1 Υλικό για το μάθημα της Διδακτικής Διδακτικοί στόχοι Κάθε εκπαιδευτικό σύστημα προσδιορίζει τους στόχους του μέσα από το Αναλυτικό Πρόγραμμα, όπου καταγράφονται οι γενικοί και οι ειδικοί σκοποί των μαθημάτων της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το σύστημα των αντικειμενικών στόχων καθιερώθηκε μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Αντικειμενικός στόχος είναι μια πρόταση που διατυπώνεται από τον εκπαιδευτικό και προσδιορίζει την επιθυμητή αλλαγή της συμπεριφοράς των μαθητών μετά το περάς της διδασκαλίας. Μοντέλο των αντικειμενικών διδακτικών στόχων Το μοντέλο των αντικειμενικών διδακτικών στόχων υποστηρίχθηκε από τους συμπεριφοριστές. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς του μοντέλου, ένας ορθά διατυπωμένος στόχος περιλαμβάνει τέσσερα στοιχεία, απαντώντας ουσιαστικά σε ισάριθμες ερωτήσεις: α) ποια συμπεριφορά θα πρέπει να επιδείξει ο μαθητής μετά το μάθημα; (τι περιμένουμε να γνωρίζει ο μαθητής μετά τη διδασκαλία;) β) κάτω από ποιες συνθήκες θα επιδείξει αυτή τη συμπεριφορά; γ) ποια κριτήρια θα αξιολογήσουν την επίτευξη των στόχων; δ) με ποιο τρόπο θα παρουσιάσει ο μαθητής τη γνώση που απέκτησε; (ποιο θα είναι το αποτέλεσμα αυτής της συμπεριφοράς;) Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη χρησιμοποίηση «κατάλληλων» ρημάτων για τη διατύπωση των στόχων, όπως είναι ρήματα που προσδιορίζουν απολύτως τη συμπεριφορά του μαθητή (να «ορίζει» κάποια έννοια, να «ταξινομεί» τα στοιχεία της, να «συγκρίνει» τις κατηγορίες της), και όχι ρήματα «γενικά» ή «αφηρημένα» («να κατανοεί», «να γνωρίζει»). Παράδειγμα διδακτικού στόχου: Ο μαθητής να είναι ικανός να διακρίνει τους χαρακτήρες Scrat, Nemo και Mike Wazovsky όταν προβάλλονται εικόνες από τις ταινίες Ice Age, Finding Nemo και Monsters Inc., με ποσοστό επιτυχίας 80%.
2 Η ταξινομία του Bloom Οι αντικειμενικοί (διδακτικοί) στόχοι παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά το 1956, όταν εκδόθηκε το Taxonomy of Educational Objectives: Handbook I Cognitive Domain με τα πορίσματα 34 ερευνητών και εκπαιδευτικών, όπως προέκυψαν από συνδιασκέψεις που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ 1949 και 1953 μετά από πρωτοβουλία των Benjamin S. Bloom και David R. Krathwohl. Οι ικανότητες που μπορούν να αποκτήσουν οι μαθητές μετά την παρακολούθηση μιας διδασκαλίας χωρίστηκαν σε τρεις κατηγορίες: α) ο γνωστικός τομέας (cognitive domain) που περιλαμβάνει γνώσεις και νοητικές δεξιότητες, β) ο συναισθηματικός τομέας (affective domain) που αναφέρεται σε στάσεις και αξίες, γ) ο ψυχοκινητικός τομέας (psychomotor domain) που έχει επίκεντρο τις φυσικές (κινητικές) δεξιότητες. Κάθε τομέας είναι ιεραρχικός (hierarchical), δηλαδή κάθε επόμενο επίπεδο αυξάνει σε δυσκολία, και αθροιστικός (cumulative), δηλαδή κάθε επίπεδο περιλαμβάνει τα προηγούμενα. Οι τομείς ονομάστηκαν ταξινομίες ή ταξινομήσεις. Η ταξινομία ακολουθεί περισσότερους κανόνες από την ταξινόμηση και θεωρείται αξιωματικά αποδεκτή εφόσον στηρίζεται σε επιστημονικές απόψεις. Αντίθετα, η ταξινόμηση οφείλει να αποδείξει μέσω των κριτηρίων της επικοινωνίας, της χρησιμότητας και της αποτελεσματικότητας την εγκυρότητά της.
3 Γνωστικός τομέας (cognitive domain) Η πρώτη μελέτη των Bloom και Krathwohl αναπτύσσει τον γνωστικό τομέα, ο οποίος περιλαμβάνει έξι κατηγορίες: Γνώση (knowledge): αναγνώριση και ανάκληση πληροφοριών. Κατανόηση (comprehension): σύλληψη, σύγκριση και περιγραφή νοημάτων. Εφαρμογή (application): χρησιμοποίηση στοιχείων, που έχουν ήδη αποκτηθεί, σε καινούργιες καταστάσεις. Ανάλυση (analysis): ικανότητα διάσπασης της οργανωτικής δομής του συνόλου σε επιμέρους στοιχεία περιεχομένου και μορφής των δεδομένων. Σύνθεση (synthesis): δημιουργία νέων δομών μέσω της συνένωσης γνωστών στοιχείων από προηγούμενες γνωστικές εμπειρίες, επίλυση σύνθετων προβλημάτων και παραγωγή προβλέψεων. Η σύνθεση είναι ο τομέας που καλύπτει τη δημιουργική σκέψη (creative thinking) των μαθητών. Αξιολόγηση (evaluation): ικανότητα για κρίση με βάση αντικειμενικά (εσωτερικά ή εξωτερικά) κριτήρια. Ο τομέας της αξιολόγησης καλύπτει την ικανότητα κριτικής σκέψης (critical thinking) των μαθητών.
4 Η ταξινομία του Bloom: Γνωστικός τομέας (κατηγορίες και υποκατηγορίες) 1. Γνώση 1.1. Γνώση συγκεκριμένων στοιχείων 1.1.1. Γνώση ορολογίας 1.1.2. Γνώση συγκεκριμένων στοιχείων 1.2. Γνώση των τρόπων και των μέσων που επιτρέπουν τη χρήση των συγκεκριμένων στοιχείων 1.2.1. Γνώση των συμβάσεων 1.2.2. Γνώση τάσεων και ακολουθιών 1.2.3. Γνώση ταξινομήσεων και κατηγοριών 1.2.4. Γνώση κριτηρίων 1.2.5. Γνώση μεθοδολογίας 1.3. Γνώση των καθολικών και αφηρημένων σε ένα τομέα 1.3.1. Γνώση αρχών και γενικεύσεων 1.3.2. Γνώση θεωριών και δομών 2. Κατανόηση 2.1. Μετάφραση 2.1.1. Μετάφραση από ένα αφηρημένο επίπεδο σε άλλο 2.1.2. Μετάφραση από συμβολικές μορφές σε άλλες μορφές ή αντίστροφα 2.1.3. Μετάφραση από μια προφορική μορφή σε άλλη προφορική μορφή 2.2. Ερμηνεία 2.3. Προέκταση 3. Εφαρμογή 4. Ανάλυση 4.1. Ανάλυση στοιχείων 4.2. Ανάλυση σχέσεων 4.3. Ανάλυση οργανωτικών αρχών 5. Σύνθεση 5.1. Παραγωγή μιας μοναδικής επικοινωνίας 5.2. Παραγωγή ενός σχεδίου δράσης ή προτεινόμενο σύνολο ενεργειών 5.3. Παραγωγή ενός συνόλου αφηρημένων σχέσεων 6. Αξιολόγηση 6.1. Κρίσεις με βάση εσωτερικές μαρτυρίες 6.2. Κρίση με βάση εξωτερικά κριτήρια
5 Παραδείγματα γενικών αντικειμενικών στόχων και όρων συμπεριφοράς για τη γνωστική περιοχή Κατηγορία Αντικειμενικοί Στόχοι Όροι Συμπεριφοράς Γνώση Κατανόηση Εφαρμογή Ανάλυση Σύνθεση Αξιολόγηση γνωρίζει κοινούς όρους γνωρίζει μεθόδους, διαδικασίες γνωρίζει βασικές έννοιες γνωρίζει αρχές κατανοεί γεγονότα και αρχές ερμηνεύει τα δεδομένα ερμηνεύει σχεδιαγράμματα μετατρέπει λεκτικά δεδομένα σε μαθηματικούς τύπους εντοπίζει μελλοντικές συνέπειες δικαιολογεί μεθόδους και διαδικασίες εφαρμόζει έννοιες και αρχές σε νέες καταστάσεις, εφαρμόζει νόμους και θεωρίες στην πράξη επιλύει μαθηματικά προβλήματα κατασκευάζει σχεδιαγράμματα χρησιμοποιεί σωστά μία μέθοδο ή διαδικασία αναγνωρίζει πιθανότητες που δεν έχουν διατυπωθεί αναγνωρίζει λογικά σφάλματα στο συλλογισμό διακρίνει ανάμεσα σε γεγονότα και συμπεράσματα αξιολογεί αν τα δεδομένα είναι σχετικά ή άσχετα αναλύει την οργανωτική δομή μίας εργασίας γράφει ένα θέμα οργανωμένο καλά εκφωνεί έναν καλά οργανωμένο λόγο γράφει ένα διήγημα ή ποίημα προτείνει ένα σχέδιο για ένα πείραμα, αντλώντας γνώσεις από διαφορετικούς τομείς ολοκληρώνει ένα σχέδιο για την επίλυση ενός προβλήματος διαμορφώνει ένα νέο σχέδιο για την κατάταξη αντικειμένων κρίνει τη λογική συνοχή γραπτών δεδομένων κρίνει την επάρκεια με την οποία υποστηρίζονται, από τα δεδομένα, τα συμπεράσματα για ένα θέμα κρίνει την αξία μίας εργασίας χρησιμοποιώντας εσωτερικά κριτήρια κρίνει την αξία μίας εργασίας χρησιμοποιώντας εξωγενείς δείκτες μέτρησης της αρτιότητας προσδιορίζει, περιγράφει, αναγνωρίζει, αποκαλεί, κατατάσσει, συνδυάζει, κατονομάζει, περιγράφει, αναπαράγει, επιλέγει, διατυπώνει υπερασπίζεται, διακρίνει, εντοπίζει, εξηγεί, επεκτείνει, γενικεύει, δίνει παραδείγματα, παραφράζει, προβλέπει, ξαναγράφει, συνοψίζει, μετατρέπει, συμπεραίνει μεταβάλλει, ανακαλύπτει, χειρίζεται, τροποποιεί, προβλέπει, προετοιμάζει, παράγει, συσχετίζει, δείχνει, επιλύει, χρησιμοποιεί, αποδεικνύει, υπολογίζει, ενεργεί κομματιάζει, διαφοροποιεί, διαχωρίζει,, διακρίνει, συμπεραίνει, συνάγει, συσχετίζει, επιλέγει, χωρίζει, υποδιαιρεί, κατηγοριοποιεί συνδυάζει, συνθέτει, δημιουργεί, σχεδιάζει, εξηγεί, γενικεύει, τροποποιεί, οργανώνει, επαναδιευθετεί, ανακατασκευάζει, συσχετίζει, αναδιοργανώνει, ξαναγράφει, συνοψίζει, λέει, γράφει, συντάσσει, επινοεί συγκρίνει, συμπεραίνει, αντιπαραθέτει, κριτικάρει, περιγράφει, διακρίνει, εξηγεί, δικαιολογεί, ερμηνεύει, συσχετίζει, συνοψίζει, υποστηρίζει, εκτιμά Πηγή: D.J. Whitehead και Δ. Μακρίδου-Μπούσιου (1995) Οικονομική εκπαίδευση. Διδακτική των οικονομικών. Ένα εγχειρίδιο για τους καθηγητές των οικονομικών, Αθήνα: Gutenberg, 94-95. (Πρωτογενής πηγή: P. Saunders, A. Welsh και L. Hansen [1978] The Principles of Economics Course, New York: McGraw-Hill, 59.)
6 Συναισθηματικός τομέας (affective domain) Ο θετικός αντίκτυπος που προκάλεσε η δημιουργία του γνωστικού τομέα ώθησε τους Bloom και Krathwohl να διοργανώσουν συνδιασκέψεις με θέμα τον συναισθηματικό τομέα. Σε αυτές συμμετείχαν συνολικά σαράντα δύο μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας, πανεπιστημιακοί και ερευνητές. Ο συγκεκριμένος τομέας αποτελείται από πέντε κατηγορίες: Πρόσληψη (receiving): παθητική αποδοχή των ερεθισμάτων, εκδήλωση ενδιαφέροντος για τη διαδικασία της μάθησης. Αντίδραση (responding): αντίδραση στα ερεθίσματα, ενεργός συμμετοχή στη διαδικασία της μάθησης. Αξιολόγηση (valuing): σύνδεση με ένα αντικείμενο και αποδοχή ενός φαινομένου ή μιας συμπεριφοράς. Οργάνωση (organization): δημιουργία ενός συστήματος αξιών που προέρχεται από τη σύγκρουση διαφορετικών αξιών. Χαρακτηρισμός με μια αξία ή με ένα σύστημα αξιών (characterization by a value or value complex): μακροχρόνια διατήρηση του εσωτερικού συστήματος αξιών που έχει διαμορφωθεί.
7 Η ταξινομία του Bloom: Συναισθηματικός τομέας (κατηγορίες και υποκατηγορίες) 1. Πρόσληψη 1.1. Συνειδητοποίηση 1.2. Θέληση για πρόσληψη 1.3. Ελεγχόμενη ή επιλεγμένη προσοχή 2. Ανταπόκριση 2.1. Συγκατάθεση στην ανταπόκριση 2.2. Θέληση για ανταπόκριση 2.3. Ικανοποίηση 3. Αποτίμηση 3.1. Αποδοχή μιας αξίας 3.2. Προτίμηση μιας αξίας 3.3. Δέσμευση 4. Οργάνωση 4.1. Σχηματισμός της έννοιας μιας αξίας 4.2. Οργάνωση ενός συστήματος αξιών 5. Χαρακτηρισμός από μια αξία ή πλέγμα αξιών 5.1. Τάση για γενίκευση 5.2. Χαρακτηρισμός
8 Παραδείγματα γενικών αντικειμενικών στόχων και όρων συμπεριφοράς για τη συναισθηματική περιοχή Κατηγορία Αντικειμενικοί Στόχοι Όροι Συμπεριφοράς Πρόσληψη Ανταπόκριση Αποτίμηση Οργάνωση Χαρακτηρισμός από μια αξία ή πλέγμα αξιών ακούει προσεκτικά δείχνει ότι έχει επίγνωση της σημασίας της μάθησης δείχνει ευαισθησία στις ανθρώπινες ανάγκες και στα κοινωνικά προβλήματα αποδέχεται τις διάφορες φυλετικές και πολιτιστικές διαφορές και παρακολουθεί τις σχολικές δραστηριότητες ολοκληρώνει εργασίες που του έχουν ανατεθεί υπακούει στους κανονισμούς του σχολείου συμμετέχει στις συζητήσεις στην τάξη ολοκληρώνει εργαστηριακές εργασίες που αναλαμβάνει εθελοντικά δείχνει ενδιαφέρον για ένα θέμα βρίσκει ευχαρίστηση στο να βοηθάει τους άλλους δείχνει πίστη στις δημοκρατικές διαδικασίες εκτιμάει την τέχνη εκτιμάει το ρόλο της επιστήμης στην καθημερινή ζωή δείχνει διάθεση για να λύνει προβλήματα που παρουσιάζονται δεσμεύεται για την κοινωνική πρόοδο αναγνωρίζει την ανάγκη ισορροπίας σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, μεταξύ ελευθερίας και υπευθυνότητας αναγνωρίζει το ρόλο του συστηματικού σχεδιασμού στη λύση προβλημάτων αναλαμβάνει τις ευθύνες της συμπεριφοράς του καταλαβαίνει και αποδέχεται τις δυνατότητες και τα όριά του διαμορφώνει ένα σχέδιο ζωής που είναι εναρμονισμένο με τις ικανότητες, τα ενδιαφέροντα και τις πεποιθήσεις του οικειοποιείται τις καλές συνήθειες έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό του όταν εργάζεται μόνος του συνεργάζεται σε ομαδικές δραστηριότητες είναι αντικειμενικός, επιμελής, ακριβής, αυτοπειθαρχούμενος ρωτάει, διαλέγει, περιγράφει, παρακολουθεί, αναγνωρίζει, εντοπίζει, δίνει έμφαση, κατονομάζει, δίνει, επιλέγει, ανταποκρίνεται, χρησιμοποιεί, αποδέχεται απαντάει, βοηθάει, συζητάει, αποκαλεί, εφαρμόζει, παρουσιάζει, διαβάζει, αναφέρει, λέει, επιλέγει, γράφει, εκτελεί, συμμορφώνεται, χαιρετάει ολοκληρώνει, περιγράφει, διαφοροποιεί, εξηγεί, παρακολουθεί, παίρνει πρωτοβουλίες, προσκαλεί, γίνεται μέλος, δικαιολογεί, προτείνει, διαβάζει, αναφέρει, επιλέγει, μοιράζεται, μελετάει προσχωρεί, διασκευάζει, κανονίζει, συνδυάζει, συγκρίνει, ολοκληρώνει, υπερασπίζει, εξηγεί, γενικεύει, αναγνωρίζει, τροποποιεί, δίνει εντολές, οργανώνει, προετοιμάζει, συσχετίζει, συνθέτει, συμπληρώνει ενεργεί, διακρίνει, επηρεάζει, ακούει, τροποποιεί, εκτελεί, εφαρμόζει, προτείνει, ρωτάει, εξυπηρετεί, επιλύει, χρησιμοποιεί, επαληθεύει, εκδηλώνεται, χαρακτηρίζεται, αναθεωρεί Πηγή: D.J. Whitehead και Δ. Μακρίδου-Μπούσιου (1995) Οικονομική εκπαίδευση. Διδακτική των οικονομικών. Ένα εγχειρίδιο για τους καθηγητές των οικονομικών, Αθήνα: Gutenberg, 99-100. (Πρωτογενής πηγή: P. Saunders, A. Welsh και L. Hansen [1978] The Principles of Economics Course, New York: McGraw-Hill, 61.)
9 Ψυχοκινητικός τομέας (psychomotor domain) Στις συγκεντρώσεις τους, οι Bloom, Krathwohl, κ.ά., δεν ασχολήθηκαν με τον ψυχοκινητικό τομέα. Οι τρεις σημαντικότερες ταξινομίες του ψυχοκινητικού τομέα αναφέρονται αμέσως παρακάτω. α) Elizabeth Simpson Η ταξινομία της Elizabeth Simpson περιλαμβάνει τις ακόλουθες κατηγορίες (1972): Αντίληψη (perception): διαδικασία κατά την οποία τα αισθητήρια όργανα αναγνωρίζουν αρχικά την ύπαρξη μιας κατάστασης, στη συνέχεια την ερμηνεύουν και τελικά ωθούν στη δράση (κινητική πράξη) το άτομο. (Όροι συμπεριφοράς: συσχετίζει, συνδέει, διακρίνει, εντοπίζει, αναγνωρίζει, επιλέγει). Ετοιμότητα (set): προετοιμασία για ένα ιδιαίτερο είδος (διανοητικής, φυσικής, συναισθηματικής) δράσης ή εμπειρίας. (Όροι συμπεριφοράς: επιδεικνύει, παριστάνει, προετοιμάζεται). Καθοδηγούμενη απόκριση (guided response): πράξη συμπεριφοράς (εκτέλεση άσκησης ή εργασίας) υπό την καθοδήγηση ενός εκπαιδευτικού, ενός μοντέλου ή ενός συνόλου καθορισμένων κριτηρίων. Η πρώτη, ουσιαστικά, φάση εκμάθησης μιας πολύπλοκης δραστηριότητας. (Όροι συμπεριφοράς: μιμείται, δοκιμάζει, επιχειρεί). Μηχανισμός (mechanism): εκτέλεση πράξης συμπεριφοράς από συνήθεια (χωρίς ταυτόχρονη καθοδήγηση), με παράλληλη ένδειξη από τον μαθητή αυτοπεποίθησης και εμπιστοσύνης στις ικανότητές του. Σε αυτό το στάδιο, ο μαθητής επιχειρεί να ολοκληρώσει μια απλή πράξη, για παράδειγμα να γράψει μια πρόταση με ευανάγνωστα γράμματα. (Όροι συμπεριφοράς: επιδεικνύει, συναρμολογεί). Σύνθετη και προφανής απόκριση (complex and overt response): εκτέλεση μιας σύνθετης άσκησης ή εργασίας που απαιτεί ιδιαίτερη ικανότητα (επιδεξιότητα). (Όροι συμπεριφοράς: εκτελεί, χειρίζεται, παρουσιάζει, επιδιορθώνει). Προσαρμογή (adaptation): εφαρμογή δεξιοτήτων (ικανοτήτων), που έχουν αποκτηθεί, σε καινούριες (αλλά συναφείς) εργασίες και σε προβληματικές καταστάσεις. (Όροι συμπεριφοράς: προσαρμόζεται, αλλάζει, τροποποιεί, επαναλαμβάνει). Προέλευση (origination): ανάπτυξη των υπαρχουσών ικανοτήτων μέσω της δημιουργίας καινούριων (ή πρωτότυπων) ψυχοκινητικών πράξεων. (Όροι συμπεριφοράς: δημιουργεί, σχεδιάζει, επινοεί).
10 β) Anita Harrow Την ίδια χρονιά που δημοσιεύτηκε η ταξινομία της Elizabeth Simpson, η Anita Harrow δημιουργούσε έξι κατηγορίες για τον ψυχοκινητικό τομέα: Αντανακλαστικές κινήσεις (reflex movements): ακούσια μετακίνηση και αντίδραση του μαθητή μετά από ερέθισμα, ασυνείδητες αντιδράσεις για την αντιμετώπιση απροόπτων φαινομένων (αντανάκλαση). (Όροι συμπεριφοράς: λυγίζει, τεντώνει, αντιδρά, αποκρίνεται, ανταποκρίνεται). Βασικές θεμελιακές κινήσεις (basic-fundamental movements): εκτέλεση απλών (αλλά συντονισμένων) συμπεριφορών, κινήσεις των μελών του σώματος. (Όροι συμπεριφοράς: σέρνεται, κινείται, πηδάει). Αντιληπτικές δεξιότητες (perceptual abilities): αντίληψη και αντίδραση σε εξωτερικά ερεθίσματα, συντονισμός δύο ή περισσότερων αντιληπτικών δραστηριοτήτων (κινητικών, οπτικών, ακουστικών και απτικών). (Όροι συμπεριφοράς: πιάνει, γράφει, διακρίνει αγγίζοντας [με την αφή]). Φυσικές ικανότητες (physical abilities): ικανότητα προσαρμογής σε νέες καταστάσεις, ευκινησία, δύναμη και αντοχή. (Όροι συμπεριφοράς: βελτιώνει, αυξάνει, αρχίζει, σταματάει, πιάνει, προσαρμόζει). Κινήσεις επιδεξιότητας (skilled movements): εκτέλεση απλών και πολύπλοκων πράξεων, μετατροπή και τροποποίηση βασικών σχεδίων, χρησιμοποίηση εξειδικευμένων εργαλείων. (Όροι συμπεριφοράς: συγκεντρώνει, μαζεύει, συναρμολογεί [αρχειοθετεί], μοντάρει, διαμετρά, διαβαθμίζει, κατασκευάζει, δένει, πλέκει, δημιουργεί, διαμελίζει, τεμαχίζει, κομματιάζει [εξετάζει], ανατέμνει, κατατέμνει, αναλύει, παίζει [μουσικά όργανα ή αθλήματα]). Κινητική επικοινωνία (nondiscursive communication): επικοινωνιακή κίνηση μέσω εκφράσεων. (Όροι συμπεριφοράς: χειρονομεί, εκφράζεται, κινείται, επικοινωνεί, συνθέτει, δημιουργεί, σχεδιάζει, κατασκευάζει).
11 γ) R. H. Dave Η συγκεκριμένη ταξινομία ανακοινώθηκε σε συνέδριο στο Βερολίνο (1967) και αποτελείται από πέντε κατηγορίες: Μίμηση (imitation): εκτέλεση απλής άσκησης ή εργασίας μετά από παρατήρηση. (Όροι συμπεριφοράς: δοκιμάζει, αντιγράφει, μιμείται). Χειρισμός (manipulation): πραγματοποίηση άσκησης ή εργασίας υπό την καθοδήγηση οδηγιών ή επίδειξης. (Όροι συμπεριφοράς: ολοκληρώνει, παρουσιάζει, διαχειρίζεται). Ακρίβεια (precision): εκτέλεση άσκησης με ιδιαίτερη επιδεξιότητα, ακρίβεια και αρμονία σε υψηλό βαθμό. (Όροι συμπεριφοράς: ολοκληρώνει, παρουσιάζει, επιδεικνύει). Σύνδεση (articulation): συντονισμός μιας σειράς ενεργειών με εσωτερική συνέπεια και αρμονία. (Όροι συμπεριφοράς: δημιουργεί, συνθέτει, συναρμολογεί). Ολοκλήρωση (εγκλιματισμός) (naturalization): φυσική απόδοση υψηλού επιπέδου, χωρίς την απαίτηση μακράς χρονικής προετοιμασίας. (Όροι συμπεριφοράς: παίζει [όργανα ή αθλήματα], ολοκληρώνει).
12 Σχέδιο μαθήματος Το σχέδιο μαθήματος (lesson plan) περιγράφει το πλαίσιο στο οποίο κινείται η πράξη της διδασκαλίας. Αναφέρει, εκτός των άλλων, τους αντικειμενικούς στόχους, τα διδακτικά μέσα, τις θεματικές ενότητες του μαθήματος. Κύριες ενότητες της πορείας ενός μαθήματος Προετοιμασία: Είναι το αρχικό στάδιο της διδασκαλίας. Στα λίγα λεπτά της προετοιμασίας επιχειρούμε να συνδέσουμε τη διδακτική ενότητα που θα ακολουθήσει με τις προϋπάρχουσες γνώσεις και εμπειρίες των μαθητών, να προκαλέσουμε το ενδιαφέρον τους για όσα πρόκειται να παρουσιάσουμε. Ειδικότερα, η μαθησιακή προετοιμασία μπορεί να περιέχει: α) τη γνωσιολογική προετοιμασία εξέταση του προηγούμενου μαθήματος ή επανάληψη των σημαντικότερων στοιχείων του ένταξη ή σύνδεση των προηγούμενων γνώσεων των μαθητών με το μάθημα β) την ψυχολογική προετοιμασία ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος των μαθητών προβληματισμός σε σχέση με το διδακτικό αντικείμενο επιχειρηματολογία συγκριτικά με τη σπουδαιότητα του μαθησιακού αντικειμένου γ) τη μεθοδολογική προετοιμασία γνωστοποίηση των στόχων του μαθήματος και αιτιολόγηση της σημασίας τους γνωστοποίηση και ανάλυση της διδακτικής διαδικασίας οργάνωση των ομάδων και του χώρου
13 Παρουσίαση: Η διαδικασία κατά την οποία παρουσιάζονται και αναπτύσσονται τα δεδομένα της διδακτικής ενότητας. Κατά τη χρήση παραδοσιακών μεθόδων διδασκαλίας (π.χ. μονόλογος) η παρούσα φάση διαρκεί συνήθως 20-25 λεπτά, αν και η χρονική διάρκειά της συνδέεται άμεσα με τον τύπο του μαθήματος. Χρησιμοποιώντας εναλλακτικές προσεγγίσεις μάθησης (καταιγισμός ιδεών, παιχνίδι ρόλων) τα στάδια της παρουσίασης και της εφαρμογής πραγματοποιούνται παράλληλα. Κατά τη διάρκεια της παρουσίασης μπορούμε να παρουσιάσουμε τα δεδομένα, να τα επεξεργαστούμε και να καταλήξουμε σε συμπεράσματα. α) παρουσίαση δεδομένων επαφή των μαθητών με τα δεδομένα πληροφόρηση, αναζήτηση ή επίδειξη δεδομένων από το δάσκαλο ορισμός νέων στοιχείων και σύνδεση με συναφείς έννοιες από το δάσκαλο παρατήρηση, περιγραφή και σύγκριση δεδομένων από τους μαθητές παρουσίαση παραδειγμάτων από το δάσκαλο διατύπωση και επαλήθευση υποθέσεων από τους μαθητές διατύπωση υποθέσεων και αντιθέσεων απάντηση σε ερωτήσεις από τους μαθητές καθορισμός μορφών κοινωνικής συμπεριφοράς γνωστοποίηση διαδικασιών συνεργασίας β) επεξεργασία δεδομένων και εξαγωγή συμπερασμάτων ορισμοί εννοιών από τους μαθητές οργανωτική επεξεργασία αντιδιαστολή και διαφοροποίηση συναφών εννοιών αναλυτική επεξεργασία (ανάλυση των δομικών στοιχείων του μαθήματος) διατύπωση και τεκμηρίωση συμπερασμάτων παραγωγική επεξεργασία (χρήση των δεδομένων για την παραγωγή νέων γνωσιολογικών στοιχείων) γενίκευση παρατηρήσεων συστηματοποίηση συμπερασμάτων παρουσίαση και συλλογή δεδομένων
14 Εφαρμογή: Το σημαντικότερο στάδιο της διδασκαλίας. Με την επίλυση ασκήσεων, τη διατύπωση ερωτήσεων και την ανάπτυξη θεωρητικών προβλημάτων επιδιώκουμε την εμπέδωση των δεδομένων που αναπτύχθηκαν κατά τη φάση της παρουσίασης. Η εφαρμογή πραγματοποιείται με την ενεργό συμμετοχή του μαθητή, επιδιώκει την εξάσκησή του, και διαφέρει από τον έλεγχο, ο οποίος αποσκοπεί στην αξιολόγησή του. Επίσης, συνδέεται άμεσα με τους αντικειμενικούς στόχους του μαθήματος. Στα προηγμένα και αποτελεσματικά εκπαιδευτικά συστήματα η εφαρμογή καταλαμβάνει περισσότερο χρόνο από την παρουσίαση. Η εφαρμογή της νέας γνώσης μπορεί να επιτευχθεί μέσω: της εφαρμογής των γνώσεων σε παρόμοιες καταστάσεις της εφαρμογής των γνώσεων σε καινούριες καταστάσεις της σύνδεσης της νέας γνώσης με εντελώς διαφορετικές καταστάσεις εργασιών συγκλίνουσας σκέψης (επεξεργασία κατεχόμενων γνώσεων για επίλυση προβλημάτων) εργασιών αποκλίνουσας σκέψης (διατύπωση εναλλακτικών απόψεων που βασίζονται σε αποδεκτά κριτήρια) εργασιών αξιολόγησης (θεωριών, πολιτικών) ατομικών εφαρμογών (όταν, για παράδειγμα, οι μαθητές λύνουν κάποια άσκηση και ο δάσκαλος περιφέρεται στην τάξη, ελέγχει και συμβουλεύει) Τα τελευταία χρόνια έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε «πρακτική εφαρμογή» την εφαρμογή κατά την οποία οι μαθητές δεν λύνουν άσκηση, ούτε αναπτύσσουν τον προβληματισμό τους σχετικά με κάποιο θεωρητικό ζήτημα, αλλά συμμετέχουν σε ένα παιχνίδι ρόλων. Όταν σχεδιάζουμε μια πρακτική εφαρμογή, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε οτιδήποτε υπάρχει στην αίθουσα (π.χ. κιμωλίες, θρανία, καρέκλες, τα σώματα των μαθητών) και οτιδήποτε θα μπορούσαμε να μεταφέρουμε (π.χ. κάκτους, φίδια, μπρίκια). Αντίθετα, δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κάτι που δεν υπάρχει ή κάτι που δεν χωράει σε μια σχολική αίθουσα (π.χ. έναν αποδημητικό τάρανδο, έναν ιπποπόταμο, τη θεία Σουμέλα).
15 Έλεγχος: Η αξιολόγηση των δεξιοτήτων που αποκόμισαν οι μαθητές και, μέσω αυτής, η κρίση για την αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Συνήθως πραγματοποιείται με τη χρήση ερωτήσεων, οι οποίες αποσκοπούν στη διερεύνηση των γνώσεων που απόκτησαν οι μαθητές και στον προσδιορισμό του βαθμού επιτυχίας των μαθησιακών μοντέλων που εφάρμοσε ο εκπαιδευτικός. Το στάδιο του ελέγχου αποκτά μεγαλύτερη αξία όταν χρησιμοποιείται ως μέρος της διδακτικής πράξης, καθώς με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η ανατροφοδότηση των μαθητών και η κατάκτηση (από αυτούς) επιπλεόν δεδομένων. Αναλυτικά, το στάδιο του ελέγχου είναι δυνατόν να περιλαμβάνει: α) αξιολόγηση των μαθητών έλεγχο του βαθμού κατανόησης μέσω της διατύπωσης ερωτήσεων έλεγχο των ατομικών εργασιών ανατροφοδότηση με επαναλήψεις ή διορθώσεις και με ασκήσεις εμπλουτισμού αξιολόγηση μάθησης και γνώσης αξιολόγηση ομάδων αξιολόγηση των στάσεων που αποκτήθηκαν β) αξιολόγηση σκοποθεσίας αξιολόγηση με βάση τους στόχους γ) μεταγνωστική αξιολόγηση ερωτήσεις για τον προγραμματισμό της σκέψης (οι μαθητές θέτουν στόχους, προσδιορίζουν τη διαδικασία που θα ακολουθήσουν καθώς και τα αποτελέσματα που προβλέπουν ότι θα έχουν) ερωτήσεις για την καθοδήγηση της σκέψης (οι μαθητές οργανώνουν και επεξεργάζονται τις γνώσεις που δέχθηκαν) αυτοαξιολόγηση της σκέψης (τα βήματα που χρειάστηκε να κάνουν οι μαθητές για να κατακτήσουν τη γνώση) συναισθηματική αντίδραση (σε όσα έμαθαν οι μαθητές και στον τρόπο που τα διδάχθηκαν) γνωστικές τάσεις και έξεις (η αναγνώριση της σημασίας της μεταγνωστικής σκέψης)
16 Ανακεφαλαίωση: Κατά τη διάρκεια της ανακεφαλαίωσης τονίζουμε ορισμένα από τα σημαντικότερα σημεία της διδασκαλίας. Αναλυτικότερα, μπορούμε να πραγματοποιήσουμε: λεκτική ανακεφαλαίωση (αναφορά στα κύρια σημεία της διδασκαλίας) σχηματική ανακεφαλαίωση (γραφική παρουσίαση των βασικών στοιχείων του μαθήματος) απολογιστική ανακεφαλαίωση (η διαδικασία κατά την οποία ο μαθητής επισημαίνει τα νέα στοιχεία της γνώσης, τα συγκρίνει με τις προϋπάρχουσες γνώσεις και διατυπώνει όσα δεν έχει ακόμα διευκρινίσει) Η ανακεφαλαίωση μπορεί να γίνει από τους μαθητές ή από τον δάσκαλο, και ο ειδικότερος στόχος της είναι να απαντήσουμε στον προβληματισμό του μαθήματος.
17 Σχέδιο μαθήματος Γενικά στοιχεία Ονοματεπώνυμο Ημερομηνία Στοιχεία μαθήματος Μάθημα Τίτλος ωριαίας ενότητας Τάξη Στόχοι Πηγές & Βιβλιογραφία Υλικά & εποπτικά μέσα
18 Πορεία Μαθήματος Προετοιμασία ( ) Παρουσίαση ( ) Θεματικές Ενότητες Μέθοδοι Μέσα Εφαρμογή ( ) Έλεγχος ( ) Ανακεφαλαίωση ( ) Ανάθεση εργασίας & περαιτέρω δραστηριότητες ( )