Недра, 1988ж. 3 Бруевич П.Н., Самошкин Е.М. Геодезия.- М : Недра, 1985ж. 4 Багратуни Г.Б.,В.И.Ганьшин Инженерная геодезия- М,Недра 1984ж.. 5 Кулешов Д.А., Г.Е.Стрельников Инженерная геодезия для строителей М.:Недра, 1990ж. 6 Низаметдинов Ф.К., Тилеухан Н. Электронный учебник Геодезия-КарГТУ 2005ж Қосымша әдибиеттер тізімі

10 6 Инструкци по топографической съемке вмасштабах1:5000,1:2000,1:1000,1:500 7 РодинаЕ.Н.,Низаметдинов Ф.К., Ожигин С.Г.Практикум Геодезия в строительстве Алмата -2005г. 8 Самарцев Г.И. Изображение рельефа местности горизонталями, 1999г. 9 Бесимбаева О.Г. Решение инженерно-технических задач по топографической карте,1999г. 10 Окатов Р.П., Самарцев Г.И. Устройство теодолита тахеометра и его поверки,1992г 11 Родина Е.Н., Лягина О.И. Нивелирование трассы и построение продольного и поперечного профилей,1999г. 12 Бесимбаева О.Г., Абельсеитова С.К. Определение номенклатуры и координат вершин углов листа карты, 2002г. 13 Родина Е.Н., Бесимбаева О.Г.- Учебное пособие по геодезической практики для студентов специальностей «Горное дело»,геодезия и картография», 2005г 14 ЮнаковЮ.Л., Родина Е.Н.Методические указания Решение на местности с помощью инженерно-геодезических задач теодолита нивелира КарГТУ,1999г Студенттердің білімін бағалау белгілері Пән бойынша емтихан бағасы аралық бақылау (60% дейін) және қорытынды аттестаттау (емтихан) (40% дейін) бойынша үлгерімнің ең жоғары көрсеткіштерінің сомасы ретінде анықталады және кестеге сәйкес 100% дейін мәнді құрайды. Әріптік баға бойынша бағалау А А- В+ В В- С+ С С- D+ D F Z Сандық бағалау эквиваленттері 4,0 3,67 3,33 3,0 2,67 2,33 2,0 1,67 1,33 1,0 0 0 Меңгерілген білімдердің проценттік мәні Дәстүрлі жүйе бойынша бағалау Өте жақсы Жақсы Қанағаттанарлық Қанағаттанарлықсы з «А» (өте жақсы) деген баға, студент семестр барысында пәннің барлық бағдарламалық сұрақтары бойынша өте жақсы білім көрсеткен, сонымен қатар, өздік жұмыс тақырыптары бойынша жиі аралық білімін тапсырған, оқылатын пән бойынша негізгі бағдарлама бойынша теориялық және қолданбалы

11 сұрақтарды оқуда дербестік көрсете білген жағдайда қойылады. «А-» (өте жақсы) деген баға негізгі заңдар мен процестерді, ұғымдарды, пәннің теориялық сұрақтарын жалпылауға қабілетін өте жақсы меңгеруін, аудиториялық және дербес жұмыс бойынша аралық тапсырмалардың жиі тапсырылуын болжайды. «В+» (жақсы) деген баға, студент пәннің сұрақтары бойынша жақсы және өте жақсы білімдер көрсеткен, семестрлік тапсырмаларды көбінесе «өте жақсы» және кейбіреулерін «жақсы» бағаларға тапсырған жағдайда қойылады. «В» (жақсы) деген баға, студент, пәннің нақты тақырыбының негізгі мазмұнын ашатын сұрақтары бойынша жақсы және өте жақсы білімдер көрсеткен, семестрлік тапсырмаларды уақытында «өте жақсы» және «жақсы» бағаларға тапсырған жағдайда қойылады. «В-» (жақсы) деген баға студентке, егер ол аудиториялық қалай болса, дәл солай СӨЖ тақырыптары бойынша пәннің теориялық және қолданбалы сұрақтарына жақсы бағытталады, бірақ семестрде аралық тапсырмаларды жиі тапсыратын және пән бойынша семестрлік тапсырмаларды қайта тапсыру мүмкіндігіне ие болған жағдайда қойылады. «С+» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол аудиториялық сабақтардың және СӨЖ барлық түрлері бойынша зейінділік сипаттағы сұрақтарға ие, пәннің жеке модульдарының мазмұнын аша білген, семестрлік тапсырмаларды «жақсы» және «қанағаттанарлық» бағаға тапсырған жағдайда қойылады. «С» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол аудиториялық сабақтардың және СӨЖ барлық түрлері бойынша зейінділік сипаттағы сұрақтарға ие, пәннің жеке модульдарының мазмұнын аша білген, семестрлік тапсырмаларды «қанағаттанарлық» бағаға тапсырған жағдайда қойылады. «С-» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол аудиториялық сабақтардың және СӨЖ барлық түрлері бойынша жалпы мағлұматтандырылған және нақты тақырыптың шеңберінде ғана жеке заңдылықтар мен олардың ұғымын түсіндіре алатын жағдайда қойылады. «D+» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол аудиториялық сабақтардың және СӨЖ барлық түрлері бойынша семестрлік тапсырмаларды уақытында тапсырмаған және нақты тақырыптың шеңберінде ғана жеке заңдылықтар мен олардың ұғымын түсіндіре алатын жағдайда қойылады. «D» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол семестрлік тапсырмаларды уақытында тапсырмаған және аудиториялық сабақтар мен СӨЖ бойынша білімі төмен, сондай-ақ, сабақтар босатқан жағдайда қойылады. «F» (қанағаттанарлықсыз) деген баға студент, СӨЖ және сабақтардың түрлері бойынша теориялық және практикалық білімнің төмен деңгейіне де ие емес, сабақтарға жиі қатыспайтын және уақытында семестрлік тапсырмаларды тапсырмайтын жағдайда қойылады. «Z» (қанағаттанарлықсыз) деген баға студент, СӨЖ және сабақтардың түрлері бойынша теориялық және практикалық білімнің төмен деңгейіне де ие емес, сабақтардың жартысынан көп қалатын және семестрлік тапсырмаларды ұсынбаған жағдайда қойылады.

12 Аралық бақылау оқытудың 7-ші, 14-шы апталарында жүргізіледі және бақылаудың келесі түрлерінен шыға отырып, ұйымдастырылады: 1-семестр Бақылау түрі %-тік мәні Оқытудың академиялық кезеңі, апта Барлығы, % Қатысу 0,6 * * * * * * * * * * * * * * * 9 Лекция конспектісі 1 * * * * * 5 Зерт.жұмыстар ды қорғау 4,5 * * * * * * 36 Жазбаша жауап алу 5 * * 10 Аттестация бойынша Емтихан 40 Барлығы семестр Бақылау түрі %-тік мәні Оқытудың академиялық кезеңі, апта Барлығы, % Қатысу 0,6 * * * * * * * * * * * * * * * 9 Лекция конспектісі 1 * * * * * 5 Зерт.жұмыстар ды қорғау 4,5 * * * * * * * * 36 Жазбаша жауап алу 5 * * 10 Аттестация бойынша Емтихан 40 Барлығы Саясат және рәсімдер «Геодезия» пәнін оқу кезінде келесі ережелерді сақтауды өтінеміз: 1 Сабаққа кешікпей келуді. 2 Дәлелді себепсіз сабақ босатпауды, ауырған жағдайда анықтама, ал басқа жағдайларда түсініктеме хат ұсынуды. 3 Студенттің міндетіне барлық сабақтарға қатысу кіреді. 4 Оқу процесінің күнтізбелік жоспарына сәйкес бақылаудың барлық түрлерін тапсыру. 5 Жіберілген практикалық және зертханалық сабақтар оқытушы белгілеген уақытта қайта тапсыру. 6 Курстастармен және оқытушылармен шыдамды, ашық, қалтқысыз және тілектес болу.

13 7 Практикалық жұмыстарды дер кезінде орындап, тапсыру Оқу-әдістемелік қамтамасыз етілушілік Автордың аты-жөні Оқу-әдістемелік әдебиеттің атауы Баспа, басылып Даналар саны шығатын күні кітапханада кафедрада Негізгі әдебиет 1 Поклад Г.Г. Геодезия М.: Недра, Нурпеисова М.Б. Геодезия А.: КазНТУ, Наумывакин М.: Недра, Практикум по геодезии Ю.К. и др Федоров В.И., Практикум по М.:Недра, Титов А.И., инженерной геодезии и Холдобаев В.А. аэрогеодезии А.:Эверо, 5 Атымтаев Б.Б., Инженерлік геодезия Пентаев Т.П Нурпеисова М.Б. Геодезия А.:Эверо, Джуламанов Эверо, Геодезия-І Т.Д Қалыбеков Т. Геодезия мен А.: Ана топография негіздері тілі, Низаметдинов Электронный учебник КарГТУ Ф.К., Тилеухан Н. Геодезия 2005ж. Қосымша әдебиет 10 РодинаЕ.Н., Практикум Геодезия в Низаметдинов строительстве Ф.К., Ожигин С.Г 11 Родина Е.Н., Бесимбаева О.Г.- Учебное пособие по геодезической практики для студентов специальностей «Горное дело», «Геодезия и картография» 12 Инструкция по нивелированию І,ІІ,ІІІ и IV классов 13 Инструкция по топографической съемке М 1:5000, 1:2000, 1:1000, 1: Инструкция о построении государственной геодезической сети Алмата Караганда М, : Недра, М,: Недра, М,: Недра,

14 2 Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі 1-семестрде Тапсырманың Бақылау Ұсынылатын Орындалу Бақылау мақсаты және түрі әдебиет ұзақтылығы түрі мазмұны 1 зертхана лық жұмысты орындау Тапсыру мерзімі Картадағы рельеф және оның [ 1 ], [5 ], [6 ], Ағымда бейнелері лекциялар 2 апта 2 апта ғы еңістерді, конспектісі профильді салу. 2 зертхана лық жұмысты орындау 1 Т.Ж. 3 зертхана лық жұмысты орындау 4 зертхана лық жұмысты орындау Картамен жұмыс істеу. Карта бойынша есептерді шығару: Географиялық және тік бұрышты координаталарын анықтау, сызықтарды бағдарлау, карта номенклатурасын анықтау. Жердiң пiшiнi мен көлемi туралы түсінік. Геодезиядағы проекциялау әдiсi. Геодезиядағы қолданылатын координаттар. Сызықты бағдарлау Тура және кері геодезиялық есептерді шешу. 2Т30М техникалық теодолитінің құрылысы. Теодеолиттерді тексеру және түзету.горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу.қашықтық өлшеуіш жіп торымен арақашықтықтарды өлшеу. [ 1 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [2 ], [3 ], [5 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [2 ], [3 ], [5 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі 2 апта Ағымда ғы 4 және 6 апта 1 біріккен сағаттар Аралық 7 апта 2 апта 4 апта Ағымда ғы Ағымда ғы 8 апта 10 және 12 апта

15 5 зертхана лық жұмысты орындау 2 Т.Ж. 6 зертхана лық жұмысты орындау Емтихан 2-семестрде Бақылау түрі 1 зертхана лық жұмысты орындау Теодолиттік жүрістің координаттар ведомосын шығару. Планын сызу. Бұрыштық және сызықтық өлшеулер. Мемлекеттік геодезиялық жүйелер. Теодолиттік түсірістің мәні Пландағы учаске алаңының ауданын планиметрмен анықтау. Пән материалының меңгерілу деңгейін тексеру Тапсырманың мақсаты және мазмұны [ 1 ], [2 ], [3 ], [5 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [2 ], [3 ], [5 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі Негізгі және қосымша әдебиеттің жалпы тізімі Ұсынылатын әдебиет 3 апта Ағымда ғы 13 апта 1 біріккен сағаттар Аралық 14 апта 2 апта 2 біріккен сағаттар Орындалу ұзақтылығы Ағымда ғы Қоры тынды Бақылау түрі 15 апта Сессия кезеңін де Тапсыру мерзімі Н-3 және Н-3К [ 1 ], [5 ], [6 ], нивелирлерін және лекциялар Ағымда рейка-ларды 2 апта конспектісі ғы 2 зертхана лық жұмысты орындау 1 Т.Ж. 3 зертхана лық жұмысты орындау 4 зертхана лық жұмысты зерттеу тексеру. Техникалық нивелирлеу журналын және өңдеу. Бойлық және көлденең профильді құру. Геометриялық нивелирлеу. Тахеометриялық түсіріс. Мензулалық түсіріс. Бұрылуды негізгі нүкте-лерде бөлу. Бұрылуды нақтылап бөлу. Тахеометриялы қ түсірістің журналын есептеу. Биіктік [ 1 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [2 ], [3 ], [5 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [2 ], [3 ], [5 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі 4 апта Ағымда ғы 2 апта 4 және 6 апта 1 біріккен сағаттар Аралық 7 апта 2 апта 4 апта Ағымда ғы Ағымда ғы 8 апта 10 апта

16 орындау 5 зертхана лық жұмысты орындау 6 зертхана лық жұмысты орындау 2 Т.Ж. 7 зертхана лық жұмысты орындау Емтихан негіздемесін теңестіру. Кипрегельді тексеру және түзету. Мензула-ны тексеру. Мензулалық түсіріс үшін, планшетті дайындау. ІІІ классты нивелирлеу. Станциядағы жұмыс. Журналды өңдеу. III және IV классты нивелирлеу. Мемлекеттік пландық жүйелер. 1 және 2 разрядты триангу-ляция. жалпы жағдай. 1 және 2 разрядтағы, 4 класты полигонометрия. Айналу тәсілдер әдісімен горизонталь бұрыштарды өлшеу. Пән материалының меңгерілу деңгейін тексеру [ 1 ], [2 ], [3 ], [5 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [2 ], [3 ], [5 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі [ 1 ], [6 ], [7 ], лекциялар конспектісі Негізгі және қосымша әдебиеттің жалпы тізімі 2 апта 1 апта Ағымда ғы Ағымда ғы 12 апта 13 апта 1 біріккен сағаттар Аралық 14 апта 2 апта 2 біріккен сағаттар Ағымда ғы Қоры тынды 15 апта Сессия кезеңін де 3 Лекциялардың қысқаша жазбасы 1 семестр 1 тақырып. Кіріспе. Геодезия туралы жалпы мәлімет. Жердiң пiшiнi мен көлемi туралы түсінік. Геодезиядағы проекциялау әдiсi (2сағ.) Лекциялар жоспары 1. Геодезия пәіннің негізгі ғылыми және техникалық міндеттері 2. Жердің пішіні мен көлемі туралы түсінік 3. Проекциялаудың негізгі әдісі жергілікті жердің горизонталь проекциясы 4. Жергіліктің жердің едәір территориясын бейнелеу

17 Геодезия жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Грек тілінен аударғанда геодезия сөзі «жерді бөлу» деген мағынаны білдіреді. Геодезия жердің немесе оның жекеленген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым. Адамзат қоғамының дамуына және ғылым мен техниканың өсуіне байланысты, геодезияның мазмұны өзгеріп отырды. Геодезия өте ерте заманда жер бетін шаруашылық мақсаттар үшін зерттеу қажеттігі туған кезде пайда болды. Геодезия атам заманғы Грецияда жоғары дамыған болатын, онда геодезия теориялық жағынан негізделеді. Геодезиялық жұмыстардың ресейде ғылыми жолға қойылуы І Петрдің дәуірінде жүзеге асырылды. Бүгінгі таңда геодезия жоғары ғылыми деңгейде, аса жаңа техникалық базада дамып, халық шаруашылығының барлық саласының мұқтаждарын қанағаттандыруда. Қазақстан Республикасы топографо-геодезиялық ұйымның негізгі принциптеріне келесілер жатады: 1. Ұйымның территориялдық принципі. 2. Топографо-геодезиялық өндірістің топтау принципі. 3. Жұмыстарды кешенді орындау принципі 4. Жұмыстарды орындау кезінде қойылатын техникалық талаптар. Геодезиялық жұмыстар оларды орында мақсаты мен өндіріс бағынуана тәуіелсіз бірлік болып саналады. Олардың барі бірыңғай нормативтітехникалық құжаттар бойынша орындалады. Геодезиялық өндірістің арнайы ерекшеліктері бар, олар өндіріс технологиясына, физико-географиялық және экономиялық жұмыс жағдайларына байланысты. Жердiң пiшiнi мен көлемiн зерттеу жер бетiн картада дұрыс кескiндеуге мүмкiндiк туғызады және ол ғылым мен техниканың көптеген мiндеттерiн шешу (жасанды серiктердi және ғарыш кемелерiн ұшыру, теңiзде жүзу, авиация,радиобайланыс және т. б.) үшiн қажет. Жердiң физикалық бетiнiң жалпы ауданы 510 млн км 2-қа тең және геометрия жағынан алғанда пiшiнi күрделi. Орасан кеңiстіктi (жер бетiнiң 71%-iн) мұхиттар мен теңiз шұңқырлары алып жатыр, олардың тереңдiгi м-ге дейiн жетедi. дүниежүзiлiк мұхиттың орташа тереңдiгi м-ге жуық. Құрлықта тау жоталары, шатқалдар, жазықтар, өзен алқаптары және жыра-сайлар бар. Кейбiр таулардың, мәселен, Эверестiң (Джомолунгма) биiктiгi 9000 м-ге жуық. Құрлықтың теңiз деңгейiнен орташа биiктiгi 875 м-ге тең. Сонымен, құрлықтың көлемi дүниежүзiлiк мұхитқа қараранда аз ауданды алып жатқандықтан, сондай-ақ құрлықтық мұхит тереңiндегi кыраттармен салыстырғанда онша биiк болмайтындықтан, мұхит деңгейiн жердің фигурасы ретiнде қабылдауымыз қажет. Егер де бүкiл планета материктер астымен үздiксiз жалғасып жататын дүние жүзiлiк мұхит бетiнң тыныш кезiндегi жағдайымен шектелген десек, тұтас алғанда жердiң пiшiнi туралы түciнік алуға болады. Осын дай тұйық бет өзiнің әрбiр нүктесiнде вертикаль бағытқа яғни ауырлық күшiнiң бағытына перпендикуляр болады, ал ол деңгейлік бет деп аталады. Осы деңгейлiк бетпен

18 шектелген дененi геоид дейдi. Геоид толқын мен ағынның жоқ кезінде мұхиттардағы судың орта деңгейі мен материктегі мұхитпен жалғасқан шартты түрде алынатын су деңгейінің фигурасы. Салмақ күшi деңгей бетiнiң потенциалы болып табылатын геоид жер фигурасы деп есептелiнедi. Геоид пiшiнi күрделi, дегенмен осы фигура жалпы сфероидқа, яғни PQ 1 P 1 Q (I-сурет) Эллипстiң кiшi oci РР 1 төңiрегiнде айналуынан шығатын айналу эллипсоидына жақын. Сфероид бетiн РР 1 айналу oci арқылы өтeтiт жазықтықтармен қиғанда, меридиандар деп аталатын Эллипстер (PKP 1 K 1 ) пайда болады. РР 1 айналу ociнe перпендикуляр жазықтық қималар параллель шеңберлерiн түзедi. Сфероидтың центрi (О) арқылы өтeтін жазықтық параллель QKQ 1 K 1 экватор деп аталады. Экватордың OQ 1 =а радиусы және ОР=b кесiндici сфероидтық үлкен және кiшi жартылай остерін құрайды. а=(а- b)/а шамасы сфероидтың сығылушылығы деп аталады. а, b және α шамаларын градустық өлшеулер арқылы анықтауға болады, ол үшiн меридиан доғасының ұзындығын әрбiр 10 сайын өлшеу керек. Меридианның әр түрлi жерiндегi градустық ұзындығын бiле отырып, жердің пiшiнi мен көлемін анықтауға болады. Жердiң фигурасына мейлiнше жақын келетiн Эллипсоидты жер эллипсоиды деп атайды. Жер элипсоидының көлемдерiн анықтау үшiн жер бетiнiң барлық жерiнде геодезиялық өлшеулер жүргiзiлуге тиic. Әзiрше мұндай өлшеулер толық жүргiзiлмегендiктен, жер элипсоидының дәл параметрлерiн анықтауға мүмкiндiк болмай отыр. Осы орайда кейбiр елдерде геодезиялық өлшеулердi еңдеу барысында геодезиялық жумыстардың нәтижелерi бойынша шығарылған өз эллипсоидтарды қолданылады; олар сол елдiң немесе бiрнеше елдiң территориясын толық не iшiнара қамтиды. Осындай эллипсоид референц-эллипсоид деп аталады. Референц-эллипсоид дегенiмiз нақты бiр елде геодезиялық өлшеулердi өңдеу үшiн қолданылатын, жер денесiнде белгiлi түрде бағдарланған, нақты көлемi анықталған эллипсоид. Жер эллипсоидының көлемiн әлденеше рет әр түрлi елдердiң ғалымдары анықтады жылға дейiн ТМД-да 1841 жылы Heмic Fалымы Ф. В. Бессель есептеп шығарған жер эллипсоидының көлемi қолданылды (а= м, b= м, а= 1:299,2) жылдан бастап геодезиялық және картографиялық жұмыстар үшiн Ф. Н. Красовскийдiң референцэллипсоидының мынaдaй көлемдерi бекiтiлдi: а= м, b=635()863м, а=1:29 Батыс Европаның және АҚШ-тың гравиметриялық және астрономиялық материалдарының өңдеуден алынған градустық өлшеулерi осы эллипсоидтың көлемдерi қолданылған материалдардан аумағы жағынан да, оларды өңдеудiң дәлме-дәлдiгi жағынанда неғұрлым басымырақ болып табылады. Көптеген есептердi шығарғанда сфероид сығылушылығының аз (а= 1:300) болғандығынан жердiң фигурасы үшiн радиусы 6371,11 км сфераны қолдануға болады. Кейбiр жағдайларда, жер учаскелерiнiң ұзындықтары км-ден аспаған кезде, жердiң сфералылығын елемеуге де болады. Жер бетiнiң едәуiр территориясын кескiндеу жердiң деңгейлiк бетiне жасалынады, бұл жағынан оған тік сызықтар нормаль болып есептеледi. Жер бетi Р жердiң деңгейлiк бетiнiң бiр белiгi болсын делiк. Сонда жердiң физикалық бетiндегi бiр-бiрiнен едәуiр қашықтықтағы А, В, С және D нүктелерi деңгейлiк бетке Р тік сызықпен проекцияланады. Tiк сызықтардың деңгейлiк бетпен қиылысатын а, b, с және d нүктелерi жербетiнiң тиiстi нүктелерiнiң

19 горизонталь проекциялары деп аталады. Жер бетiнiң А, В, С және D нүктелерiнiң арны деңгейлiк беттен жердiң физикалық бетiндегi нүктелерге дейiнгi тiк сызықтардың (аа, b В, сс, dd) ұзындығымен және тиiстi география немесе тiкбұрышты координаталармен анықталады. Деңгейлiк беттен жердiң физикалық бетiндегi нүктелерге дейiнгi ара қашықтық (метрмен алынған) нүктеннің абсолют бuiктiгi деп аталады (мысалы, Н ). Кез келген басқа Р 1 жазықтырына параллель шартты деңгейлiк беттен берiлген нүктеге дейiнгi ара қашықтық (метрмен алынған) нүктенiң шартты бuiктiгi деп аталады. Бiр нүктенің екiншi бiр нүктенiң деңгейлiк бетiнен бiршама қашықтығының айырмасы салыстырмалы бuiктiк (h) деп аталады. Вертикаль қашықтықтың сандық мәнi биiктiк деп аталады. Мысалы, Н А =810,793 м А нуктесiнiн: абсолют биiктiгi болса, ал Н А =10,793 м осы нүктенiң шартты биiктiгi болып саналады. Ал h= Н в - Н А А нүктесімен салыстырғандағы В нүктесiнiң салыстырмалы биiктiгi болып табылады. Деңгейлiк беттiң орташа жағдайын мұхит деңгейiн көп жылдар бойы бақылау арқылы анықтайды. Қазақстанда абсолют биiктiктiң бастапқы саны ретiнде Кронштадт футоштогының нөлi қабылданған. Футшток дегенiмiз бөлiктерi бар мыс тақта, осы белiктер бойынша оқтын-оқтын теңiз деңгейi есептелiп отырады. Кронштадт футштогының нөлдiк белiгi шамамен Балтық теңiзiнiң орташа деңгейiмен дәл келедi. Жер бетiнiң шағын учаскeciн кескiндеуде берiлген нүктелер горизонталь жазықтыққаu (3-сурет) бiр-бiрiне параллель перпендикулярмен проекцияланады. Аа, Вb,Сс Dd проекциялау сызықары U жазықтығына перпендикуляр болса онда ab,bc,cd және da жақтарымен олардың арасындағы β1, β2,β3,β4,бұрыштары жердің тиісті жақтары мен бұыштарының горизонталь проекциясы, ал жазық abcd төртбұрышты жердің, физикалық бетінде орналасқан АВСD төртбұрышының горизонталь проекциясы болып табылады. Егер жергiлiктi жердегi ABCD төртбұрышының горизонталь проекцияларының аb, bе, ed, da жақтарының ұзындығымен және олардың арасындағы горизонталь бұрыштары β1, β2,β3,β4,) белгiлi болса, онда оның горизонталь проекциясын (abed) қағазға түcipyгe болады. Жер бетiнде тiкелей АВ, ВС, CD, DA ара қашықтықтарын және β1, β2,β3, жане β4 горизонталь бұрыштарын өлшеуге болады. Жер бетiндегi өлшенген түзуден (DC=S) оның горизонталь жазықтықтағы проекциясынын (DC I = S 1 ) ұзындығына көшуге болады. Жердегi түзудiң горизонталь жазықтығындағы ортогональ проекциясының ұзындығы осы түзудiң горизонталь ұзындығы деп аталады. Түзудiң көлбеу бұрышы жердегi DC түзуi мен оның горизонталь жазықтығындағы DC( проекциясының арасындағы вертикаль жазықтықта орналасқан, сондықтан оны тiкелей өлшеуге болады. DCC I үшбұрышынан жердегi түзудiң горизонталь ұзындығын S 1 = S cosν формуласы бойынша анықтайды. Демек, жердегi фигураны горизонталь жазықтықта кескiндеу үшiн оның қабырғаларының горизонталь ұзындықтарын және қабырғалары арасындағы горизонталь бұрыштарын бiлу қажет Ұсынылатын әдибиеттер:

20 1. [1] бет [1] бет [1] бет [1] бет Берілген тапсырмалар:.[7] 2. Тақырып Геодезиядағы қолданылатын координаттар және биіктік жүйесі. Тік бұрышты координаталардың зоналық жүйесі (2 сағ.) Лекциялар жоспары 1. Жазық және кеністік координаталар жүйелері 2. Тік бұрышты координаталардың зоналды жүйесі 3. Жергілікті жердің абсолют және қатысты биіктіктері 4. Горизонталь және вертикаль ара қашықтықтарды анықтауға жер қисықтығынын әсері Жер бетiндегi нуктелердiң орындары координаталармен, яғни координаталар жүйесiн анықтайтын бастапқы жазықтыктар мен сызыктарға қатысты iзделiп отырған нүктелердiң орнын сипаттайтын шамалармен анықталады. көпшiлiкке танылған бiртұтас жүйе координаталардың географиялық жүйесi болып табылады. Координаталардың географиялық жүйесiнiң элементтepiнe мыналар жатады (5-сурет): EE 1 - экватор жазықтығы; PP 1 - экваторға перпендикуляр жердiң айналу oci; РГГоР 1 бастапқы меридианның жазықтығы. Халықаралық келiсiм бойынша, бастапқы меридиан ретiнде қазipгi кезде Лондон қаласы жанындағы Гринвич меридианы қабылданған. А нүктесіеіңэллипсоид бетіндегі проекциясының орны мынадай координаталармен: φ - геодезиялық ендікпен және λ яғни А r (φ, λ)геодезиялық бойлықпен анықталады. Геодезиялық ендiк (φ) экватор жазықтыры мен берiлген нүктедегi тік тузу арасындағы бұрыш. Ендiк экватордан берiлген нүктеге дейiнгi А о А геодезиялық меридианның доғасымен өлшенедi және жарты шарға байланысты солтустiк ендiк ( +) немесе оңтүстiк ендiк (-) болуы мүмкін. Геодезиялық ендiкпiн. шамасы экватордан (О тан) басталып оңтүстiк және солтүстiк полюстерге қарай (90 -қа дейiн) өзгерiп отырады. Геодезиялық бойлық (λ) бастапқы меридианның жазықтығы мен берiлген нүкте арқылы өтeтiн меридиан жазықтығы арасындағы бұрыш болып есептеледi. Бойлық бастапқы меридианнан батысқа (батыс бойлық) және шығысқа (шығыс бойлық) қарай саналады (О -тан 180 -қа дейiн). Геодезиялық координаталар жүйесi қашықтықтармен байланысты көптеген геодезиялық есептердi шешу үшiн пайдаланылады. Дегенмен геодезиялық координаталар жүйесi нүктелердiң өзара орнын ұзындық өлшемде емес, бұрыштық өлшемде анықтайтын болғандықтан практикалық мақсаттарда кең қолдануғ қолайсыздау. Бiршама қысқа ара қашықтықтарға байланысты есептердi шешкенде тiкбұрышты жазық координаталар жүйесi пайдаланылады. Бұл жүйеде нүктелердiң координаталары, ара қашықтығы және бағыттары арасындағы байланыс аналитикалық геометрияның қарапайым формулаларымен

21 өрнектеледi, мұның өзi есептеулердi айтарлықтай жеңiлдетедi. Егер жер бетi учаскесiнің өлшемi жердiң сфералылығын ескермеуге мүмкiндiк беретiн болса, онда геодезиялық жұмыстар жүргiзген кезде тiкбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесi жиi қолданылады, оның координаталар басы epкін таңдап алынады. Осы координаталар жүйесiнiң элементтерi мынадай: х абсцисса oci (б-сурет), оның бағыты бастапқы меридианға, магниттiк және остік меридианға параллель немесе epкін қабылданады. Оу - ордината oci ОХ ociнe перпендикуляр болады; О нүктeci - координаталар басы. Горизонталь жазықтық координаталар ociмен төрт ширекке бөлiнедi. Математикада қолданылатын тiкбұрышты жазық координаталар жуйесiнен (декарттық) айырмашылығы - геодезияда оң тiкбұрышты координаталар жүйесi қолданылады; онда ширектердiң нөмiрленуi солтустiк-шығыс ширектен басталып, сағат тiлiнiң бағыты бойымен жүргiзiледi; мұның өзi геодезиялық есептеулер кезiнде тригонометриялық формулаларды ешбiр өзгерiссiз пайдалануға мүмкiндiк бередi. Кез келген А нүктeciнің орны бұл координаталар жүйесiнде координаталар басынан осы нүктелердiң Ох және Оу ocтеріндегi проекцияларына дейiнгi х А және уа кесiндiлерiмен анықталады. ОХ және Оу осьтерiндегi АВ түзуiнiң проекциялары координаталар өсiмшелерi деп аталады, олар x жане у деп белгiленедi. Өсiмшелердiң белгiлерi де ширектiң орнына байланысты; егер координаталар өсiмшелерiнiң бағыттары, яғни тiкбұрышты үшбұрыштардың қaтeлepi координаталар осьтepiнің оң бағытымен сәйкес болғанда, координаталар өсiмшелерi оң болады да, ал сәйкес келмеген жағдайда тepic болады. Егер де А нүктecінің. ХА, УА координаталары және А мен В нүктелерi арасындағы Х пен У координаталар өсiмшелерi белгiлi болса, онда В нүктeciнің координаталары мынaғaн тең болады ХВ =ХА + Х, Ув = УА + У. Тiкбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесi жергiлiктi сипаттағы геодезиялық барлау жұмыстарының жобаларын барлауды жүргiзетiн жерді бөлу кезiнде қолданылады. Жер бетiнiң едәуiр террнториясын жазықтықта кескiндеу үшiн нүктелердi эллипсоидтың бетiнен белгiлi бiр математикалық заңдылық бойынша жазықтыққа көшiруге мүмкiндiк беретін картографиялық проекциялар қолданылады. Геодезияда бұрыштардың мәнін бұрмаламайтын тең бұрышты немесе конформдық проекция қолданылады. Эллипсоидтың едәуiр көлемдi бетiн кескiндеген кезде ұзындықтың бұрмалануын азайту мақсатымен оларды жеке аймақтарға (зоналарға) бөледi. Бұл кезде олардың арқайсысы тiкбұрышты координаталар жүйесiндегi жазықтықта кескiнделедi. Тiкбұрышты жазық координаталардың жалпы мемлекеттiк жүйесiнде жер бетiндегi нүктелердiң орындары жазықтықта х, у тiкбұрышты координаталарымен анықталады. Олар жазықтыққа Гаусс-Крюгердiң тең бұрышты көлденең-цилиндрлi проекциялау заңы бойынша проекцияланады (7- сурет). Сонда жер эллипсоиды бойлықта әрбiр 6 сайын меридиандармен 6 зонаға бөлiнедi, олар полюстен полюске дейiн созылады. Зоналардың нөмiрлерi батыстан шығыысқа қарай Гринвич меридианынан жүргiзiледi, ал Гринвич меридианы бiрiншi зонаның батыс шекарасы болып саналады. Әрбiр зонаның ортадағы меридианы осьтік меридиан деп аталады. Шығыс жарты шарындағы кез келген зонанын. остік меридианының бойлығы мына формула бойынша анықталады.

22 λ=6 N-3, (4) мұндағы N - 6 градустық зонаның номipi. Зонаның остік меридианы экватор жазықтығында өзара перпендикуляр сызықтармен кескiнделедi. Oстік меридианның кескінi Х oci, ал экватор - У oci болып қабылданады. Oстік меридианның экватор мен қиылысқан жерi әрбiр зонадағы координаталардың басы болып саналады. Абсциссалар экватордан солтустiкке және оңтүстiкке қарай, ал ординаталар остік меридианнан батысқа және шығысқа қарай саналады. Қазақстан территориясы экватордың солтүстiк жағында орналасқан, сондықтан абсциссалардың мәні барлық уақытта оң болады. Бiрақ ординаталардың тepic мaнiнeн туатын қолайсыздықтан қутылу үшiн остік меридианның ординатасын О-ге емес, 500 км-ге тең деп есептеу келiсiлген. Бұл шама остік меридианнан алты градустық зонаның шегiне дейiнгi (шамамен 330 км) ең үлкен ара қашықтықтан артық сондықтан ол зонаның барлық нүктелерiнiң ординаталары мәнінің оң болуын қамтамасыз етедi. Әрбiр зонада координаталардың сандық мәндерi қайталанып отырады. Нүктелердiң координаталары бойынша оның 6 зонаның қайсысына жататынын анықтау үшiн ординаталардың сандық мәнінің алдына осы нүкте орналасқан зонаның нөмipi қосымша жазылады. Координаталық осьтер мен тiкбұрышты координаталар басының әрбiр зонада толық анықталған географиялық орны болатындықтан тiкбұрышты және геодезиялық координаталар жүйелерi өзара байланысты болады. Ендеше нүктенің тiкбұрышты координаталарын геодезиялық координаталарға есептеп шығapуғa және қайтадан керiсiнше жасауға, сонымен қатар нүктенің тiкбұрышты координаталарын бiр зонадан шектес зонаға шығаруға болады. Геодезиялық жұмыстарды aтқapған кезде, бiршама нүктелердiң орындарын бастапқы нүкте ретiнде қабылданған қандай да бiр нүкте арқылы анықтау үшiн жазық полярлық координаталар жүйесi қолданылады. Жергілікті жердегі нүктелердің орындарын координаталардың көмегімен анықтауға болады. Геодезияда географиялық, жазық тікбұрышты және полярлық координаталар қолданылады. Географиялық координаталардың көмегімен (бойлық және ендік) жер бетіндегі нүктелердің орындарын экваторға және РР 1 бастапқы меридианға қатысты анықтайды. Географиялық жүйе Жердің айналу осі және жер бетіндегі қандай да бір нүкте арқылы өтетін жазықтық меридиан жазықтығы деп аталады, ал ол жазықтықтың жер бетімен қиылысу сызығы берілген нүктенің меридианы болады.

23 Экваторға параллель жазықтықтар параллельдер деп аталады. Берілген нүктедегі тіктеме сызық пен экватор жазықтығы арасындағы бұрыш φ белгіленеді де ендік деп аталады. Берілген нүктенің меридиан жазықтығы мен бастапқы меридиан жазықтығы арасындағы екі қырлы бұрыш бойлық деп аталады да, λ белгіленеді. Бастапқы меридиан ретінде Лондон қаласы арқылы өтетін Гринвич меридианы қабылданған. Жазықтықтағы нүктенің орнын өзара перпендикуляр сызықтар мен перпендикулярдардың көмегімен анықтауға болады. Сызықтар қиылысу нүктесі координат басы, ал сызықтар координат остері болады. Жазық координаталар тікбұрышты, аймақты және полярлық болып бөлінеді. Тікбұрышты координаталар ұзындық бірлігінде өлшенеді, сондықтан олар шағын аудандарда геодезиялық жұмыстарды жүргізген жағдайда қолдануға ынғайлы. Жалпы мемлекттік зоналық тікбұрышты координаталар жүйесі. Бұл жүйеде жер эллипсоидының беті әр бір 6 0 сайын 60 зонаға бөлінеді, зоананын орта меридианы остік деп аталады. Жазық координаталар: а) тік бұрышты; б) зоналды; в) полярлық Полярлық координат жүйесінде жер бетіндегі нүктенің орны горизонталь бұрыш және радиус-вектордың көмегімен анықталады. Жазықтықтағы полярлық остің орнын еркін қабылдайды. ТМД мемлекттерінде абсолют биіктіктердің есебі Балтық теңізінің орташа деңгейінен, Кронштадт футштог нөлінен есептеледі. Ұсынылатын әдибиеттер. 1. [1] бет [1] бет [1] бет [1] бет Берілген тапсырмалар: [1,2] СӨЖ үшін бақылау тапсырмалар (1, 2 тақырыптар ) [1, 2,3,4,5,6] 1. Координаталардың географиялық жүйесі 2. Жазық тікбұрышты координаталардың зоналды жүйесі 3. Жер қисықтығынын әсері

24 3 тақырып. Топографиялық карталар және пландарды оқу. План, карта, профиль. Масштабтар: сандық, сызықтық, көлденең. Масштаб дәлдігі. Шартты белгілер. Жер бетінің рельефі (2 сағ.) Лекциялар жоспары 1. Карталар мен пландар 2.Масштабтар 3. Масштабтардың түрлері 4. Жер бетінің рельефі Жер бетiн планда немесе картада кескiндегенде жер контурының горизонталь проекцияларын табиғи шамасымен бiрме-бiр көрсету мүмкін емес. Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларының кiшiрейген кескінін бередi. Пландағы, яғни картадары кесiндi ұзындығының жердегi тиiстi кесiндiнiң горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе картаның масштабы деп аталады. Осындай масштаб сандық масштаб деп аталады, оның бөлiмi жердегi сызықтардың план мен картара кескiндеу кезiнде қаншалықты кiшiрейгенiн көрсетедi. Мәселен, 1 : 1000 масштаб планда барлық ұзындық өлшемдер 1000 есе кiшiрейгенiн, яғни пландағы 1 см жердегi 10 м-ге сәйкес келетiнiн көрсетедi. Масштаб әрбiр план мен карта бетiнiң рамкасының оңтүстiк қабырғасының астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық масштаб) түрде көрсетiледi. Сандық масштабты бiле отырып, картада жердегi өлшенген кесiндiнiң ұзындығын, керiсiнше картадағы ара қашықтыкты өлшеп, оның жердегi шамасын табуға болады. Мысалы, егер жердегi горизонталь ара қашықтығы 145,3 м- ге тең (яғни 1 см 10 м-ге тең) кесiндiнiң масштабы 1 : 1000, пландағы ұзындығы 145,3: 10= 14,53 см. Егер картадағы кесiндiнiң ұзындығы 9,13 см, ал картаның масштабы 1 : (яғни 1 см м) болса, онда жердегi сызықтың горизонталь ара қашықтығы 9,13100=913 м болады. Планды не картаны жасғанда жердiң әрбiр сызығының ұзындықтарын әрдайым бiр санға кiшiрейту қажет; оған сызықты масштабты пайдаланған кезде қол жеткiзуге болады. Сызықтық масштаб масштабтың негiзi деп аталып, мысалы, әрбiр 1-2 см санын тең кесiндiлерге бөлiнген тік сызық болып табылады. Мұндағы шеткi сол жақтағы кесiндiнi әдетте 10 тең бөлiкке беледi. Сызықтық масштабтағы әрбiр кесiндiге жердегi белгiлi бiр кесiндi сәйкес келедi. Нөлдiк сызықшадан онңға қарай салынған кесiндiлер 1 :2000 масштабта жердегi 20, 40, 6О, 80, 100, 120, 140, l6о м-дi, ал солға қарай 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, l6, 18, 20 м-дi көрсетедi. Масштабтағы аb кесiндiсiне жердегi 88 м ұзындығы сәйкес (15-сурет) келедi. Ссызықтық масштабтың көмегімен 0,5 мм дәлдiкпен ара қашықтықты өлшеуге және салуға болады. Ара қашықтықты өте дәлдiкпен анықтау үшiн көлденең масштабты қолданады. Көлденең масштаб кесiндiлердi пропорционал бөлуге негiзделген график болып табылады. Көлденең масштабты салу үшiн түзуге бiрнеше рет 2 см-лiк кесiндiнi салады, ол

25 масштабтың негiзi деп аталады. Бөлiнген нүктелерден перпендикулярлар турғызылады. Масштабтың негiзiне параллель тең аралықта перпендикулярлар арқылы түзулер жүргiзiледi. Масштаб негiзiнiң шеткi сол жақтарын жоғарыдан және төменнен 10 бөлiкке (2 мм-ден) бөледi. Көлденең масштабты қолданып өлшеу жүргiзу алдында оның негiзгi бөлiктерi жердегi қандай ара қашықтықтарға сәйкес келетiнiн анықтау, яғни 2 см, 2 мм, 0,2 мм план масштабының бөлiмiне көбейтiлгенде неге тең болатынын бiлу қажет. Мысалы, 1 : 5000 масштабтағы план үшiн -100 м, 5 м, 0,5 м. Өлшеу кезiнде циркуль арасының инесiн диаметрi 0,1 мм шеңбер ретiнде қабылдауға болады. Осы шамадан кем кесiндiлердi сызбаға түcipy ic жүзiнде мүмкін емес. Планның 0,1 м нақты масштабына сәйкес келетiн жердегi ара қашықтық масштабтың дәлдігі деп аталады. Ұсынылатын әдибиеттер 1. [1] бет [1] бет [1] бет [1] бет Берілген тапсырмалар:.[4, 5, 6] СӨЖ үшін бақылау тапсырмалар (3 тақырып ) [1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 10] 1. Масштабтың графикалық және шектеулі дәлдігі 2. Карталар мен пландардың номенклатурасы 3. Жер бедерінің негізгі түрлері 4. Горизонтальдарды палетка көмегімен графикалық интерполяциялау 4 тақырып Сызықты бағдарлау. Азимуттар, дирекциондық бұрыштар, румбтар (2 сағ.) Лекциялар жоспары 1. Азимуттер, дирекциондық бұрыштар мен румбтар 2. Негізгі және магниттік азимуттар арасындағы байланыс 3. Тура және кері азимуттар, дирекциондық бұрыштар мен полигннын ішкі бұрыштар арасындағы байланыс Геодезиялық барлау жұмыстарын атқартан кезенде көбiне жүру маршрутын, яғни жер бетiндегi түcipy жұмыстарының барытын бағдарлауға тура келедi. Жердегi сызықты бағдарлау дегенiмiз, оның бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретiнде меридиан пайдаланылады. Сызықтың бағытын анықтайтын бұрыштар ретiнде шын азимуттар, магниттiк азимуттар және диpeкциондық бұрыштар қызмет етедi. Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тiлiнiң бағыты бойымен О -тан 360 қа дейiн өлшенедi. Шын азимут деп, сағат тiлiнiң бағыты бойымен бастапқы (географиялық) меридианның солтүстiк бағытынан осы белгiлi бiр алынған бағытқа дейiнгi есептелетiн горизонталь бұрышты атайды Қандай да бiр АВ сызығының А нүктесiнде анықталатын азимут тура азимут деп, ал В нүктесiнде анықталған азимут Kepi азимут деп аталады. Тура

26 және Kepi азимуттар арасындағы байланыс мына формула мен өрнектеледi А к =А т γ (5) мұндарығы - меридиандардың жақындасуы, яғни меридиан мен абсцисса ociнe немесе остік меридианға параллель сызық ара сында берiлген нүктедегi бұрыш. Бұл бұрыштың мәнi берiлген нүктедегi әр зонаның остік меридианынан қашықтауына байланысты болады, әpi О -тан ±3 -қa дейiн ауытқуы мүмкін. Меридиандардың жақындасуын мына формула бойынша анықтауға болады γ = LSinφ мұндағы L - нүктелер арқықылы өтетін меридиандар бойының айырмашылығы; φ -сызықтың орташа геодезиялық ендiгi. Сызықты азимут бойынша бағдарлау кезiнде меридиандар жақындасуын есепке алу қажеттiлiгi даладағы өлшеулердi өңдеудi қиындатады, сондықтан азимуттар көбiнесе жоғары геодезияда қолданылады. Магниттiк азимут деп, сағат тiлiнiң бағыты бойымен магниттiк меридианның солтүстiк бағытынан (магнит тiлiнiң солтүстік шетiнен) белгiлi бiр алынған бағытқа дейiн есептелетiн горизонталь бұрышты атайды. Магниттiк азимуттар компаспен немесе буссоль мен өлшенедi. Магниттiк азимуттан шын азимутқа көшу үшiн магнит тiлiнiң бұрылуының шамасын және атын (шығыс немесе батыс) бiлу қажет. Магииттiк азимутты А м (10-сурет) анықтап және магниттiк бұрылуды δ, яғни шын және магниттiк меридиандар арасындағы бұрышты бiле отырып шын азимутты (А) мына формуланы пайдаланып табуға болады: A=A M + δ ш ; A=A' M - δ б (7) мұндағы δ ш, δ б - магнит тiлiнiң сәйкесiнше шығыс және батыс бұрылулары. Егер шығыс бұрылуды оң деп, ал батыс бұрылуды Tepic деп қабылдасақ онда eкi жағдайда да мынаны шығарып аламыз: 10-сурет А =А м +δ яғни шын азимут магниттiк азимут пен магнит тiлiнiң бұрылуының қосындысына тең. Жер бетiнiң әрбiр нүктесiнде магниттiк бұрылудың шамасы әр түрлi және 500 жылға жуық кезең iшiнде магнит тiлi өзiнiң орнынан шамамен 22,50-қа eкi жаққа ауытқиды. Демек, сызықты магниттiк меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетiнің шағын учаскелерiнiң пландарын жасаған кезде ғана қолданылады. Карталар мен пландарды координаталардың зоналық жүйесiнде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондық бұрыш жиi қолданылады. Егер М 2 нүктесiнде сызықтың бағыты А 2 азимуты мен емес α горизонталь бұрышымен анықталса және ол азимут сияқты сағат тiлiнiң бағыты бойымен, бiрақ нақты бiр М 2 нүкте меридианынан емес, дұрысында меридианға параллель бағыттан кез келген нүктеде, мәселен М 1 нүктесiнде есептелсе, онда мұндай бұрыш дирекциондық бұрыш деп аталады. Осыдан келiп, дuрекцuондық бұрыш (α) дегенiмiз остік меридианның солтүстiк бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан сағат тiлiнiң бағыты бойымен осы бағытқа дейiн есептелетiн горизонталь бұрыш екендiгi шығады. Егер М 1 нүктeciндегi С 1 О 1 сызығынтең бұрышты көлденең цилиндрлi проекциясында остік меридиан десек, ал С 2 О 2 сызығын М 2 нүктесiндегi шын меридиан, ОХ сызығын километрлiк тордың вертикаль сызығның бiрi деп қабылдасақ, онда А 2 шын азимутты, ал α дегенiмiз М 1 М 2 сызығының М 2 нүктесiндегi дирекциондық бұрышты көрсетедi, оның үстінe яғни нақты бiр нүктедегi кез келген сызықтың шын азимуты мен дирекциондық бұрышының арасындағы,