Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών Η Ελληνική Οικονομία 1/03 Τριιμηνιιαίία Έκθεση Αρ.. Τεύχους 36,, ΙΙούνι ιος 2003
ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ--ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΑσσθθεεννεεί ίίςς εεννδδεεί ίίξξεει ιιςς ββεελλττί ίίωσσηηςς ττηηςς δδι ιιεεθθννοούύςς οοι ιικκοοννοομμί ίίααςς μμεεττάά ττηη λλήήξξηη ττοουυ πποο-- λλέέμμοουυ Στις αρχές του 2002 είχε εκτιμηθεί ότι η ανάκαμψη της διεθνούς οικονομίας ήταν δρομολογημένη με το διεθνές εμπόριο και τη βιομηχανική παραγωγή να παρουσιάζουν άνοδο. Δυστυχώς, η ανησυχία για την εξέλιξη του πολέμου στο Ιράκ, σε συνδυασμό με την αύξηση των τιμών του πετρελαίου μετέβαλλαν την εικόνα και δεν επέτρεψαν την επιβεβαίωση της θετικής πρόβλεψης στη διάρκεια του έτους. Τους πρώτους μήνες του 2003 υπάρχουν πάλι κάποιες πρόδρομες ενδείξεις ότι είναι πιθανή η βελτίωση του κλίματος, στο άμεσο μέλλον. Θετικά στοιχεία είναι ο σύντομος τερματισμός του πολέμου στο Ιράκ, η μείωση της αβεβαιότητας και η σχετική ανάκαμψη στις χρηματαγορές. Δεν είναι ωστόσο δυνατόν να προβλεφθεί αν τελικώς οι ενδείξεις αυτές θα επιβεβαιωθούν στη διάρκεια του 2003. Σύμφωνα πάντως με τις τρέχουσες με εκτιμήσεις, το ΑΕΠ της ΕΕ-15 εκτιμάται ότι θα αυξηθεί με ρυθμό 1,0% το πρώτο εξάμηνο του 2003 ενώ η ανάκαμψη μετατίθεται σταδιακά για το δεύτερο εξάμηνο του έτους και με μεγαλύτερη ένταση το 2004. Στην Ευρώπη η αύξηση θα παραμείνει κάτω από το 1% το πρώτο εξάμηνο του 2003, ενώ η ουσιαστική ανάκαμψη αναμένεται για το 2004. Η ααννααττί ίίμμηησσηη ττοουυ εευυρρώ Η σημαντικότερη εξέλιξη στο διεθνές οικονομικό σύστημα το τελευταίο διάστημα ή- ταν η υποτίμηση του δολαρίου σε σχέση με το ευρώ αλλά και το γεν. Η ανατίμηση του ευρώ αφενός περιορίζει την ανάπτυξη των εξαγωγών, αφετέρου όμως ενισχύει την εγχώρια ζήτηση λόγω χαμηλών τιμών των εισαγόμενων προϊόντων. Συγχρόνως, ενισχύει την πρωτοβουλία μείωσης των επιτοκίων, στο βαθμό που η νομισματική πολιτική συνδυασθεί με την πτωτική τάση του πληθωρισμού. Η πρόσφατη ενίσχυση του ευρώ έναντι του δολαρίου οφείλεται σε ένα συνδυασμό παραγόντων, οι οποίοι αν συνεκτιμηθούν οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι εάν η ανατίμηση οφείλεται στην αντιστροφή της ροής του κεφαλαίου από τις ΗΠΑ προς την ευρωζώνη, η επίπτωση των νέων επιπέδων του ευρώ έναντι του δολαρίου είναι πιθανό να έχει θετικές επιπτώσεις στην οικονομική δραστηριότητα. 2
ΕΕππι ιιδδεεί ίίννωσσηη ττοουυ κκλλί ίίμμααττοοςς σσττηηνν ΕΕλλλλάάδδαα ττοουυςς ππρρώττοουυςς μμήήννεεςς ττοουυ 22000033.. ΒΒεελλ-- ττί ίίωσσηη ττοονν Μάάι ιιοο.. Τους πρώτους μήνες του 2003 το οικονομικό κλίμα στην Ελλάδα, όπως μετράται από τον Δείκτη Οικονομικού Κλίματος παρουσίασε επιδείνωση. Οι παράγοντες που συνέβαλαν στην εξέλιξη αυτή φαίνεται ότι συνδέονται περισσότερο με τις διεθνείς εξελίξεις, στο πολιτικό και οικονομικό επίπεδο που δημιούργησαν έντονη αβεβαιότητα. Σε άλλες περιόδους διεθνών αναταράξεων στο παρελθόν οι επιπτώσεις στην Ελλάδα ή- ταν ασθενέστερες απ ότι στις μεγάλες οικονομίες. Στην παρούσα φάση όμως η ελληνική οικονομία συντονίσθηκε με τις διεθνείς εξελίξεις και υπέστη ανάλογη επιδείνωση του κλίματος. Αυτό συνέβη καθώς η παρούσα αβεβαιότητα επηρέασε έντονα από δραστηριότητες που συνδέονται άμεσα με τον τουρισμό, οι οποίες εξαρτώνται καθοριστικά από τις διεθνείς εξελίξεις. Το κλίμα παρουσιάζει ενδείξεις βελτίωσης τον Μάιο. Αν οι ενδείξεις ισχυροποιηθούν το επόμενο διάστημα, τότε θα μειωθούν οι αβεβαιότητες που επηρεάζουν σήμερα τις προβλέψεις για την πορεία των πραγματικών μεγεθών. ΣΣυυννεεχχί ίίσσθθηηκκεε ηη άάννοοδδοοςς ττοουυ ΑΑΕΕΠ ττοο 22000022 Θετικό στοιχείο το 2002 ήταν η συνέχιση της επέκτασης της Ελληνικής οικονομίας, παρά την παγκόσμια επιβράδυνση που παρατηρήθηκε και εξακολουθεί σε μεγάλο βαθμό να υφίσταται. Το 2002 το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) εκτιμάται ότι αυξήθηκε με ρυθμό γύρω στο 4%, δηλαδή οριακά βραδύτερα σε σχέση με το 2001, αλλά σημαντικά ταχύτερα από τον μέσο όρο της Ευρωζώνης (1%). Η ανοδική πορεία του ΑΕΠ βασίσθηκε στην αύξηση της συνολικής κατανάλωσης (ιδιωτικής και δημόσιας) και των συνολικών ακαθαρίστων επενδύσεων παγίου κεφαλαίου. Θεεττι ιικκέέςς ππρροοββλλέέψεει ιιςς γγι ιιαα ττοο 22000033 πποουυ υυππόόκκεει ιιννττααι όόμμωςς σσεε ααυυξξηημμέέννεεςς ααββεεββαα-- ιιόόττηηττεεςς ι Σύμφωνα με το σύνολο των προβλέψεων που έχουν διατυπωθεί ως τώρα, το 2003 η Ελληνική οικονομία αναμένεται να συνεχίσει να αναπτύσσεται με ταχύ ρυθμό (3,6%), αισθητά ταχύτερο απ' αυτόν της Ευρωζώνης αλλά χαμηλότερο σε σχέση με το 2002. Η άνοδος του ΑΕΠ θα στηριχθεί, όπως και τα προηγούμενα χρόνια, στην μεγέθυνση της τελικής ζήτησης, η οποία τροφοδοτείται από τις αυξημένες ροές κοινοτικών πόρων και τις επενδυτικές δαπάνες που σχετίζονται με τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Θετι- 3
κή τέλος εκτιμάται και η συμβολή της κατανάλωσης, η οποία προβλέπεται ότι θα συνεχίσει να αυξάνει με σχετικώς ταχείς ρυθμούς. Η πρόβλεψη όμως αυτή για το ΑΕΠ υπόκειται σε αβεβαιότητες που εντοπίζονται κυρίως στους ακόλουθους παράγοντες: Στην πορεία της παγκόσμιας αλλά κυρίως της Ευρωπαϊκής οικονομίας. Στην πορεία των διαρθρωτικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων που πραγματοποιούνται στην Ελληνική οικονομία. Στις επιχειρηματικές επενδύσεις - πλην των κατασκευών - οι οποίες είναι ενδεχόμενο να επιβραδυνθούν, επηρεαζόμενες από την επιδείνωση του κλίματος των τελευταίων μηνών. Στην ιδιωτική κατανάλωση, η οποία υπήρξε τα τέσσερα τελευταία χρόνια ένας ισχυρός παράγων μεγέθυνσης του ΑΕΠ. Το 2003 είναι ενδεχόμενο να αποδυναμωθούν κάποιοι από τους παράγοντες που συντήρησαν υψηλούς ρυθμούς καταναλωτικής επέκτασης τα τελευταία χρόνια και τελικώς η αύξηση να είναι βραδύτερη. Στην παραγωγή καθώς υπάρχουν ήδη ενδείξεις επιβράδυνσης της παραγωγής τόσο στη μεταποίηση, όσο και στις υπηρεσίες. ΥΥπποοχχώρρηησσηη ττηηςς ββι ιιοομμηηχχααννι ιικκήήςς ππααρρααγγωγγήήςς ττοο αα ττεεττρράάμμηηννοο.. Πι ιιθθααννήή αανναακκοοππήή ττηηςς ππττώσσηηςς ττοουυςς εεππόόμμεεννοουυςς μμήήννεεςς.. Μετά την επιβράδυνση της ανόδου το 2002, η βιομηχανική παραγωγή τους πρώτους 4 μήνες του 2003 παρουσίασε συνεχή μείωση. Τον Μάιο ωστόσο φαίνεται ότι ανακόπτεται η πτώση και βελτιώνεται το κλίμα. Η βελτίωση προήλθε κυρίως από τις πιο αισιόδοξες προβλέψεις που διατυπώνουν οι επιχειρήσεις για την παραγωγή και τις πωλήσεις τους 3-4 προσεχείς μήνες. Αν η αισιοδοξία του Μαΐου διατηρηθεί και τον Ιούνιο, είναι βάσιμο να προβλεφθεί ότι τους επόμενους μήνες θα ανακοπεί η πτωτική πορεία της βιομηχανικής δραστηριότητας. ΔΔι ιιααττηηρρεεί ίίττααι ιι ηη ααννοοδδι ιικκήή πποορρεεί ίίαα ττωνν κκαατταασσκκεευυώνν Κατά την περίοδο 1999-2002 η κατασκευαστική δραστηριότητα κινείται με ιδιαίτερα υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξής, ανώτερους του συνόλου του δευτερογενούς τομέα, Το 4
2002 το προϊόν της κατασκευαστικής δραστηριότητας αυξήθηκε με ρυθμό 9,7%, ταχύτερα απ ότι το 2001. Η ανοδική πορεία των κατασκευών τροφοδοτήθηκε από τους Ολυμπιακούς Αγώνες αφενός, και την αυξημένη ζήτηση κατοικιών αφετέρου. Το 2002 οι επενδύσεις σε κατασκευές αυξήθηκαν κατά 8,2% συμβάλλοντας καθοριστικά στην άνοδο του συνόλου των επενδύσεων. Παράλλήλα η μείωση των επιτοκίων στεγαστικών δανείων ε- νίσχυσε τη ζήτηση για επενδύσεις σε κατοικίες, με αποτέλεσμα οι επενδύσεις το 2002 να αυξηθούν με ρυθμό υπερδιπλάσιο εκείνου του 2001. Η τάση αυτή αναμένεται να διατηρηθεί και να ενισχυθεί περαιτέρω κατά το 2003. Οι κατασκευές θα αποτελέσουν και το τρέχον έτος ισχυρό παράγοντα διεύρυνσης του ΑΕΠ. Η ααππαασσχχόόλληησσηη κκααι ιι ηη ααννεερργγί ίίαα δδι ιιααρρθθρρωττι ιικκάά ππρροοββλλήήμμαατταα ττηηςς εελλλληηννι ιικκήήςς οοι ιικκοο-- ννοομμί ίίααςς Με αφορμή την ευρεία δημόσια συζήτηση που διεξάγεται για την απασχόληση το τελευταίο διάστημα, η παρούσα έκθεση δίνει έμφαση στην ανάλυση των εξελίξεων στην απασχόληση και την ανεργία την τελευταία πενταετία και επιχειρείται η επισήμανση των παραγόντων που διαμορφώνουν τις μεσοπρόθεσμες τάσεις. Τα βασικά συμπεράσματα που προκύπτουν από την ανάλυση είναι: Η ανεργία στην Ελλάδα είναι δομικό φαινόμενο και όχι συγκυριακό. Αυτό σημαίνει ότι επηρεάζεται πολύ λιγότερο από τις φάσεις του κύκλου ιδιαίτερα την ανοδική- και περισσότερο από μακροχρόνιους οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες που αλλάζουν με πολύ βραδείς ρυθμούς. Οι παράγοντες αυτοί ευνοούν τη διατήρηση του ποσοστού συμμετοχής του εργατικού δυναμικού στον πληθυσμό σε χαμηλά επίπεδα, τα οποία μάλιστα μειώνονται τα τελευταία χρόνια. Αυτό αμβλύνει τις πιέσεις στην ανεργία και επιτρέπει την οριακή της μείωση. Αν όμως αυξηθεί το ποσοστό συμμετοχής, προσεγγίζοντας τον μέσο ευρωπαϊκό όρο ( 56,2%) τότε το πρόβλημα της ανεργίας θα εμφανισθεί πολύ οξύτερο. Το σημαντικότερο πάντως διαρθρωτικό πρόβλημα που επισημαίνεται στην Έκθεση είναι το χαμηλό «περιεχόμενο απασχόλησης» της ελληνικής ανάπτυξης, η αδυναμία της δηλαδή να μετατρέπει την ανάπτυξη σε νέες θέσεις εργασίας. Όπως προκύπτει από την ανάλυση, η ανάπτυξη στην Ελλάδα ούτε καν τα υφιστάμενα επίπεδα της α- πασχόλησης δεν μπορεί να συντηρήσει, πόσο μάλλον δε, να συμβάλει και στην απορρόφηση ανέργων. Η αδυναμία αυτή που οφείλεται κατά κύριο λόγο στις μεταβολές 5
της διάρθρωσης της ελληνικής οικονομίας καθορίζει και την πορεία της ανεργίας. Γι αυτό οι πολιτικές για την ανεργία πρέπει να θέσουν ως κύριο στόχο την διεύρυνση της απασχόλησης, συνεκτιμώντας τα ακόλουθα: 1 ον. Οι θέσεις εργασίας στον αγροτικό τομέα θα συνεχίσουν να μειώνονται και θα συνεχίζεται η διαδικασία μετάβασης εργαζομένων από τη γεωργία σε άλλους τομείς. Αυτό δεν σημαίνει αναγκαστικά γεωγραφική μετατόπιση εργαζομένων και δεν αντιστρατεύεται τον στόχο της συγκράτησης του πληθυσμού στις αγροτικές περιοχές. Η μετάβαση σε άλλο τομέα δραστηριότητας, χωρίς γεωγραφική μετακίνηση, είναι ε- φικτή με την επέκταση αγροτικών δραστηριοτήτων τόσο στη μεταποίηση όσο και στο εμπόριο και τις υπηρεσίες. Απαιτεί όμως παράλληλα και ενίσχυση των πολιτικών κατάρτισης καθώς ένα μεγάλο μέρος των εργαζομένων στον αγροτικό τομέα δεν διαθέτει τις απαραίτητες δεξιότητες. 2 ον. Η διαδικασία εκσυγχρονισμού και αναδιάρθρωσης των μεταποίησης θα συνεχίζεται και οι δυνατότητες δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας στον μεταποιητικό τομέα θα παραμείνουν περιορισμένες. Εμμέσως όμως οι βιομηχανικές αναδιαρθρώσεις, που συνεπάγονται μεγάλες επενδύσεις οδηγούν σε αύξηση της ανταγωνιστικότητας και της παραγωγής και συμβάλουν στην αύξηση της απασχόλησης στους άλλους τομείς (κατασκευές, υπηρεσίες). Άμεση αύξηση των θέσεων εργασίας στη μεταποίηση μπορεί να υπάρξει μόνο αν πραγματοποιηθούν νέες μεγάλες επενδύσεις στον τομέα που θα διευρύνουν την παραγωγική του ικανότητα. Συνεπώς, τόσο η ενθάρρυνση των επενδύσεων εκσυγχρονισμού στην υφιστάμενη μεταποίηση όσο και η προσέλκυση νέων μπορούν να διευρύνουν τις δυνατότητες δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. 3 ον. Η δυναμική που παρουσιάζουν σήμερα οι κατασκευές στο ζήτημα της απασχόλησης είναι ενδεχόμενο να εξαντληθεί μετά από λίγα χρόνια, γεγονός που θα αυξήσει τις πιέσεις στην ανεργία. 4 ον. Η αυτοαπασχόληση στην παρούσα μορφή της, που αποτελούσε καταφύγιο απασχόλησης μεγάλου αριθμού ατόμων θα συνεχίσει να μειώνεται όσο αυξάνει η συγκέντρωση των οικονομικών δραστηριοτήτων. Για να διατηρηθεί και να αυξηθεί απαιτείται η βαθμιαία μετατροπή της σε επιχειρηματική δραστηριότητα. Η ενίσχυση των «μικρών» επιχειρήσεων αποτελεί την ενδεδειγμένη πολιτική για την αύξηση της απασχόλησης των αυτοαπασχολουμένων. 6
5 ον. Το κράτος δεν μπορεί πλέον να λειτουργήσει ως ανάχωμα κατά της α- νεργίας, όπως συνέβη στο παρελθόν, καθώς όλα δείχνουν ότι το μέγεθος του θα πρέπει να μειωθεί. 7