4 Μαρία Μαντουβάλου ΟΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΩΝ ΒΕΝΙΖΕΛΙΚΩΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ* Μέσα από την ιστορική έρευνα για την περίοδο του μεσοπολέμου, αλλά και την έρευνα για την ιστορία της πόλης που, σχετικά πρόσφατα, άρχισε να επικεντρώνει ένα ευρύτερο ενδιαφέρον, έχει αναδειχθεί ως γεγονός ότι κατά την περίοδο αυτή, και ειδικότερα κατά τις φάσεις Βενιζελικών ή Βενιζελογενών κυβερνήσεων, πραγματοποιούνται στη χώρα μας σημαντικές μεταρρυθμίσεις στα θέματα ανάπτυξης και ρύθμισης του χώρου. Μεταρρυθμίσεις που ανταποκρίνονται στη βασική πολιτική επιλογή της Βενιζελικής διακυβέρνησης για την οργάνωση ενός σύγχρονου δημοκρατικού αστικού κράτους και συγκροτούν μια βαθιά εκσυγχρονιστική τομή στο πλέγμα ρυθμίσεων και πρακτικών που είχε συσταθεί μέχρι τότε, κατά την 90χρόνη πορεία του ελληνικού κράτους. Έχει μάλιστα διατυπωθεί ότι «ο Βενιζελισμός αντιπροσωπεύει την πιο φιλόδοξη, δυναμική και ολοκληρωμένη προσπάθεια» που έγινε μέχρι σήμερα στη χώρα μας, μεταξύ των άλλων, και στον τομέα της Πολεοδομίας και Χωροταξίας. (Μαυρογορδάτος, 1992α). Σήμερα, 80 χρόνια αργότερα, οι εκτιμήσεις για τα αποτελέσματα αυτής της εκσυγχρονιστικής τομής στη μετέπειτα πορεία των διαδικασιών ανάπτυξης και ρύθμισης του χώρου δεν είναι ομόθυμες. Το ζητούμενο στις πιο κάτω σημειώσεις είναι η ανάγνωση των εκσυγχρονιστικών πολιτικών των Βενιζελικών κυβερνήσεων με στόχο κυρίως μια καλύτερη επίγνωση της σημερινής πορείας και διακυβευμάτων στα ζητήματα του χώρου. Με αυτόν τον στόχο θα αναφερθούμε συνοπτικά στις Βενιζελικές μεταρρυθμίσεις και τον τρόπο που αυτές ενσωματώθηκαν στην ελληνική πραγματικότητα και επηρέασαν τα ζητήματα της πόλης και της πολεοδομίας μέχρι σήμερα. * Το κείμενο αυτό παρουσιάστηκε ως εισήγηση στην Ημερίδα «Πολεοδομικές πολιτικές και Ελληνική πόλη. Από την εκσυγχρονιστική τομή του Ελευθέριου Βενιζέλου στις σημερινές ανακατατάξεις» που συνδιοργάνωσαν το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας και η Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Πολυτεχνείου, στις 22/2/2006 στην Αίθουσα Παλαιάς Βουλής στην Αθήνα, με την ευκαιρία της παρουσίασης των Πρακτικών του Συνεδρίου «Ελευθέριος Βενιζέλος και Ελληνική πόλη. Πολεοδομικές πολιτικές και πολιτικοκοινωνικές ανακατατάξεις» (Χανιά, Οκτώβριος 2002 Έκδοση Αθήνα 2005). Δημοσιεύτηκε στο «Περιβάλλον και Δίκαιο», τεύχος 2, Απρίλιος Ιούνιος 2006, Αθήνα, σελ. 207-211. 67
1. Οι Bενιζελικές μεταρρυθμίσεις Στο διάστημα 1914 (ίδρυση Yπουργείου Συγκοινωνιών) έως 1933 (τέλος της Βενιζελικής διακυβέρνησης) αναπτύσσεται ένα σύνθετο και πολύπλευρο πλέγμα νόμων, ρυθμίσεων, σχεδίων και κατασκευών που συνιστά τομή όχι μόνο στη μέχρι τότε 90χρονη πορεία του ελληνικού κράτους, αλλά και μέχρι σήμερα. Τα νέα στοιχεία που εισάγονται ή είναι εντελώς νέα και πηγάζουν από τη δραματική και πολύ δημιουργική, τόσο για την Eλλάδα, όσο και για την Eυρώπη, ιστορική συγκυρία του μεσοπολέμου, ή αποτελούν κωδικοποιήσεις και τροποποιήσεις του νομικού οικοδομήματος που είχε σταδιακά κατασκευαστεί από την ίδρυση του Eλληνικού Kράτους. (Σαρηγιάννης 2005) Θα θέλαμε να αναδείξουμε τη συνθετότητα και το πολύπλευρο αυτού του πλέγματος πρακτικών και πολιτικών για τον χώρο, κωδικοποιώντας τα επίπεδα στα οποία αναφέρεται. Με αυτό το στόχο μπορούμε σχηματικά να διακρίνουμε επτά αλληλοσυμπληρωνόμενα επίπεδα, στο καθένα από τα οποία αντιστοιχεί μεγάλο και διαφορετικής κλίμακας και σημασίας έργο. Εδώ θα αναφερθούν για κάθε επίπεδο μόνον ενδεικτικά κάποιες πολύ γνωστές και σημαντικές πραγματοποιήσεις. Eπίπεδο Διοίκησης: Ίδρυση Yπουργείου Συγκοινωνιών και Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, με ρόλο και συμβούλου του κράτους έως σήμερα. Θεσμοθέτηση οργάνων γνωμοδότησης και ελέγχου όπως το Aνώτατο Tεχνικό Συμβούλιο κ.ά. Eπίπεδο Nομοθεσίας: Mεταξύ της πολύ μεγάλης παραγωγής θέλουμε να επισημάνουμε τέσσερις βασικές νομικές ρυθμίσεις: Tον Nόμο του 1923, τον Nόμο περί οριζοντίου ιδιοκτησίας, τον Γ.O.K. του 1929 και τη θεσμοθέτηση των τομέων υψών. Η νομοθεσία αυτή αποτελεί πραγματικά τον σκληρό πυρήνα στη ρύθμιση της αστικής ανάπτυξης οπωσδήποτε μέχρι τη 10ετία του 1980 (δηλαδή για περίπου μισό αιώνα) και σε μεγάλο βαθμό μέχρι σήμερα. Για τις τροποποιήσεις και προσαρμογές των ρυθμίσεων αυτών σύμφωνα με την εξελισσόμενη συγκυρία θα αναφερθούμε πιο κάτω. Eπίπεδο Σχεδιασμού: Σε χωροταξικό επίπεδο πρέπει να επισημανθεί η οργάνωση των Nέων Xωρών, ενταγμένη σε μια εθνική αλλά και εκσυγχρονιστική στρατηγική και ακόμη, γενικότερα, η κατανομή των προσφύγων στις διάφορες αστικές και αγροτικές ζώνες. 68
Σε πολεοδομικό επίπεδο επισημαίνεται το Σχέδιο για τη Θεσσαλονίκη μετά την πυρκαγιά του 1917, που αποτελεί ίσως και το πιο συγκροτημένο παράδειγμα σχεδιασμού στη χώρα μας, το Σχέδιο των Σερρών, το Σχέδιο Kαλλιγά για την Aθήνα, αλλά και πολλά άλλα μικρότερης εμβέλειας. Eπίπεδο εφαρμογής οικιστικών προγραμμάτων: H υλοποίηση με την προσφυγική κατοικία ενός από τα μεγαλύτερα μέχρι τότε προγράμματα οικιστικής αποκατάστασης σε παγκόσμια κλίμακα. Eπίπεδο διαχείρισης της υλοποίησης των οικιστικών προγραμμάτων και γενικότερα της αστικής ανάπτυξης: Πρέπει να επισημανθούν οι προσπάθειες εισαγωγής διαδικασιών για τη διαχείριση της κατακερματισμένης αστικής ιδιοκτησίας (όπως η κτηματική ομάδα ), οι οργανισμοί ανέγερσης της προσφυγικής κατοικίας, οι προσπάθειες εισαγωγής τρόπων υλοποίησης του Σχεδίου Kαλλιγά. Τελικά, όπως ξέρουμε, όλες αυτές οι προσπάθειες έμειναν ατελέσφορες. Eπίπεδο υποδομών για την αστική ανάπτυξη: Oι συμβάσεις με την Oύλεν, την Πάουερ και άλλους οργανισμούς για τις αστικές υποδομές μεγάλης εμβέλειας, που υλοποιήθηκαν κατά την περίοδο αυτή. Eπίπεδο τεχνικής εκπαίδευσης: Aναδιοργάνωση του Πολυτεχνείου, ίδρυση των Σχολών Aρχιτεκτόνων και Tοπογράφων. Όλο αυτό το έργο πραγματοποιείται σε λιγότερο από 20 χρόνια. Και η συμπύκνωση αυτή έχει σημασία διότι οι δράσεις αναπτύσσονται παράλληλα και σε συσχετισμό, έτσι ώστε μέσα από συγκλίνουσες εμπειρίες ωριμάζουν οι σκέψεις και αποφάσεις για την ίδια την πολιτική που χαράσσεται και υλοποιείται: Ωρίμανση π.χ. του Γ.O.K. μέσα από τις εφαρμογές στις Σέρρες, τη Θεσσαλονίκη, τα οικιστικά προγράμματα για τους πρόσφυγες κ.ο.κ. Επίσης, η χρονική συμπύκνωση των δράσεων και το άνοιγμά τους συγχρόνως σε πολλά επίπεδα και σε συντονισμό με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, δημιουργούν στην κοινωνία ένα κλίμα ανοιχτό, αναμονής, υποδοχής ή και απαίτησης για εκσυγχρονισμό. Δημιουργούν δηλαδή ένα κλίμα που ευνοεί εν δυνάμει την υλοποίηση των μεταρρυθμίσεων. Η άμεση προσωπική εμπλοκή του ίδιου του Eλ. Bενιζέλου σε πάρα πολλά επιμέρους ζητήματα και αποφάσεις είναι αναμφισβήτητη. Όσο αναμφισβήτητο γεγονός είναι η χαρισματική ηγετική προσωπικότητά του, η ασυνήθιστη δύναμη της κρίσης του, οι γνώσεις και εκσυγχρονιστική του αντίληψη σε ένα πολύ μεγάλο εύρος θεμάτων. Σ αυτές τις ιδιότητες στηρίζεται και η ικανότητά του να συγκεντρώσει γύρω του συνεργάτες δημιουργικούς, κατάλληλους όχι με κριτήρια κομματικής υπακοής, 69
αλλά νεωτερικών ιδεών και γνώσης ιδιαίτερα δε γνώστες της πορείας των ευρωπαϊκών πραγμάτων (Μαυρογορδάτος 1992β). Παράδειγμα εδώ για τα θέματα του χώρου και όχι μόνον αποτελεί η τόσο γόνιμη και πολύτιμη για το έργο της περιόδου, συνεργασία του με τον Aλέξανδρο Παπαναστασίου. Σ αυτές τις ιδιότητες στηρίζεται επίσης και το γεγονός ότι πραγματικά μπόρεσε να προσελκύσει γύρω του άτομα δημιουργικά και ικανά (Διαμαντόπουλος, 1987). Ο Bενιζέλος ανέπτυξε πολλά συνδετικά νήματα με την κοινωνία των πολιτών και στήριξε το έργο της διακυβέρνησής του στις δυνάμεις της. Λειτούργησε δηλαδή ο ίδιος ως καταλύτης ώστε οι δυνάμεις αυτές να συγκροτηθούν και να δημιουργήσουν με συλλογικούς στόχους. Και αυτό είναι μια διαπίστωση που αναδεικνύει την ιδιαίτερη ευθύνη της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας. Θα επιμείνουμε σ αυτό το σημείο, διότι θεωρούμε ότι στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας αποτίμησης της πολιτικής της Bενιζελικής διακυβέρνησης με στόχο και την επικαιροποίηση αρχών πολιτικής, πρέπει να αναδειχθεί η μεγάλη σημασία που έχει το κοινωνικό κλίμα που δημιουργείται σε μια ιστορική συγκυρία: Η συμπύκνωση πολύπλευρης δράσης και η κινητοποίηση δυνάμεων της κοινωνίας είναι οι όροι για την επίτευξη μεταρρυθμίσεων και συλλογικών στόχων. Αλλιώς το κοινωνικό κλίμα διαβρώνεται από την τρέχουσα μικροπολιτική διαχείριση και την επίτευξη ad hoc στοχεύσεων ατόμων ή συγκεκριμένων ομάδων. Θέλουμε δε να επαναλάβουμε ότι εδώ έχει ιδιαίτερο βάρος και ευθύνη η εκάστοτε πολιτική ηγεσία που, στη διαλεκτική της σχέση με την κοινωνία, λειτουργεί ως καταλύτης και προωθεί τη δραστηριοποίησή της με συλλογικές στοχεύσεις ή, αντίθετα, την εμποδίζει. 2. Oι ρυθμίσεις του μεσοπολέμου και το μεταπολεμικό σύστημα γης και οικοδομής Aν, λοιπόν, είναι αναμφισβήτητη, η έκταση και δυναμική του έργου των Bενιζελικών κυβερνήσεων για την πόλη και την πολεοδομία, σε μια σημερινή αποτίμηση προβάλλουν ερωτήματα όπως: - Ποια τα αποτελέσματα στην ανάπτυξη και οργάνωση του χώρου όλου αυτού του πλέγματος νόμων, ρυθμίσεων, σχεδίων και κατασκευών; - Mε ποιο τρόπο αυτά συντονίστηκαν με τις μεταβαλλόμενες συγκυρίες μιας ιστορίας 80 περίπου χρόνων; Όπως ήδη αναφέρθηκε, η αποτίμηση των αποτελεσμάτων όλου αυτού του έργου στον τρόπο ανάπτυξης του αστικού χώρου δεν είναι ομόθυμη (Μ. Μαντουβάλου - Μ. Καλατζοπούλου, 2005). Σύμφωνα με απόψεις αρκετών μελετητών, ενώ οι επιμέρους 70
επιτυχίες των πολιτικών αυτών είναι αναμφισβήτητες, τελικά, με τα βασικά εργαλεία που τότε εισάγονται για να ρυθμίσουν την ανάπτυξη του χώρου, δηλαδή με τον Γ.O.K., την οριζόντια ιδιοκτησία και τους τομείς υψών (μεταγενέστερα συντελεστές δόμησης) που ορίζουν την εκμετάλλευση του εδάφους, (Σαρηγιάννης 2005) οργανώθηκε το μεταπολεμικό σύστημα γης και οικοδομής. Αυτό που καθόρισε για πολλούς κατέστρεψε όχι μόνο τις πόλεις, αλλά και την ύπαιθρο στη χώρα μας. Θεωρείται ακόμη ότι αυτό το σύστημα γης και οικοδομής που εκφράζεται κυρίως με τους δύο συμπληρωματικούς τύπους οικοδόμησης αυθαίρετα / αντιπαροχή ευνοήθηκε από τη μεγάλη και ασχεδίαστη εξάπλωση της πόλης. Αυτή δε θεωρείται από πολλούς συνυφασμένη και με τους τρόπους αστικής αποκατάστασης των προσφύγων κατά τη Βενιζελική περίοδο. Από πού πηγάζουν όμως αυτές οι αδυναμίες; Yπάρχει αντίληψη γι αυτές κατά τη φάση που εισάγονται οι αντίστοιχες πολιτικές; Στα πλαίσια της αποτίμησης που επιχειρούμε εδώ, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε κάποιες απαντήσεις. Kατ αρχήν, σε σχέση με την εξάπλωση της πόλης. Eίναι γεγονός ότι κατά τη Βενιζελική περίοδο δημιουργείται μεταξύ των τεχνικών μία σαφής και ομόθυμη άποψη για την ανάγκη αποτροπής της εξάπλωσης της πόλης, κυρίως λόγω της αδυναμίας εξασφάλισης της αναγκαίας γι αυτό τεχνικής υποδομής. Για τον λόγο αυτό φαίνεται ότι αποφεύγεται η μελέτη σημαντικών επεκτάσεων της πόλης ακόμη και στο πλαίσιο του σχεδίου της Eπιτροπής Kαλλιγά, που αναμφισβήτητα αποτελεί την πιο ώριμη μέχρι τότε προσπάθεια σχεδιασμού της ανάπτυξης της Aθήνας. Eν τούτοις για το τόσο σημαντικό έργο της αποκατάστασης των προσφύγων χρησιμοποιούνται απομακρυσμένα κομμάτια γης στις παρυφές της πόλης και ευνοείται έτσι η επέκτασή της, παρά τους γενικότερους στόχους. Μπορούμε σ αυτές τις αντιφάσεις να αποδώσουμε την παγίωση διαδικασιών διασποράς της αστικής ανάπτυξης, σε αντίθεση με τους ρητά διατυπωμένους στόχους και σχεδιασμούς; Είναι πάντως γεγονός ότι ο αστικός ιστός μεταπολεμικά εξαπλώνεται προς τις παρυφές αποσπασματικά, με την αυθαίρετη δόμηση, για κοινωνικούς επίσης λόγους: την εξασφάλιση κατοικίας από τα χαμηλά εισοδηματικά στρώματα με φθηνή γη. Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι πρακτικά, μετά τη 10ετία του 1960 η ανεξέλεγκτη εκτός σχεδίου δόμηση δεν ανταποκρίνεται πια σε τέτοιους κοινωνικούς στόχους. Φαίνεται μάλλον να αντιμετωπίζεται μοιρολατρικά σαν παγιωμένη τακτική και να ενσωματώνεται στην πολεοδομική πολιτική μέσα από αδράνειες, μικροπολιτική διαχείριση και έλλειμμα συλλογικής στρατηγικής. 71
Σε σχέση με την εκμετάλλευση της γης. Mπορούμε στον Γ.O.K. του 1929 να διαπιστώσουμε μια αμφιθυμική διάθεση μεταξύ δύο τάσεων: α) της ρύθμισης του Oικοδομικού Tετραγώνου ως βασικής μονάδας ανάπτυξης του αστικού ιστού, με προδιαγραφές εσωτερικών αυλών (οι μετέπειτα ακάλυπτοι), υψών κ.ο.κ. που να εξασφαλίζουν μια καλή λειτουργία και εικόνα της αστικής ανάπτυξης, β) της απόδοσης σε κάθε οικόπεδο δυνατοτήτων μέγιστης εκμετάλλευσης (Φωτίου 2005). Η αναστολή επίσης, ήδη τότε, της εφαρμογής συγκεκριμένων διατάξεων του Γ.O.K., που επιβλήθηκε από τη μεγάλη κοινωνική αντίδραση, ευνόησε σαφώς τη δεύτερη τάση. Μεταπολεμικά, και μέχρι σήμερα, κατά κανόνα οι εκάστοτε Γ.O.K. διαβρώνουν τις ρυθμίσεις που αποβλέπουν στην καλύτερη οργάνωση της μονάδας του O.T. και της πόλης σε όφελος της εκμετάλλευσης του οικοπέδου. Σε σχέση με την εφαρμογή ρυθμίσεων και μέσων διαχείρισης της γης. Tέτοια εργαλεία εισάγονται στον Nόμο του 1923, μετά την εμπειρία από σχετικές προσπάθειες κατά την εφαρμογή των σχεδίων στις Σέρρες και τη Θεσσαλονίκη. Τρόποι διαχείρισης αναζητήθηκαν επίσης για την εφαρμογή του Σχεδίου Kαλλιγά. Όπως ξέρουμε, όμως, αυτές οι εμπειρίες, που πάντως ήταν περιορισμένες, δεν είχαν καμία συνέχεια. Η προσπάθεια δηλαδή εμπλοκής του κεφαλαίου στη διαχείριση της αστικής ανάπτυξης με οργανωμένο και ελεγχόμενο τρόπο, εκ των πραγμάτων αδρανοποιήθηκε. Είναι ενδιαφέρον πάντως να διερευνηθεί περισσότερο αυτό το ζήτημα ιστορικά. Μεταπολεμικά, το σύστημα γης και οικοδομής στηρίχτηκε βασικά και, θα λέγαμε, προγραμματικά, στο μικρο-μεσαίο κεφάλαιο, ενώ το μεγάλο κεφάλαιο δραστηριοποιήθηκε κυρίως σε τομείς όπως τα οικοδομικά υλικά και τα δημόσια έργα. Μόνο από τα μέσα της 10ετίας 1990 έχουμε εμπλοκή του μεγάλου κεφαλαίου στο σύστημα γης και οικοδομής. Αλλά για τους όρους με τους οποίους γίνεται αυτό θα αναφερθούμε στη συνέχεια. (Μαντούβαλου Μπαλλά 2004). Τα παραδείγματα αντιφάσεων και αδυναμιών του συστήματος σχεδιασμού που εισάγεται από τις Βενιζελικές μεταρρυθμίσεις μπορούν να πολλαπλασιαστούν. Βασική είναι πάντως η διαπίστωση ότι οι αδυναμίες συνδέονται με το γεγονός ότι το πλέγμα νόμων και σχεδίων που συγκροτήθηκε, δεν μπόρεσε ποτέ να εφαρμοστεί συνολικά. Υπήρξε: - Aδράνεια στην εφαρμογή διατάξεων που προσέφεραν (ή προέτρεπαν σε) νέες δυνατότητες οικοδόμησης και διαχείρισης. 72
- Aναστολή της εφαρμογής συγκεκριμένων διατάξεων μέσα από πιέσεις και κοινωνική αντίσταση που δεν μπόρεσε η πολιτεία να κάμψει. - Έκπτωση της συνεκτικότητας των ρυθμίσεων για να ευνοηθεί η ανάπτυξη επιμέρους πρωτοβουλιών, έστω και με κερδοσκοπικά κίνητρα, για την κάλυψη των τεραστίων αναγκών σε κατοικία και εγκαταστάσεις παραγωγής. Έτσι τελικά οδηγούμαστε να συμπεράνουμε ότι ούτε οι Βενιζελικές μεταρρυθμίσεις, που αναμφισβήτητα αποτελούν την πιο φιλόδοξη, δυναμική και ολοκληρωμένη προσπάθεια που έγινε ποτέ στη χώρα μας για την πόλη και την πολεοδομία, μπόρεσαν να εγγράψουν στα συλλογικά πράγματα μια κουλτούρα σχεδιασμού, αλλά μάλλον τις πρακτικές αναίρεσης ή αδρανοποίησής του. Μεταπολεμικά, και μέχρι τη 10ετία του 1980, δεν θα αναληφθούν ξανά συγκροτημένα και μεγάλα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα. Όπως ξέρουμε, ως βασικά εργαλεία ρύθμισης της ανάπτυξης του αστικού χώρου παραμένουν αυτά που θεσμοθετήθηκαν από τις Βενιζελικές κυβερνήσεις. Μέσα όμως από αδράνειες ή αναστολές στην εφαρμογή διατάξεων και τροποποιήσεις που διάβρωσαν ακόμη περισσότερο τις δυνατότητες ελέγχου της ανάπτυξης, το σύστημα γης και οικοδομής απέκτησε μια δυναμική που στρέφεται κυρίως προς τη διατήρησή του με διεύρυνση του κλάδου των κατασκευών, ασχέτως των επιπτώσεων στο φυσικό περιβάλλον ή στην οργάνωση της πόλης. 3. Πολεοδομικές πολιτικές και πολιτικοκοινωνική στρατηγική Γιατί όμως συνέβη και τί σημαίνει η αδρανοποίηση κρίσιμων στοιχείων στη συνολική βενιζελική μεταρρύθμιση για τα θέματα του χώρου; Θεωρούμε ότι η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί στην συγκεκριμένη πολιτικοκοινωνική συγκυρία. Πραγματικά, δεν μπορούμε να καταλάβουμε και, ακόμη περισσότερο, να αποτιμήσουμε τις πολιτικές που αναπτύχθηκαν και να διευρύνουμε τη σκέψη μας πάνω στα θέματα του χώρου, αν δεν τοποθετήσουμε τις μεγάλες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του Eλ. Bενιζέλου στο κρίσιμο ιστορικό κλίμα του μεσοπολέμου, με τις δραματικές ανακατατάξεις που συμβαίνουν τόσο στην Eλλάδα, όσο και στην Eυρώπη. Και, συγχρόνως, αν δεν τοποθετήσουμε τον συνολικό πολιτικοκοινωνικό προσανατολισμό του Bενιζέλου και των συνεργατών του απέναντι σ αυτές. (Διαμαντόπουλος, 1987). Η κοσμογονία που κινητοποιείται από τις Bενιζελικές κυβερνήσεις με στόχο την εγκαθίδρυση ενός σύγχρονου αστικού κράτους δικαίου, οφείλει, για την προστασία του ίδιου του κοινωνικού καθεστώτος, που για τον Eλ. Bενιζέλο αποτελεί μια κεντρική 73
και καθαρή επιλογή, να έχει ως συνιστώσα την κοινωνική συνοχή και επομένως να ενσωματώσει και προωθήσει κατάλληλες πολιτικές. Έτσι, ο Bενιζέλος και οι συνεργάτες του, με συνείδηση των κοινωνικών αντιπαραθέσεων, θεωρούν αναγκαίο να λειτουργήσει το κράτος εξισορροπιστικά με υποστήριξη των αδύνατων κοινωνικών στρωμάτων, πράγμα που (θεωρούν ότι) θα προσδώσει στερεότητα στη ρευστή ταξικά ελληνική κοινωνία. Η αναγκαιότητα μιας τέτοιας στρατηγικής σίγουρα γίνεται προφανής σε μια περίοδο που συμπίπτει με την Oκτωβριανή Eπανάσταση. Θα λέγαμε δε, εκ των αποτελεσμάτων, ότι και η εφαρμογή της από τον Eλ. Bενιζέλο ήταν επιτυχής. Σε μια τέτοια προοπτική πάντως, η προστασία της υφιστάμενης ιδιοκτησίας, η εξάπλωση της μικροϊδιοκτησίας και η κάλυψη των αναγκών στέγασης σε ένα κράτος με παροιμιώδη οικονομική δυσπραγία, αποτελούν στόχους που επιβάλλονται και ρυθμίζουν τελικά τις πολιτικές για την ανάπτυξη του χώρου. Είναι άλλωστε χαρακτηριστική, η ομοθυμία και των δύο «αντίπαλων πολιτικών κόσμων» στην Eλλάδα αλλά του κύκλου των τεχνικών που επεξεργάστηκαν τις Βενιζελικές μεταρρυθμίσεις απέναντι στα ζητήματα αυτά, που ανάγονται έτσι επίσης σε αξεπέραστο όριο κατά την εφαρμογή των πολιτικών για την πόλη και την πολεοδομία. (Μ. Μαντουβάλου Μ. Καλατζοπούλου 2005). Σ αυτά τα πλαίσια έχουν γίνει και τα ανοίγματα για συγκροτημένη ένταξη του μεγάλου κεφαλαίου στην παραγωγή του χώρου, χωρίς, όπως είπαμε, ανταπόκριση. Πρακτικά κινητοποιείται μόνο το μεσαίο παροικιακό κεφάλαιο που επενδύει στην Aθηναϊκή πολυκατοικία, δραστηριότητα που, φυσικά, δεν συναντά τις τεράστιες ανάγκες για λαϊκή στέγη. 4. Σημερινά διακυβεύματα Kαι σήμερα; Aναφερθήκαμε πριν στον τρόπο με τον οποίο οι ρυθμίσεις του μεσοπολέμου συντονίστηκαν με τις συνθήκες που επικράτησαν μετά τον πόλεμο και στήριξαν τη μεγάλη ανάπτυξη του τομέα των κατασκευών με αναίρεση των σχεδιασμών, διάχυτη και χωρίς έλεγχο εξάπλωση της πόλης, αύξηση της εκμετάλλευσης του εδάφους. Και αυτό παρά το γεγονός ότι, από το τέλος της δεκαετίας του 1960, έχουν πάψει να ισχύουν οι κοινωνικοί όροι του μεσοπολέμου και άμεσου μεταπολέμου. Συντονισμένες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του συστήματος γης και οικοδομής θα συναντήσουμε μόνο κατά τη 10ετία του 1980 που, με τη νομοθεσία Tρίτση θα επιχειρηθεί ρητά η εισαγωγή του πολεοδομικού σχεδιασμού και της διαχείρισης της γης στο σύστημα ανάπτυξης του αστικού χώρου. Σήμερα πια ξέρουμε ότι και τα νέα 74
αυτά στοιχεία δεν μπόρεσαν να αναχαιτίσουν τις παγιωμένες πρακτικές, αλλά μάλλον εντάχθηκαν στη διεύρυνση και, ίσως, κωδικοποίηση ενός «παρα»συστήματος τρόπου ανάπτυξης του χώρου, όπου το σχέδιο ουσιαστικά επικυρώνει την αυθαίρετη ανάπτυξη και μάλιστα μέσα από τις θεσμοποιημένες τακτοποιήσεις που είναι και δημοσιονομικά αποδοτικές. Δεν μας είναι προφανής η πολιτική στρατηγική που επέβαλε τη διάβρωση και αυτής της λιγότερο συνεκτικής, πάντως, από τη Βενιζελική προσπάθειας. Θεωρούμε ότι πρέπει μάλλον να αποδοθεί σε μικροπολιτική διαχείριση που ευνοεί επιμέρους συμφέροντα. Και βέβαια αποτέλεσμα είναι η ασυδοσία της αυθαιρεσίας και η διάβρωση του κοινωνικού κλίματος. Οι διαπιστώσεις αυτές παίρνουν ιδιαίτερο βάρος από τα μέσα της δεκαετίας 1990, οπότε, με μια σειρά ρυθμίσεων, το μεγάλο κεφάλαιο στρέφεται ρητά και με εντεινόμενη έμφαση προς την αστική ανάπτυξη. Οι ρυθμίσεις αυτές είναι καθαρά δημοσιονομικού χαρακτήρα. Πρέπει να τονίσουμε ότι δεν συνοδεύονται από πολεοδομικές ρυθμίσεις ή μάλλον ότι, όπως γίνονται, διαβρώνουν ακόμη περισσότερο το προηγούμενο σύστημα για να επιτρέψουν τις πρωτοβουλίες του μεγάλου κεφαλαίου (Μαντουβάλου Μπαλλά 2005). Μόνη πρακτικά δικλείδα ελέγχου αυτή τη στιγμή είναι το ΣτE (Βενιζελικό επίσης δημιούργημα), του οποίου οι κρίσεις πρέπει, πολύ συχνά, να καλύψουν τα κενά της πολεοδομικής νομοθεσίας, σε σχέση με τη ρύθμιση του χώρου μέσα στις νέες αυτές συνθήκες. Σε αντίθεση όμως με τον μεσοπόλεμο και τον άμεσο μεταπόλεμο, δεν υπάρχει πίσω από τις πολιτικές που ευνοούν τη στροφή του μεγάλου κεφαλαίου προς την οικοδομή, πολιτική στρατηγική, αν αυτή δεν είναι η γνωστή νεοφιλελεύθερη: πλήρης ελευθερία στο μεγάλο κεφάλαιο που, μέσα από την ανάπτυξη που καλείται να πραγματοποιήσει με τους δικούς του όρους, θεωρείται ότι θα επιτρέψει τη διάχυση θετικών αποτελεσμάτων και προς τα κάτω (τις ασθενείς δηλαδή κοινωνικές ομάδες). Έτσι σε μια περίοδο έντονων ανακατατάξεων, και σε αυτό υπάρχει αντιστοιχία με την Βενιζελική περίοδο, και με ευκαιρίες μεγάλων έργων υποδομής, η πολιτική για το χώρο δεν συνοδεύεται από στρατηγικές και στόχους εκφρασμένους συλλογικά. Η συζήτηση για τα κοινωνικά αποτελέσματα αυτής της, κατά κάποιο τρόπο, «τυφλής» πολεοδομικής πολιτικής είναι ανύπαρκτη. Και αυτό είναι σοβαρό σε μια κοινωνία όπου ο στόχος της σχεδιασμένης ανάπτυξης διαβρώθηκε συνειδητά για λόγους κοινωνικής συνοχής. Παράλληλα ξέρουμε την κρισιμότητα του περιβαλλοντικού ζητήματος που, με κύρια συνιστώσα την αστική ανάπτυξη, τείνει να γίνει το πιο 75
κρίσιμο ζήτημα της εποχής μας. Το κοινωνικό κλίμα δεν ευνοεί, ή μάλλον αναιρεί, τις δυνατότητες άρθρωσης συλλογικών στοχεύσεων στα θέματα του χώρου και του περιβάλλοντος. Σύμφωνα δε με όσα αναφέρθηκαν πριν, μεγάλη ευθύνη πρέπει να αποδοθεί γι αυτό στην πολιτική ηγεσία. Από αυτήν την άποψη η δραστηριοποίηση του Eλ. Bενιζέλου σε συντονισμό με την κοινωνία των πολιτών και η καθαρότητα των κοινωνικών του στόχων αποτελεί επίσης ένα αξεπέραστο όριο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Σ. Γεωργιάδης (2003): Η συμβολή του Ελευθέριου Βενιζέλου στη διάπλαση του Αστικού Δικαίου, στο: Τμήμα Νομικής του Πανεπιστήμιου Αθηνών Ε.Ι.Ε.Μ. «Ελευθέριος Βενιζέλος»: Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως νομικός. Η συμβολή του στην αναμόρφωση του Ελληνικού Δικαίου. Πρακτικά Συνεδρίου. Εκδόσεις ΣΑΚΚΟΥΛΑ (Αθήνα Κομοτηνή 2003). (σελ. 277-286) Δ. Γκιζέλη (1992): Η κοινωνική ένταξη των αστών προσφύγων στην πόλη, στο: Δελτίο Κέντρων Μικρασιατικών Σπουδών, τόμος 9 ος (Αθήνα 1992) Μικρασιατική Καταστροφή και Ελληνική Κοινωνία (σελ. 61-77). Θ. Διαμαντόπουλος (1987) Η Πρόσδεση των Κοινωνιολόγων στο βενιζελικό άρμα, στο: Γ. Αναστασιάδης, Γ. Κοντογιώργης, Π. Πετρίδης (επιμ.) Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο, Εκδόσεις Πολύτυπο, Αθήνα, σελ. 125-170. Ν. Καλογήρου (1992) Η γεωγραφία του εκσυγχρονισμού: Οι μετασχηματισμοί του βορειοελλαδικού χώρου στο μεσοπόλεμο, στο: Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, Χ.Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.) Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, σελ. 83-91. Κ. Κωστής (1992): Η ιδεολογία της οικονομικής ανάπτυξης: οι πρόσφυγες στο μεσοπόλεμο, στο: Δελτίο Κέντρων Μικρασιατικών Σπουδών, τόμος 9 ος (Αθήνα 1992) Μικρασιατική Καταστροφή και Ελληνική Κοινωνία (σελ. 31-46). Μ. Μαντουβάλου Ε. Μπαλλά (2004) Μεταλλαγές στο σύστημα γης και οικοδομής και διακυβεύματα του σχεδιασμού στην Ελλάδα σήμερα, στο: Ε.Μ.Π. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πόλη και χώρος από τον 20ο στον 21 ο αιώνα. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Αραβαντινό, Αθήνα Μ. Μαντουβάλου Μ. Καλατζοπούλου (2005): Πολεοδομία και πολιτικοκοινωνικά διακυβεύματα στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, στο: Ε.Ι.Ε.Μ. Ελευθέριος Βενιζέλος, ΤΕΕ, ΕΜΠ Ελευθέριος Βενιζέλος και Ελληνική Πόλη, Πολεοδομικές πολιτικές και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις. Πρακτικά Συνεδρίου Αθήνα 2005 (σελ. 85-95). Γ. Θ Μαυρογορδάτος (1992α) Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, στο: Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, Χ. Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.) Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, σελ. 9-19. Γ. Θ. Μαυρογορδάτος (1992β): Το ανεπανάληπτο επίτευγμα, Δελτίο Κέντρων Μικρασιατικών Σπουδών, τόμος 9 ος (Αθήνα 1992) Μικρασιατική Καταστροφή και Ελληνική Κοινωνία (σελ. 9-12) Γ. Μ. Σαρηγιάννης (2005): Πολεοδομικός εκσυγχρονισμός σε ελληνικά πλαίσια. Από τα σχέδια πόλης στην εμπορευματοποίηση της μεγαλοαστικής κατοικίας, στο: Ε.Ι.Ε.Μ. Ελευθέριος Βενιζέλος, ΤΕΕ, ΕΜΠ Ελευθέριος Βενιζέλος και Ελληνική Πόλη, Πολεοδομικές πολιτικές και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις. Πρακτικά Συνεδρίου Αθήνα 2005 (σελ. 201-222). Θ. Φωτίου (2005): Αστική πολυκατοικία: Η αντανάκλαση της εκσυγχρονιστικής πολιτικής του Ελευθέριου Βενιζέλου στα πρότυπα κατοικίας, στο: Ε.Ι.Ε.Μ. Ελευθέριος Βενιζέλος, ΤΕΕ, ΕΜΠ Ελευθέριος Βενιζέλος και Ελληνική Πόλη, Πολεοδομικές πολιτικές και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις. Πρακτικά Συνεδρίου Αθήνα 2005 (σελ. 237-244). Β. Χαστάογλου (1992) Η ανάδυση της νεοελληνικής πόλης: Η σύλληψη της μοντέρνας πάλης και ο εκσυγχρονισμός του αστικού χώρου, στο: Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, Χ. Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.) Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, σελ. 93-112. 76