ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΥΚΟΥΒΟΥ EDITORS: POLYXENI ADAM-VELENI ANGELIKI KOUKOUVOU ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 THESSALONIKI

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΥΚΟΥΒΟΥ EDITORS: POLYXENI ADAM-VELENI ANGELIKI KOUKOUVOU ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 THESSALONIKI

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ EXHIBITION CATALOGUE 24.11.2012-31.12.2013 Επιμέλεια: Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Αγγελική Κουκουβού Editors: Polyxeni Adam-Veleni, Angeliki Koukouvou Σχεδιασμός καταλόγου: Idcreative, Λευτέρης Κοντογιάννης Catalog design: Idcreative, Lefteris Kontogiannis Μετάφραση: Θεόδωρος Παπακώστας Translation: Theodoros Papakostas Φωτογραφίες έκθεσης και αντικειμένων: Ορέστης Κουράκης Exhibition and objects photography: Orestis Kourakis Διόρθωση κειμένων: Αγγελική Κουκουβού Text Editing: Angeliki Koukouvou Παραγωγή: Εκδόσεις Ζήτη Production: Ziti Editions Έκδοση αρ. 19 Archaeological, publication no. 19 2012 ΥΠΑΙΘΠΑ - Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 2012 Ministry of Education and Religious Affairs, Culture and Sports - Archaeological Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής αδείας του εκδότη κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. ISBN: 978-960-9621-10-6

3 Συγγραφείς κειμένων Αδάμ-Βελένη Πολυξένη -θεατρολόγος Διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ακριβοπούλου Ελευθερία Αρχαιολόγος-μουσειολόγος Δημητριάδης Σ. Βασίλειος Υποψήφιος διδάκτωρ ιστορίας, Α.Π.Θ. Υπότροφος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών Farnoux Alexandre Διευθυντής της Γαλλικής Σχολής Αθηνών Ιγνατιάδου Δέσποινα Προϊσταμένη Τμήματος Συλλογής Μεταλλοτεχνίας Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Κεφαλίδου Ευρυδίκη Προϊσταμένη Τμήματος Συλλογής Κεραμικής, Τοιχογραφιών και Ψηφιδωτών Κολώνας Βασίλης Αρχιτέκτων, ιστορικός της Αρχιτεκτονικής Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Κουκουβού Αγγελική Λουκμά Μαρία Αρχιτέκτων μηχανικός Νικόλτσιος Βασίλειος Συνταγματάρχης ε.α.-φαρμακοποιός Διευθυντής Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Πάλλη Ουρανία Αρχαιολόγος Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Shapland Andrew Επιμελητής Συλλογής Εποχής Χαλκού Τμήματος Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων Βρετανικού Μουσείου Στεφανή Ευαγγελία Προϊσταμένη Τμήματος Μουσειογραφικών Μελετών & Καλλιτεχνικού Σχεδιασμού Εκθέσεων Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Τσεκμές Γεώργιος Αρχιτέκτων μηχανικός Τσούτσας Γιάννης Επιμελητής Πινακοθήκης Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών Authors of texts Adam-Veleni Polyxeni Dr Archaeologist-Theatrologist Director, Archaeological Museum of Thessaloniki Akrivopoulou Eleftheria Archaeologist-Museologist Archaeological Colonas Vassilis Architect, Historian of Architecture, Professor of the University of Thessaly Dimitriadis S. Vassileios PhD candidate A.U.Th. Society of Macedonian Studies scholarship Farnoux Alexandre Director of the French School at Athens Ignatiadou Despina Dr Archaeologist, Head of the Metalworking Department, Archaeological Kefalidou Eurydice Dr Archaeologist Head of the Ceramics, Wall-Paintings and Mosaics Department, Archaeological Koukouvou Angeliki Dr Archaeologist, Archaeological Loukma Maria Architect, Archaeological Nikoltsios Vassileios Colonel (Ret.) - chemist Director of the Foundation of the Macedonian Struggle Museum Palli Ourania Archaeologist, Archaeological Shapland Andrew PhD, Greek Bronze Age Curator Department of Greece and Rome, British Museum Stefani Evangelia Dr Archaeologist Head of the Department of Museographic Studies & Artistic Planning of Exhibitions, Archaeological Tsekmes Georgios Architect, Archaeological Museum of Thessaloniki Giannis Tsoutsas Curator, Gallery of the Society of Macedonian Studies Συγγραφείς λημμάτων Α. Κ. Αγγελική Κουκουβού Δ. Ι. Δέσποινα Ιγνατιάδου Δ. Τ. Δόμνα Τερζοπούλου Ε. Α. Ελευθερία Ακριβοπούλου Ε. Κ. Ευρυδίκη Κεφαλίδου Ε. Σ. Ευαγγελία Στεφανή Η. Ζ. Ηλέκτρα Ζωγράφου Κ. Τ. Κατερίνα Τζαναβάρη Κ. Χ. Καλλιόπη Χατζηνικολάου Ο. Π. Ουρανία Πάλλη Π. Α.-Β. Πολυξένη Αδάμ-Βελένη Authors of entries A. K. Angeliki Koukouvou D. I. Despina Ignatiadou D. T. Domna Terzopoulou E. A. Eleftheria Akrivopoulou E. K. Eurydice Kefalidou E. S. Evangelia Stefani E. Z. Electra Zographou K. T. Katerina Tzanavari K. Ch. Kalliope Chatzinikolaou O. P. Ourania Palli P. A.-V. Polyxeni Adam-Veleni

4 Συντελεστές Έκθεσης Συντελεστές Έκθεσης ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Ευαγγελία Στεφανή, προϊσταμένη Τμήματος Μουσειογραφικών Μελετών και Καλλιτεχνικού Σχεδιασμού Εκθέσεων ΑΜΘ Ελευθερία Ακριβοπούλου, αρχαιολόγος-μουσειολόγος ΑΜΘ Αγγελική Κουκουβού, αρχαιολόγος ΑΜΘ Ουρανία Πάλλη, αρχαιολόγος ΑΜΘ ΕΙΔΙΚΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Alexandre Farnoux, διευθυντής της Γαλλικής Σχολής Αθηνών Andrew Shapland, επιμελητής Τμήματος Ελληνικών & Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Βρετανικού Μουσείου Βασίλειος Νικόλτσιος, διευθυντής Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα ΜΟΥΣΕΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Γιώργος Τσεκμές, αρχιτέκτων μηχανικός ΑΜΘ Μαρία Λουκμά, αρχιτέκτων μηχανικός ΑΜΘ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ Ανδρονίκη Καπιζιώνη, προϊσταμένη Τμήματος Συντήρησης ΑΜΘ Σοφία Αθανασιάδου, συντηρήτρια ΑΜΘ Δημήτρης Καρολίδης, συντηρητής ΑΜΘ Βασιλική Μιχαλοπούλου, συντηρήτρια ΑΜΘ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Χρήστος Γκατζόλης, προϊστάμενος Τμήματος Δημοσίων Σχέσεων, Τεκμηρίωσης και Δημοσιευμάτων ΑΜΘ Αγνή Αποστολίδου, αρχαιολόγος-μουσειολόγος ΑΜΘ Διοικητική και Οικονομική Υποστήριξη Άννα Μπακρατσά, προϊσταμένη Τμήματος Διοικητικής και Οικονομικής Υποστήριξης ΑΜΘ Βάγια Βαγδατσόγλου, λογίστρια ΑΜΘ Έφη Ιωαννίδου, διοικητικός ΑΜΘ Θωμάς Λιόλιος, λογιστής ΑΜΘ Αθηνά Παπαδημητροπούλου, διοικητικός ΑΜΘ Βάσω Τσιταγιάννη, διοικητικός ΑΜΘ ΚΑΤΑΛΟΓΟΓΡΑΦΗΣΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ Ελπίδα Μαυροβίτου, σχεδιάστρια-εργοδηγός ΑΜΘ Υποστήριξη πληροφοριακών συστημάτων Αβραάμ Παναγιωτίδης, υπεύθυνος μηχανογράφησης & προγραμματιστής εφαρμογών διαδικτύου ΑΜΘ ΤΕΧΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Στέλιος Καραμπίκας, αρχιτεχνίτης ΑΜΘ Χρήστος Πλιάκος, τεχνίτης ΑΜΘ Γιώργος Καραμπίκας, τεχνίτης ΑΜΘ Θέμης Καραμπίκας, τεχνίτης ΑΜΘ Στέφανος Αποστολίδης, ηλεκτρολόγος ΑΜΘ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΒΑΣΕΩΝ ΓΛΥΠΤΩΝ Ιωάννα Παπουτσή, μαρμαροτεχνίτρια ΑΜΘ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΦΙΓΟΥΡΕΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ 1:72 ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ-ΕΚΤΕΛΕΣΗ Γιώργος Παπαζαφειρίου, αρχαιολόγος ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΣΗ Ορέστης Κουράκης, φωτογράφος ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Θεόδωρος Παπακώστας, αρχαιολόγος ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Idcreative Λευτέρης Κοντογιάννης ΕΚΤΥΠΩΣΕΙΣ Resolution Κώστας Λιόλιος ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ & ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ Συλλογή Βασίλειου Νικόλτσιου Συλλογή Alexandre Farnoux Πινακοθήκη Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών Imperial War Museum Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης Ιστορικό Αρχείο ΑΜΘ-ΙΣΤ ΕΠΚΑ Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία Γαλλική Σχολή Αθηνών Αρχείο Χάρη Γιακουμή-Éditions Kallimages Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Αρχείο Δημήτρη Μαυρίδη Νομισματικό Μουσείο ΧΟΡΗΓΙΑ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ - PAINTINGS INSURANCE SPONSOR ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ - COMMUNICATION SPONSORS

5 Exhibition contributors Exhibition contributors COORDINATION-DIRECTION Polyxeni Adam-Veleni, Director of the A.M.Th. MUSEOLOGICAL DESIGN Evangelia Stefani, Head of the Department of Museographic Studies and Artistic Direction of Exhibitions A.M.Th. Eleftheria Akrivopoulou, archaeologistmuseologist A.M.Th. Angeliki Koukouvou, archaeologist A.M.Th. Ourania Palli, archaeologist A.M.Th. SPECIAL SCIENTIFIC COLLABORATIONS Alexandre Farnoux, Director of the French School at Athens Andrew Shapland, Greek Bronze Age Curator, Department of Greece and Rome, British Museum Vassileios Nikoltsios, Director of the Foundation of the Museum of Macedonian Struggle MUSEOGRAPHIC DESIGN Giorgos Tsekmes, architect A.M.Th. Maria Loukma, architect A.M.Th. CONSERVATION Androniki Kapizioni, Head of the Conservation Department A.M.Th. Sofia Athanasiadou, conservator A.M.Th. Dimitris Karolidis, conservator A.M.Th. Vassiliki Michalopoulou, conservator A.M.Th. PUBLIC RELATIONS Christos Gatzolis, Head of the Public Relations, Documentation and Publications Department A.M.Th. Agni Apostolidou, archaeologist-museologist A.M.Th. administrative and financial support Anna Bakratsa, Head of the Administrative and Financial Support Department A.M.Th. Efi Ioannidou, administration staff A.M.Th. Thomas Liolios, accountant A.M.Th. Athena Papadimitropoulou, administration staff A.M.Th. Vasso Tsitagianni, administration staff A.M.Th. Vagia Vagdatsoglou, accountant A.M.Th. ARTEFACTS CATALOGUING Elpida Mavrovitou, illustrator A.M.Th. information systems support Avraam Panagiotidis, Computing and web developer A.M.Th. TECHNICAL SUPPORT Stelios Karambikas, foreman A.M.Th. Christos Pliakos, technician A.M.Th. Giorgos Karambikas, technician A.M.Th. Themis Karambikas, technician A.M.Th. Stephanos Apostolidis, electrician, A.M.Th. SCULPTURE BASE CONSTRUCTION Ioanna Papoutsi, marble craftsperson A.M.Th. MILITARY FIGURES ON A SCALE 1:72 DOCUMENTATION-IMPLEMENTATION Giorgos Papazafeiriou, archaeologist PHOTOGRAPHS Orestis Kourakis, photographer TRANSLATIONS Theodore Papakostas, archaeologist GRAPHIC DESIGN Id Creative, Lefteris Kontogiannis PRINTS Resolution, Kostas Liolios ARCHIVES & COLLECTION ARTEFACTS Vassileios Nikoltsios Collection Alexander Farnoux Collection Gallery of the Society of Macedonian Studies Imperial War Museum Thessaloniki History Centre Historical Archive of A.M.Th.-16 th E.P.C.A. Archaeological Society at Athens French School at Athens Charis Giakoumis Archive- Éditions Kallimages Museum of Macedonian Struggle Dimitris Mavridis Archive Numismatic Museum Τα ιστορικά επίκαιρα που προβάλλονται στο πλαίσιο της έκθεσης παραχωρήθηκαν ευγενικά από τους Φώτο Λαμπρινό και Λέοντα Λοΐσιο, σκηνοθέτες του ντοκιμαντέρ Πανόραμα του Αιώνα, ΕΡΤ. Προσαρμογή-μοντάζ: Ορέστης Κουράκης The historical videos shown in the exhibition were kindly provided by Fotos Lambrinos and Leontas Loisios, directors of the documentary Panorama of the Century, ERΤ. Adjustment-montage: Orestis Kourakis

6 Περιεχόμενα Contents Foreword Maria Andreadaki-Vlazaki, Director General of Antiquities & Cultural Heritage 8 Χαιρετισμός Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων & Πολιτιστικής Κληρονομιάς 9 Προλεγόμενα Πολυξένη Αδάμ-Βελένη 13 Preface Polyxeni Adam-Veleni 15 «Αρχαιολογία στα μετόπισθεν». Aρχαιότητα και εθνική ιδεολογία ή πώς η συλλογική μνήμη συναντά τις προσωπικές αναμνήσεις στο μουσείο Ευαγγελία Στεφανή 18 Archaeology behind battle lines. Antiquity and national ideology or how collective memory meets personal recollections at the museum Evangelia Stefani 26 Η μουσειογραφική μελέτη Γιώργος Τσεκμές & Μαρία Λουκμά 34 Museographic study Giorgos Tsekmes & Maria Loukma 37 Η Θεσσαλονίκη κατά την κρίσιμη δεκαετία 1912-1922 Βασίλειος Δημητριάδης 40 Thessaloniki in the crucial decade of 1912-1922 Vassileios Dimitriadis 44 Θεσσαλονίκη 1912: Οι αρχαιότητες στην πρώτη γραμμή Πολυξένη Αδάμ-Βελένη 48 Thessaloniki 1912: Antiquities in the front line Polyxeni Adam-Veleni 52 Ἐν τῷ μέσῳ τῶν κρότων τοῦ τηλεβόλου ἂρχεται τὸ ἔργον τῆς εἰρήνης: Η μέριμνα του ελληνικού κράτους για τις μακεδονικές αρχαιότητες και η δράση του Γεώργιου Π. Οικονόμου (1912-1917) Ελευθερία Ακριβοπούλου 56 Amidst the blasts of cannon, commences the work of peace: The Greek State s concern on Macedonian antiquities and the actions of Georgios P. Oikonomos (1912-1917) Eleftheria Akrivopoulou 61 Η Θεσσαλονίκη στη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου Βασίλης Κολώνας 64 Thessaloniki during the First World War Vassilis Colonas 70 Η συλλογή της British Salonica Force (Βρετανική Δύναμη Θεσσαλονίκης) στο Βρετανικό Μουσείο Andrew Shapland 74 The British Salonika Force collection at the British Museum Andrew Shapland 78 Η Στρατιά της Ανατολής και η Αρχαιολογία Alexandre Farnoux 82 Archaeology and the Armée d Orient Alexandre Farnoux 86 Καραμπουρνάκι Θεσσαλονίκης Ευρυδίκη Κεφαλίδου 90 Karabournaki of Thessaloniki Eurydice Kefalidou 94

7 Η Τούμπα της Θεσσαλονίκης Ουρανία Πάλλη 98 Toumba of Thessaloniki Ourania Palli 101 Το Σαραπιείο. Ένα ιερό των Αιγυπτίων θεών αναδύεται μέσα από τις στάχτες της πόλης Αγγελική Κουκουβού 104 The Sarapieion. A sanctuary of Egyptian gods rises from the city s ashes Angeliki Koukouvou 108 Ανασκαφή Τσαουσίτσας Δέσποινα Ιγνατιάδου 112 Chauchitsa Excavations Despina Ignatiadou 115 Η ιστορική συλλογή μου Βασίλειος Νικόλτσιος 118 My historical collection Vassileios Nikoltsios 118 Ο ζωγράφος Emile Gerlach στη Θεσσαλονίκη Γιάννης Τσούτσας 120 The painter Emile Gerlach in Thessaloniki Giannis Tsoutsas 122 Κατάλογος αντικειμένων - Catalogue of exhibits 125 Περισυλλογές - Παραδόσεις - Κατασχέσεις (1912-1922) Recovered - Handed-in - Confiscated antiquities (1912-1922) 126 Ανασκαφή Γ. Π. Οικονόμου, 1913 G. P. Oikonomos excavations, 1913 140 Περισυλλογές - Έρευνες των βρετανικών και γαλλικών στρατιωτικών δυνάμεων Antiquities recovered and researched by British and French military forces 148 Αίνεια Aineia 174 Τούμπα Θεσσαλονίκης Toumba of Thessaloniki 178 Ιερό Αιγυπτίων θεών (Σαραπιείο) Sanctuary of Egyptian gods (Sarapieion) 195 Ραιδεστός Ανατολικής Θράκης Raidestos of Eastern Thrace 203 Βραχυγραφίες όρων και λέξεων Abbreviations of terms and words 206 Βιβλιογραφία - Συντομογραφίες Bibliography - Abbreviations 207