Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΘΕΟΔΩΡΑ ΚΑΙ Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΡΥΦΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗ ΓΙΑΚΟΥΜΗ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΘΕΟΔΩΡΑ ΚΑΙ Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΡΥΦΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΡΡΕΣ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...3 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.39 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Ο Προκόπιος Καισαρείας 1. Η ζωή του 43 2. Το έργο του α) Υπέρ των πολέμων λόγοι.49 β) Απόκρυφη Ιστορία ή Ανέκδοτα...52 γ) Περί κτισμάτων 57 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα της Απόκρυφης Ιστορίας 1. Βελισάριος και Αντωνίνα 61 2. Ιουστινιανός.64 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Α. Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα και το παρελθόν αυτής. 1. Καταγωγή της Θεοδώρας.66 2. Πρώτα χρόνια...68 3. Γνωριμία με τον Ιουστινιανό: ερωμένη και σύζυγος...74 Β. Η Θεοδώρα στην εξουσία 1. Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα και η παρουσία της στην Απόκρυφη Ιστορία 81 2. Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα και η παρουσία της στις άλλες πηγές α. Νομικές μεταρρυθμίσεις και κοινωνική αναμόρφωση 88 β. Το οικογενειακό περιβάλλον της αυτοκράτειρας Θεοδώρας και οι προσπάθειες βελτίωσης της θέσης του 94 γ. Σύμμαχοι και πολέμιοι της αυτοκράτειρας Θεοδώρας 95 δ. Επέμβαση σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής: Η δολοφονία της Αμαλασούνθας...105 2

ε. Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα και η Στάση του Νίκα: Παρέμβαση και εμψύχωση...110 στ. Οικοδομική δραστηριότητα, φιλανθρωπικά έργα, ευεργεσίες και γενναιόδωρες προσφορές της αυτοκράτειρας Θεοδώρας..117 ζ. Η εξωτερική εμφάνιση της αυτοκράτειρας Θεοδώρας: Απεικόνιση και περιγραφή.121 η. Η θρησκευτική πολιτική της αυτοκράτειρας Θεοδώρας 123 θ. Ο θάνατος της αυτοκράτειρας Θεοδώρας..140 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...143 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Πριν από μερικά χρόνια, κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών μου σπουδών, μου είχε προσωπικά κινήσει το ενδιαφέρον η ζωή και η δράση των Βυζαντινών αυτοκρατειρών αλλά και ο τρόπος με τον οποίο κάποιες από αυτές- έδρασαν πολιτικά ή διαχειρίστηκαν την εξουσία. Ωστόσο μέσα στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών μου και με την παρότρυνση του (ομότιμου πλέον) καθηγητή κ. Θεόδωρου Κορρέ, αποφάσισα ν ασχοληθώ διεξοδικότερα και να εμβαθύνω περισσότερο στη μελέτη της ζωής και της προσωπικότητας της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, σύζυγο του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Η παρούσα εργασία διερευνά, εξαιτίας των συχνά αντιφατικών πληροφοριών των πηγών, την πολύπλευρη προσωπικότητα της αυτοκράτειρας, όπως αυτή προκύπτει μέσα από τη συγκριτική μελέτη, αφενός της Απόκρυφης ιστορίας και των εχθρικά διακείμενων ιστορικών πηγών και αφετέρου των φιλικών προς το πρόσωπο της αυτοκράτειρας ιστορικών πηγών. Η μελέτη επικεντρώνεται στη διερεύνηση των νεανικών χρόνων της Θεοδώρας αλλά και σε όσα η ίδια έπραξε ως αυτοκράτειρα μετά την άνοδο της στο ύπατο αξίωμα της αυτοκρατορίας. Επιπλέον η παρούσα μελέτη εξετάζει τη ζωή και το έργο του Καισαρέα ιστορικού Προκόπιου, ενώ επικεντρώνεται στην πραγματεία της Απόκρυφης ιστορίας, όπου ο ιστορικός με ανερυθρίαστη ειλικρίνεια εκθέτει το βίο και τα έργα του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας αλλά και των άμεσων συνεργατών τους Βελισαρίου και Αντωνίνας, δημιουργώντας ένα ανατρεπτικό λιβελογράφημα. Τέλος θα πρέπει να επισημάνουμε πως η έρευνα μας στηρίχθηκε στη μελέτη των βυζαντινών, συριακών και λατινικών ιστορικών πηγών. Στο σημείο αυτό οφείλω να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στο σεβαστό μου δάσκαλο κ. Θεόδωρο Κορρέ που με παρότρυνε ν ασχοληθώ με το ζήτημα αυτό, ανέλαβε την εποπτεία της πρωτεύουσας μεταπτυχιακής μου εργασίας και με καθοδήγησε σε όλα τα στάδια της έρευνας μου με τις ανεκτίμητες συμβουλές του και τις σοφές του υποδείξεις. Τον ευχαριστώ για τη εμπιστοσύνη με την οποία με περιέλαβε και για το συγκινητικό του ενδιαφέρον κατά τη διάρκεια της μαθητείας μου κοντά του. Ευχαριστίες οφείλω και στα άλλα δύο μέλη της εξεταστικής επιτροπής, την αναπληρώτρια καθηγήτρια κ. Πολύμνια Κατσώνη και την επίκουρη καθηγήτρια κ. Διονυσία Μισίου για τις σημαντικές επισημάνσεις και παρατηρήσεις τους. Ευχαριστώ ακόμη τους λοιπούς καθηγητές μου, τις ομότιμες καθηγήτριες κ. 4

Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα και κ. Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου καθώς και τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Ιωάννη Λεοντιάδη για το αδιάλειπτο ενδιαφέρον τους και τη συμβολή τους στην επιστημονική μου κατάρτιση σε όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου. Επιθυμώ επίσης να ευχαριστήσω στους φίλους μου και στους συναδέλφους μεταπτυχιακούς φοιτητές, ιδιαίτερα την κ. Μαρία Τσίρκου, για τις ευχάριστες στιγμές που περάσαμε μαζί αλλά και την ηθική συμπαράσταση που μου παρείχε. Επιπλέον ευχαριστώ τους εργαζόμενους στο φιλόξενο χώρο του Σπουδαστηρίου Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας, που με τη συμπαράσταση τους και την ουσιαστική συνεισφορά τους στην επίλυση διαφόρων πρακτικών ζητημάτων συνέβαλαν ουσιαστικά στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Πάνω απ όλους ευχαριστώ τους γονείς μου, Ασκληπιό και Ανθή Γιακουμή, αλλά και τους αδελφούς μου, Κωνσταντίνο και Αναστάσιο Γιακουμή, για την πολύτιμη ηθική και υλική συμπαράσταση που μου προσέφεραν αφειδώς όλα αυτά τα χρόνια. Με την αδιάλειπτη υποστήριξη τους κατόρθωσα να φέρω εις πέρας την εργασία αυτή. 5

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Σειρές, περιοδικά, λεξικά An. Tard. 8 Antiquité Tardive. Revue internationale d histoire et d archéologie (IV e -VIII e s.) publiée par l Association pour l Antiquité Tardive avec le concours du Centre National de la Recherche Scientifique (France). Tome 8, «ʻDe Aedificiisʼ. Le texte de Procope et les réalités», Prepols, Turnhout, Belgium 2000. BF Byzantinische Forschungen, Internationale Zeitschrift für Byzantinistik, Amsterdam 1966 κ.ε. ΒΚΜ-ΚΒΕ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών (Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Θεσσαλονίκη 1970 κ.ε. BMGS Bsl Byzantine and Modern Greek Studies, University of Birmingham, Centre of Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies, Birmingham 1975 κ.ε. Byzantinoslavica, Prague 1929 κ.ε. Βυζαντιακά Βυζαντιακά, Επιστημονικόν όργανον Ελληνικής Ιστορικής Εταιρίας, Θεσσαλονίκη 1981 κ.ε. Βυζαντινά Βυζαντινά, Επιστημονικό όργανο Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε. Byzantina-Metabyzantina Byzantina-Metabyzantina, A Journal of Byzantine and Modern Greek Studies, Society for the Promotion of Byzantine Studies, New York 1946 κ.ε. Βυζαντιναί Μελέται Βυζαντιναί Μελέται. Διεθνής επιστημονική επετηρίς Βυζαντινής και 6

μεταβυζαντινής ερεύνης (εκδ. Άγγελος Θ. Νεζερίτης), Αθήναι 1988 κ.ε. Byzantion Revue Internationale des Études Byzantines, Paris Liége 1924-1929, Paris Bruxelles 1930, Bruxelles 1931 κ.ε. ΒΖ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε. München 1950-1990, Stuttgart/Leipzig 1991-1998, München/Leipzig 1999 κ.ε. CB CFHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, t. 1-50, Bonnae 1828-1897. Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington - Berlin Wien Bruxelles Roma Thessalonique 1967 κ.ε. CSCO - SS Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Scriptores Syri, Paris Rome Louvain 1903 κ.ε. Δ. Δημητράκος, Λεξικόν Δ. Δημητράκος, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τ. 1-9, Θεσσαλονίκη 1933-1952. DOP Dumbarton Oaks Papers, Washington D. C., 1941 κ.ε. ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήναι 1924 κ.ε. ΕΕΦΣΑΠΘ Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1931 κ.ε. EHR English Historical Review, London 1886 κ.ε. ΕΙΕ-ΙΒΕ Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών. Επιστημονική σκέψη Επιστημονική σκέψη, διμηνιαία επιθεώρηση κοινωνικών επιστημών. GRBS Greek, Roman and Byzantine Studies, Duke University, Department of Classical 7

Studies, Durham 1958 κ.ε. Historia ΙΕΕ JHS Historia, Wiesbaden 1950 κ.ε. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Α - ΙΣΤ, Αθήνα 1970-2000, τομ. Ζ : Βυζαντινός Ελληνισμός, Πρωτοβυζαντινοί χρόνοι (324-642), Αθήνα 1978. The Journal of Hellenic Studies. The Society for the Promotion of Hellenic Studies, London 1880 κ.ε. JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, Wien-Köln-Graz 1969 κ.ε. JRS JSS JTS The Journal of Roman Studies, London 1911 κ.ε. Journal of Syriac Studies The Journal of Theological Studies, Oxford 1899 κ.ε. ΚΒΕ Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Klio H. Lidell-R. Scott, Λεξικόν Klio. Beiträge zur alten Geschichte, Berlin 1901 κ.ε. H. G. Lidell-R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, London 1887 (ελλ. μτφρ. Ξ. Π. Μόσχος Μ. Κωνσταντινίδης, τ. Α - Δ, Αθήνα 1907). MGH- AA Monumenta Germaniae Historica, Auctores Antiquissimi, Berolini 1877-1919. ΜΙΕΤ OCA Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Orientalia Christiana Analecta, Roma 1935 κ.ε. ODB The Oxford Dictionary of Byzantium, τ. 1-3, έκδ. A. P. Kazhdan, Oxford 1991. 8

Παρνασσός Παρνασσός. Περιοδικόν σύγγραμμα του εν Αθήναις ομωνύμου συλλόγου, Αθήνα 1877 κ.ε. PG J. P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series graeca, v. 1-161, Paris 1857-1866. PL J. P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series latina, v. 1-221, Paris 1844-1864. PLP Prosographisches Lexikon der Palaiologenzeit, I-XII, έκδ. E. Trapp, Wien 1976-1996. PLRE A. H. M. Jones J. R. Martindale J. Morris, The Prosopography of the Later Roman Empire 5, τ. Ι. (260-395), Cambridge 1997, J. R. Martindale τ. ΙΙ. (395-527), Cambridge 1995 (πρώτη έκδοση 1980), J. R. Martindale, τ. ΙΙΙΑ και τ. ΙΙΙΒ (527-641), Cambridge 1992. PO REB Patrologia Orientalis, Paris Turnhout 1903 κ.ε. Revue des Études Byzantines, Bucarest 1943 κ.ε., Paris 1949 κ.ε. REG Revue des études grecques, Paris 1888 κ.ε. Σύμμεικτα TAPA ΘΗΕ Σύμμεικτα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 1966 κ.ε. Transactions and Proceedings of the American Philological Association, 1869-1870 κ.ε. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 1-13, Αθήναι 1962-1968. Τusc. Lex. Tusculum-Lexicon griechischen und lateinischer Autoren des Altertums und das Mittelalters, Dritte, neu bearbeitete und erweiterte Auflage von W. Buchwald A. Hohlweg O. Prinz, München Zürich 1982. 9

VR ZRVI Variorum Reprints Zbornik Radova Vizantološkog Instituta, Beograd 1952 κ.ε. Β. Πηγές Αγαθίας Cassiod., Variae Chronica Fredegarii Chronicon ad a. 819 Chronicon ad a. 1234 Ἀγαθίας, Περὶ τῆς Ἰουστινιανοῦ βασιλείας, ed. R. Keydell, Agathiae Myrinaei Historiarum libri quinque, [CFHB II], Berolini 1967. Cassiodori Senatoris Variae, ed. Th. Mommsen, MGH., AA. XII, Berolini 1894, σ. 3-385. Chronicarum quae dicuntur Fredegarii scholastici liber IV, MGH, Scriptores rerum Meravingicarum, τ. ΙΙ, εκδ. Β. Krusch, Hannover 1888, 1-169. Chronicon anonymum ad annum Domini 819 pertinens, interpr. lat. I.-B. Chabot, [CSCO 4-SS ser. 3, t. 4] Louvain 1937, αναστατική εκτύπωση [CSCO 109 SS 56] Louvain 1965. Anonymi auctoris chronicon ad annum Christi 1234 pertinens, interpr. lat. I.-B. Chabot, [CSCO 4-SS ser. 3, t. 4] Louvain 1937, αναστατική εκτύπωση [CSCO 109 SS 56] Louvain 1965. Χρονικόν Πασχάλιον Χρονικόν Πασχάλιον, ed. L. Dindorf, t. I, CB Bonnae 1832. CJ CTh Codex Justinianus, εκδ. P. Krueger, (Corpus Juris Civilis II), Berlin 1877 (έκτοτε συνεχείς ανατυπώσεις). Codex Theodosianus, εκδ. Th. Mommsen P. M. Meyer, τ. Ι. 1-2, ΙΙ, Berlin 1904 (4 η ανατύπωση Dublin Zürich 1971). 10

Digesta (Πανδέκτης) Digesta, εκδ. Th. Mommsen (Corpus Juris Civilis I. 2), Berlin 1892 (ανατύπωση Dublin Zürich 1973). Διόδωρος Σικελιώτης Diodore de Sicile, Bibliothèque Historique, CUF, Paris 1972-2003. Ευάγριος Εὐάγριος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, έκδ. J. Bidez L. Parmentier, The Ecclesiastical History of Evagrius with the Scholia, London 1898 (ανατ. Amsterdam 1964). Facundus, Adv. Mocianum Facundus Hermianensis, Adversus Mocianum, PL 67, σ. 853-868. P. Friedländer, Paulus Silentiarius P. Friedländer, Johannes von Gaza, Paulus Silentiarius und Prokopios von Gaza: Kunstbesschreibungen justinianischer Zeit, [Vatican. Bilioteca Vaticana Studi e Testi 89], Hildesheim 1969 Γεωργ. Κεδρηνός Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν, εκδ. I. Bekker, Georgius Cedrenus I-II, CB. Bonnae 1838-39. J. F. Haldon, Treatises Constantine Porfphyrogenitus, Three Treatises on Imperial Military Expeditions, έκδ. J. F. Haldon [CFHB XXVIII], Wien 1990. Ηρόδοτος Ισοκράτης, Αρχίδαμος Ιω. Εφέσου Ιω. Εφέσου, Βίοι Ι-ΙΙ-ΙΙΙ Ἡρόδοτος, Ἱστορίαι, Herodoti Histοriae. Recognovit brevique adnotatione critica instruxit C. Hude, τ. Ι-ΙΙ 3, Oxford 1927 (ανάτ. 1975). Isocrates opera omnia, v. II, ed. Basilius G. Mandilaras, [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana] Monachii 2003. Ιωάννης Ἐφέσου, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, John Bishop of Ephesus, The Third Part of the Ecclesiastical History, ed. and trans. By R. Payne Smith, Oxford 1860. John of Ephesus, Lives of the Eastern Saints. Syriac text edited and translated by E. W. Brooks, PO 17 (1923) 1-307 PO 18 (1924) 311-488 PO 19 (1925) 11

153-283. Ιω. Λυδός, Περί αρχών Ιω. Μαλάλας Ιω. Νικίου Ιωάννης Λυδός, Περὶ ἐξουσιῶν ἢ περὶ ἀρχῶν τῆς Ῥωμαίων πολιτείας, εκδ. M. Dubuisson J. Schamp, Jean Le Lydien, Zes Magistratures de l État Romain, τ. 1-2, Paris 2006. Ἰωάννης Μαλάλας, Χρονογραφία, ed. H.- G. Beck A. Kambylis R. Keydell, Ioannis Malalae, Chronographia, [CFHB 35 Series Berolinensis] Berlin 2000. Ἰωάννης Νικίου, Παγκόσμιον Χρονικόν, ed. And trans. R. H. Charles, The Chronicle of John, Bishop of Nikiou, London 1916. Kων. Πορφ., Βας. ταξ. Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περὶ βασιλείου τάξεως, ed. I. I. Reiske, Constantini Porphyrogeniti Imperatoris, De Cerimoniis Aulae Byzantinae, v. I, CB Bonnae 1829. Κύρ. Σκυθ., Βίος Σάβα Βίος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Σάβα, ed. E. Schwartz, Kyrillos von Skythopolis, σ. 201-222. Lib. Pont. Le Liber Pontificalis 2, ed. L. Duchesne, t. I, Paris 1955-1957. Liberatus Liberatus Breviarium causae Nestorianorum et Eutychianorum, ed. E. Schwartz, ACOe, t. II, v. 5, Berolini- Lipsiae 1936, σ. 98-141. Μιχ. Γλυκάς Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ, Βίβλος Χρονική, ed. I. Bekker, Michaellis Glycae Annales, CB Bonnae 1836. Μιχ. Σύρος Μιχαὴλ ὁ Σύρος, Χρονογραφία, éd. et trad. Par J.-B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien, Patriarche jacobite d Antioche (1166-1199), t. II, Paris 1899-1904. Νικηφ. Κάλλιστος Νικηφόρος Κάλλιστος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, PG 147, σ. 9-448. Πάτρια Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. Th. Preger, Scriptores Originum Constantinopolitanarum, Lipsiae 1907 (ανατύπωση New York 1971), σ. 135-12

189. Φώτιος, Βιβλιοθήκη Φώτιος, Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος, έκδ. R. Henry, Photius, Bibliothèque I-IV, paris 1959, 1960, 1962, 1965, 1967, 1971. Προκ., Ανέκδ. Προκόπιος, Ἀνέκδοτα, ed. J. Haury, Procopii Caesariensis opera omnia III, Lipsiae 1906. Editio stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, Leipzig 1963. Προκ., Περί κτισμ. Προκόπιος, Περὶ κτισμάτων, ed. J. Haury, Procopii Caesariensis opera omnia IV, Lipsiae 1905. Editio stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, Leipzig 1963. Προκ., Περσ. πόλ. Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν πολέμων λόγοι, ed. J. Haury, Procopii Caesariensis opera omnia I, Lipsiae 1905. Editio stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, Leipzig 1963. Προκ., Βανδ. πόλ. Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν πολέμων λόγοι, ed. J. Haury, Procopii Caesariensis opera omnia I, Lipsiae 1905. Editio stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, Leipzig 1963 Προκ., Γοτθ. πόλ. Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν πολέμων λόγοι, ed. J. Haury, Procopii Caesariensis opera omnia I, Lipsiae 1905. Editio stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, Leipzig 1963. Pseudo-Dionysius Chronicle Pseudo-Dionysius of Tel-Mahre Chronicle (known also as the Chronicle of Zuqnin), part. III. Translated with notes and introduction by W. Witakowski, [Translated Texts for Historians 22] Liverpool 1996. (Ψευδο-)Ζαχαρίας The Chronicle of Pseudo-Zachariah Rhetor: Church and War in Late Antiquity. Translated by G. Greatrex R. Phenix C. Horn. Introduction by S. Brock W. Witakowski, [Translated 13

Texts for Histirians 55] Liverpool 2011. Severus, Select Letters The Sixth Book of the Select Letters of Severus patriarch of Antioch in the syriac version of Athanasius of Nisibis, ed. and trans. by E. W. Brooks, v. II, pt. 1, Oxford 1903 pt. 2, London 1904 (με συνεχόμενη αρίθμηση σελίδων). Severus of Ashmunain, Patriarchs of Alexandria Severus of Ashmunain, History of the Patriarchs of the Coptic Church of Alexandria, pt. II, Peter I to Benjamin I, ed. and trans. By B. Evetts, PO 1 (1903) 383-518. Σούδα Σούδα, έκδ. A. Adler, Suidae Lexicon, τ. Ι-V, Lipsiae 1928-1938, ανατ. Stuttgart 1967, 1971. Θεοφ. Vict. Tunn. Ζωναράς Θεοφάνης Ὁμολογητής, Χρονογραφία, ed. C. de Boor, Theophanis Chronographia, Lipsiae 1883-1885, ανατ. Hildesheim 1963. Victor Tunnenensis, ed. T. Mommsen, Victor Tonnenensis episcopi Chronica, σε Chronica minora 2 = MGH AA XI, Berolini 1894, σ. 189-206. Ἰωάννης Ζωναρᾶς, Ἐπιτομὴ ἱστοριῶν, ed. M. Pinder Th. Büttner Wobst, Ioannis Zonarae, Epitomae Historiarum, v. III, CB Bonnae 1897. Γ. Βοηθήματα Α. P. Allen, Zachariah-Evagrius P. Allen, Zachariah Scoholasticus and the Historia Ecclesiastica of Evagrius Scholasticus, JTS 31 (1980) 471-488. K. Adshead, Secret History K. Adshead, The Secret History of Procopius and its Genesis, Byzantion 63 (1993) 5-28. Γ. Αλβανίδου, Πορνεία Γ. Αλβανίδου, Το φαινόμενο της 14

πορνείας στη Βυζαντινή κοινωνία. Μια διαχρονική προσέγγιση, (ανέκδοτη διδ. Διατριβή), Θεσσαλονίκη 1998. J. D. Alchermes, Art J. D. Alchermes, Art and Architecture in the Age of Justinian, στο The Cambridge Companion to the Age of Justinian, έκδ. M. Maas, Cambridge 2005, σ. 343-375. P. Allen, Zachariah-Evagrius Pauline Allen, Zachariah Scholasticus and the Historia ecclesiastica of Evagrius Scholasticus, JTS 31 (1980) 471-488. Κ. Άμαντος, Μονή του Σινά Κ. Άμαντος, Σύντομος ιστορία της ιεράς Μονής του Σινά, Θεσσαλονίκη 1953. M. Anastos, Chalcedonian doctrine M. Anastos, Justin I s role in the restoration of Chalcedonian doctrine, στο Δώρημα στον Ιωάννη Καραγιαννόπουλο, Βυζαντινά 13/1 (1985) 125-139. I. Andreescu-Treadgold and W. Treadgold, S. Vitale M. Angold, Portrait of Theodora I. Andreescu-Treadgold and W. Treadgold, Procopius and the Imperial Panels of S. Vitale, Art Bulletin 79 (1997) 708-723. M. Angold, Procopius s portrait of Theodora, εις Φιλλέλην, Studies in Honour of Robert Browning, Venice 1996, σ. 21-34. P. T. Antonopoulos, Petrus Patricius P. T. Antonopoulos, Petrus Patricius, some aspects in his life and carrier, στο From Late Antiquity to Early Byzantium: Proceedings of the Byzantinological Symposium in the 16 th International Eirene Conference, εκδ. Vladimír Vavřínek, Praha 1985, σ. 49-53. Π. Αντωνόπουλος, Πέτρος Πατρίκιος Π. Αντωνόπουλος, Πέτρος Πατρίκιος, ο βυζαντινός διπλωμάτης, αξιωματούχος και συγγραφέας, [Ιστορικές Μονογραφίες 7], Αθήνα 1990. A. S. Atiya, Eastern Christianity A. S. Atiya, A History of Eastern Christianity, London 1968. Β. Α. Βακαλούδη, Μαγεία Α. Δ. Βακαλούδη, Η μαγεία ως 15

κοινωνικό φαινόμενο στο πρώιμο Βυζάντιο: 4 ος -7 ος μ. Χ. αι., Αθήνα 2001. Ch. Bakirtzis, Buildings Ch. Bakirtzis, Secular and military buildings, στο στο Τhe Oxford Handbook of Byzantine Studies, έκδ. E. Jeffreys J. Haldon R. Cormack, Oxford New York 2008, σ. 373-384. B. Baldwin, Date B. Baldwin, The Date of a Circus Dialogue, REB 39 (1981) 301-306. B. Baldwin, An Aphorism B. Baldwin, An Aphorism in Procopius, Rheinisches Museum 125 (1982) 309-311 (= B. Baldwin, Literature, 299-301). B. Baldwin, Literature B. Baldwin, Studies on Late Roman and Byzantine History, Literature and Language, [London Studies in Classical Philology 12] Amsterdam 1984. B. Baldwin, Sexual rhetoric B. Baldwin, Sexual Rhetoric in Procopius, Mnemosyne 40 (1987) 150-152. Β. Baldwin, Obol girls B. Baldwin, Three- Obol girls in Procopius, Hermes 120 (1992) 255-257. B. Baldwin, Peter Patrikios B. Baldwin, Peter Patrikios, ODB, τ. ΙΙΙ, σ. 1641. C. Barber, Imperial panels C. Barber, The Imperials panels at San Vitale: a reconsideration, BMGS 14 (1990) 19-43. J. Bardill, Monophysite Refugees J. W. Barker, Roman empire Α. Βασιλικοπούλου- Ιωαννίδου, Ιστοριογραφία J. Bardill, The Church of Sts. Sergius and Bacchus in Constantinople and the Monophysite Refugees, DOP 54 (2000) 1-11. J. W. Barker, Justinian and The Later Roman Empire, Madison-London 1966. Α. Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου, Η βυζαντινή ιστοριογραφία, 324-1204: σύντομη επισκόπηση, Αθήνα χ.χ. Ν. Η. Baynes, Justinian and Amalasuntha Norman H. Baynes, Justinian and Amalasuntha, EHR 40 (1925) 71-73. 16

J. Beaucamp, Femme J. Beaucamp, Le Statut de la Femme à Byzance 4e-7e siècle, v.i. Le Droit Impérial, [Travaux et Mémoires du Centre de Recherche d Histoire et Civilisation. Monographies 5] Paris 1990. H. G. Beck, Kaiserin H. G. Beck, Kaiserin Theodora und Prokop. Der Historiker und sein Opfer, München 1986. H. G. Beck, Ερωτικόν H. G. Beck, Βυζαντινόν Ερωτικόν, (ελλην. μεταφρ. Ι. Δημητρούκας), [Βιβλιοθήκη Βυζαντινής Ιστορίας & Φιλολογίας 2] Αθήνα 1999. P. N. Bell, Political voices P. N. Bell, Three Political Voices from the Age of Justinian. Agapetus, Advice to the Emperor Dialogue on Political Science-Paul the Silentiary, Description of Hagia Sophia, [Translated Texts for Historians 52] Liverpool 2009. I. Βογιατζίδης, Ψηφιδωτόν Ι. Βογιατζίδη, Το Ραβεννατικόν Ψηφιδωτόν της Θεοδώρας, ΕΕΦΣΑΠΘ 2 (1932) 195-240. H. Börm, Perser H. Börm, Prokop und die Perser: Untersuchungen zu den römischsasanidischen Kontakten in der ausgehenden Spätantike, [Oriens et Occidens 16], Stuttgard 2007. J. Boojamra, Philanthropia J. L. Boojamra, Christian Philanthropia: A Study of Justinian s Welfare Policy and the Church, Βυζαντινά 7 (1975) 345-373. A. Bridge, Portrait A. Bridge, Theodora, Portrait in a Byzantine Landscape, London 1978. R. Browning, Αιώνας R. Browning, Ο αιώνας του Ιουστινιανού, ΙΕΕ, τ. Ζ, σ. 150-204. R. Browning, Justinian and Theodora R. Browning, Justinian and Theodora 2, London 1987. L. Brubaker, Sex L. Brubaker, Sex, lies and textuality: the Secret History of Prokopios and the rhetoric of gender in sixth-century Byzantium, στο Gender in the early medieval world: East and west, 300-900, 17

εκδ. L. Brubaker-Julia M. H. Smith, Cambridge 2004, σ. 83-101. L. Brubaker, Gender L. Brubaker, The Age of Justinian: Gender and Society, στο The Cambridge Companion to the Age of Justinian, έκδ. M. Maas, Cambridge 2005, σ. 427-447. J. B. Bury, Nika Riot J. B. Bury, Roman Empire J. B. Bury, Administrative System J. B. Bury, The Nika Riot, JHS 17 (1897) 92-119. J. B. Bury, History of the Later Roman Empire from the death of Theodosius I. to the death of Justinian, v. II, New York 1958. J. B. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century. With a Revised Text of Kletorologion of Philotheos, [The British Academy Supplemental Papers I], London 1911 (ανατύπωση New York 1958). Πίνακες Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, ΕΕΦΣΑΠΘ 10(1968) 167-210. C. Α. Cameron, Circus Factions A. Cameron, Heresies and Factions A. Cameron, House of Anastasius Alan Cameron, Circus Factions; Blues and Greens at Rome and Byzantium, Oxford 1976. Alan Cameron, Heresies and Factions, Byzantion 44 (1974) 92-120. Alan Cameron, The House of Anastasius, GRBS 19 (1978) 259-276. A. Cameron, Scepticism Averil Cameron, The Scepticism of Procopius, Historia 15 (1966) 466-482. Α. Cameron, Empress Sophia Α. Cameron, Procopius A. Cameron, Mediterranean world Averil Cameron, The Empress Sophia, Byzantion 45 (1975) 5-21. Averil Cameron, Procopius and the Sixth Century, London 1985. Averil Cameron, The Mediterranean World in Late Antiquity, AD 395-600, [Routledge History of the Ancient World] London- New York 1993. 18

Α. Cameron- J. Herrin, Parastaseis Α. Cameron- J. Herrin, Constantinople in the early eighth century: Parastaseis Syntomoi Chronikai. Introduction, Translation and Commentary, [Columbia Studies in the Classical Tradition 10] Leiden 1984. P. Charanis, Church and State P. Charanis, Church and State in the Later Roman Empire. Τhe Religious Policy of Anastasius the First (491-518) 2, Madison 1939, [ΚΒΕ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 11] Θεσσαλονίκη 1974. E. Χατζηαντωνίου, Αναστάσιος Α Ε. Χατζηαντωνίου, Η θρησκευτική πολιτική του Αναστασίου του Α (491-518): Η στάση του αυτοκράτορα απέναντι στο μονοφυσιτικό ζήτημα και το ακακιανό σχίσμα, [Εταιρία Βυζαντινών ερευνών 20] Θεσσαλονίκη 2009. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Πολίτευμα Ε. Χρυσός, Τρία Κεφάλαια E. K. Chrysos, Die Amaler Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, αναγόρευσις και στέψις του βυζαντινού αυτοκράτορος, [Πραγματείαι Ακαδημείας Αθηνών, τ. 22, αρ. 2] Αθήναι 1956. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία Α (324-610) 2, Θεσσαλονίκη 1996. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1204. Κράτος διοίκηση οικονομία κοινωνία, Αθήνα 2004. Ε. Χρυσός, Η εκκλησιαστική πολιτική του Ιουστινιανού κατά την έριν περί τα Τρία Κεφάλαια και την Ε Οικουμενικής σύνοδον, [Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών μελετών] Θεσσαλονίκη 1969. E. K. Crysos, Die Amaler-Herrschaft in Italien und das Imperium Romanum: der vertragsentwurf des jahres 535, Byzantion 51 (1981) 430-474. G. Clark, Γυναίκες G. Clark, Οι Γυναίκες στην Όψιμη Αρχαιότητα. Ειδωλολατρικοί και 19

χριστιανικοί τρόποι ζωής, (ελλην. μετάφρ. Στ. Κομνηνός), Αθήνα 1997 J. Signes Codoñer, Anecdota J. Signes Codoñer, Prokops Anecdota und Justinians Nachfolge, JÖB 53 (2003) 47-81. C. L. Connor, Women C. L. Connor, Women of Byzantium, New Haven - London 2004. D. Constantelos, Philanthropy D. J. Constantelos, Byzantine Philanthropy and Social Welfare 2, New York 1991. B. Croke, Rethinking B. Croke, Procopius Secret History: Rethinking the Date, GRBS 45 (2005) 405-431. B. Croke, Constantinople B. Croke, Justinian s Constantinople, στο The Cambridge Companion to the Age of Justinian, έκδ. M. Maas, Cambridge 2005, σ. 60-86. B. Croke, Reign Brian Croke, Justinian under Justin: Reconfiguring a Reign, BZ 100 (2007) 13-56. G. Cront, Heresie G. Cront, La Repression de l Heresie au Bas-Empire pendant le Regne de Justinien 1er (527-565) 1, Βυζαντιακά 2 (1982) 39-51. D. G. Dagron, Constantinople imaginaire G. Dagron, Constantinole imaginaire. Etudes sur le recueil des Patria, [Bibliothèque Byzantine. Études 8] Paris 1984. G. Dagron, Πρωτεύουσα G. Dagron, Η γέννηση μιας πρωτεύουσας. Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της 330-451 (ελλην. μετάφρ. Μ. Λουκάκη. Η ελληνική έκδοση βασίζεται σε ένα κείμενο αναθεωρημένο από τον συγγραφέα), Αθήνα 2000. D. Daube, Marriage D. Daube, The Marriage of Justinian and Theodora, Legal and Theological Reflections, στο Collected Studies in Roman Law, v. 2, εκδ. D. Daube-D. 20

Cohen-F. Cover, Frankfurt 1991, σ. 1223-1244. R. Davis, Book of Pontiffs R. Davis, The Book of Pontiffs (Liber Pontificalis). The Ancient Biographies of the First Ninety Roman Bishops to AD 715 3, [Translated Texts for Historians 6] Liverpool 2010. R. Davis, Μεσαιωνική Ευρώπη R. H. C. Davis, Ιστορία της Μεσαιωνικής Ευρώπης: από τον Μέγα Κωνσταντίνο στον Άγιο Λουδοβίκο, (ελλ. μτφρ. Γιώργος Χρηστίδης επιμέλια R. I. Moore, Ελένη Τούντα), Αθήνα 2011. C. Delvoye, Βυζαντινή τέχνη C. Delvoye, Βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 1988 (νέα έκδ. συμπληρωμένη με 24 έγχρ. εικόνες). Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή φιλολογία Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή Φιλολογία, τα πρόσωπα και τα κείμενα. Από τον Ιουστινιανό έως τον Φώτιο (527-900), τομ. Β, Ηράκλειο 2003. C. Diehl, Justinien C. Diehl, Justinien et la civilization byzantine au VI siècle, Paris 1901. C. Diehl, Θεοδώρα Κ. Ντηλ, H Θεοδώρα: Η αυτοκράτειρα του Βυζαντίου, (ελλήν. μετάφρ. Α. Μοσχοβάκης), Αθήνα χ.χ. (α έκδ. Paris 1904). C. Diehl, Μορφές Κ. Ντηλ, Βυζαντινές μορφές, (ελλην. μετάφρ. Στέλλα Βουρδουμπά), Αθήναι 1969 (α έκδ. Paris 1906-1908). G. Downey, De Aedificiis G. Downey, The Composition of Procopius De Aedificiis, TAPA 78 (1947) 171-183. G. Downey, Builder G. Downey, Justinian as a Builder, The Art Bulletin 32 (1950) 262-266. G. Downey, Tombs G. Downey, The Tombs of the Byzantine Emperors at the Church of the Holy Apostles in Constantinople, JHS 79 (1959) 27-51. G. Downey, Constantinople G. Downey, Constantinople in the Age of Justinian, Norman 1960. 21

F. Dvornik, Circus Parties F. Dvornik, The Circus Parties in Byzantium, Byzantina-Metabyzantina 1 1 (1946) 119-133. F. Dvornik, Councils F. Dvornik, Emperors, Popes and General Councils, DOP 6 (1951) 1-23. E. Ι. Engelhardt, Mission und Politik Ι. Engelhardt, Mission und Politik in Byzanz ein Beitrag zur Strukturanalyse byzantinischer Mission zur Zeit Justin und Justinian, [Miscellanea Byzantina Monacensia 19] München 1974. J. A. S. Evans, Dates of the Anecdota J. A. S. Evans, The dates of the Anecdota and de Aedificiis of Procopius, Classical Philology 64 (1969) 29-30. J. A. S. Evans, Historian J. A. S. Evans, Justinian and the Historian Procopius, Greece & Rome 17 (1970) 218-223. J. A. S. Evans, Paganism J. A. S. Evans, Christianity and Paganism in Procopius of Caesarea, GRBS 12 (1971) 81-100. J. A. S. Evans, Procopius J. A. S. Evans, Procopius, New York 1972. J. A. S. Evans, Nika Rebellion J. A. S. Evans, The Nika Rebellion and the Empress Theodora, Byzantion 54 (1984) 380-382. J. A. S. Evans, Dates J. A. S. Evans, The Dates of Procopius Works: A Recapitulation of the Evidence, GRBS 37 (1996) 301-313. J. A. S. Evans, Εποχή J. A. S. Evans, Η Εποχή του Ιουστινιανού, (ελλην. μετάφρ. Β. Κουρής), Αθήνα 1999. J. A. S. Evans, Theodora J. A. S. Evans, The Empress Theodora, Partner of Justinian, Austin 2004. J. A. S. Evans, Justinian J. A. S. Evans, The Emperor Justinian and the Byzantine Empire, Westport- Conn. 2005. G. Every, G. Every, The Byzantine Patriarchate 22

Byz. Patriarchate (451-1204), London 1947. F. G. Fatouros, Biographie F. Fevre, Impératrice de Byzance Ν. Finneran, Non- Chalcedonian Churches G. Fatouros, Zur Prokop-Biographie, Klio 62 (1980) 517-523. F. Fevre, Impératrice de Byzance, Paris 1984. Ν. Finneran, Beyond Byzantium: the Non- Chalcedonian Churches, στο Α. Companion to Byzantium, εκδ. Liz James, Malden 2010, σ. 199-224. E. A. Fisher, Historia Arcana E. A. Fisher, Theodora and Antonina in the Historia Arcana: History and/or Fiction, στο The Women in the Ancient World: the Arethusa Papers, έκδ. J. Peradotto and J. P. Sullivan, Albany 1984, σ. 287-313. J. Fitton, Death J. Fitton, The Death of Theodora, Byzantion 46 (1976) 119. G. H. Forsyth, Monastery G. H. Forsyth, The Monastery of St. Catherine at Mount Sinai: The Church and Fortress of Justinian, DOP 22 (1968) 1-19. C. Foss, Ephesus C. Foss, Ephesus after Antiquity: A late antique, Byzantine and Turkish City, New York 1979. C. Foss, Theodora and Evita C. Foss, Theodora and Evita: two women in power, στο Novum millennium: studies on Byzantine history and culture: dedicated to Paul Speck, 19 December 1999, Aldershot 2001, σ. 113-121. C. Foss, The Empress Theodora C. Foss, The Empress Theodora, Byzantion 72 (2002) 141-176. Α. S. Fotiou, Byzantine Circus Α. S. Fotiou, Byzantine Circus Factions and their Riots, JÖB 27 (1978) 1-10. G. Fowden, Commonwealth G. Fowden, Empire to Commonwealth. Consequences of Monotheism in Late Antiquity, Princeton 1993. 23

Α. D. Frankforter, Amalasuntha Α. D. Frankforter, Amalasuntha, Procopius, and a Woman s Place, JWH 8 (1996) 41-57. W. Frend, Monophysite movement W. Frend, The Rise of the Monophysite Movement. Chapters in the History of the Church in the Fifth and Sixth Centuries, Cambridge 1972. W. Frend, Severus of Antioch W. Frend, Severus of Antioch and the Origins of the Monophysite Hierarchy, OCA 195 (1973) 261-275 (= VR, London 1976, αρ. XIX). G. G. S. Galatariotou, Witches G. S. Galatariotou, Holy Women and Witches: Aspects of Byzantine Conceptions of Gender, BMGS 9 (1984/85) 54-94. L. Garland, Αυτοκράτειρες L. Garland, Βυζαντινές Αυτοκράτειρες. Γυναίκες και Εξουσία στο Βυζάντιο, 527-1204 μ.χ., (ελλην. μετάφρ. Ν. Κουβαράκου), Αθήνα 2000. A. Gerostergios, Emperor and Saint A. Gerostergios, Justinian the Great. The Emperor and Saint: Illustrius Byzantine Emperor, Legislator, and Codifier of Law, Belmont, Massachusetts 1982. E. Gibbon, Decline E. Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire 2, ed. J. B. Bury, τ. IV, London 1929. E. A. Gittings, Piety Elizabeth A. Gittings, Dignity, Power, and Piety, στο Byzantine Women and Their World, εκδ. Ioli Kalavrezou, New Haven 2003, σ. 67-112. Α. Γκουτζιουκώστας, Δικαιοσύνη Α. Ε. Γκουτζιουκώστας, Η απονομή δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αιώνες). Τα κοσμικά δικαιοδοτικά όργανα και δικαστήρια της πρωτεύουσας, [ΚΒΕ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 37] Θεσσαλονίκη 2004. I. Goldstein, Critères I. Goldstein, Les critères historiographiques de Procope de Césarée, ZRVI 24-25 (1986) 25-98 (στα 24

σέρβικα με γαλλική περίληψη 98-101). P. Gray, Defence P. T. R. Gray, The Defense of Chalcedon in the East (451-553), Leiden 1979. P. Gray, Chalcedon P. T. R. Gray, The Legacy of Chalcedon. Christological Problems and their Significance, στο The Cambridge Companion to the Age of Justinian, εκδ. M. Maas, Cambridge 2005, σ. 343-375. G. Greatrex, Dates G. Greatrex, The Dates of Procopius Works, BMGS 18 (1994) 101-114. G. Greatrex, John the Cappadocian G. Greatrex, The composition of Procopius Persian Wars and John the Cappadocian, Prudentia 27 (1995) 1-13. G. Greatrex, A Reappraisal G. Greatrex, The Nika Riot: A Reappraisal, JHS 117 (1997) 60-86. G. Greatrex, Procopius the Outsider G. Greatrex, Procopius the Outsider?, στο Strangers to Themselves: The Byzantine Outsider, εκδ. D. C. Smythe, Aldershot 2000, σ. 215-228. G. Greatrex, Recent Work G. Greatrex, Recent Work on Procopius and the Composition of Wars VIII, BMGS 27 (2003) 45-67. G. Greatrex S. N. C. Lieu, Persian Wars G. Greatrex S. N. C. Lieu, The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars, AZ 363-630. A Narrative Sourcebook, London 2002. Τ. Ε. Gregory, Aphthartodocetism Τ. Ε. Gregory, Aphthartodocetism, ODB, τ. Ι, σ. 129. Τ. Ε. Gregory, History of Byzantium, Τ. Ε. Gregory, A History of Byzantium, Oxford 2005. S. H. Griffith, John of Ephesus S. H. Griffith, John of Ephesus, ODB, τ. Ι, σ. 1064. T. A. Γριτσόπουλος, Αφθαρτοδοκήται T. A. Γριτσόπουλος, Αφθαρτοδοκήται, ΘΗΕ 3 (1963) 509-510. R. Guilland, Cérémonie R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin. La cérémonie de la προσκύνησις, REG 59/60 25

(1946/47) 251-259. (=R. Guilland, Recherches I. 144-150). R. Guilland, Patrices R. Guilland, Recherches R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin. Les patrices byzantins du VI e siècle, Palaeologia 7 (1958/59) 271-305. (=R. Guilland, Recherches II. 132-161). R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines, I-II, [Berliner Byzantinische Arbeiten, 35], Berlin Amsterdam 1967. H. J. Haldon, Survey J. Haldon, Political Historical survey 518-800, στο στο Τhe Oxford Handbook of Byzantine Studies, έκδ. E. Jeffreys J. Haldon R. Cormack, Oxford New York 2008, σ. 249-263. E. R. Hardy, Egyptian Policy E. R. Hardy, The Egyptian Policy of Justinian, DOP 22 (1968) 23-41. S. A. Harvey, Syriac Historiography S. A. Harvey, Remembering Pain: Syriac Historiography and the separation of the churches, Byzantion 58 (1988) 295-308. S. A. Harvey, John of Ephesus S. A. Harvey, Asceticism and Society in Crisis: John of Ephesus and the Lives of the Eastern Saints, Barkeley 1990. S. A. Harvey, Believing Queen S. A. Harvey, Theodora the Believing Queen : A Study in Syriac Historiographical Tradition, JSS 4 (2001) 1-31. C. Hennessy, Topography C. Hennessy, Topography of Constantinople, στο Τhe Oxford Handbook of Byzantine Studies, έκδ. E. Jeffreys J. Haldon R. Cormack, Oxford New York 2008, σ. 202-218. J. Herrin, Approach J. Herrin, In Search of Byzantine Women: Three Avenues of Approach, στο Images of Women in Antiquity, ed. A. Cameron-A. Kuhrt, London 1993, σ. 167-190. 26

J. Herrin, Prostitution J. Herrin, Prostitution, ODB, τ. ΙΙΙ, σ. 1741-1742. J. Herrin, Πορφύρα J. Herrin, Γυναίκες στην πορφύρα: Ηγεμόνες του Μεσαιωνικού Βυζαντίου, (ελλην. μετάφρ. Α. Εμμανουήλ), Αθήνα 2002. W. G. Holmes, Justinian and Theodora W. G. Holmes, The age of Justinian and Theodora: a history of the sixth century A.D. 2, τ. Ι, London 1912. Τ. Honore, Tribonian T. Honore, Tribonian, London 1978. J. Howard-Johnston, Education J. Howard-Johnston, The Education and Expertise of Procopius, An Tard 8 (2000) 19-30. I. Hughes, Belisarius I. Hughes, Belisarius. The Last Roman General, Yardley 2009. C. Humfress, Law C. Humfress, Law and Legal Practice in the Age of Justinian, στο The Cambridge Companion to the Age of Justinian, Cambridge 2005, έκδ. M. Maas, σ. 161-184. H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία Η. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ. Β, ανατ. Γ, (ελλην. μετάφρ. Τ. Κόλιας Κ. Συνέλλη Γ. Χ. Μακρής Ι. Βάσσης), Αθήνα 2005. J. M. Hussey, Orthodox Church J. M. Hussey, The Orthodox Church in the Byzantine Empire, Oxford 1986. I. Ρ. Ιμβριώτη, Η γυναίκα στο βυζάντιο Ρ. Ιμβριώτη, Η γυναίκα στο Βυζάντιο, Αθήνα 2002. J. Irmscher, Κριτική J. Irmscher, Μορφή του Ιουστινιανού και κριτική του στα πρώτα χρόνια του Βυζαντίου, Βυζαντινά 11 (1982) 93-109. J. Irmscher, Η πορνεία στο Βυζάντιο J. Irmscher, Η πορνεία στο Βυζάντιο, εν Πρακτικά του Α Διεθνούς Συμποσίου «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο. Τομές και συνέχειες στην ελληνιστική και ρωμαϊκή παράδοση» 15-17 Σεπτεμβρίου 27

1988, επιμ. Χριστίνα Γ. Αγγελίδη, (ΚΒΕ- ΕΙΕ), Αθήνα 1989, σ. 253-258. S. A. Ivanov, Missions S. A. Ivanov, Religious missions, στο The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500-1492, έκδ. J. Shepard, Cambridge 2008, σ. 305-332. J. R. Janin, Topographique R. Janin, Constantinople Byzantine. Developpment Urbain et Reportoire Topographique 2, Paris 1964. R. Janin, Eglises R. Janin, Géographie ecclesiastique de l empire byzantine. Premier partie. Le siége de Constantinople et le Patriarcat Oecumenique. Tome III. Les églises et les monastères 2, Paris 1969. A. Jones, Roman Empire A. H. M. Jones, The Later Roman Empire 9284-602). A Social, Economic and Administrative Survey, v. I-II, Oxford 1964. K. W. E. Kaegi, Military unrest W. E. Kaegi, Procopius W. E. Kaegi, Byzantine Military Unrest (471-843). An Interpretation, Amsterdam 1981. W. E. Kaegi, Procopius the Military Historian, BF 15 (1990) 53-85. W. E. Kaegi, Antonina W. E. Kaegi, Antonina, ODB, τ. Ι, σ. 124. W. E. Kaegi, John of Cappadocia W. E. Kaegi, John of Cappadocia, ODB, τ. Ι, σ. 1063. W. E. Kaegi, Theodora W. E. Kaegi, Theodora, ODB, τ. ΙΙΙ, σ. 2036-2037. W. E. Kaegi, A. Kazhdan, A. Culter, Amalasuntha A. Kaldellis, Procopius of Caesarea W. E. Kaegi, A. Kazhdan, A. Culter, Amalasuntha, ODB, τ. Ι, σ. 73. A. Kaldellis, Procopius of Caesarea. Tyranny, History and Philosophy at the End of Antiquity, Philadelphia 2004. 28

A. Kaldellis, Date A. Kaldellis, The Date and Structure of Prokopios Secret History and his Projected Work on Church History, GRBS 49 (2009) 585-616. Μ. Κ. Kalli, Gothic Wars M. K. Kalli, The Manuscript Tradition of Procopius Gothic Wars. A Reconstruction of Family y in the light of a hitherto unknown Manuscript (Athos, Lavra H-73), [Beiträge zur Altertumskunde, Bd. 205] München 2004. Γ. Καούρας, Ερωτικά εγκλήματα Γ. Δ. Καούρας, Βυζάντιο. Τα ερωτικά εγκλήματα και οι τιμωρίες τους, Αθήνα 2003. I. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας 5, Θεσσαλονίκη 1987. Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική θεωρία Ι. Καραγιαννόπουλος, Μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία I. Καραγιαννόπουλος, Κράτος Ιω. Ν. Καρμίρης, Μονοφυσιτισμός Α. Καρπόζηλος, Ιστορικοί Ι. Καραγιαννόπουλος, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, (ΕΒΕ 1), Θεσσαλονίκη 1988. I. Καραγιαννόπουλος, Η Μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη. Εισαγωγή στη μελέτη της ιστορία της, του κοινωνικού και οικονομικού της βίου, Θεσσαλονίκη 1998 (1 η ανατύπωση 2000). Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ. Α : Ιστορία πρωΐμου βυζαντινής περιόδου (324-565), Θεσσαλονίκη 1993 (5 η ανατύπωση). Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος 4, Θεσσαλονίκη 2001. Ιω. Ν. Καρμίρης, Μονοφυσιτισμός, ΘΗΕ 9 (1962) 68-70. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Α (4 ος - 7 ος αι.), Αθήνα 1997. Α. Kazhdan, Monophysitism Α. Kazhdan, Monophysitism, ODB, τ. ΙΙ, σ. 1398-1399. Α. Kazhdan, Vigilius Α. Kazhdan, Vigilius, ODB, τ. ΙΙI, σ. 29

2166-2167. Α. Kazhdan, Patrikios Α. Kazhdan, Patrikios, ODB, τ. ΙΙI, σ. 1600. Φ. Κουκουλές, Βίος Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τ. Β /2, Αθήνα 1948. R. Krautheimer, Αρχιτεκτονική R. Krautheimer, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, (ελλην. μετάφρ. Φανή Μαλούχου-Τουφάνο), έκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991. K. Κrumbacher, Ιστορία K. Κrumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, τ. Α -Γ (μετάφραση στα ελληνικά Γ. Σωτηριάδου), Αθήναι 1897-1900 (ανατ. 1947). L. E. A. Laiou, Women E. A. Laiou, Women in the History of Byzantium, στο Byzantine Women and Their World, εκδ. Ioli Kalavrezou, New Haven 2003, σ. 23-34. Β. Λεονταρίτου, Εκκλησιαστικά αξιώματα Βασιλική Α. Λεονταρίτου, Εκκλησιαστικά αξιώματα και υπηρεσίες στην πρώιμη και μέση Βυζαντινή περίοδο, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, Athener Reihe 8], Αθήνα Κομοτηνή 1996. M. Leontsini, Pope M. Leontsini, The Pope and the Byzantine Emperor (395-800): Stages in the development of Papal independence, στο Byzantine Diplomacy: a Seminar, (trans. by Norman Russell), [IBE] Athens 2007, σ. 83-120. S. Leontsini, Prostitution S. Leontsini, Die Prostitution im frühen Byzanz, Wien 1989. St. Linner, Ιστορία St. Linner, Ιστορία του Βυζαντινού πολιτισμού 2, (ελλην. μετάφρ. Ζαννής Ψάλτης), Αθήνα 1999. A. Littlewood, Literature A. Littlewood, Literature, στο Palgrave advances in Byzantine History, ed. J. Harris, New York, σ. 133-146. 30

Τ. Λουγγής, Στάση του Νίκα Τ. Λουγγής, Σχετικά με το ταξικό περιεχόμενο της «Στάσης του Νίκα», Επιστημονική Σκέψη 22 (1985) 17-24. T. Λουγγής, Βυζαντινή κυριαρχία Τ. Λουγγής, Η Βυζαντινή Κυριαρχία στην Ιταλία, από το Θάνατο του Μ. Θεοδοσίου ως την Άλωση του Μπάρι 395-1071 μ. Χ., Αθήνα 1989. Τ. Λουγγής, Πέτρος Σαββάτιος Τ. Λουγγής, Ιουστινιανός Πέτρος Σαββάτιος. Κοινωνία, πολιτική και ιδεολογία τον 6 ο μ. Χ. αιώνα, Θεσσαλονίκη 2005. Α. Louth, Legacy A. Louth, Justinian and his legacy (500-600), στο The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500-1492, Cambridge 2008, έκδ. J. Shepard, σ. 99-129. M. Μ. Maas, Justinianic Reform M. Maas, Roman History and Christian Ideology in Justinianic Reform Legislation, DOP 40 (1986) 17-31. M. Maas, John Lydus M. Maas, John Lydus and the Roman Past. Antiquarianism and Politics in the Age of Justinian, London New York 1992. M. Maas, Geography M. Maas, Strabo and Procopius: Classical Geography for a Christian Empire, στο From Rome to Constantinople: Studies in Honour of Averil Cameron, [Late Antique History and Religion 1] εκδ. Ηagit Amirav & Bas ter Haar Romeny, Leuven-Paris 2007, σ. 67-83. M. Maas, A Sourcebook M. Maas, Readings in Late Antiquity. A Sourcebook 2, London New York 2010. R. Macrides P. Magdalino, Ekphrasis R. Macrides P. Magdalino, The architecture of ekphrasis: construction and context of Paul the Silentiary s poem on Hagia Sophia, BMGS 12 (1988) 47-82. H. Magoulias, Saints H. J. Magoulias, Bathhouse, Inn, Tavern, Prostitution, and the Stage as seen in the 31

Lives of the Saints of the sixth and seventh Centuries, ΕΕΒΣ 38 (1971) 233-252. Μακάριος, Συναξαριστής C. Mango, Brazen House C. Mango, Sergius and Bacchus Μακάριος, Ιερομόναχος Σιμωνοπετρίτης, Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, τ. Γ, Αθήναι 2004. C. Mango, The Brazen House. A Study of the Vestibule of the Imperial Palace of Constantinople, København 1959. C. Mango, The Church of Saints Sergius and Bacchus at Constantinople and the Alleged Tradition of Octagonal Palatine Churches, JÖB 21 (1972) 189-193. C. Mango, Church C. Mango, The Church of Sts. Sergius and Bacchus Once Again, BZ 68 (1975) 385-392. Π. Μαντέλλου, Ανέκδοτα Π. Μαντέλλου, Η προσωπική ζωή της Θεοδώρας πριν από το γάμο της με τον Ιουστινιανό όπως παρουσιάζεται μέσα από τα Ανέκδοτα του Προκοπίου, Βυζαντιναί Μελέται, τ. Β (1988), σ. 330-339. Ε. Λ. Μαργαρού, Τίτλοι Ε. Λ. Μαργαρού, Τίτλοι και επαγγελματικά ονόματα γυναικών στο Βυζάντιο. Συμβολή στη μελέτη για τη θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία, [ΚΒΕ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 29] Θεσσαλονίκη 2000. St Maslev, Kaiserinnen St. Maslev, Die staatsrechtliche Stellung der byzantinischen Kaiserinnen, Bsl 27 (1966) 308-343. A. L. McClanan, Patronage A. L. McClanan, The Empress Theodora and the Tradition of Women s Patronage in the Early Byzantine Empire, στο The Cultural Patronage of Medieval Women, εκδ. J. McCash, Athens 1996, σ. 50-72. A. L. McClanan, Empresses A. L. McClanan, Representations of early Byzantine Empresses: Image and Empire, New York 2002. M. McCormick, Factions M. McCormick, Factions, ODB, τ. ΙI, σ. 32

773-774. M. Meier, Zeitalter M. Meier, Das andere Zeitalter Justinians: Kontingenzerfahrung und Kontigenzbewältigung im 6. Jahrhundert n. Chr., Göttingen 2003. Μ. Meier, Reich M. Meier, Justinian: Herrschaft, Reich und Religion, München 2004. A. van Millingen, Byzantine churches A. van Millingen, Byzantine churches in Constantinople, VR, London 1974. Δ. Μισίου, Δήμοι Δ. Μισίου, Δήμοι και Δημοκρατία στο Βυζάντιο, στο Αφιέρωμα στο Νίκο Σβορώνο, τ. Β, εκδ. Β. Κρεμμύδας, Χ. Μαλτέζου, Ν. Μ. Παναγιωτάκης, Ρέθυμνο 1986. Δ. Μισίου, Βενετοί στασιώτες Δ. Μισίου, Η πολιτική στην καθημερινή ζωή του Βυζαντίου. Οι βενετοί στασιώτες στην εποχή του Ιουστινιανού, εν Πρακτικά του Α Διεθνούς Συμποσίου «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο. Τομές και συνέχειες στην ελληνιστική και ρωμαϊκή παράδοση» 15-17 Σεπτεμβρίου 1988, επιμ. Χριστίνα Γ. Αγγελίδη, (ΚΒΕ- ΕΙΕ), Αθήνα 1989, σ. 43-73. St. Mitchell, History St. Mitchell, A history of the later Roman Empire, AD 248-641: the transformation of the ancient world, Oxford 2007. J. Moorhead, Approaches J. Moorhead, Western approaches (500-600), στο The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500-1492, Cambridge 2008, έκδ. J. Shepard, σ. 196-220. C. Morrisson, Γεγονότα C. Morrisson, Τα Γεγονότα/ Χρονολογική Περιδιάβαση, στο Ο βυζαντινός κόσμος, τ. Α : Η ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία (340-641), έκδ. Cécile Morrisson, Paris 2004 (ελλ. μτφρ. Αναστασία Καραστάθη ρπιμέλεια Αναστάσια Μυλωνοπούλου εισαγωγή Τόνια Κιουσοπούλου), σ. 495-528. N. 33

Δ. Ναλπάντης, Περί τους Έρωτες Δ. Ναλπάντης, Τα περί τους έρωτες στο Βυζάντιο, Αρχαιολογία 10 (1984) 51-55. Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Βυζαντινή ιστορία Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Βυζαντινή Ιστορία 324-1453, Κατερίνη 2007. L. Neville, Strong women L. Neville, Strong women and their husbands in Byzantine Historiography, στο The Byzantine World, London and New York 2010, έκδ. P. Stephenson, σ. 72-82. Π. Γ. Νικολόπουλος, Βιγίλιος Π. Γ. Νικολόπουλος, Βιγίλιος, ΘΗΕ 3 (1963) 884-886. O. N. Oikonomidès, Listes N. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, [Le Monde Byzantin], Paris 1972. G. Ostrogorsky, Ιστορία G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους 3, τ. Α, (ελλην. μετάφρ. Ι. Παναγόπουλος, Αθήνα 1993) München 1963. P. Κ. Παΐδας, Προπαγάνδα Κ. Παΐδας, Η Αυτοκρατορική Ιδεολογία στην υπηρεσία της Αντι-Αυτοκρατορικής Προπαγάνδας: Προκοπίου, Απόκρυφη Ιστορία, Βυζαντινά 25 (2005) 233-277. Κ. Παΐδας, Εικόνα Κ. Παΐδας, Η εικόνα του Ιουστινανού ως θεράποντος του δικαίου στην Απόκρυφη Ιστορία του Προκοπίου Καισαρείας, Εκπαίδευση & Επιστήμη 2 (2005) 118-130. Κ. Παΐδας, Πολιτική θεωρία Κ. Παΐδας, Απόκρυφη ιστορία Κ. Παΐδας, Η θεματική των βυζαντινών Κατόπτρων Ηγεμόνος της πρώιμης και μέσης περιόδου (398-1085). Συμβολή στην πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Αθήνα 2005. Κ. Παΐδας, Ζητήματα κοινωνικού φύλου στην Απόκρυφη Ιστορία του Προκοπίου Καισαρείας, Βυζαντινά 26 (2006) 63-77. Κ. Παΐδας, Κ. Παΐδας, Αφηγηματικοί άξονες στην 34

Αφηγηματικοί άξονες Απόκρυφη Ιστορία του Προκοπίου, Παρνασσός (2007) 181-196. N. Πανσελήνου, Ζωγραφική Ν. Πανσελήνου, Βυζαντινή ζωγραφική:η Βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της, Αθήνα 2000. Σ. Γ. Παπαδόπουλος, Ξανθόπουλος Κάλλιστος Νικηφόρος Σ. Γ. Παπαδόπουλος, Ξανθόπουλος Κάλλιστος Νικηφόρος, ΘΗΕ 9 (1962) 650-654. Β. Παπαϊωάννου, Σάτιρα Β. Παπαϊωάννου, Η Σάτιρα στη Βυζαντινή Λογοτεχνία. Βασικές επισημάνσεις στην πνευματική προσφορά του Βυζαντίου και ένα σχεδίασμα της παρουσίας της σάτιρας στη βυζαντινή λογοτεχνία, Θεσσαλονίκη 2000. Σ. Πατούρα-Σπανού, Πρώιμο Βυζάντιο C. Pazdernik, Pious consort Β. Ι. Φειδάς, Εκκλησιαστική ιστορία Σ. Πατούρα-Σπανού, Χριστιανισμός και παγκοσμιότητα στο πρώιμο Βυζάντιο. Από τη θεωρία στην πράξη, [ΕΙΕ ΙΒΕ, Μονογραφίες 10] Αθήνα 2008. C. Pazdernik, Our Most Pious Consort Given Us by God : Dissident Reactions to the Partnership of Justinian and Theodora, A.D. 525-548, Classical Antiquity 13 (1994) 256-281. Β. Ι. Φειδάς, Εκκλησιαστική ιστορία, τ. Α, Αθήνα 1992. Ι. Πηλίλης, Τίτλοι Ι. Πηλίλης, Επίσκοπος Κατάνης, Τίτλοι, Οφφίκια και αξιώματα εν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία και τη χριστιανική ορθοδόξω Εκκλησία, Αθήναι 1985. Γ. Ε. Πιπεράκις, Πανάγιον Γ. Ε. Πιπεράκις, Πανάγιον, ἤτοι κατάλογος τῶν ὄπου γῆς Ορθοδοξων Αγιων (Ἡμερολογιακῶς καὶ ἀλφαβητικῶς) 2, Μήλεσι 2006. W. Pohl, Barbarian Kingdoms W. Pohl, Justinian and the Barbarian Kingdoms, στο The Cambridge Companion to the Age of Justinian, Cambridge 2005, έκδ. M. Maas, σ. 448-476. R. 35

G. Ravegnani, Bizantini G. Ravegnani, I Bizantini in Italia, Bologna 2004. Αικ. Ρεβάνογλου, Προκόπιος Καισαρείας Αικ. Ρεβάνογλου, Γεωγραφικά και εθνογραφικά στοιχεία στο έργο του Προκοπίου Καισαρείας, διδακτορική διατριβή, [ΚΒΕ Βυζαντινά Κέιμενα και Μελέται 39] Θεσσαλονίκη 2005. L. V. Rompay, Christian East L. V. Rompay, Society and Community in the Christian East, στο The Cambridge Companion to the Age of Justinian, Cambridge 2005, έκδ. M. Maas, σ. 239-266. J. O. Rosenqvist, Λογοτεχνία J. O. Rosenqvist, Η Βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6 ο αιώνα ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, (ελλην. μετάφρ. Ιωάννης Βάσσης), Αθήνα 2008. C. Roueche, Theatre C. Roueche, Entertainments, theatre, and hippodorome, στο στο Τhe Oxford Handbook of Byzantine Studies, έκδ. E. Jeffreys J. Haldon R. Cormack, Oxford New York 2008, σ. 677-684. B. Rubin, Procopios von Kaesareia B. Rubin, Prokopios von kaisareia, Stuttgart 1954 [RE 23/1 (1957) 273-599]. B. Rubin, Zeitalter B. Rubin, Das Zeitalter Justinians I, Berlin 1960. S. A. Σαββίδης, Προκόπιος Α. Σαββίδης, Βυζαντινό ιστορικό πεντάπτυχο. Προκόπιος, Μιχαήλ Ψελλός, Άννα Κομνηνή, Ιωάννης Κίνναμος, Γεώργιος Σφραντζής. Συμβολή για τους ιστοριογράφους και την εποχή τους, Αθήνα 2001. P. Sarris, Society P. Sarris, Economy and Society in the Age of Justinian, Cambridge 2006. W. Schubart, Justinian und Theodora E. Schwartz, Kyrillos von Skythopolis W. Schubart, Justinian und Theodora, Hildesheim-Zürich-New York 1984. E. Schwartz, Kyrillos von Skythopolis, [Texte und Untersuchungen zur Geschischte der Altchristliche Literatur 36