Ο Σοφοκλής δίδαξε την τραγωδία του «Αντιγόνη» το 442 π.χ., κερδίζοντας την πρώτη νίκη. Η συγκεκριμένη τραγωδία εξυμνεί τους αιώνιους και απαρασάλευτους νόμους των θεών και τη νίκη του άγραφου δικαίου έναντι της ισχύος των γραπτών, θεσπισμένων νόμων του κράτους. Υπάρχει,δηλαδή, το άγραφο δίκαιο που ρυθμίζει τις σχέσεις θεών και ανθρώπων αλλά και τις μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις,που εδράζεται στο σεβασμό, την αγάπη,την αλληλεγγύη και όλες εκείνες τις πολύτιμες αξίες,χωρίς τις οποίες κλονίζεται η κοινωνική συνοχή και διαταράσσ εται η αρμονική συνύπαρξη των μελών μιας κοινωνίας. Το δίκαιο αυτό ασπάζεται και ακολουθεί πιστά η Αντιγόνη,η ηρωίδα του έργου, ενώ ο Κρέων, τύραννος της Θήβας, είναι εκπρόσωπος της επίσημης νομοθεσίας του κράτους.στο πρόσωπο του βασιλιά παρουσιάζεται ο νόμος σκληρός, άκαμπτος, απόλυτα αντικειμενικός και αμερόληπτος συνάμα,όμως, τόσο απάνθρωπος που αγνοεί τον παράγοντα άνθρωπο. Ο Κρέων με αφορμή τη διακήρυξη για τα δύο νεκρά αδέρφια που βρήκαν αμοιβαίο θάνατο στον πόλεμο Αργείων και Θηβαίων,τον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη, εμφανίζεται ενώπιον των πολιτών με μεγαλοπρέπεια,αγερωχία και αλαζονεία. Έρχεται να ανακοινώσει την απόφασή του να ταφεί ο Ετεοκλής με τιμές ήρωα, ενώ ο Πολυνείκης να μείνει άταφος, βορά των αρπαχτικών πουλιών και των σκυλιών, θεωρώντας τον προδότη της πόλης. Στο σημείο αυτό ο Κρέων 1 βρίσκει την ευκαιρία να ενημερώσει τους υπηκόους του για την πολιτική του φιλοσοφία. Θα κυβερνήσει, διατείνεται, με σύνεση και λογική, απονέμοντας στον καθένα αυτό που αναλογεί στις πράξεις του. Ο προδότης και εχθρός της πατρίδας ποτέ δεν θα είναι φίλος του, έστω κι αν αυτός είναι πλησιέστερος συγγενής,υπονοώντας τον Πολυνείκη, ανιψιό από την αδερφή του Ιοκάστη. Πάνω απ όλες τις αξίες στο ψηλότερο σκαλοπάτι του βάθρου τοποθετεί την πατρίδα, υποστηρίζοντας,όπως ο Θουκυδίδης, πως,αν σώζεται η πατρίδα, σώζονται και τα μέλη της. Μάλιστα η πατρίδα παρομοιάζεται με σκαρί που,σαν πλέει ορθό, εξασφαλίζει τη σωτηρία και την πρόοδο των πολιτών της. 2 Ο Κρέοντας 3, εξάλλου, υποστηρίζει πως η εξουσία αποκαλύπτει τον πραγματικό χαρακτήρα ενός άνδρα. Ο Σοφοκλής έχοντας υπ όψιν του το γνωμικό του Βίαντα 1 Στιχ.162 & εξής 2 Στίκοι188 &εξής 3 Στίχοι 175-177 1
του Πριηνέα 4, ενός από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, ισχυρίζεται πως κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει το αληθινό πρόσωπο κάποιου, πριν εκείνος δοκιμαστεί στα αξιώματα και στον ηγετικό θώκο. Το γνωμικό έρχεται να αποκαλύψει τους κινδύνους που ελλοχεύουν και απειλούν την ακεραιότητα του χαρακτήρα του ανθρώπου που φθείρεται και αλλοιώνεται από την άσκηση της εξουσίας. Η Αντιγόνη, πάλι, στο δεύτερο επεισόδιο της τραγωδίας στον έντονο διαπληκτισμό της με τον Κρέοντα,καταγγέλλει με ευθύτητα και παρρησία την απόλυτη δύναμη που έχει ο τύραννος να πράττει και να λέει ό, τι θέλει σαν απόλυτος κυρίαρχος των πάντων. 5 Στην προσπάθειά του να αποδώσει δικαιοσύνη, προχωρά σε άτεγκτες κατηγοριοποιήσεις, σε στυγνές διακρίσεις του κοινωνικού συνόλου σε ευγενείς και ταπεινούς, σε δίκαιους και άδικους,σε φίλους, κατά το δοκούν, και εχθρούς, σε εκείνους που πρόθυμα σκύβουν το κεφάλι και σε εκείνους που τολμούν να υποστηρίξουν αντίθετη άποψη,αρνούμενοι την τυφλή υποταγή. Θεωρεί πως το μεγαλύτερο κακό είναι η αναρχία 6 η οποία και πόλεις καταστρέφει και σπίτια αναστατώνει και το στρατό τρέπει σε άτακτο φυγή. Αντίθετα, εκθειάζοντας την πειθαρχία, η οποία σώζει και οδηγεί στην πρόοδο και την ευημερία μια κοινωνία, προσπαθεί να δώσει ιδεολογική κάλυψη στη δική του αυταρχική και απόλυτη διακυβέρνηση. Ο Κρέων αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση τυράννου,που βιώνει έντονη ανασφάλεια και καχυποψία, βλέποντας παντού εχθρούς που σφετερίζονται το θρόνο του. Κατηγορεί ακόμα και το μάντη Τειρεσία, πρόσωπο ιερό,ότι αποτελεί μέρος πολιτικής συνωμοσίας εναντίον της εξουσίας του 7. Ωστόσο στο στίχο 79 έχουμε αναχρονισμό,όπου η Ισμήνη μιλά για γνώμη και άποψη των πολιτών μιας πόλης, ενώ σε περίοδο τυραννίας,όπως εδώ, ουδόλως δε λαμβάνεται υπ όψιν η γνώμη των μελών μιας κοινωνίας. Το ίδιο στους στίχους 666-7,όπου την εποχή του Κρέοντα οι άρχοντες είναι κληρονομικοί,ενώ την εποχή 4 «ἀρχή ἄνδρα δείκνυσι» 5 Στίχοι 506 & 507 6 στιχ.672-676 7 Στίχοι 1055 & εξής 2
του Σοφοκλή εκλέγονται από το λαό. Και μέσα από τα λόγια του Αίμονα 8 παρουσιάζεται η κατάσταση που επικρατεί στην πόλη,όπου οι πολίτες εκφράζουν την αντίθεσή τους στις άδικες αποφάσεις του Κρέοντα,τόσο για την Αντιγόνη όσο και για τον Πολυνείκη, κάτι που μόνο σε μια δημοκρατική και ευνομούμενη πολιτεία θα μπορούσε να συμβεί. Η συγκεκριμένη κατάσταση μας φέρνει στο νου την παρατήρηση του Bowra: «τα οργισμένα λόγια των πολιτών εκπληρώνουν το καθήκον μιας δημόσιας κατάρας» Σε πολλά σημεία της τραγωδίας 9 φαίνεται ο μισογυνισμός που τον διακρίνει, θεωρώντας το γυναικείο φύλο υποδεέστερο, ενώ τονίζει ότι η ήττα από μια γυναίκα είναι άνανδρη και τιποτένια. Τυφλός από μίσος και εκδίκηση,που μια γυναίκα τόλμησε να σηκώσει το ανάστημά της, συμβουλεύει το γιο του Αίμονα 10 να μην παρασυρθεί από έρωτα για μια γυναίκα, αλλά, αφού την περιφρονήσει σαν να ήταν εχθρός, να την αφήσει να «παντρευτεί» στον Άδη. Οπαδός της αριστοκρατικής ιδέας και της ευγενικής καταγωγής κατατάσσει τους ανθρώπους σε ανώτερους και κατώτερους. Βέβαια, μέσα από τα λόγια της Αντιγόνης 11 προς την αδερφή της Ισμήνη φαίνονται οι αριστοκρατικές αντιλήψεις του Σοφοκλή όπου η ευγενική καταγωγή και η ανωτερότητα της κοινωνικής τάξης δημιουργούν υποχρεώσεις,αφού το άτομο καλείται συνεχώς μέσα από καθημερινές πράξεις και στάσεις να αποδείξει ότι είναι αντάξιός της. Ο Κρέων απευθύνεται με περιφρόνηση στο φύλακα 12, ενώ δε διστάζει να τον απειλήσει με κρεμάλα, αν δεν αποκαλύψει τους συνενόχους της παράνομης ταφής του Πολυνείκη. Επίσης, προσβάλλει την Αντιγόνη 13, αποκαλώντας την δούλη, η οποία δε δικαιούται να έχει άποψη, αφού είναι υπηρέτης των άλλων. Ας θυμηθούμε πως στη δημοκρατική Αθήνα του 5 ου π.χ. πολιτικά δικαιώματα έχουν μόνο οι ελεύθεροι Αθηναίοι, οι οποίοι έχουν δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στην 8 Στίχοι 692 & εξής ακόμα μια περίπτωση αναχρονισμού. 9 Στίχοι 484,525,578,680 κ.α. 10 Στίχοι 648-654 11 Στίχοι38-9 12 Στίχοι 244 & 304-314 13 Στιχ.478-9 διαπράττοντας ύβρη 3
περιουσία του οίκου,αλλά και δικαιώματα διάθεσης και διοίκησης πάνω στα μέλη της οικογένειας. Οι γυναίκες,τα παιδιά και οι δούλοι της οικογένειας κηδεμονεύονται από τον κύριο του οίκου. Τη θέση των γυναικών που υποτάσσονται πειθήνια στην εξουσία και τους δυνατούς αντιπροσωπεύει η Ισμήνη, ενώ η Αντιγόνη,θεατρικός αντίποδας της αδελφής της, και θέλει και μπορεί. Την ίδια εποχή παρατηρείται στην Αθήνα έντονη κίνηση των σοφιστών,που αμφισβητούν παραδεδομένες αρχές και ιδέες,ενώ ο ποιητής μέσω των λόγων του Κρέοντα 14 τάσσεται με επιφύλαξη και σκεπτικισμό απέναντι σε όσα διατείνονται ότι επιτελούν. Στο πρώτο στάσιμο 15 εγκωμιάζεται ο άνθρωπος που με τη δύναμη του μυαλού του υπέταξε την άγρια φύση και έθεσε τις δυνάμεις της στην υπηρεσία του. Έμαθε να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους, ιδρύοντας πόλεις και θεσπίζοντας νόμους και ηθικές αρχές, σύμφωνα με τις οποίες επιτυγχάνεται η ειρηνική συνύπαρξη,η πρόοδος και η ευημερία των μελών της πόλης. Εξασφάλισε τη συνέχεια του ανθρώπινου γένους,δημιούργησε πολιτισμό και άφησε ανεξάλειπτη τη σφραγίδα του στο πέρασμα των αιώνων. Το μόνο που δεν κατάφερε να δαμάσει και να κυριαρχήσει σ αυτό είναι το προσωπικό του συμφέρον που τον ωθεί σε μια ηθική αστάθεια, αφού ρέπει πότε στο καλό και στο δίκαιο και πότε στο κακό και στο άδικο. 16 Και στο τέλος της τραγωδίας 17 ο χορός εξυμνεί τη φρόνηση η οποία οδηγεί στην ευδαιμονία,ενώ οι αλαζόνες αργά ή γρήγορα θα πληρώσουν για την άδικη στάση και συμπεριφορά τους. Έχει διατυπωθεί από πολλούς μελετητές η άποψη ότι πρόκειται για δύο τραγωδίες, εκείνη της Αντιγόνης και εκείνη της συντριβής του Κρέοντα. Ολόκληρη η τραγωδία βρίθει γνωμικών,τα οποία απηχούν τις αντιλήψεις και τη φιλοσοφία της εποχής. Ο στίχος «οὔτοι συνέχθειν, ἀλλά συμφιλεῖν ἒφυν» 18,ο 14 Στίχοι 495-6 15 Στίχοι332-375 16 Στίχοι 367-369 17 Στίχοι 1348-1352 18 Στίχ. 523 4
πιο διάσημος στίχος του δράματος απηχεί τη φιλοσοφία της Αντιγόνης, η οποία δε συμμερίζεται το μίσος, αλλά την αγάπη, η οποία αποτελεί κινητήρια δύναμη των πράξεων και των σκέψεων της. Αντίθετα,ο Κρέων στην προσπάθειά του να τηρήσει τους νόμους της πόλης,διαπράττει μια σειρά αμαρτήματα, που τον οδηγούν αρχικά στην ύβρη και τελικά στην τιμωρία και την ολοκληρωτική συντριβή. Το ερώτημα που γεννιέται στο τέλος της τραγωδίας είναι ποιος τελικά σέβεται τους νόμους και τις ηθικές αρχές εξυψώνοντας την πόλη και τους πολίτες και ποιος απεργάζεται την ομόνοια, την τάξη και την πρόοδο της πολιτείας! Οι δύο ήρωες εκπροσωπούν διαφορετικές αντιλήψεις, πεποιθήσεις, ιδεολογίες και αξιώματα (γραπτούς και άγραφους νόμους) τα οποία όμως αποτελούν θεμελιώδεις έννοιες και απαραίτητα συστατικά για να την ορθή πορεία και την ανάπτυξη μιας πολιτείας και ενός κοινωνικού συνόλου. Κάνοντας μια μικρή αναγωγή στο σήμερα,επισημαίνουμε τη σημασία που έχει η συμπόρευση της εξουσίας με την ηθική,η σύνεση που οδηγεί στην πραγματική ευδαιμονία και η τήρηση γραπτών και άγραφων νόμων, οι οποίοι στη σύγχρονη πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα κατάφωρα παραβιάζονται. Αυτό που ο Πρωταγόρας τονίζει στο μύθο για τη γένεση του ανθρώπου και της κοινωνίας, την αιδώ και τη δίκη, φαίνεται πως σήμερα έχει ολωσδιόλου λησμονηθεί. Και τα αποτελέσματα αυτής της λήθης είναι ορατά!!! Ενδεικτική Βιβλιογραφία 19 Σοφοκλή Αντιγόνη, Β Τάξη Ενιαίου Λυκείου Φιλοσοφικός Λόγος (Πλάτων, Αριστοτέλης) Γ Τάξη Ενιαίου Λυκείου Αlbin Lesky Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας,,εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1988 WG.Forrest, The Emergence of Greek Democracy, London 1966 19 Η παρούσα εργασία έγινε με αφορμή την συμμετοχή μου σε μια διδακτική ενότητα του Πανεπιστημίου Αιγαίου και θερμά ευχαριστώ τον καθηγητή μου κ. Αναστασιάδη Βασίλειο για την υποστήριξη και το υλικό μελέτης. 5
G.E.M. de Ste Croix, The character of the Athenian Empire,Historia 3(1954-5) V.Ehrenberg, The Greek State, London 1969 Fr. Chatelet, Η γέννηση της Ιστορίας - Η διαμόρφωση της ιστορικής σκέψης στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδόσεις Σμίλη Αριστοτέλη, Πολιτικά, Ι,1260 b 20 6