ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΣΕΡΕΜΕΤΙΔΗ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ Α.Π.Θ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΡΧΙΜ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΣΚΡΕΤΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

2 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΣΕΡΕΜΕΤΙΔΗ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ Α.Π.Θ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΡΧΙΜ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΣΚΡΕΤΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 20

4 ΣΤΟΝ ΚΗΡΥΚΑ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΑΕΙΜΝΗΣΤΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΣΤΕΡΓΙΟ Ν. ΣΑΚΚΟ ΕΥΛΑΒΩΣ ΑΦΙΕΡΟΥΤΑΙ «...Τη μεγαλύτερη απόδειξη της ζωντανής παρουσίας του Χριστού την καταθέτουν όσοι πολεμούν τον Χριστό και την Εκκλησία του. Με τέτοια λύσσα δεν χτυπούν ποτέ έναν πεθαμένο, με τέτοιο πάθος δεν κυνηγούν ποτέ έναν νεκρό. Προς τι ο αδιάκοπος πόλεμος, αν ο αντίπαλος είναι ένα πτώμα; Αλλά ο Χριστός ζη! Αναστήθηκε, για να μένει ζωντανός ανάμεσα μας, Μέσα στο δισκοπότηρο ανασταίνεται κάθε Κυριακή και προσφέρει τον Εαυτό του «εις κοινωνίαν». Το Σώμα του και το Αίμα του κυλούν μέσα στις φλέβες των πιστών, ο λόγος του ακούγεται καθαρός με τη φωνή του Ευαγγελίου, η συναναστροφή του εξασφαλίζεται ακέραιη μέσα στη ζωή της Εκκλησίας. Είναι αυτή μια παλλόμενη και σφύζουσα πραγματικότητα δίπλα στον σύγχρονο άνθρωπο, πού δεν του υπόσχεται απλώς, αλλά έχει και να του δείξει και να του δώσει ό,τι δεν βρίσκει στα δώρα του πολιτισμού μας, ό,τι αναζητά με έκδηλη αγωνία: τη ζωή την αληθινή, την αιώνια ζωή, πού είναι ο αναστημένος Χριστός». (Στεργίου Ν. Σάκκου, Αληθώς ανέστη ο Κύριος, εκδ. Ορθοδόξου Αδελφότητος «Χριστιανική Ελπίς», Θεσσαλονίκη 1994, σσ ).

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή μελέτη επιχειρεί να προσεγγίσει ένα μεγάλο κεφάλαιο της Λατρείας της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας. Το κεφάλαιο αυτό δεν είναι άλλο από τα λειτουργικά σύμβολα, τα οποία μέσα από την συμπλοκή τους με τον ρεαλισμό ανυψώνουν τον πιστό από τα αισθητά προς τα νοητά και τον βοηθούν στην κατανόηση των αρρήτων μυστηρίων του Θεού. Η προσέγγιση βασίζεται στη συμβολική και θεολογική ερμηνεία των λειτουργικών συγγραμμάτων του Αγίου Συμεών αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, ο οποίος θεωρείται και είναι ο μέγιστος των ερμηνευτών και υπομνηματιστών της ιστορίας, της θεολογίας και της τάξεως της Ορθοδόξου Λατρείας. Μέσω αυτής της εργασίας, μου δόθηκε η ευκαιρία να έρθω σε επαφή και να γνωρίσω τον Άγιο Συμεών, την εποχή του, την ιστορία της Θεσσαλονίκης κατά την διάρκεια της μαρτυρικής αρχιερατείας του (1416/ ), αλλά και την τόσο εύστοχη θεολογική ερμηνεία των λειτουργικών συμβόλων, με τα οποία πληρούται η λατρεία της Εκκλησίας. Επίσης να κατανοήσω ότι το καθετί στη Εκκλησία γίνεται για κάποιο λόγο, ότι τίποτα δεν θεωρείται μικρό και ότι τα σύμβολα είναι τα αισθητά σημεία της παρουσίας του Θεού και ότι μεταμορφώνονται σε δοχεία της χάριτος και φορείς του Αγίου Πνεύματος. Πριν απ όλα, θέλω να ευχαριστήσω και να δοξολογήσω τον Άγιο Θεό και Πατέρα, που με αξίωσε να φτάσω έως εδώ και να ολοκληρώσω την εκπόνηση αυτής της μελέτης. Έπειτα οφείλω να εκφράσω εκ βάθους ψυχής τις ευχαριστίες αλλά και την ευγνωμοσύνη μου προς τον σύμβουλό μου καθηγητή πανοσιολ. Αρχιμ. Νικόδημο Σκρέττα, αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Α.Π.Θ., για την επιλογή του θέματος, την καθοδήγηση, τις πολύτιμες υποδείξεις, τις διορθώσεις, την αρτιότερη παρουσίαση της εργασίας και γενικότερα για την όλη επίβλεψη, την υπομονή και αγάπη που έδειξε καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσης εργασίας. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τους κατά σάρκα γονείς και τα αδέρφια μου, για την συμπαράστασή τους, και όσους με βοήθησαν, με κάθε τρόπο μέχρι τώρα, είτε υλικά, είτε ηθικά και πνευματικά. Αυγουστίνος Σερεμετίδης Θεσσαλονίκη, 21 Σεπτεμβρίου 2014 Κυριακή μετά την Ύψωσιν του Τιμίου Σταυρού

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 6 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ... 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Ο ΑΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ Βίος Συγγράμματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Η έννοια του ρεαλισμού στη θεία λατρεία Οι τρόποι έκφρασης του λειτουργικού ρεαλισμού α) Στον χώρο β) Στον χρόνο γ) Στα τελούμενα δ) Στον λόγο και το μέλος ε) Στα λειτουργικά άμφια και σκεύη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΟ Η έννοια του λειτουργικού συμβόλου... 42

7 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 7 2. Η λειτουργία του συμβόλου στη θεία λατρεία Ο λειτουργικός χώρος Ο λειτουργικός χρόνος Σύμβολα των τελουμένων α) Στις ακολουθίες του νυχθημέρου ) Το Μεσονυκτικό ) Ο Όρθρος ) Οι Ώρες ) Ο Εσπερινός ) Το Απόδειπνο β) Στα άγια Μυστήρια ) Το μυστήριο του Βαπτίσματος και του Χρίσματος ) Το μυστήριο της Ιερωσύνης ) Το μυστήριο του Γάμου ) Το μυστήριο της Μετανοίας και του Μοναχικού Σχήματος ) Το μυστήριο του Ευχελαίου ) Το μυστήριο του θανάτου και τα ιερά μνημόσυνα γ) Στη Θεία Λειτουργία ) Ιερά Προσκομιδή ) Πρώτο μέρος της Θείας Λειτουργίας ) Δεύτερο μέρος της Θείας Λειτουργίας Συμβολισμοί των διακονούντων στη θεία λατρεία α) Αρχιερέως β) Ιερέως Διακόνου Συμβολισμοί του ιερού ναού α) Ο Ιερός Ναός β) Ο Νάρθηκας γ) Τα Βηλόθυρα των ναρθήκων δ) Ο Άμβωνας

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 8 ε) Το Εικονοστάσιον ή Τέμπλο ς) Ο Σολέας ζ) Το Ιερό Βήμα η) Η Αγία Τράπεζα θ) Το Κιβώριο και το Καταπέτασμα της Αγίας Τραπέζης ι) Το Σύνθρονο και οι Βαθμίδες ια) Η Πρόθεση ιβ) Ο Τρούλλος ιγ) Η Ωραιότητα και η Καλλονή του Ναού Συμβολισμοί αμφίων και ιερών σκευών α) Άμφια Αγίας Τραπέζης β) Άμφια κληρικών γ) Ιερά σκεύη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΣΥΝΘΕΣΗ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟΥ - ΤΟ ΚΑΤ ΕΞΟΧΗΝ «ΣΥΝΑΜΦΟΤΕΡΟΝ» ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α ΠΗΓΕΣ Β ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

9 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ BPHW Balfour David, Politico-Historical Works of Symeon Archbishop of Thessalonica (1416/17 to 1429) [Wiener Byzantinistische Studien, Band XIII], Βιέννη MANSI J.D. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima Collectio, Florentiae-Venetiis (τόμοι 53). PG J.-P. MIGNE, Patrologiae cursus completus, series Graeca, Παρίσι - Montrouge (τόμοι 161). Αποκρίσεις προς τον Πενταπόλεως Γαβριήλ Συμεών Θεσσαλονίκης, Ἀποκρίσεις πρός τινας ἐρωτήσεις ἀρχιερέως ἠρωτηκότος αὐτόν. PG 155, Διάλογος Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος ἐν Χριστῷ κατὰ πασῶν τῶν αἱρέσεων καὶ περὶ τῆς μόνης πίστεως τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τῶν ἱερῶν τελετῶν τε καὶ μυστηρίων πάντων τῆς Ἐκκλησίας. PG 155, Έκδοσις ακριβής Ιωάννου Δαμασκηνού, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως (Κείμενο, μετάφραση, εισαγωγή, σχόλια: Νίκου Ματσούκα), εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Έργα Θεολογικά David Balfour, Αγίου Συμεών Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης (1416/ ) Ἔργα Θεολογικὰ [Ανάλεκτα Βλατάδων 34], Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη Ερμηνεία Συμεών Θεσσαλονίκης, Ἑρμηνεία περί τε τοῦ θείου ναοῦ καὶ τῶν ἐν αὐτῷ ἱερέων τε πέρι καὶ διακόνων, ἀρχιερέων τε καὶ τῶν ὧν ἕκαστος στολῶν ἱερῶν περι-

10 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 10 βάλλεται, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ περὶ τῆς θείας μυσταγωγίας λόγον ἑκάστῳ διδοῦσα τῶν ἐν αὐτῇ τελουμένων. PG 155, Θ.Η.Ε. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, εκδ. Αθ. Μαρτίνος, Αθήναι Ιερατικό Συνέδριο Δράμας έτους 1991 Σύμβολα και Συμβολισμοί της Ορθοδόξου Εκκλησίας (Χρονικόν, εισηγήσεις πορίσματα Ιερατικού Συνεδρίου της Ιεράς Μητροπόλεως Δράμας έτους 1991), Δράμα Ιερατικό Συνέδριο Δράμας έτους 1994 Οι ακολουθίες του Νυχθημέρου (Χρονικόν, εισηγήσεις πορίσματα Ιερατικού Συνεδρίου Ιεράς Μητροπόλεως Δράμας έτους 1994), Δράμα Μικρό Ωρολόγιο Μικρὸν Ὡρολόγιον περιέχον πάντα ὅσα εὑρίσκονται καὶ ἐν τῷ Μεγάλῳ Ὡρολογίῳ, εκδ. Παπαδημητρίου, Αθήνα Πρακτικά Πρακτικά Λειτουργικού Συνεδρίου εις τιμήν και μνήμην του εν αγίοις πατρός ημών Συμεώνος Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του θαυματουργού ( ), έκδ. Ι. Μ. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη ΦΛΕΣΘ Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Το λειτουργικόν έργον Συμεών του Θεσσαλονίκης (Συμβολή εις την ιστορίαν και θεωρίαν της θείας λατρείας), διατριβή επί υφηγεσία [Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου αριθμ. 84], Θεσσαλονίκη ΦΛΣ Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Συμεών Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τα Λειτουργικά Συγγράμματα, Ι, Ευχαί και Ύμνοι [Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών - Επιστημονικαί Πραγματείαι - Σειρά Φιλοσοφική και Θεολογική, αριθμ. 10], Θεσσαλονίκη 1968.

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοποθεσία της παρούσης εργασίας είναι να ανιχνεύσει και να αναδείξει τον πλούτο της θείας λατρείας μέσα από τη λειτουργική βίωση των πλούσιων συμβολισμών και των λειτουργικών αναγωγών, από την επίγειο στην επουράνιο λατρεία, έτσι όπως καταγράφονται, ερμηνεύονται και θεολογούνται από την κάλαμο του επιφανεστέρου και πολυγραφοτάτου λειτουργιολόγου των υστεροβυζαντινών χρόνων ( ), τον Άγιο Συμεών αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης. Πρωτοπόρος στην έρευνα αυτή ανεδείχθη διά πολλών ο μακαριστός καθηγητής της Λειτουργικής Ιωάννης Φουντούλης. Πρόσφατα με τα σύμβολα και τη σημασία τους ασχολήθηκαν με τη διατριβή του ο Αθανάσιος Στογιαννίδης, καθώς επίσης με τη μεταπτυχιακή του μελέτη και με σχετικά άρθρα ο Χρήστος Χριστοφορίδης και με ειδική μονογραφία περί των συμβολισμών του χώρου και του χρόνου της λατρείας ο καθηγητής Αρχιμ. Νικόδημος Σκρέττας. Τα ίδια τα συγγράμματα του Αγίου και η δευτερεύουσα αυτή βασική βιβλιογραφία υπήρξε το καλό θεμέλιο και για τη δική μας μεταπτυχιακή μελέτη, η οποία προσπάθησε, όσο ήταν δυνατόν, να καταγράψει το σύνολο των περί ρεαλισμού και συμβόλου αναφορών του σοφού λατρειολόγου και αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Συμεών, ο οποίος κατά την υστέρα βυζαντινή περίοδο συμπύκνωσε με τρόπο ανυπέρβλητο όλη την υπομνηματιστική της λατρείας παραγωγή της Εκκλησίας. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ζωή του Αγίου Συμεών, καθώς και τα λειτουργικά του συγγράμματα. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται το θέμα του λειτουργικού ρεαλισμού. Η έννοια και οι τρόποι έκφρασης του ρεαλισμού στη θεία λατρεία στον χώρο, στον χρόνο, στα τελούμενα, στον λόγο και το μέλος, καθώς και στα λειτουργικά άμφια και σκεύη. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται το ζήτημα του λειτουργικού συμβόλου. Η έννοια και η λειτουργία του στη θεία λατρεία. Ο λειτουργικός χώρος και ο λειτουργικός χρόνος. Επίσης καταγράφονται και ερμηνεύονται τα λειτουργικά σύμβολα των τελουμένων στις ακολουθίες του νυχθημέρου, ήτοι του Μεσονυκτικού, του Όρθρου, των

12 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 12 Ωρών, του Εσπερινού, και του Αποδείπνου. Ακολουθούν τα σύμβολα των μυστηρίων του Βαπτίσματος και του Χρίσματος, της Ιερωσύνης, του Γάμου της Μετανοίας και του Μοναχικού Σχήματος, του Ευχελαίου, του Θανάτου και των Μνημοσύνων και τέλος της Θείας Λειτουργίας. Έπονται οι συμβολισμοί των διακονούντων στη θεία λατρεία, δηλαδή του Αρχιερέως, του Ιερέως και του Διακόνου. Τέλος παρατίθενται οι συμβολισμοί του ιερού Ναού και οι συμβολισμοί των Αμφίων και των ιερών Σκευών. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο γίνεται προσπάθεια να αναδειχθεί η σύνθεση του ρεαλισμού με το σύμβολο, ως το κατ εξοχήν «συναμφότερον» της Ορθοδόξου Λατρείας. Η εργασία κατακλείεται με τα συμπεράσματα και την βιβλιογραφία.

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Ο ΑΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ 1. Βίος Ο Άγιος Συμεών αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη κατά τα μέσα του ΙΔ αιώνος 1. Για την οικογενειακή του καταγωγή δεν γνωρίζουμε τίποτα 2. Γαλουχημένος με την ησυχαστική παράδοση, έγινε συνεχιστής της 3. Κείρεται μοναχός πολύ νέος παίρνοντας το όνομα Συμεών προς τιμή του Αγίου Συμεών του Μεταφραστού, του και συμπολίτη και συμπατριώτη του, τη μνήμη του οποίου εόρταζε επικαλούμενος αυτόν ως προστάτη και φύλακα 4. Η μονή όπου εμόνασε πιθανόν ήτο η μονή των Αγίων Ξανθοπούλων. Δεδομένου ότι ο Άγιος Κάλλιστος έγινε Πατριάρχης το 1397 και εκοιμήθη μετά από τρείς μήνες, ο Συμεών είχε γέροντά του τον Άγιο Ιγνάτιο 5. Στην ίδια Μονή χειροτονήθηκε ιερομόναχος σε ηλικία 30 ετών, αφού, σύμφωνα με τον ίδιο, ακολουθούντα τους κανόνες, αυτός που πρόκειται να λάβει την ιερωσύνη οφείλει να είναι 30 ετών 6. Κατά την νεανική του ηλικία σπούδασε Θεολογία και Φιλολογία 7. Όσον αφορά την δράση του στην Κωνσταντινούπολη, εν όσω ήταν ιερομόναχος, είχε διαδοθεί η φήμη του ως ανθρώπου με ξεχωριστή αρετή και ως διδασκάλου του λαού του Θεού. Την μαρτυρία αυτή μας την παρέχει ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γεννάδιος Σχολάριος, ο 1. Βλ. ΦΛΕΣΘ, σ Βλ. Έργα Θεολογικά, σ Βλ. Φωτίου Σ. Ιωαννίδη, «Η θεώρηση του αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης (+1429) για τη λατινική Εκκλησία και τους Βενετούς», Ανακοίνωση στο Επιστημονικό Συμπόσιο: Χριστιανική Μακεδονία. Η Θεσσαλονίκη μεταξύ Κωνσταντινουπόλεως και Ρώμης (ΛΖ Δημήτρια), Θεσσαλονίκη 2002, σ. 1, [ανακτήθηκε ]. 4. Βλ. ΦΛΕΣΘ, όπ. π. 5. Βλ. Έργα Θεολογικά, σ Διάλογος, κεφ. ΡΟΗ. PG 155, 385B: «Τριάκοντα δὲ οὗτος ὀφείλει εἶναι ἐτῶν». Βλ. και Έργα Θεολογικά, σ Μητροπ. Θεσσαλονίκης Παντελεήμονος Χρυσοφάκη, «Λόγος επί τη ανακηρύξει του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Συμεώνος ως Αγίου της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας», Πρακτικά, σ. 30.

14 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 14 οποίος τον γνώρισε προσωπικά και τον άκουσε να διδάσκει το λαό και αναφέρεται στο πρόσωπό του με πολύ θαυμασμό και εκτίμηση. Λέει χαρακτηριστικά «Ὁ θεῖος τοίνυν οὗτος ἀνήρ πεπαιδευμένος μέν ἐν τοῖς μάλιστα ἦν ἔγνωμεν γάρ καί ζῶντα καί διδάσκοντος ἤκουσαμεν τῷ λαῷ πρίν εἰς Θεσσαλονίκην πεμφθῆναι ποιμένα σοφίας δέ οὐ πάνυ μετέχων, φωτισθεὶς ἐκ Θεοῦ ἔγγιστα τοῦ τῆς σοφίας ἦλθε χαρίσματος ἦν γάρ οὐ μόνον ἐν λόγοις πεπαιδευμένος, ἀλλά καί ἀρετῇ τῶν τότε προεχόντων ἐν πρώτοις, καί διά τοῦτο καλῶς τήν τῶν πλειόνων καί σοφωτέρων ἅμα δέ καί ταῖς ἀρχαῖς συμφωνοτέραν εἵλετό τε αὐτός καί τοῖς ἐρωτῶσιν ἀποκρίνεται περί τῶν ψυχῶν γνώμην» 8. Αυτή η αρετή του, το ασκητικό του βίου του, καθώς και η θεολογική του δεινότητα, σε συνδυασμό με την προσωπική εκτίμηση του αυτοκράτορα Μανουήλ Β προς τον Άγιο 9, αλλά και η διαμεσολάβηση των επικεφαλής της Ιεράς Μονής των αγίων Ξανθοπούλων στον Οικουμενικό Πατριάρχη και στον αυτοκράτορα, μετά την χηρεία του αρχιεπισκοπικού θρόνου της Θεσσαλονίκης, συνετέλεσαν στην εκλογή του ως αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 10. Δέχθηκε την άνοδό του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσσαλονίκης «ἀναγκασθείς, πλήν μετ ὀδύνης» 11. Το έτος που ανέλαβε τα καθήκοντά του ήταν μεταξύ του Ιουνίου 1416 και του Απριλίου Έτσι γίνεται ο πέμπτος κατά σειρά αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, μετά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά 13, και ο τελευταίος προ της αλώσεώς της υπό των Τούρκων 14. Στη Θεσσαλονίκη, καίτοι φιλάσθενος, επιδόθηκε με ζήλο στο πνευματικό έργο, είτε διδάσκοντας, είτε ανακουφίζοντας τους έχοντας χρείαν, είτε επιχειρώντας την αναζωπύρωση και βελτίωση της 8. M. Jugie, L. Petit, X. A. Siderides, Oeuvres complètes de Georges (Gennadios) Scholarios, vol. 1, Quaestiones theologicae de praedestinatione divina et de anima, εκδ. Maison de la bonne presse, Paris 1928, σ Βλ. Πρωτοπρ. Θεοδώρου Ν. Ζήση, «Συμεών Θεσσαλονίκης Περί του βίου, των συγγραμμάτων και της διδασκαλίας αυτού», Πρακτικά, σσ Βλ. Μητροπ. Θεσσαλονίκης Παντελεήμονος Χρυσοφάκη, όπ. π., σ Βλ. BPHW, σ. 72, 25-26: «ὑπέκυψα μέν ἀναγκασθείς, πλήν μετ ὀδύνης». 12. Βλ. Έργα Θεολογικά, σ Οι 4 προκάτοχοί του ήταν ο Γαβριήλ ( /17), ο Ισίδωρος Γλαβάς ( ), ο Δωρόθεος Βλατής ( ) και ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ( ). Βλ. Έργα Θεολογικά, σσ Βλ. Φωτίου Σ. Ιωαννίδη, όπ. π.

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α - Ο ΆΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ 15 λειτουργικής τάξεως και ζωής στους ναούς της επαρχίας του. Επίσης στη Θεσσαλονίκη ανέπτυξε το συγγραφικό του έργο. Μόνο ένα έργο δεν έγραψε στη Θεσσαλονίκη, την πραγματεία του «Περί Ιερωσύνης» 15. Επίσης ανέλαβε και την προεδρία του Εκκλησιαστικού καθώς και του Πολιτικού δικαστηρίου 16. Η αρχιερατεία του Συμεών υπήρξε πραγματικά μαρτυρική. Μόνο τα πρώτα επτά χρόνια (1416/ ) της διακονίας του ήταν απερίσπαστος στην έδρα του και μπόρεσε να επιδοθεί στο έργο του με ηρεμία. Ακολούθησε μια άλλη επταετία, μέσα στην οποία αρχίζει για τη Θεσσαλονίκη μια περίοδος εσωτερικών διχασμών και πολιτικής αστάθειας. Αυτή, σε συνδυασμό με τη γενικότερη πνευματική εξασθένηση, αποτέλεσαν «το βαρύ κλίμα εντός του οποίου συνεθλίβετο διαρκώς η ευγενής ψυχή του καλού ποιμένος» 17. Το 1422 άρχισε η πολιορκία από τους Τούρκους, με αποτέλεσμα άρχοντες και λαός να χωριστούν σε δύο κόμματα, το φιλοπόλεμο και το φιλειρηνικό. Το πρώτο πίστευε ότι έπρεπε να πολεμήσουν τους Τούρκους με τη βοήθεια των Δυτικών, κάτι που υποδήλωνε την παράδοση στους Βενετούς με τους ανάλογους συμβιβασμούς σε θέματα εκκλησιαστικής διοικήσεως και σε θέματα διευκολύνσεων των ισχυρών εμπορικών πόλεων της Ιταλίας. Αντιθέτως, το φιλειρηνικό κόμμα θεωρούσε ότι ο κίνδυνος προερχόταν από τη Δύση και διακήρυττε επιδίωξη ειρήνης με τους Τούρκους, δηλαδή παράδοση και υποδούλωση σ αυτούς. Ο Συμεών δεν ανήκε σε καμία από αυτές τις παρατάξεις, διότι δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να υποταχθεί η πόλη στους κατακτητές, είτε στον ένα είτε στον άλλο. Συνιστούσε δε αντίσταση και στις δύο πλευρές κηρύσσοντας αισιοδοξία και ελπίδα 18. Αγωνιζόνταν «να πείση τον δεσπότην Aνδρόνικον να κρατήση πολιτικήν καθαρώς βυζαντιακήν, ανεξάρτητον αμφοτέρων των ροπών» 19, εφιστώντας την προσοχή εις «τό μένειν ὑμᾶς μετά τῶν εὐσεβών ἡμῶν αὐθεντῶν» 20. Παρά ταύτα η 15. Βλ. Ιωάννου Μ. Φουντούλη, «Ο Άγιος Συμεών Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (+1429)», Εισαγωγή στην νέα έκδοση της Patrologia Graeca από το Κέντρον Πατερικών Εκδόσεων, Αθήναι 1994, τόμος 155, σ. ια. 16. Βλ. Μητροπ. Θεσσαλονίκης Παντελεήμονος Χρυσοφάκη, όπ. π., σ Ιωάννου Μ. Φουντούλη, όπ. π., σ. ιβ. 18. Βλ. Παναγιώτη Κ. Χρήστου, «Ο Αρχιεπίσκοπος Συμεών και η Θεσσαλονίκη», Πρακτικά, σσ Πρβλ. Έργα Θεολογικά, σ Έργα Θεολογικά, σ BPHW, σ. 73,

16 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 16 Θεσσαλονίκη το Σεπτέμβριο του έτους 1423 παραδόθηκε στους Βενετούς, αφού επικράτησε το φιλοδυτικό κόμμα 21. Έτσι αναγκάζεται να συμβιβασθεί με το νέο καθεστώς, αγωνίζεται όμως και πετυχαίνει να μην επηρεασθεί καθόλου η Εκκλησία από τους Λατίνους. Αυτός ο αγώνας σε δύο συγχρόνως μέτωπα, κατά των παπικών καινοτομιών και κατά των Τούρκων, σε συνδυασμό με την ασθενική κράση του, του προξένησαν αληθινό μαρτύριο 22. Μοναδική του ελπίδα σε αυτόν του τον αγώνα είναι η πίστη του στην Πρόνοια του Θεού και στη βοήθεια του Αγίου Δημητρίου 23. Όσον αφορά τους Παπικούς, πέτυχε να εισαχθούν στο τελικό κείμενο της συμφωνίας τέσσερα πράγματα. Πρώτον, «σεβασμός τῶν ἄ- νωθεν ὀρθῶν ἐν ἡμῖν ἐθῶν καὶ δογμάτων θείων, της δογματικής, δηλονότι, και εκκλησιαστικής παραδόσεως της Ορθοδόξου Εκκλησίας δια την Εκκλησίαν της Θεσσαλονίκης δεύτερον, αναγνώρισις των περιουσιακών δικαιωμάτων της Εκκλησίας εις ναούς και μονάς, τοὺς ναούς εἶναι καί τάς μονάς παρ ἡμῖν, τρίτον κανονική εξάρτησις της μητροπόλεως Θεσσαλονίκης από το Οικουμενικόν Πατριαρχείον Κωνσταντινουπόλεως, δια της εκλογής υπό της Συνόδου του Πατριαρχείου και αποστολής εκείθεν του εκάστοτε Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, όπως πάντοτε ἐγίνετο καί αὐτόν τὸν ἀρχιερέα, ὡς ἔθος ἀρχαῖον, παρά τοῦ τῆς Κωνσταντίνου ὀρθόδοξου δή Πατριάρχου καὶ τῆς συνόδου χειροτονεῖσθαι και τέταρτον, η αποδοχή της ανώτατης δικαστικής εξουσίας, την οποίαν εκέκτηντο άπαντες οι μητροπολίται της αυτοκρατορίας» 24. Με λίγα λόγια δηλαδή απέτρεψε την εισαγωγή της φήμης του Πάπα και το μνημόσυνό του, την παραχώρηση στους Βενετούς ή και τη χρήση υπ αυτών των ορθοδόξων ναών, καθώς και την απόδοση τελετουργικών τιμών στον εν Θεσσαλονίκη Δούκα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας με την καθιέρωση ειδικού συνθρόνου του δίπλα στον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Απέρριψε δηλαδή την επίσημη εισαγωγή και 21. Βλ. Αθανασίου Αν. Αγγελοπούλου, «Ο Συμεών Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης και το Κανονικόν καθεστώς της πόλεως επί Βενετοκρατίας», Πρακτικά, σ Βλ. Έργα Θεολογικά, σ Βλ. Έργα Θεολογικά, σ Αθανασίου Αν. Αγγελοπούλου, όπ. π., σ. 70.

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α - Ο ΆΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ 17 αποδοχή της Ουνίας, για να μιλήσουμε ετεροχρονικά, από μέρους της Πολιτείας και της Εκκλησίας της Θεσσαλονίκης 25. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά τη στάση του απέναντι στην τουρκική πολιορκία, αντετάχθη ευθύς εξ αρχής στην παράδοση της πόλεως στους Τούρκους και το κατάφερε, όχι όμως οριστικά. Ο Άγιος Συμεών έγραψε δύο «Συμβουλίες» κατά του ασεβούς και μιαρού έθνους «τῶν ἀθέων Ἀγαρηνῶν» 26, με τις οποίες ενίσχυε το φρόνημα των Θεσσαλονικέων, τονίζοντάς τους ότι είναι ιερό καθήκον τους να αντισταθούν κατά των Τούρκων 27. Μετά την κοίμηση του Αγίου Συμεών το Σεπτέμβριο του 1429, δεν υπήρχε κάποια άλλη δύναμη που θα ενίσχυε τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης, με αποτέλεσμα να πέσει η πόλη στα χέρια των Τούρκων στις 29 Μαρτίου Όσον αφορά την εκδημία του, δεν γνωρίζουμε σε ποια ηλικία απεβίωσε, όπως επίσης άγνωστος παραμένει και ο τόπος του ενταφιασμού του 29. Ο θάνατός του ήταν ξαφνικός και θρηνήθηκε ακόμα και από τους «ἄλλως φρονοῦντας». Θεωρήθηκε δε «κακός οἰωνός», διότι έξι μήνες μετά έπεσε η πόλη. Μετά την άλωση, οι Αγαρηνοί τον εκδικήθηκαν και νεκρό. Άνοιξαν τον τάφο του και «διεπόμπευσαν και διεσκόρπισαν» το σεπτό λείψανο του αρχιεπισκόπου 30. Ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης δεν κατετάγη από την αρχή στη χορεία των Αγίων. Παρόλο όμως που δεν τιμήθηκε, στη συνείδηση του πληρώματος της Εκκλησίας ήταν Άγιος. Όπου δε γίνονται αναφορές σ αυτόν ή στους τίτλους των έργων του, αποκαλείται «άγιος», «αγιότατος» και τα όμοια. Επίσης σε νεότερη τοιχογραφία στη Σκήτη του Τιμίου 25. Βλ. Όπ. π., σσ BPHW, σ. 84, Βλ. Έργα Θεολογικά, σ Βλ. Πρωτοπρ. Θεοδώρου Ν. Ζήση, όπ. π., σ. 48. Eνδεικτικά περί της αλώσεως της Θεσσαλονίκης βλ. «Βυζαντινός Ελληνισμός. Μεσοβυζαντινοί και Υστεροβυζαντινοί Χρόνοι», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτικής Αθηνών, τ. Θ, Αθήνα 2000, σσ Βλ. Έργα Θεολογικά, σ Ιωάννου Μ. Φουντούλη, όπ. π., σ. ιγ.

18 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 18 Προδρόμου του Αγίου Όρους εικονίζεται μεταξύ των άλλων αγίων ιεραρχών 31. Τέλος η αγιότητα του βίου του μαρτυρείται από τους αγώνες του για την πατρίδα και την ορθόδοξη πίστη. Αλλά και τα θεολογικά και λειτουργικά του συγγράμματα αναδεικνύουν τον Συμεών «εφάμιλλο των μεγάλων αγίων πατέρων και διδασκάλων της Εκκλησίας» 32. Το 1981, με ενέργειες του τότε Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Παντελεήμονος και της Ιεράς Συνόδου, το Οικουμενικό Πατριαρχείο συγκαταρίθμησε τον Συμεών στο Εορτολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Η μνήμη του τιμάται στις 15 Σεπτεμβρίου εκάστου έτους Συγγράμματα Ο Άγιος Συμεών υπήρξε πολυγραφότατος. Μας άφησε πολύτιμη παρακαταθήκη τα συγγράμματά του, τα οποία αναφέρονται μεν σε ποικίλα θέματα, υπερτερούν όμως τα θέματα που υπομνηματίζουν τη θεία λατρεία. Όλα του τα έργα τα έγραψε στη Θεσσαλονίκη, εκτός από την πραγματεία του «Περί Ἱερωσύνης», την οποία συνέταξε ως ιερέας στην Κωνσταντινούπολη 34. Το έργο αυτό, καθώς και ο «Διάλογος», η «Ερμηνεία» και οι «Αποκρίσεις» προς τον Πενταπόλεως Γαβριήλ, μαζί με τα τρία υπομνήματά του στο Σύμβολο της Πίστεως εκδόθηκαν υπό του Πατριάρχου Ιεροσολύμων Δοσιθέου το 1683 στο Ιάσιο της Μολδαβίας. Η δε χρηματοδότηση της έκδοσης έγινε από τον βοεβόδα πάσης Μολδοβλαχίας Ιωάννη Δούκα. Αυτά μεταφράστηκαν στην νεοελληνική από τον εξ Ιωαννίνων ιερέα Πολυζώη Λαμπανιτζιώτη και γνώρισαν αρκετές εκδόσεις ως «Άπαντα» του Συμεών. Μετά την έκδοση του 31. Βλ. Όπ. π., σ. ι. Πρβλ. Ευαγγέλου Κ. Μαντζουνέα, Η Αγιότης του Συμεών Θεσσαλονίκης, Αθήναι 1982, σ Ιωάννου Μ. Φουντούλη, «Μία επέτειος. 550 έτη από του θανάτου του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Συμεών (+ Σεπτέβριος 1429)», Γρηγόριος ο Παλαμάς 62 (1979) Βλ. Ιωάννου Μ. Φουντούλη, «Ο Άγιος Συμεών Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (+1429)», όπ. π., σ. ιγ. 34. Βλ. Αποστόλου Αθ. Γλαβίνα, «Συμεών ο Θεσσαλονίκης ως Οικουμενικός Διδάσκαλος», Πρακτικά, σ. 84.

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α - Ο ΆΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ 19 Δοσίθεου ακολούθησε ακόμη μία έκδοση, εκείνη του J.-P. Migne στη σειρά Patrologia Graeca το 1866 στον 155ο τόμο 35. Μέρος της «Ερμηνείας» εξέδωσε ο J. Goar 36 στο ευχολόγιό του, όπως και δύο σύντομα εγκώμια των Αρχιεπισκόπων Θεσσαλονίκης Ισιδώρου και Γαβριήλ, τα οποία πρόσθεσε ο Συμεών στο «Συνοδικόν» της Εκκλησίας της Θεσσαλονίκης (Λέων ο Αλλάτιος, 1664). Τέλος κάποια υμνογραφικά έργα του Συμεών, κανόνες και τριώδια στον Άγιο Δημήτριο, δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο «Θύρα Μετανοίας» (1795) και υπό του Σωφρονίου Ευστρατιάδου (1935), απόσπασμα δε του «Τυπικού» του υπό του Βασιλείου Λαούρδα (1956) 37. Στις ημέρες μας νέα προσπάθεια να συνεχιστεί το έργο του Δοσίθεου προς ολοκλήρωση των έργων του Συμεών έγινε από τους αείμνηστους David Balfour και Ιωάννη Φουντούλη. Ο πρώτος εξέδωσε σε δύο τόμους 37 μικρές και μεγάλες πραγματείες του Συμεών και ο δεύτερος εξέδωσε κριτικά το σωζόμενο ευχολογικό και υμνογραφικό έργο του Αγίου 38. Ανέκδοτα παραμένουν το τυπικό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης 39 και κάποια υμνογραφικά έργα, επιστολές και ομιλίες 40. Τα έργα του Συμεών βοήθησαν τους υπό τον τουρκικό ζυγό ορθοδόξους χριστιανούς να ενισχυθούν «στη διατήρηση της ορθής πίστεως και των ορθών δογμάτων, όπως επίσης και στη διατήρηση των ορθόδοξων τελετών και της μυστικής συμβολικής σημασίας τους» 41. Από τα έργα του αυτά, άλλα μεν έχουν σκοπό να ερμηνεύσουν τη λατρεία 42 και να υποβοηθήσουν το χριστεπώνυμο πλήρωμα 43 στην 35. Βλ. Ιωάννου Μ. Φουντούλη, όπ. π., σ. θ. 36. Βλ. ΦΛΕΣΘ, σ. 30: «Η υπό του J. Goar γενομένη πρώτη έκδοσις της Ερμηνείας παρουσιάζει κείμενον κατά εν τρίτον περίπου βραχύτερον των λοιπών εκδόσεων. Τούτο οφείλεται εις την αφαίρεσιν εκ του κειμένου εκτενούς κατά λατίνων παραγράφου, γενομένην είτε υπό του λατίνου εκδότου ή διά το πολεμικόν περιεχόμενον αυτής ή διότι δεν είχεν άμεσον προς τα εν τη θεία λειτουργία τελούμενα σχέσιν, είτε διά τους αυτούς λόγους υπό του αντιγραφέως του χειρογράφου επί του οποίου ο Goar εστηρίχθη». 37. Βλ. Ιωάννου Μ. Φουντούλη, όπ. π. 38. Βλ. Πρωτοπρ. Θεοδώρου Ν. Ζήση, όπ. π., σ Βλ. Οικον. Αποστόλου Ραυτοπούλου, Ευχή και μέλος στη θεία λατρεία κατά τον Άγιο Συμεών Θεσσαλονίκης, Μεταπτυχιακή Μελέτη Α.Π.Θ. (Σύμβουλος Καθηγητής Αρχιμ. Νικόδημος Σκρέττας), Θεσσαλονίκη 2010, σ Ιωάννου Μ. Φουντούλη, όπ. π., σ. ια. 41. Αποστόλου Αθ. Γλαβίνα, όπ. π., σ Βλ. ΦΛΕΣΘ, σ. 29.

20 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 20 καλύτερη κατανόηση της, άλλα δε έχουν σκοπό να διευθετήσουν την εύτακτη τέλεση των ακολουθιών, όπως το «Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας της Θεσσαλονίκης», η «Έκθεση», η «Υποτύπωση», το «Ψαλτήριο», η «Οκτώηχος» και μέρος του Ευχολογίου, ενώ άλλα πάλι απέβλεπαν στο να την εμπλουτίσουν, όπως οι ευχές, τα τροπάρια και οι κανόνες 44. Το εκτενέστερο και σπουδαιότερο από τα εκδεδομένα έργα του Συμεών είναι ο «Διάλογος». Ο ακριβής τίτλος του στην έκδοση του J.-P. Migne είναι «Τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Συμεών Διάλογος ἐν Χριστῷ κατά πασῶν τῶν αἱρέσεων καὶ περί τῆς μόνης πίστεως τοῦ Κυρίου καί Θεοῦ καί Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τῶν ἱερῶν τελετῶν τε καί μυστηρίων πάντων τῆς Ἐκκλησίας. Οὐδέν αὐτοῦ ἴδιον κεκτημένος, ἀλλ ἐκ τῶν ἁγίων Γραφῶν καί τῶν Πατέρων ἐρανισθείς αὐτῷ καί συντεθείς κατά δύναμιν, ἀπολογίας διδοὺς ἑκάστῳ τῶν κατά καιρούς ἠρωτηκότων» 45. Στην πραγματικότητα αποτελεί τον διάλογο ενός κληρικού που απευθύνει τις ερωτήσεις του στον αρχιερέα, ο οποίος απαντά εκτενέστατα. Σκοπός δε του έργου δεν είναι άλλος παρά να δοθεί στους ιερείς ένα είδος δογματικολειτουργικού εγχειριδίου που θα περιέχει οτιδήποτε χρήσιμο γι αυτούς. Διαιρείται σε ΤΟΓ (373) κεφάλαια και αποτελείται από δύο τμήματα, το ένα δογματικοπολεμικό, ενώ το άλλο καθαρά λειτουργικό. Το δεύτερο αυτό μέρος διαιρείται σε δέκα επιμέρους παραγράφους, στις οποίες ο Συμεών αναφέρεται και εξηγεί τα σχετικά με τα ιερά μυστήρια της Εκκλησίας ξεκινώντας από τις ευχές της ονοματοδοσίας και καταλήγοντας στην νεκρώσιμη και επιμνημόσυνη ακολουθία 46. Το δεύτερο έργο στη σειρά της ίδιας έκδοσης είναι η «Ερμηνεία». Ο ακριβής τίτλος του είναι «Τοῦ αὐτοῦ Ἑρμηνεία περί τε τοῦ θείου ναοῦ καί τῶν ἐν αὐτῶ ἱερέων τε πέρι καὶ διακόνων, ἀρχιερέων τε καί τῶν ὧν ἕκαστος στολῶν ἱερῶν περιβάλλεται, οὐ μήν ἀλλά καί περί τῆς θείας μυστα- 43. Βλ. Ευαγγέλου Δ. Θεοδώρου, «Διδάγματα εκ του έργου Συμεών του Θεσσαλονίκης διά την σύγχρονον λειτουργικήν ζωήν», Πρακτικά, σ Βλ. ΦΛΕΣΘ, όπ. π. 45. Διάλογος, PG 155, Βλ. ΦΛΕΣΘ, σσ

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α - Ο ΆΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ 21 γωγίας λόγον ἑκάστῳ διδοῦσα τῶν ἐν αὐτῇ τελουμένων θείως καί τοῖς ἐν Κρήτῃ εὐσεβέσι ζητήσασιν ἀποσταλεῖσα» 47. Το έργο αυτό προηγείται χρονικά του «Διαλόγου» στην έκδοση του J.-P. Migne 48 και διαιρείται σε δύο ενότητες. Στο πρώτο μέρος του ερμηνεύονται συμβολικά όλα τα αντικείμενα και τα σκεύη του ναού, γίνεται λόγος περί των τριών βαθμών της ιερωσύνης καθώς και περί των ιερών αμφίων εκάστης βαθμίδας. Στο δεύτερο μέρος περιγράφεται και ερμηνεύεται συμβολικά και θεολογικά η θεία λειτουργία, ενώ την κατακλείδα του έργου αποτελεί μία πραγματεία σχετικά με την ακολουθία της προθέσεως και με τις μερίδες που εξάγονται υπέρ των πιστών 49. Το τρίτο σύγγραμμά του, «Τοῦ αὐτοῦ Ἀποκρίσεις πρός τινας ἐρωτήσεις ἀρχιερέως ἠρωτηκότος αὐτόν» 50, είναι ερωτήσεις που υποβλήθηκαν στον Συμεών από τον Πενταπόλεως Γαβριήλ. Είναι καταγεγραμμένες με τη σειρά που υποβλήθηκαν και αριθμούνται σε ΠΓ (83) ερωταποκρίσεις, εκ των οποίων καθαρά λειτουργικές είναι μόνο οι 31. Όσον αφορά τη θεματολογία τους, αναφέρονται σε διάφορα θέματα, ήτοι σε αγιογραφικά, δογματικά, ηθικά, κανονικά, λειτουργικά, ιατροφυσικά και μεταφυσικά. Το έργο αυτό μαρτυρεί τον πλούτο και το εύρος των γνώσεων του Συμεών αλλά και την καλή θεολογική του κατάρτιση 51. Το ευχολογικό και υμνογραφικό έργο του Συμεών εκδόθηκε από τον μακαριστό καθηγητή Ιωάννη Φουντούλη. Η έκδοση των ευχών στηρίχθηκε στον κώδικα 2065 της εν Αθήναις Εθνικής Βιβλιοθήκης. Σ αυτόν τον κώδικα περιέχεται το μεγαλύτερο τμήμα των ευχών του Συμεών. Έχει γραφεί μεταξύ των ετών , ενόσω ο Άγιος ήταν στη ζωή και υπό την επιστασία του. Τέλος πρέπει να αναφέρουμε ότι το χειρόγραφο αυτό είναι ακέφαλο 52 και ότι κώδικες των ιερών Μονών του Αγίου Όρους, καθώς και ενός μετοχίου του Παναγίου Τάφου στην Κωνσταντινούπολη, όπως και ξένων βιβλιοθηκών, αποτέλεσαν πηγές της έκδοσης Ερμηνεία, PG 155, Βλ. ΦΛΕΣΘ, σ Βλ. Όπ. π., σσ Αποκρίσεις προς τον Πενταπόλεως Γαβριήλ, PG 155, Βλ. ΦΛΕΣΘ, σσ Βλ. ΦΛΣ, σσ. ιδ -ιε. 53. Βλ. Όπ. π., σσ. ιε -ιθ.

22 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 22 Στο σύνολο ο αρχιεπίσκοπος Συμεών συνέγραψε 27 ευχές ποικίλου περιεχομένου. Συγκεκριμένα 6 ευχές σε διάφορες εορτές και τελετές, 1 ευχή προ της θείας μετάληψης, 1 ευχή εξομολογήσεως, 1 συγχωρητική ευχή εις τεθνεώτας, 1 ευχή υπέρ των βασιλέων, 4 εις αναμνήσεις εγκαινίων ναών, 7 σε θεομηνίες και βαρβαρικές επιδρομές, 1 εις τον εν Τριάδι Θεόν, 1 στον Ιησού Χριστό, 3 στην Θεοτόκο και τέλος κάποιες αιτήσεις και 1 ευχή λιτανείας, τα οποία θεωρούνται αμφιβαλλόμενα 54. Όσον αφορά τους ύμνους, η έκδοση του υμνογραφικού έργου του Συμεών βασίζεται στον 2047 κώδικα της ίδιας βιβλιοθήκης. Το εν λόγω χειρόγραφο περιέχει το Τυπικό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης. Γράφτηκε μεταξύ των ετών Ατυχώς το χειρόγραφο είναι κολοβό 55. Όσον αφορά το περιεχόμενό του, αποτελείται από Στιχηρά, Δοξαστικά, Ιαμβικά Θεοτοκία, Καθίσματα, Κοντάκια και Οίκους, Κανόνες και Εξαποστειλάρια 56. Τέλος η μελέτη του συνόλου των έργων του Συμεών τον καταξιώνει ως i) βυζαντινό λειτουργιολόγο 57, ii) κατ εξοχήν διδάσκαλο του λειτουργικού συμβολισμού, iii) λειτουργικό πατέρα της Εκκλησίας 58, καθώς επίσης iv) απολογητή και v) υπέρμαχο της Ορθοδοξίας Βλ. Όπ. π., σσ Βλ. Όπ. π., σσ. ιγ -ιδ. 56. Βλ. Όπ. π., σσ Βλ. ΦΛΕΣΘ, σ Βλ. Αποστόλου Αθ. Γλαβίνα, όπ. π., σσ Βλ. Έργα Θεολογικά, σσ

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ 1. Η έννοια του ρεαλισμού στη θεία λατρεία Κατ αρχήν, πριν ξεκινήσουμε την πραγμάτευσή μας για τον προσδιορισμό της έννοιας του ρεαλισμού, δηλαδή της πραγματικότητας στη θεία λατρεία, θα πρέπει να αναφερθούμε επιγραμματικά γενικά στην έννοια της λογικής και της συμβολικής γλώσσας, στα όριά τους, στη διαφορά τους και στη σχέση τους με την πραγματικότητα. Έτσι λογική θεωρείται η γλώσσα, η οποία, σύμφωνα με τον Ludwig Wittgenstein 1, βασίζεται στις «λογικές προτάσεις», δηλαδή στα ζητήματα εκείνα τα οποία αποδεικνύονται ως αληθή «με βάση την πραγματικότητα» 2. Έτσι κάθε πρόταση που αντιστοιχεί στην αισθητή πραγματικότητα προσδιορίζεται ως λογική και εντάσσεται στην έννοια της λογικής γλώσσας. Τα όρια της λογικής γλώσσας βασίζονται στις εμπειρίες του κόσμου και είναι τα μοναδικά όρια της λογικής πραγματικότητας 3. Από την άλλη, συμβολική θεωρείται η γλώσσα που εκφράζει «κάτι το οποίο υπερβαίνει και διευρύνει την εικόνα που έχουμε για την ορατή πραγματικότητα». Αλλιώς, η συμβολική γλώσσα εκφράζει τα βιώματα του ανθρώπου «ως ενότητα υπαρξιακών δυνάμεων». Αποτυπώνει δηλαδή τα ανθρώπινα βιώματα που δεν δύνανται «να χωρέσουν στις περιορισμένες δυνατότητες των λογικών προτάσεων» 4. Τα όριά της εκτείνονται πέραν των ορίων της αισθητής-ορατής πραγματικότητας Βλ. Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico Philosophicus (Κείμενο, αγγλική μτφρ., εισαγωγή υπό Bertrand Russel), London Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Α. Εισαγωγή στη θεολογική γνωσιολογία [Σειρά: Φιλοσοφική και Θεολογική Βιβλιοθήκη 2], εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σ Βλ. Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, Η διδασκαλία των συμβόλων της ορθόδοξης καθολικής Εκκλησίας στο μάθημα των θρησκευτικών, Διδακτορική Διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2008, σ Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π., σσ Βλ. Όπ. π., σ. 40.

24 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 24 Στην αρχαία Ελλάδα η έννοια πραγματικότητα γινόταν αντιληπτή «ως ένα συμπαντικό όλον, όπου κάθε μέρος έχει τη δική του λειτουργική θέση». Αυτή η θεωρία βιώνεται από την Ορθόδοξη Εκκλησία ως μία «κατ εξοχήν έκφραση της αγιοπνευματικής εμπειρίας» 6. Με τον όρο «αγιοπνευματική» αναφερόμαστε στην ενοίκηση της θείας Χάριτος στον άνθρωπο 7. Σύμφωνα με την Gillian Crow 8, στην Ορθοδοξία η έννοια πραγματικότητα βιώνεται ως μία κοσμική ενότητα, όπου δεν χωράει κανένας διαχωρισμός ανάμεσα στην πίστη και στα έργα, στο κοσμικό και στο ιερό, στο υλικό και στο πνευματικό 9. Σε γενικές γραμμές λοιπόν πραγματικότητα είναι η αλήθεια που σημαίνει αυτό που φαίνεται, αυτό που μας γίνεται προσιτό και φανερό. Είναι λοιπόν μία αποκάλυψη, μία φανέρωση και γνωριμία 10. Στην ορθόδοξη θεολογία η έννοια πραγματικότητα παραπέμπει όχι μόνο στην ορατή και αισθητή δημιουργία, αλλά στην μία και μοναδική δημιουργία του Θεού, η οποία είναι και ορατή και νοητή. Ύλη και πνεύμα, δημιουργία και Δημιουργός βρίσκονται σε διαρκή κοινωνία 11. Είναι σχεδόν αδύνατο όμως από ανθρωπίνης πλευράς να εκφραστούν οι θείες αλήθειες, παρά μόνο με τη βοήθεια και τη συνδρομή εικόνων, τύπων και συμβόλων 12. Αυτή λοιπόν η ανύψωση από τα αισθητά προς τα νοητά δε γίνεται παρά μόνο «δι αἰσθητῶν συμβόλων» 13. Έτσι στη λατρεία της η Εκκλησία 6. Όπ. π., σ Βλ. Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, Φιλοσοφία της Παιδείας και Χριστιανισμός. Μια στοχαστική περιδιάβαση στα ανθρωπολογικά μονοπάτια της ορθόδοξης και της προτεσταντικής θρησκευτικής παιδαγωγικής, Θεσσαλονίκη 2006, σσ : «Στην ορθόδοξη θεολογία η πνευματικότητα [ ] δεν είναι κάποια ιδέα ή κάποια ιδεολογία αλλά εξάπαντος υπαρξιακή εμπειρία, η οποία αφορά και αγκαλιάζει όλο τον άνθρωπο. [ ] Η ενοίκηση της χάρης του Θεού μέσα στον άνθρωπο είναι εν τέλει αυτό που ονομάσαμε αγιοπνευματικότητα». 8. Βλ. Gillian Crow, Το ορθόδοξο όραμα της καθολικότητας, στο Andrew Walker, Κώστα Καρρά, Ζωντανή Ορθοδοξία στον σύγχρονο κόσμο (Μετάφραση από τα αγγλικά: Ιωσήφ Ροηλίδης), εκδ. Εστία, Αθήνα 2001, σσ Βλ. Όπ. π., σ. 29. και Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, Η διδασκαλία των συμβόλων της ορθόδοξης καθολικής Εκκλησίας στο μάθημα των θρησκευτικών, όπ. π., σσ Βλ. Μητροπ. Δράμας Διονυσίου Κυράτσου, «Η αναγκαιότητα της συμβολικής γλώσσας», Ιερατικό Συνέδριο Δράμας έτους 1991, σ Βλ. Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π., σ Βλ. Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή, «Η των συμβόλων αλήθεια (Φαινομενολογική και θεολογική προσέγγιση)», Λειτουργικές Μελέτες Ι, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 35. Πρβλ. Έκδοσις ακριβής, Βιβλίο Α, κεφ. 11(11), σ Θεόδωρου Στουδίτου, Πῶς δεῖ νοεῖν τὸ ἀκοινώνητον ὄνομα τοῦ Θεοῦ, καὶ πᾶσαν προφητικὴν ῥῆσιν τὰ εἴδωλα στηλιτεύουσαν. MANSI XIII, 482E. Βλ. και στο Herman Hennephof, Textus Byzantinos ad iconomachiam pertinentes. In usum academicum, εκδ. E.

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ 25 χρησιμοποιεί εικόνες, τύπους και σύμβολα - την ορατή πραγματικότητα - ως γέφυρα, για να μας κάνει κοινωνούς με ορατό τρόπο της ρεαλιστικής - νοερής πραγματικότητας 14. Η Εκκλησία λοιπόν εκφράζει την αγιαστική της εμπειρία, όταν χρησιμοποιεί μέσα υπέρβασης της νοητής πραγματικότητας, τα ρεαλιστικά σύμβολα. Τοιουτοτρόπως γίνεται ο τόπος της εν Χριστώ μεταμορφώσεως ολόκληρου του κόσμου σε Βασιλεία του Θεού 15. Για να μπορούμε να οδηγηθούμε από την ορατή και αισθητή στην αόρατη και νοητή πραγματικότητα, πρέπει πρώτον να εξετάσουμε τα φυσικά σύμβολα, δεύτερον τα μη φυσικά σύμβολα ή αλλιώς τα αλληγορικά και συμβατικά σύμβολα ή τους φυσικούς συμβολισμούς και τρίτον τα λεγόμενα χαρισματικά σύμβολα. Τα φυσικά σύμβολα ονομάζονται έτσι, διότι η σύνδεσή τους με το συμβολιζόμενο βασίζεται σε μία φυσική μεταξύ τους σχέση. Το σύμβολο σε αυτήν την κατηγορία μετέχει της φύσεως του συμβολιζομένου πράγματος, με άλλα λόγια είναι ένα κομμάτι αυτού 16. Παραδείγματος χάρη «οι αχτίνες του ηλίου είναι φυσικό σύμβολο του ήλιου. Ο καθαγιασμένος άρτος και οίνος είναι φυσικό σύμβολο του σώματος και του αίματος του Χριστού Στην Ορθόδοξη Καθολική Εκκλησία ο καθαγιασμένος άρτος και οίνος δεν είναι απλώς φορείς της θείας χάρης, αλλά το ίδιο το σώμα και το αίμα του Χριστού Τέλος, το φως που είδαν οι μαθητές του Χριστού στο όρος Θαβώρ, που είναι ίδιο με το φως που βλέπουν μέχρι σήμερα οι θεόπτες άγιοι της εποχής μας, δεν είναι απλώς κάποιο σημάδι που στέλνει ο Θεός για να δώσει στους ανθρώπους ένα μήνυμα, αλλά είναι ο ίδιος ο Θεός παρών. Γι αυτό και το φως αυτό δεν ονομάζεται κτιστό, εφόσον δεν είναι μέρος της δημιουργίας, αλλά άκτιστο διότι είναι οι ίδιες οι ενέργειες του Τριαδικού Θεού» 17. Έτσι λοιπόν τα φυσικά σύμβολα δεν μας οδηγούν απλά σε μια άλλη πραγματικότητα, αλλά γευόμαστε, σ αυτήν τη ζωή, εν τόπω και εν J. Brill, Leiden 1969, σ. 90: «Δι αἰσθητῶν συμβόλων πρὸς τὰ νοητὰ ἀγόμεθα. Αἰσθητοὶ γὰρ ὄντες ἄλλως πως πρὸς τὰ νοητὰ οὐκ ἀνατεινόμεθα εἰ μὴ δι αἰσθητῶν συμβόλων, διά τε γραφικῆς θεωρίας καὶ διὰ εἰκονικῆς ἀνατυπώσεως». Πρβλ. Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή, όπ. π. 14. Βλ. Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή, όπ. π., σ. 34. Πρβλ. Ερμηνεία, κεφ. β. PG 155, 700D: «ἡ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία [ ] διὰ συμβόλων ἱερῶν διδάσκει τὰ ὑπὲρ ἔννοιαν». 15. Βλ. Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π., σ Βλ. Όπ. π., σ Όπ. π., σσ

26 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 26 χρόνω, την ίδια τη ρεαλιστική πραγματικότητα, αφού αυτά είναι πραγματικά σύμβολα και κατ επέκταση «ένα είδος θεοφάνειας» και «αυτοφανέρωσης» του εν Τριάδι Θεού 18. Οι φυσικοί συμβολισμοί, απ την άλλη, ονομάζονται έτσι όχι διότι μαρτυρούν «μία φυσική σχέση μεταξύ συμβόλου και συμβολιζομένου, αλλά επειδή σχετίζονται είτε με στοιχεία του φυσικού κόσμου, όπως είναι το νερό, το φως του κεριού, ο ήλιος κ.ά., είτε με το ίδιο το ανθρώπινο σώμα, όπως οι αισθήσεις, η κλίση του αυχένα, η μετάνοια, η γονυκλισία, η προσκύνηση, η νίψη των χεριών κ.ά. Έτσι διαβάζουμε στο ψαλτήρι τον στίχο: Κατευθυνθήτω ἡ προσευχή μου ὡς θυμίαμα ἐνώπιόν σου 19. Η ανοδική πορεία του καπνού αισθητοποιεί το γεγονός ότι η προσευχή του πιστού εισακούεται από τον Θεό, ο οποίος σύμφωνα με μία ανθρωπομορφική αντίληψη που απαντάται συχνά στην Αγία Γραφή, κατοικεί ψηλά στον ουρανό 20. Παράλληλα η ευωδία του θυμιάματος αισθητοποιεί στον πιστό ότι η ικεσία του ως πνευματική ευωδία και τέρψη γίνεται αποδεκτή από τον Θεό» 21. Αυτό που μας μεταφέρει λοιπόν από την αισθητή στην υπέρ την αίσθηση πραγματικότητα είναι οι ιδιότητες του φυσικού κόσμου, που γίνονται οδοδείκτες προς αυτή την κατεύθυνση. Με οδοδείκτες λοιπόν τα αισθητά πράγματα και πορευόμενοι με το όχημα της μεταφοράς «διευρύνεται η αντίληψή μας για την πραγματικότητα». Έτσι πραγματικότητα δεν είναι μόνο αυτό που βλέπουμε, αλλά και άλλα πράγματα, τα οποία δεν βρίσκονται μέσα στις αισθήσεις μας. Μέσω λοιπόν των φυσικών συμβολισμών αντιλαμβανόμαστε και αισθανόμαστε σωματικά την ύπαρξη μιας υπέρ την αίσθηση πραγματικότητας 22. Στην ορθόδοξη όμως Εκκλησία το σύμβολο δεν εκφράζει απλώς ένα νόημα, «κάποια μεταφορά ή κάποια αλληγορία που θα μας οδηγήσει στην αποκάλυψη μιας δεύτερης έννοιας» 23 αλλά «είναι έντονα ρεαλιστικό και θεωρείται μια ενωμένη πραγματικότητα με την αλήθεια» 24. Αυτό 18. Όπ. π., σ Ψαλμ. ρμ Πρβλ. Ματθ. στ 9: «Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς». 21. Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π., σσ Πρβλ. Χρήστου Χριστοφορίδη, «Η φύση του συμβόλου και η κτιστή πραγματικότητα», Σύναξη 87 (2003) Βλ. Χρήστου Χριστοφορίδη, όπ. π., σ. 64. Βλ. και Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π., σ Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π., σ Παναγιώτου Ι. Σκαλτσή, όπ. π., σ. 35.

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ 27 σημαίνει ότι στο σύμβολο δεν ενυπάρχει κάποια ιδέα αλλά κάποιο πράγμα. Ο Μέγας Αθανάσιος γράφει σχετικά: «Ὧν εἶδες τὰ σύμβολα, τούτων ἀποδέχου τα πράγματα» 25. Εκείνο λοιπόν που εμπεριέχεται στο σύμβολο είναι η πραγματικότητα, δηλαδή οι άκτιστες ενέργειες του Τριαδικού Θεού και όχι κάποια φαντασίωση 26. Επιπρόσθετα στην ορθόδοξη καθολική Εκκλησία και στη λειτουργική της εμπειρία η έννοια του «ρεαλισμού» βιώνεται μέσω των χαρισματικών συμβόλων και νοηματοδοτείται δι αυτών, αλλά συγχρόνως και τα σύμβολα αποκαλύπτουν τις άπειρες και θείες και νοητές και ουράνιες πραγματικότητες, με τέτοιο τρόπο «ώστε το σύμβολο να καθίσταται ρεαλιστικότερο της πραγματικότητας» 27. Έτσι τα σύμβολα δεν είναι μόνο αναγωγικά μέσα, αλλά γίνονται φορείς της θείας Χάριτος, δοχεία του Αγίου Πνεύματος, διότι μεταμορφώνονται σε χαρισματικούς φορείς των ακτίστων θείων ενεργειών. Με άλλα λόγια είναι «πράγματα ιερά, μέσω των οποίων ο πιστός λαμβάνει τη θεία Χάρη» 28. Μπορούμε λοιπόν να μιλήσουμε για χαρισματικά σύμβολα, τα οποία είναι και δεικτικά. Δεικνύουν δηλαδή την παρουσία του Θεού με τρόπο ορατό και αισθητό 29, δείχνουν στον πιστό το κάλλος των εσχάτων και το κάνουν «χαρισματικά αντικείμενο της εμπειρίας» 30. Φέρουν όμως πάνω τους αυτήν την παρουσία μέχρις ενός σημείου. «Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε νερό στο βάπτισμα, άρτο και οίνο στη θεία ευχαριστία, μύρο στο χρίσμα» 31, που όμως μέσω των ιερών Μυστηρίων δεν παραμένουν όπως ήταν πριν 32. «Όλα αυτά είναι υλικά στοιχεία, εικόνες, ορατά πράγματα, που με τη δύναμη όμως του Αγίου Πνεύματος αποκαλύπτουν την πραγματικότητα της θείας ζωής, τού νοητού κόσμου» 33. «Τὰ γὰρ ὁρατὰ σύμβολα τῶν νοουμένων εἰσίν» 34. Με τα χαρισματικά σύμβολα λοιπόν προγευόμαστε τη θέση της κτιστής 25. Λόγος εἰς τὸ ἅγιον Πάσχα. PG 28, 1080C. Βλ. επίσης Παναγιώτη Σκαλτσή, όπ. π., σ Βλ. Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π., σσ. 69, 72, Αρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Χώρος και χρόνος στη λειτουργική θεολογία του Συμεών Θεσσαλονίκης. Ρεαλισμός και σύμβολο [Σειρά: Κανονικά και Λειτουργικά 8], εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2013, σ Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π., σσ Βλ. Όπ. π., σ Όπ. π., σ Παναγιώτου Ι. Σκαλτσή, όπ. π., σ Βλ. Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π., σ Παναγιώτου Ι. Σκαλτσή, όπ. π. 34. Έκδοσις ακριβής, Βιβλίο Δ, κεφ. 9 (82), σ. 346.

28 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ 28 πραγματικότητας στη μέλλουσα ζωή 35. Έτσι τα σύμβολα «προσπαθούν εκ των προτέρων να απεικονίσουν τη μεγαλοπρέπεια των εσχάτων» 36. «Με την έννοια αυτή τα χαρισματικά σύμβολα δεν είναι μόνο φορείς των ακτίστων ενεργειών του Θεού αλλά συνάμα και χαρισματικές απεικονίσεις γίνονται όχημα της χάριτος και ταυτόχρονα εκφραστές της θείας Οικονομίας. Έτσι διαφαίνεται ο διττός τους χαρακτήρας: είναι μέσα της χάριτος και ταυτόχρονα ορατά σημεία της χάριτος» 37. Παρ όλα αυτά πρέπει να διευκρινίσουμε ότι τα σύμβολα της Ορθοδόξου καθολικής Εκκλησίας δεν παύουν ποτέ να είναι κτιστά αντικείμενα έχοντας κατ εξοχήν αντιμαγικό χαρακτήρα. Δεν φέρουν αφ εαυτών μία υπερφυσική δύναμη ούτε ένα συμβολικό νόημα (φυσικά σύμβολα - φυσικοί συμβολισμοί) ή μία χαρισματική πραγματικότητα (χαρισματικά σύμβολα) 38, αλλά αυτό που τα μεταβάλει σε δοχεία της θείας Χάρης είναι α) η αναφορά τους στην Αγία Τριάδα, β) η ιστορική εμπειρία του εκκλησιαστικού Σώματος, όπως και γ) οι αγιαστικές - μυστηριακές πράξεις 39. Μπορούμε να πούμε λοιπόν ότι, μόνο όταν υπάρχουν οι τρείς παραπάνω παράγοντες, «τα κτιστά αντικείμενα θεσμοθετούνται, ορίζονται ως σύμβολα της Εκκλησίας και αγιάζονται» 40. Συνεπώς το μυστήριο των συμβόλων «εντοπίζεται στον Τριαδικό Θεό και όχι στη φύση των συμβόλων» 41. Ένα άλλο θέμα που πρέπει να εξετάσουμε είναι η σχέση του συμβόλου με την πίστη. Τι είναι όμως η πίστη για την πνευματική ζωή; Την απάντηση μας την δίνει ο αείμνηστος καθηγητής Στέργιος Σάκκος. «Όλη η χριστιανική ζωή, η εν γένει πνευματική προκοπή και τελικά η σωτηρία μας εξαρτώνται από την πίστη. Για την πνευματική ζωή η πίστη είναι ό,τι για την φυσική ζωή οι αισθήσεις, ο νους, η καρδιά. Είναι η αίσθηση, μάλλον η υπεραίσθηση, διά της όποιας ο πεπερασμένος άνθρωπος επικοινωνεί με τον άπειρο Θεό βλέπει, ακούει, αισθάνεται τον Θεό. 35. Βλ. Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π. 36. Nikos Nissiotis, Die Theologie der Ostkirche im ökumenischen Dialog. Kirche und Welt in orthodoxer Sicht, Stuttgart 1968, σ Elisabeth Deifel, «Symbole unverzichtbare Ausdrucksmöglichkeiten des Glaubens», Christlich pädagogische Blätter 103 (1990) Βλ. Αθανασίου Β. Στογιαννίδη, όπ. π. σ Βλ. Όπ. π., σ Όπ. π., σ Όπ. π., σ. 132.

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β - ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ 29 Η πίστη είναι το όχημα που μας μεταφέρει από την γη στον ουρανό, η κινητήρια δύναμη της πνευματικής μας πορείας. Είναι αγαθό ύψιστης αξίας και κορυφαίας σημασίας, το πιο πολύτιμο δώρο του Θεού για τους ανθρώπους. Το χαρίζει σε όλους ο Κύριος. Δεν πιστεύουν όμως όλοι, διότι δεν θέλουν να μετανοήσουν, δηλαδή δεν θέλουν να κόψουν τους δεσμούς τους με την αμαρτία» 42. Επίσης κατά τον Απόστολο Παύλο η πίστη είναι «ἐλπιζομένων ὑπόστασις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων» 43. Με άλλα λόγια δίνει υπόσταση και κάνει πραγματικά εκείνα που ελπίζουμε, και είναι βεβαιότητα για εκείνα τα πράγματα που δεν βλέπουμε. Τέλος, σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, εάν η εικόνα είναι το βιβλίο των αγραμμάτων 44, το σύμβολο είναι η γλώσσα της πίστεως 45. Επίσης ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρος ο Ομολογητής χαρακτηρίζει τις εικόνες ως «σύμβολα τῆς πίστεως» 46, καθότι συντείνουν στην πνευματική ανάταση του πιστού εκφράζοντας το περιεχόμενο μιας αόρατης πραγματικότητας με ορατό τρόπο 47. Και εφόσον η πίστη κατά τον Απόστολο Παύλο, όπως είπαμε, είναι «πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων» 48, τότε δεν νοείται πραγματικό σύμβολο χωρίς την πίστη. Και αυτή την πραγματικότητα μπορεί να τη βιώσει κανείς μόνο διά των υλικών πραγμάτων, παρά το δυσανάλογο των δύο πραγματικοτήτων και «τὸ τῆς οὐσίας διάφορον» Στεργίου Ν. Σάκκου, Έλεγχος πνευματικής πορείας, εκδ. Ορθόδοξη Αδελφότητα «Χριστιανική Ελπίς», Θεσσαλονίκη 2013, σ Εβρ. ια Βλ. Πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰ ἁγίας εἰκόνας, Λόγος Α. PG 94, 1248C. 45. Βλ. Διονυσίου Γ. Δακουρά, «Η γλώσσα των συμβόλων εις τα θρησκεύματα», Θεολογία Ξ, τεύχ. 1 (1989) Ἀντίρρησις 3, 3. PG 100, 380B. Πρβλ. Ἀντίρρησις 1, 14. PG 100, 225Α Ἀντίρρησις 3, 56. PG 100, 481Α. 47. Δημητρίου Τσελεγγίδη, «Η θεολογία της εικόνας» Εικονολογικές μελέτες, εκδ. Ι. Μ. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μάκρης Αλεξανδρουπόλεως, Θεσσαλονίκη 2003, σσ : «Οι εικόνες είναι σύμβολα της Εκκλησίας με την έννοια ότι συμβάλλουν στην κατανόηση της πραγματικότητας που επιχειρούν να εκφράσουν. Στην κατανόηση αυτή οδηγούν οι εικόνες παρουσιάζοντας την ορατή πλευρά της αόρατης πραγματικότητας, που εικονίζουν». 48. Εβρ. ια Θεοδώρου Στουδίτου, Ἀντιρρητικὸς κατὰ Εἰκονομάχων Β, ΙΑ, PG 99, 357C.

30 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΟ Οι τρόποι έκφρασης του λειτουργικού ρεαλισμού α) Στον χώρο Χώρος έκφρασης του λειτουργικού ρεαλισμού είναι ο χώρος του ιερού ναού, ο χώρος της επισήμου λατρείας και προσευχής της Εκκλησίας, ο χώρος μέσα στον οποίο λαμβάνει χώρα η τέλεση της αισθητής τελετουργίας των ιερών ακολουθιών και μυστηρίων της κοινής δημοτελούς λατρείας και προσευχής. Είναι ο τόπος της λογικής και μυστικής λατρείας, μέσα στον οποίο οι πιστοί βιώνουν πραγματικά και όχι δοκητικά και φαινομενικά όσα τελούνται, συμμετέχοντας σε αυτά με τον νου και την καρδία, με τις αισθήσεις και με σύνολη την ύπαρξή τους, ενεργά και όχι παθητικά, αφού μέσα στον τόπο του ιερού ναού γίνονται επίσημα μέλη της Εκκλησίας με την Βάπτιση και το Χρίσμα και ενεργά μέλη της συμμετέχοντας στα μυστήρια, αφού κοινωνούν πραγματικά το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, αναγεννώνται με το βάπτισμα της μετανοίας, δηλαδή με το μυστήριο της Εξομολόγησης, λαμβάνουν το αγιασμένο ύδωρ, χρίονται με το αγιασμένο λάδι, μέσα στο χώρο του ναού, λαμβάνουν τη χάρη της Ιερωσύνης, ευλογούνται τα στέφανα στο μυστήριό του Γάμου και τέλος μέσα εκεί πάλι τελείται η εξόδιος εκκλησιαστική κήδευση των εν Χριστώ κεκοιμημένων αδελφών. Αυτό που διακρίνει και κάνει το ναό ιερό χώρο λατρείας, από ένα απλό κτίριο, είναι το ιερό Βήμα και συγκεκριμένα η εγκαινιασμένη αγία Τράπεζα. Μέσω της Αγίας Τραπέζης ολόκληρος ο ναός μεταμορφώνεται και γίνεται άγιος 50, σκήνωμα της δόξης 51 και κατοικητήριο Θεού 52. Με την αγία Τράπεζα γίνεται δυνατή η αναφορά των προσευχών μας προς το Θεό διά της εν αυτώ χάριτος 53. Επίσης χρίεται με Άγιο Μύρο κατά την καθιέρωσή της, πάνω της βρίσκεται το ιερό Ευαγγέλιο, ενώ υποκάτω αυτής ενυπάρχουν τοποθετημένα μέσα σε ειδικό κιβώτιο κεχρισμένα μαρτυρικά λείψανα με θείο Μύρο. Χωρίς τα άγια λείψανα δεν είναι δυνατόν να καθιερωθεί κάποιος ναός και χωρίς αυτά δεν είναι δυνατόν να τελεσθεί οποιαδήποτε ιερουργία, καθώς, σύμφωνα με τον άγιο Συμεών, οι 50. Διάλογος, κεφ. Ρ. PG 155, 305A. 51. Διάλογος, κεφ. ΡҀ. PG 155, 313B. 52. Ερμηνεία, κεφ. γ. PG 155, 704Α. 53. Διάλογος, κεφ. Ρ. PG 155, 305A.