Αγγελική Φωτοπούλου, Μαριάννα Μίνη ΔΙΠΤΩΤΑ ΡΗΜΑΤΑ «ΣΥΝΑΛΛΑΓΗΣ»: ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΙΚΩΝ ΔΟΜΩΝ & ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ. ΕΝΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ - ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟ ΛΕΞΙΚΟ Abstract The subject of this paper is the creation and the organisation of an electronic syntactic lexicon, which includes the di-transitive verbs (Tzartzanos, 1946) of Modern Greek. We will focus on their syntactic and semantic properties, which allow for a comprehensive classification of the whole material. The theoretical framework of this research is the lexicon grammar (lexique-grammaire) and, more specifically, the works of A.Guillet C.Leclère (1992) on transitive motion verbs. These verbs have been characterised as transfer verbs (Fotopoulou, 2000 & 2001b), since they show, at the semantics level, the transfer between two animate participants (the subject O0 and the second/prepositional complement σε/από Ο2, which can be alternated with the genitive case and, in most cases, it becomes a clitic). This transfer concerns something concrete, mostly an object (first complement nominal phrase O1): Χάρισα (της Μαρίας + στη Μαρία) ένα βραχιόλι = της χάρισα της Μαρίας ένα βραχιόλι This lexicon was exploited by a web application, which consists the second part of the paper. 0. Εισαγωγή Το αντικείμενο της μελέτης μας είναι η οργάνωση ενός ηλεκτρονικού συντακτικού λεξικού που περιλαμβάνει ρήματα «συναλλαγής» της νέας ελληνικής. Τα ρήματα αυτά περιλαμβάνουν α) τα ρήματα τα οποία κατά τον Τζάρτζανο (1946, σελ. 122) αποτελούν την κατηγορία των δίπτωτων ρημάτων με γενική (δοτική) του εμμέσου αντικειμένου και αιτιατική του αμέσου αντικειμένου (την κατηγορία που περιλαμβάνει το ρήμα δίνω και όσα έχουν συγγενή με το ρήμα αυτό σημασία) και β)
τα ρήματα που συντάσσονται με τη γενική ως αφαιρετική (Τζάρτζανος, op.cit.). Να σημειώσουμε εδώ παραμένοντας στον Τζάρτζανο (1946) ότι στην πρώτη περίπτωση η γενική (ως) δοτική δείχνει το πρόσωπο στο οποίο αποβλέπει η ενέργεια του υποκειμένου και απαντά στην ερώτηση «σε ποιον;» (έδωσα του Νίκου το βιβλίο = στον Νίκο), ενώ στην δεύτερη η γενική (ως) αφαιρετική δείχνει το πρόσωπο από το οποίο προέρχεται ή απομακρύνεται κάτι και απαντά στην ερώτηση «από ποιον;» (άρπαξα του Νίκου το βιβλίο = από τον Νίκο). Πρόκειται για τα ρήματα που για τα γαλλικά χαρακτηρίζονται ως verbes datifs (Guillet και Leclère 1992), και που, για τα νέα ελληνικά, χρησιμοποιήθηκε ο όρος «δίπτωτα ρήματα συναλλαγής» (Φωτοπούλου 2000 & 2001b). Τα σημασιολογικά και συντακτικά χαρακτηριστικά αυτών των ρημάτων, όπως φαίνεται και από τα παραδείγματα (1) και (2) που ακολουθούν, είναι: Δύο συμπληρώματα, εκ των οποίων το ένα είναι προθετικό Το μη προθετικό συμπλήρωμα είναι πάντα συγκεκριμένο και κατά κανόνα άψυχο Το προθετικό συμπλήρωμα είναι κατά κανόνα έμψυχο Το προθετικό συμπλήρωμα εναλλάσσεται συχνά με γενική (γενική δοτική/αφαιρετική) Το προθετικό συμπλήρωμα ή η ΟΦ σε γενική κλιτικοποιείται (1) Έδωσα στον Νίκο το βιβλίο Έδωσα του Νίκου το βιβλίο (εναλλαγή του προθετικού με γενική - δοτική) Του έδωσα το βιβλίο (κλιτικοποίηση του προθετικού) (2) Έκλεψα από τον Νίκο ένα βιβλίο Έκλεψα του Νίκου ένα βιβλίο Του έκλεψα ένα βιβλίο Ως προς τη λεξικογραφική του οργάνωση, το λεξικό στηρίζεται στις αρχές του «λεξικού γραμματική» (lexique grammaire), όπως αυτές διατυπώθηκαν καταρχήν από τον M. Gross και τους συνεργάτες του στο LADL (Laboratoire d Automatique Documentaire et Linguistique). Τα λήμματα στο λεξικό γραμματική αποτελούν οι απλές, βασικές προτάσεις. Άλλωστε, η βασική πρόταση (υποκείμενο ρήμα συμπλήρωμα) αποτελεί και την κύρια συντακτική μονάδα στην οποία «προσκολλάται» η γραμματική πληροφορία (Gross, 1975). Αλλά και για τον Harris (1970), η μικρότερη μονάδα στο λόγο είναι η πρόταση και όχι η λέξη ή το μόρφημα. Το λεξικό γραμματική των ρημάτων (αλλά και των επιθέτων, των ουσιαστικών και των επιρρημάτων) είναι δομημένο υπό τη μορφή πινάκων ιδιοτήτων, πρόκειται δηλαδή για ένα συντακτικό λεξικό. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τα ρήματα, που μας απασχολούν εδώ, η οργάνωση των πινάκων ακολουθεί την εξής λογική: κάθε ρήμα έχει ένα συγκεκριμένο σύνολο από ορίσματα (υποκείμενο και συμπληρώματα), στο βαθμό που συχνά αυτό το σύνολο είναι μοναδικό. Οι συντακτικές ιδιότητες κάθε ρήματος, ουσιαστικά της βασικής/στοιχειώδους πρότασης που ορίζεται από κάθε ρήμα, περιγράφονται συστηματικά. Αυτή η συστηματική περιγραφή συνίσταται σε πίνακες, των οποίων οι οριζόντιες σειρές αντιστοιχούν σε ρήματα και οι στήλες είναι τύποι/φόρμες
προτάσεων με τις οποίες τα ρήματα είτε συντάσσονται είτε όχι. Όταν το ρήμα στην οριζόντια σειρά συντάσσεται με τη δομή που δίνεται σε κάθε στήλη, τότε εισάγεται το «+» (συν), ενώ στην αντίθετη περίπτωση το «-» (πλην). Το ίδιο το λεξικό γραμματική αποσκοπεί ούτως ή άλλως στην εύκολη χρησιμοποίηση των δεδομένων του από τον υπολογιστή. Το λεξικό γραμματική μπορεί να είναι υπολογιστικό λεξικό, δηλαδή λεξικό που να αποτελεί την αφετηρία και τη βάση για οποιαδήποτε μορφή επεξεργασίας φυσικής γλώσσας και συγκεκριμένα να βρίσκει εφαρμογή σε τεχνικές συντακτικής αναγνώρισης (shallow and deep parsing), στην ανάκτηση πληροφορίας, τη μηχανική μετάφραση, την κατανόηση και παραγωγή φυσικής γλώσσας. Στην παρούσα μελέτη, το υπολογιστικό λεξικό γραμματική χρησίμευσε στη δημιουργία ενός ηλεκτρονικού διαδικτυακού λεξικού που μπορεί να αξιοποιηθεί από λεξικογράφους, γλωσσολόγους, αλλά βεβαίως και από εκπαιδευτικούς. Πηγές για την οργάνωση του λεξικού μας αποτέλεσαν ο Εθνικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας (ΕΘΕΓ: http://hnc.ilsp.gr/) του Ινστιτούτου Επεξεργασίας του Λόγου, το λεξικό Μπαμπινιώτη και το λεξικό Τριανταφυλλίδη. 1. Προσδιορίζοντας τα ρήματα συναλλαγής Τα ρήματα συναλλαγής με τα οποία ασχοληθήκαμε παρουσιάζουν την ακόλουθη συντακτική δομή: Ο0 Ρ Ο1 Ο2 1 (σε, από/ γ-δ) Πολλά είναι τα ρήματα που παρουσιάζουν την παραπάνω συντακτική δομή των δύο συμπληρωμάτων, ωστόσο τα ρήματα που εδώ μας ενδιαφέρουν είναι αυτά που προσδιορίζουν λεξικά την κατηγορία των ρημάτων συναλλαγής (Φωτοπούλου, 2001b). Σημασιολογικά, τα ρήματα αυτά ενέχουν μια διαδικασία, κατά την οποία το Ο1 συναλλάσσεται, πιο συγκεκριμένα, μεταβιβάζεται από το Ο0 στο Ο2. Αυτή η μεταβίβαση μπορεί είτε να λειτουργεί χαριστικά για το Ο2, το οποίο προσδιορίζεται από την πρόθεση σε και, επομένως, η πρόταση παρουσιάζει τη δομή: Ο0 Ρ Ο1 Ο2 (σε/ γ-δ) =: (3) ο Νίκος προσφέρει (στην Έλενα +της Έλενας) μια ανθοδέσμη. ο Νίκος της προσφέρει μια ανθοδέσμη # της Έλενας είτε να λειτουργεί αντιχαριστικά, στερητικά για το Ο2, το οποίο σε αυτή την περίπτωση προσδιορίζεται από την πρόθεση από και η δομή της πρότασης αντίστοιχα θα είναι: Ο0 Ρ Ο1 Ο2 (από/ γ-δ ) =: (4) ο Νίκος αρπάζει (από την Έλενα +?της Έλενας) την μπάλα ο Νίκος της αρπάζει την μπάλα #της Έλενας 1 Ο0: υποκείμενο, Ρ: ρήμα, Ο1: ονοματική φράση 1ο συμπλήρωμα, Ο2: ονοματική φράση 2ο συμπλήρωμα, γ-δ: γενική - δοτική
1.1 Διάκριση μεταξύ λεξικών μη λεξικών (εκτενών) δοτικών Οι Guillet & Leclère (1992) για τα γαλλικά και η Φωτοπούλου (2001b) για τα ελληνικά διακρίνουν δύο περιπτώσεις «δοτικών»: τις «λεξικοποιημένες δοτικές» (datifs lexicaux) που αναφέρονται στα παραδείγματα (5) και (6) και τις «εκτενείς δοτικές» (datifs étendus) που αναφέρονται στις περιπτώσεις (7) και (8). Συνοπτικά: Στα παραδείγματα (5) και (6) (5) ο Νίκος προσφέρει (στην Έλενα+της Έλενας) μια ανθοδέσμη ο Νίκος της προσφέρει μια ανθοδέσμη # της Έλενας (6) ο Νίκος αρπάζει( από την Έλενα +?της Έλενας) την μπάλα ο Νίκος της αρπάζει την μπάλα #της Έλενας η έννοια της συναλλαγής σημασιολογικά είναι προφανής και ξεκάθαρη. Το ρήμα εμπλέκει υποχρεωτικά, λεξικά το συμπλήρωμα Ο2. Τα Ο2 στα παραδείγματα (5) και (6) αποκαλούνται «λεξικοποιημένες δοτικές» (datifs lexicaux). Αντίθετα, στα παραδείγματα (7) και (8) : (7) ο Νίκος έφτιαξε (στην Έλενα + της Έλενας) μια σούπα ο Νίκος της έφτιαξε μια σούπα #της Έλενας (8) ο Νίκος διέλυσε (?στην Έλενα +της Έλενας) ένα παιχνίδι o Νίκος της διέλυσε ένα παιχνίδι #της Έλενας η σημασία των συγκεκριμένων ρημάτων δεν ενέχει, δεν εμπλέκει λεξικά το Ο2, πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί κανείς να φτιάξει μια σούπα χωρίς να την προορίζει αποκλειστικά για κάποιον ή να διαλύσει ένα παιχνίδι χωρίς πάλι αυτό να ανήκει αποκλειστικά σε κάποιον. Έτσι λοιπόν στα ρήματα συναλλαγής δεν εντάσσονται οι περιπτώσεις των (7) και (8), δηλαδή δεν συμπεριλαμβάνονται τα ρήματα που επιδέχονται «εκτενείς» δοτικές. Περισσότερα για τα τεστ διάκρισης των δύο δοτικών στα προαναφερθέντα άρθρα (Guillet & Leclère, 1992; Φωτοπούλου 2000 & 2001b). 1.2 Διάκριση μεταξύ ρημάτων συναλλαγής και ρημάτων επικοινωνίας Στα ρήματα συναλλαγής αυτής της μελέτης δεν συμπεριλαμβάνονται επίσης τα λεκτικά ρήματα ή τα ρήματα επικοινωνίας. (9) Ο Νίκος είπε στη Μαρία (της Μαρίας) ένα μυστικό Της είπε ένα μυστικό #της Μαρίας Εδώ, αν και υπάρχει συναλλαγή μεταξύ του Νίκου και της Μαρίας και αν και οι συντακτικές ιδιότητες συμπίπτουν με αυτές των ρημάτων συναλλαγής, όπως ορίστηκαν παραπάνω, τα ρήματα αυτά δεν συμπεριλαμβάνονται στην κατηγορία που εξετάζουμε για δύο βασικούς λόγους: α) συντάσσονται και με συμπληρωματική πρόταση (βλ. (10)) και β) αυτό που συναλλάσσεται (Ο1) δεν είναι συγκεκριμένο. (10) Ο Νίκος είπε στη Μαρία (της Μαρίας) ότι θα την περιμένει Ο Νίκος της είπε ότι θα την περιμένει
1.3 Διάκριση μεταξύ ρημάτων συναλλαγής και ρηματικών δομών με επιβοηθητικά ρήματα Δεν συμπεριλαμβάνονται στα ρήματα συναλλαγής τα επιβοηθητικά ρήματα, δηλαδή ρήματα που μπορούν να αναχθούν σε ένα ρήμα (συνήθως κάνω, δίνω κλπ) που ακολουθείται από ρηματικό ουσιαστικό. Έτσι, αν και φαινομενικά στο παράδειγμα (11β) το έδωσε ένα χαστούκι ακολουθεί το συντακτικό πρότυπο, όπως το ορίσαμε για τα ρήματα συναλλαγής, η συγκεκριμένη ιδιότητα αναγωγής (11β) το αποκλείει από τα ρήματα που εξετάζουμε (Guillet & Leclère, 1992; Φωτοπούλου, 2001b, Laporte, 2003). (11α) Η Έλενα χαστούκισε τον Νίκο. (11β) Η Έλενα έδωσε ένα χαστούκι στον Νίκο Μέχρι εδώ έχουμε περιγράψει σε αδρές γραμμές τα όρια της κατηγορίας των ρημάτων συναλλαγής. Στη συνέχεια, μέσα από συγκεκριμένα ρήματα που συμπεριλαμβάνονται στο λεξικό γραμματική που δημιουργήσαμε, τα όρια αυτά θα συγκεκριμενοποιηθούν και θα αιτιολογηθούν με βάση πάντα παραδείγματα που αναδεικνύουν τη χρήση τους και τεκμηριώνουν την καταχώρισή τους στον εν λόγω πίνακα. 2. Έλεγχος ιδιοτήτων των ρημάτων συναλλαγής έμψ. άψ. περ. μέρ. σώμ. ουσ. + ποσό ποσό έγγ. υπ. πληθ πρόθ. από/σε προθ. ΟΦ = ΟΦ γ-δ Ο0 Ο1 Ο2 Ο παραπάνω πίνακας δείχνει σχηματικά ποιες ιδιότητες των συμπληρωμάτων Ο0, Ο1 και Ο2 ελέγξαμε. Δίνεται στη συνέχεια η επεξήγηση των συντομογραφιών: Ο0: υποκείμενο, έμψ.: έμψυχο, άψ.: άψυχο Ο1: 1ο συμπλήρωμα, έμψ.: έμψυχο, άψ.: άψυχο, περ.: περιληπτικό ουσιαστικό, μερ.σωμ.: μέρος του σώματος, ουσ.+ποσό: ουσιαστικό + ποσό (π.χ. επίδομα 500 ευρώ), ποσό: ποσό (αριθμητικά, π.χ. 500 ευρώ), έγγ.: έγγραφο (π.χ. επιστολή) Ο2: 2ο συμπλήρωμα, έμψ.: έμψυχο, άψ.: άψυχο, περ.: περιληπτικό ουσιαστικό, υπ. πληθ.: υποχρεωτικά πληθυντικός (το Ο2 υποχρεωτικά στον πληθυντικό αριθμό), προθ. από: πρόθεση από (το Ο2 είναι εμπρόθετο με την πρόθεση από)/ προθ. σε: πρόθεση σε (το Ο2 είναι εμπρόθετο με την πρόθεση σε), προθ. ΟΦ = ΟΦ γεν.: προθετική Ονοματική Φράση = Ονοματική Φράση σε γενική (ή γενική δοτική) (π.χ. στον Νίκο = του Νίκου), κλιτ..: κλιτικοποίηση (το Ο2 μπορεί να κλιτικοποιηθεί, π.χ. έδωσα στον Νίκο...= του έδωσα) κλιτ.
2.1 Συμπεράσματα που προέκυψαν από τον έλεγχο Το Ο0 είναι πάντα έμψυχο εξάλλου η ίδια η φύση της συναλλαγής απαιτεί κάτι τέτοιο ενώ για το Ο1 τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι ενδεικτικά των ιδιοτήτων κατανομής του ρήματος δίνω: (12) Ο Νίκος έδωσε (την εταιρεία + το νεφρό του + μια επιταγή 500 + 500 + την αίτηση) στον αδερφό του (13) Ο ΠΑΟΚ έδωσε τον Καφέ στον Ολυμπιακό (Ο1: έμψυχο) Το Ο2 είναι εξ ορισμού έμψυχο και, ως εκ τούτου, η πλειονότητα των ρημάτων συναλλαγής δέχεται ως δεύτερο συμπλήρωμα και περιληπτικό ουσιαστικό (14). Επίσης, συγκεκριμένα ρήματα - ανακατανέμω, διαμοιράζω, διανέμω, κατανέμω, μοιράζω δέχονται Ο2 υποχρεωτικά στον πληθυντικό αριθμό (15). (14) Εξαγόρασαν μετοχές 100.000 ευρώ από την Societé Générale (15) Διαμοίρασε τα υπάρχοντά του στους φτωχούς Σε σχέση, πάντα, με το Ο2 ελέγξαμε τη δυνατότητα αντικατάστασης της προθετικής φράσης που επέχει θέση Ο2 (Προθ. ΟΦ) από την ονοματική φράση σε γενική (ΟΦ γενική), τη γ-δ. Ας εξετάσουμε το ακόλουθο παράδειγμα: (16) Χάρισα το βιβλίο(στον Νίκο + του Νίκου). Στην πρόταση αυτή, η γενική του Νίκου είναι αμφίσημη. Ενδέχεται δηλαδή να έστειλα το βιβλίου του Νίκου, που ανήκει στον Νίκο, σε κάποιον άλλον και οπότε να πρόκειται για γενική κτητική ή να έστειλα το βιβλίο στον Νίκο και επομένως να πρόκειται για τη γ δ. Στη συγκεκριμένη αμφισημία εξάλλου οφείλεται και η μη συχνή χρήση της απλής ονοματικής φράσης σε γενική στη θέση του Ο2 (ή του έμμεσου αντικειμένου), όπως σημειώνουν οι Holton κ.ά (1999). Όπως προέκυψε από το λεξικό- γραμματική που δημιουργήσαμε, η ιδιότητα ανάλυσης του Ο2 προθετικού συμπληρώματος σε ΟΦ σε γενική εφαρμόζεται κυρίως στις δομές με την πρόθεση σε, και πάλι όχι πολύ συχνά, και σπανιότερα στις δομές με την πρόθεση από. Συγκεκριμένα, ρήματα που συντάσσονται με την πρόθεση από και που μπορούν να δεχτούν μια τέτοια δομή είναι τα ακόλουθα: αποσπώ, αρπάζω, αφαιρώ, βουτάω, δανείζομαι, ζητώ, κλέβω, παρακρατώ, σουφρώνω, τρώω. Το ακόλουθο παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό και καταδεικνύει παράλληλα το θέμα της αμφισημίας: (17) Έκλεψαν (της Μαρίας + από την Μαρία) το ποδήλατο. Στη Φωτοπούλου (2000) επισημαίνονται τρία στοιχεία που επιτρέπουν τη διάκριση μεταξύ γενικής δοτικής και γενικής κτητικής, στο πλαίσιο πάντα αυτών των δομών: α) η θέση της γενικής, β) η κατανομή των προσδιοριστών του Ο1 και γ) η κατανομή του Ο1 και Ο2. Χωρίς να υπεισέλθουμε στις λεπτομέρειες αυτής της ανάλυσης δίνουμε τα γενικά συμπεράσματα: φαίνεται ότι η γενική είναι δοτική, αίρεται δηλαδή η αμφισημία (μιλάμε πάντα για τα ρήματα συναλλαγής) όταν εναλλάσσεται, κυρίως, με το σε Ο2 (όχι δηλαδή με το απόο2) και όταν μπαίνει μετά το ρήμα
(18) Έκλεψαν/ Χάρισαν της Μαρίας το ποδήλατο. (19) Έκλεψαν/ Χάρισαν το ποδήλατο της Μαρίας. όταν οι προσδιοριστές του Ο1 δεν είναι οριστικοί ώστε να προσδίδουν στην γενική την κτητική της λειτουργία: (20) Έκλεψαν/χάρισαν της Μαρίας το ποδήλατο. (21) Έκλεψαν/χάρισαν της Μαρίας ένα ποδήλατο. και όταν η κατανομή του Ο1 δηλώνει είτε ποσό είτε μέρος του σώματος υποχρεωτικά συνδεόμενο με το υποκείμενο : (22) Έδωσα του Νίκου το χέρι μου και ξεκινήσαμε. (23) Έκλεψαν της Μαρίας 100 ευρώ. Ωστόσο, ακόμα και στις περιπτώσεις που είναι δυνατή η ανάλυση σε ΟΦ γενική τίθενται, εκτός των γραμματικοσυντακτικών περιορισμών (24), και πραγματολογικοί (25): (24) Άφησε τα σπίτια της (στα παιδιά της + των παιδιών της + στην οικογένειά της +*της οικογένειας της) (25) Ήταν ένα έγγραφο του ναυτικού που έδωσε ο Ερμπακάν (στον πρόεδρο Ντεμιρέλ + *του προέδρου Ντεμιρέλ) Η χρήση της γ-δ προϋποθέτει σχέση οικειότητας μεταξύ του υποκειμένου και του Ο2, γι αυτό και η χρήση της στο «επίσημο» περιβάλλον του παραδείγματος (25) είναι σαφώς άκομψη (Μαρκαντωνάτου, 1994). Γενικά, η ανάλυση σε γ δ είναι ευκολότερη όταν το Ο2 είναι κύριο όνομα, πράγμα που αυτομάτως αποκλείει και τη χρήση πληθυντικού/περιληπτικού ουσιαστικού, αλλά και υποδηλώνει, σε κάποιο βαθμό, την οικεία σχέση. Τέλος, σχετικά με την ιδιότητα του δεύτερου συμπληρώματος (Ο2) να κλιτικοποιείται, η γενική παρατήρηση είναι ότι στις ρηματικές δομές με την πρόθεση από η κλιτικοποίηση δεν είναι τόσο συχνή. Στις ρηματικές δομές με την πρόθεση σε, η κλιτικοποίηση είναι σχεδόν πάντα επιτρεπτή με μόνες εξαιρέσεις τα ρήματα δίνω (με τη σημασία του καταδίδω) και το ίδιο το καταδίδω: (26) Δεν ξέρω ποιος τον έδωσε στην αστυνομία/ στον Νίκο Δεν ξέρω ποιος *της/?*του τον έδωσε (27) Στη συνέχεια ο Βαν Ράιν κατέδωσε τον Ντικμέν στην αστυνομία!/ στον Νίκο Στη συνέχεια ο Βαν Ράιν της/?*του τον κατέδωσε Στα παραδείγματα (26) και (27) το εναλλακτικό Ο2 στον Νίκο έχει προστεθεί, καθώς ούτως ή άλλως η κλιτικοποίηση οποιουδήποτε περιληπτικού ουσιαστικού αν δεν είναι αδύνατη, τουλάχιστον ξενίζει. Ενδεικτικά: (28α) Οφείλει στον Νίκο περίπου μισό εκατομμύριο = του οφείλει περίπου μισό εκατομμύριο (28β) Οφείλει στην τράπεζα 8.500 ευρώ = *της οφείλει 8.500 ευρώ Όπως και στην περίπτωση της ανάλυσης του Ο2 σε γενική, η κλιτικοποίηση εφαρμόζεται καλύτερα στις περιπτώσεις όπου το Ο2 είναι κύριο όνομα, καθώς
πολλές φορές υπονοείται μια σχέση, αν όχι οικειότητας μεταξύ Ο0 και Ο2, οπωσδήποτε όμως σχέση που εμπλέκει πρόσωπα. Γι αυτό και η συγκεκριμένη «διαπροσωπική» σχέση δεν επιτρέπει την κλιτικοποίηση ενός περιληπτικού ουσιαστικού που αυτομάτως αποκλείει αυτό το είδος σχέσης. Είναι επίσης ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι ορισμένα ρήματα προφορικού λόγου χρησιμοποιούνται ως επί το πλείστον με το Ο2 κλιτικοποιημένο, καθώς οι αντίστοιχες δομές με το προθετικό συμπλήρωμα μάλλον χρησιμοποιούνται σε περιπτώσεις, όπου επιδιώκεται να δοθεί έμφαση: (29α) Μου πάσαρε ένα παλιό αυτοκίνητο. (29β)?Πάσαρε ένα παλιό αυτοκίνητο σε μένα. (30α) Της βούτηξαν το πορτοφόλι στο μετρό. (30β)?Βούτηξαν από τη Μαρία το πορτοφόλι στο μετρό. Γενικά, οι αναλυμένες δομές χρησιμοποιούνται άνετα σε περιπτώσεις όπου απαιτείται έμφαση, αλλά και ταυτόχρονα απαιτείται διάκριση του Ο2 από άλλα πιθανά Ο2, π.χ.: (31) Βούτηξαν από μένα 200 ευρώ και από την Μαρία 300 περίπου. (32) Πάσαρε ένα παλιό Ρενό σε μένα και στην αδελφή μου ένα παλιό Σιτροέν. 3. Σημασιολογικά & συντακτικά προσδιορισμένες ομάδες μέσα στα ρήματα συναλλαγής 3.1 Τα ρήματα χρηματικής συναλλαγής Αρκετά από τα ρήματα που εξετάσαμε είναι αμιγώς ρήματα «χρηματικής συναλλαγής», δηλαδή ρήματα των οποίων το Ο1 είναι αποκλειστικά ποσό ή ουσ.+ποσό. Βεβαίως, πολλά ακόμα ρήματα μπορούν να έχουν και τέτοια κατανομή, δηλαδή το Ο1 μπορεί να είναι ποσό ή ουσ.+ποσό, αλλά όχι μόνο αυτό. Για παράδειγμα: (33α) Δάνεισα 200 ευρώ στη Μαρία & (33β) Δάνεισα ένα βιβλίο στη Μαρία Ενδεικτικά παραδείγματα για την αμιγώς χρηματική χρήση που αναφέραμε είναι τα ακόλουθα: (34) Εξαγόρασαν μετοχές 100.000 ευρώ από την SG (35) Εξόφλησε χρέος 30.000 ευρώ στην τράπεζα (36) Θα σου προκαταβάλλω τα 6.000 ευρώ και τα υπόλοιπα με δόσεις Φυσικά, εννοείται ότι όταν πρόκειται για ρήματα χρηματικής συναλλαγής μας ενδιαφέρει μόνο η «χρηματική» χρήση πάντα στο πλαίσιο της συναλλαγής και με τα συντακτικά κριτήρια που έχουμε ορίσει. Δηλαδή, για παράδειγμα, η μεταφορική χρήση «καταχράστηκε της εμπιστοσύνης του» ή η χρήση με αφηρημένο Ο2, π.χ. «του χρέωσε την αποτυχία» ασφαλώς και δεν μας απασχολούν στην ομαδοποίηση των ρημάτων αυτών που ακολουθεί: αντικαταβάλλω, απομυζώ, αποφέρω, βγάζω, εισπράττω, εξαγοράζω, εξοφλώ, καταβάλλω, καταχρώμαι, μετρώ, παρακρατώ, πληρώνω, προεξοφλώ, προκαταβάλλω, σκάω, υπεξαιρώ, χορηγώ, χρεώνω.
3.2 Κατηγορίες ρημάτων σημασιολογικά προσδιορισμένες από το Ο1 3.2.1 Ο1: έγγραφο Ορίζοντας τις προδιαγραφές/κριτήρια για την καταχώριση ενός ρήματος στον πίνακα των ρημάτων συναλλαγής, επισημάναμε ότι το Ο1 είναι μη προθετικό συμπλήρωμα, πάντα συγκεκριμένο (concret) και κατά κανόνα επέχει θέση αψύχου. Θα λέγαμε ότι τα ρήματα που κωδικοποιούνται θετικά στη στήλη Ο1: έγγραφο αποτελούν μια κατηγορία των οποίων το Ο1 μπορεί να μην είναι μόνο συγκεκριμένο αλλά να έχει και χρήση κατηγορική, χρήση που θα απέκλειε το συγκεκριμένο ρήμα από τον πίνακά μας. Ας εξηγήσουμε αυτού του είδους τον διαχωρισμό μέσα από τα επόμενα παραδείγματα: (37) Δίνω το βιβλίο στη Μαρία (38) Δίνω την ανακοίνωση στη Μαρία (39) Δίνω θάρρος στη Μαρία Η δομή της πρότασης (37) είναι βεβαίως αποδεκτή, σύμφωνα με τις προδιαγραφές, και κατατάσσει το ρήμα στον πίνακα με τα ρήματα συναλλαγής. Η δομή της πρότασης (39) δεν συμπεριλαμβάνεται στον πίνακα, καθώς «το θάρρος» είναι σαφώς ένα κατηγορικό ουσιαστικό, που καθιστά το δίνω σε αυτή την περίπτωση επιβοηθητικό ρήμα (verbe support). Ωστόσο, η «ανακοίνωση» της πρότασης (38) είναι ένα ρηματικό ουσιαστικό, δηλαδή ουσιαστικό που συμπυκνώνει την ενέργεια του ρήματος από το οποίο προέρχεται και το οποίο δεν εκλαμβάνεται εδώ ως αφηρημένο, αλλά αντιθέτως ως το συγκεκριμένο «χαρτί» το οποίο δίνεται, μεταφέρεται σε κάποιον. Και αυτό ακριβώς που δίνεται είναι κάτι το συγκεκριμένο, ένα χαρτί, το περιεχόμενο του οποίου συνιστά μια ανακοίνωση. Ας δούμε, μέσα από τα ακόλουθα παραδείγματα του ΕΘΕΓ, κάποια ρήματα που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία: (40) Η ημερήσια διάταξη διενεμήθη στους βουλευτές. (41) Του επέστρεψε τελικά την αίτηση συμπληρωμένη. (42) Παρέδωσε διάβημα διαμαρτυρίας στον πρόξενο. Να σημειωθεί ότι στην κατηγορία αυτή δεν συμπεριλάβαμε τα ρήματα χρηματικής συναλλαγής και συγκεκριμένα αυτά που δέχονται ως Ο1 ένα προσδιοριστικό του ποσού (που κανονικά ακολουθεί και) το οποίο απαλείφεται όταν εννοείται, όπως, για παράδειγμα: (43) Εισέπραξε την επιταγή (των 1000 ευρώ) Σαφώς, για τη συγκεκριμένη υποκατηγορία χρειάζεται μεγαλύτερη και εμβριθέστερη ανάλυση, η οποία μπορεί να αφορά γενικότερα τα κατηγορικά ουσιαστικά. 3.2.2 Ο1: έμψυχο Η συναλλαγή στο ποδόσφαιρο Η ειδική αυτή κατηγορία περιλαμβάνει ρήματα των οποίων το Ο1 είναι έμψυχο και λειτουργεί ως αντικείμενο αγοραπωλησίας/συναλλαγής. Πρόκειται για μια συναλλαγή, η οποία πραγματοποιείται συνήθως στο πλαίσιο του αθλητισμού, και
όπως διαπιστώθηκε από την αναζήτησή μας στον ΕΘΕΓ, κυρίως στο χώρο του ποδοσφαίρου. Παρακάτω δίνονται ενδεικτικά παραδείγματα που ανήκουν στη συγκεκριμένη σημασιολογική ομάδα: (44) Η Ζαλγκίρις ίσως κλέψει τον Νταϊνέκο από την ΤΣΣΚΑ (45) Η Φιορεντίνα ξεπούλησε τον Μπάτζιο στη Γιουβέντους (46) Η Γιουβέντους παραχώρησε τον Ζιντάν στη Ρεάλ (47) Η Μάντσεστερ πούλησε τον Μπέκαμ στη Ρεάλ 4. Η ηλεκτρονική εφαρμογή Το ηλεκτρονικό λεξικό που παρουσιάζουμε είναι μια απλή διαδικτυακή εφαρμογή που επιτρέπει την εύκολη αναζήτηση των ρημάτων και τη συγκριτική τους επεξεργασία μέσα από πιο σύνθετες διαδικασίες αναζήτησης. Ακόμα, καθιστά σαφές και ευανάγνωστο το σύνολο των ιδιοτήτων κάθε ρήματος. Επιλέγοντας ο χρήστης να δει τις ιδιότητες κάποιου ρήματος, για παράδειγμα του ρήματος πληρώνω, θα έχει μπροστά του το τμήμα του πίνακα του λεξικού γραμματική που αφορά το εν λόγω ρήμα: Εικόνα 1: ο πίνακας ενός συγκεκριμένου ρήματος Τα Ο0, Ο1 και Ο2, καθώς και τα επιμέρους χαρακτηριστικά τους, είναι σαφώς καθορισμένα και διαχωρισμένα το ένα από το άλλο, ακριβώς για να καθιστούν εύληπτη τη δομή του ρήματος και σαφές το σύνολο των ιδιοτήτων του. Κάτω από τη συντακτική δομή ακολουθεί το παράδειγμα (πολλές φορές δίνονται περισσότερα από ένα παραδείγματα) και στη συνέχεια το παράδειγμα που αναφέρεται στην ιδιότητα ουσ. + ποσό, εφόσον, βέβαια, υπάρχει. Για παράδειγμα στην ακόλουθη οθόνη (εικόνα 2) ο χρήστης έχει επιλέξει να δει ποια ρήματα κωδικοποιούνται θετικά στην ιδιότητα Ο1: «μέρος του σώματος» και
ταυτόχρονα συντάσσονται με την πρόθεση από (Ο2: πρόθ. από). Όλες τις υπόλοιπες ιδιότητες δεν έχει επιλέξει να τις χαρακτηρίσει. Το αποτέλεσμα αυτής της αναζήτησης δίνεται στην εικόνα 3. Η αναζήτηση τού απέφερε τα ρήματα: αφαιρώ, βγάζω και παίρνω. Εικόνα 2: επιλέγοντας τις ιδιότητες Εικόνα 3: το αποτέλεσμα της αναζήτησης
5. Συμπεράσματα Το λεξικό γραμματική που δημιουργήσαμε για την παρούσα έρευνα περιλαμβάνει 93 ρήματα που χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες βάσει των προθέσεων από και σε. Σημασιολογικά, τα 59 που συντάσσονται με την πρόθεση από δηλώνουν «παίρνω, αφαιρώ κάτι από κάποιον», ενώ τα 34 που συντάσσονται με την πρόθεση σε δηλώνουν «δίνω, προσφέρω κάτι σε κάποιον». Στο σύνολο των ρημάτων που εξετάσαμε διακρίναμε τρεις ομάδες σημασιολογικά και συντακτικά προσδιορισμένες: α) χρηματικής συναλλαγής, β) Ο1: έγγραφο, γ) Ο1: έμψυχο (η συναλλαγή στο ποδόσφαιρο) Το λεξικό γραμματική που δημιουργήσαμε και που αξιοποιήθηκε ως ηλεκτρονικό λεξικό, συνιστά χρήσιμο εκπαιδευτικό εργαλείο για ειδικούς και μη, όσους ενδιαφέρονται δηλαδή να έχουν πρόσβαση σε συντακτική πληροφορία, αλλά και σημασιολογική βεβαίως, μέσα από τα παραδείγματα και την επιμέρους ομαδοποίηση των ρημάτων που ανήκουν στην ευρύτερη, υπό εξέταση, κατηγορία. Στην παρούσα έρευνα παρουσιάσαμε την οργάνωση μιας συγκεκριμένης κατηγορίας ρημάτων με βάση το λεξικό γραμματική και την αξιοποίηση του ως ηλεκτρονικού διαδικτυακού λεξικού. Επιδίωξή μας είναι η οργάνωση και άλλων ρηματικών κατηγοριών αρχικά και η αντίστοιχη επέκταση της διαδικτυακής εφαρμογής, προκειμένου να καταφέρουμε να έχουμε μια, όσο το δυνατόν, καλύτερη «χαρτογράφηση» του χώρου και επομένως να μπορούμε να προβούμε άνετα σε συγκρίσεις συντακτικών ιδιοτήτων και σε συμπεράσματα χρήσιμα για τη λεξικογραφική και γλωσσολογική, υπολογιστικά και μη, έρευνα. Βιβλιογραφία Μαρκαντωνάτου, Σ. 1994. "Δίπτωτα ρήματα: μια λεξική-σημασιολογική προσέγγιση". Πρακτικά της 15ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη. Τζάρτζανος, Α. 1946. Νεοελληνική σύνταξις (της κοινής δημοτικής), β έκδοση. Θεσσαλονίκη: ΑΦΟΙ Κυριακίδη, ανατύπωση 2002. Φωτοπούλου, A. 2001b. «Προσδιορίζοντας μία κατηγορία δίπτωτων ρημάτων συναλλαγής (datifs): "λεξικοποιημένη" και "εκτενής" δοτική». Πρακτικά της 21ης Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής σχολής του ΑΠΘ. Φωτοπούλου, Α. 2000. «Δίπτωτα ρήματα «συναλλαγής» (datifs) της νέας ελληνικής: ο ρόλος της γενικής». Στο C. Clairis (Ed.) Γλωσσολογικές έρευνες για την ελληνική (σσ.199 202). Université René Descartes: Laboratoire Théorie et Description Linguistique, L Harmattan. Anagnostopoulou, Ε. 1999. Τhe syntax of ditransitives. Evidences from clitics. Mouton de Gruyter. Grimshaw, J. 1990. Argument Structure. Cambridge, MA, MIT Press. Gross, Μ. 1975. Méthodes en syntaxe, Paris, Hermann.
Guillet, A. & Leclère, C. 1992. La structure des phrases simples en francais. Constructions transitives locatives. Genève Paris: DROZ Harris, Ζ. 1970. The elementary transformations, Papers in Structural and Transformational Linguistics, Dordrecht, D. Reidel. Holton, D., Mackridge, P., Φιλιππάκη Warburton Ε. 1999. Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Kyriacopoulou, T., Yannakopoulou, A, 2003 Vers la constitution du lexiquegrammaire des verbes en grec moderne. Lingvisticae Investigationes. 26:2. Amsterdam. John Benjamins Laporte E. 2003 Le lexique - grammaire. Equipe Informatique Linguistique.[online] Διαθέσιμο: http://infolingu.univ-mlv.fr/ [Accessed 05 Sep 2003] Mackridge, P. (1990). Η Νεοελληνική Γλώσσα. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Levin, Β. 1993. English Verb Classes and Alternations. Chicago: University of Chicago Press. Véronis, J. (2000). «Sense tagging: Don't look for the meaning but for the use» Computational Lexicography and Multimedia Dictionaries (COMLEX'2000) (pp. 1-9). Kato Achaia (Greece). Λέξεις κλειδιά: ρήματα συναλλαγής, εκτενής και λεξικοποιημένη δοτική, διαδικτυακή εφαρμογή, ηλεκτρονικό λεξικό. Ευχαριστίες: Ευχαριστούμε θερμά τον προγραμματιστή αναλυτή κ. Νίκο Μπατσιούλα για την ανάπτυξη της διαδικτυακής εφαρμογής.